Тазкира миллий ва ўзаро яқин адабиётлар тари-хини яратишда, муайян давр адабий муҳитини ўрганишда, алоҳида адабий сиймолар ва асарларни тадқиқ этишда адаби-ётшуносликнинг беназир жанри сифатида хизмат қилади. Ҳазрат Мир Алишер Навоий ҳаётини ва оламшумул ижодини тадқиқ этиш ва улуғ адибнинг илмий биографиясини яратишда ҳам форсий ва туркий тазкираларнинг муайян илмий улуши бор.

ТУРКИЙ ТАЗКИРАЛАРДА
АЛИШЕР НАВОИЙ СИЙМОСИ
Ҳамидулла Болтабоев

Тазкира миллий ва ўзаро яқин адабиётлар тарихини яратишда, муайян давр адабий муҳитини ўрганишда, алоҳида адабий сиймолар ва асарларни тадқиқ этишда адабиётшуносликнинг беназир жанри сифатида хизмат қилади. Ҳазрат Мир Алишер Навоий ҳаётини ва оламшумул ижодини тадқиқ этиш ва улуғ адибнинг илмий биографиясини яратишда ҳам форсий ва туркий тазкираларнинг муайян илмий улуши бор. Форс тилида ёзилган Давлатшоҳ Самарқандийнинг “Тазкират уш-шуаро”, Сом Мирзонинг “Туҳфаи Сомий”, Ризоқулихон Ҳидоятнинг “Мажма ул-фусаҳо” тазкираларида Навоий сиймоси ҳақидаги фикрлар навоийшуносликнинг айрим қирраларини ёритишда қатнашган. Шу билан бирга Ҳазрат Навоийнинг “Мажолис ун-нафоис” тазкираси форс тилига Фахрий Ҳиравий томонидан “Латойифнома” сарлавҳаси билан Ҳиротда, Ҳакимшоҳ Муҳаммад Қазвиний (в.1558) эса уни Онадўлида форсчага ўгирганлар.

Ҳазрат Алишер Навоий томонидан яратилган туркий тазкирачилик мактаби ХХ аср бошларига қадар нафақат Туркистон ёки Марказий Осиёда, балки Эрон, Ҳиндистон, Афғонистон, Озарбайжон ҳамда Туркияда муваффақият билан давом этган (1). Ўтган 500 йилдан ортиқроқ вақт давомида яратилган тазкираларда “Мажолис ун-нафоис”нинг изларини илғаш қийин эмас. Биргина Онадўлида туркий тилда 36 тазкира яратилган бўлиб, булар, асосан, “Шоир тазкиралари” (яъни валийлар ва дабирлар тазкиралари бу ҳисобдан ташқари)дир (2). Шундан 12 тазкирада Ҳазрат Навоий шахси тилга олинган, унинг ижодига муносабат билдирилган. Мазкур тазкиралардаги маълумотларга кўра, Усмонли шоирларидан 70 дан ортиғи – Навоийнинг шеърий асарларига назиралар ёзганлар, улардан 30 дан ортиғи ҳам бу анъанани изчил давом эттирган (3). Айни мана шу ижодий ворисликни хамсанавислик доирасида, улуғ адиб насрий ва тасаввуфий асарларидан таъсирланиш жараёнида ҳам кузатиш мумкин.

Алишер Навоий “Мажолис ун-нафоис”асарининг таъсири ҳақида профессор Мустафо Эсон шундай ёзади: “Ҳазрат Алишер Навоий бошқа кўплаб тазкираларга намуна бўларлик асар яратгани билан аҳамиятлидир… Муҳими, тазкираларнинг Онадўлида пайдо бўлишига таъсири, яъни бу тазкираларга андозалик вазифасини бажаришидир. Янада тўғрироғи, Ҳирот мактаби тазкиралари сифатида ном олган Жомий, Давлатшоҳ ва Навоий ҳазратларининг асарлари кейинроқ Усмонли ўлкасида пайдо бўлган тазкираи шуаро жанрига теран таъсир этиб, адабий биография ривожини тезлаштирди… Бутун XVI аср тазкираларида Навоий анъаналари давом этди, XVII асрдан… мумтоз тазкираларга қайтилди (4) ва энди Навоий яна бир соғинч билан эсланиб, қўмсала бошланди” (5).

Ушбу эътирофдан келиб чиқиб мавзуга ёндошилганда Онадўлида яратилган илк тазкиралар сифатида Сахий Бей (1548)нинг “Ҳашт биҳишт” (“Саккиз жаннат”, 1538) асарига диққат қаратамиз. Муқаддимада муаллиф ўзининг “Ҳирот тазкираларидан “Баҳористон”, “Давлатшоҳ тазкираси” ва “Мажолис…”ни тадқиқ этганини Усмонли ўлкасида етишган шоирларни унутилишдан қутқармоқ учун уларга ўхшатма тарзида бир асар ёзганини  айтади” (6). Сахий Бей Навоийдан андоза олиб, ўз тазкирасини 8 қисмга ажратди, уларни “Ҳашт биҳишт” деб атагани ҳолда агар Ҳазрат Навоий, Султон Ҳусайн Бойқаро ижодига 8-мажлисни лозим кўрса, Сахий Бей ўз подшоҳи Қонуний Султон Сулаймонга 1-мажлисни бағишлайди. Кейин эса 2-табақада яна орқага қайтиб, Султон Сулаймондан аввал ўтган адиблар ижодига мурожаат қилади. Сўнгра эса амалдор шоирлар, олим-шоирлар, ўзидан аввал яшаб, вафот этган шоирлар, муаллифнинг ёшлигида шуҳрат қозонган шоирлар, асар ёзилаётган пайтда ҳаёт бўлган ва ниҳоят, сўнгги табақада номи энди эшитила бошлаган умидли шоирлар таснифланади.

Айни ўринда “Мажолис…”нинг мажлислар аро таснифи ўқувчиларга маълум бўлгани учун уларни қиёслаш ўрнига яна мутахассисларнинг эътирофларига таянамиз. Тазкирачилик мактаблари ҳақида махсус тадқиқот яратган профессор М.Эсон кузатишига кўра, “Ҳаёт ҳикояларининг тартиб тарзи Сахийда табақот асосида бўлгани каби бу усулни айнан Навоийдан олган: шоирларнинг қисқача туғилган жойи, номи, вазифалари, адабий аҳоли билан боғлиқ бир неча тақлидий қолипли сўз, асарлари, баъзан шоир билан боғлиқ бир воқеа, охирида бир неча байт ёки қитъа кабилар” шулар жумласидан (7).

“Мажолис…”нинг таъсири Онадўлидаги илк тазкирада кўринганидек, кейинги давр тазкираларида ҳам мана шу ҳолат у ёки бу маъноларда такрорланади, айрим факт ва кузатишлар асосида бойитилади. Орадан саккиз йил ўтиб, Сахий Бейнинг тазкирачилик фаолияти Латифий (1491-1582) томонидан давом эттирилади. Шоир, адиб ва олим Латифийнинг Навоий ижодига боғланиши тазкирадан ташқари унинг назм ва наср қоришиғида ёзган “Фусули арбаа” (“Тўрт фасл”) асарида ҳам кузатилади. Шоирнинг “Назму-л-жавоҳир” номли асари эса Ҳазрат Алининг ҳикматлари асосида тузилгани ҳамда улуғ ўзбек шоири асарининг номини айнан олгани Навоийнинг Латифий ижодига таъсирини алоҳида ўрганишга эҳтиёж борлигини англатади. Муаллиф “Тазкира туш-шуаро ва табсира-тун-нузамо” (”Шоирлар тазкираси ва нозимлар қиёфалари”, 1546) тазкирасини Қонуний Султон Сулаймон (Муҳиббий тахаллуси билан шеърлар ёзган)га бағишлаган бўлса-да, унинг тазкирачиликдаги ўрни мавжуд асарларга ижодий муносабатда кўринади. Латифийнинг ёзишича, Навоий шеърларини илк бор Онадўлига олиб келган шоир Басирий бўлган: “Ажам сарҳадига яқин жойдан. Султон Боязид (бу  ва кейинги ўринларда Елдирим Боязид эмас, (1447-1512) назарда тутилган, у 1481 йилда тахтга чиққан – Ҳ.Б.)) замонида Ҳазрат Шайх Жомий ва Мавлоно Навоий тарбиятномаси-ла келмиш… аксари авқотин бу диёрда кечурмагин тарзи шеърида туркийзабон назмлари шевасин ва Рум шоирлари ишвасин риоят этмишди.

Матлаъ:

Ошиқларини оҳ ул масиҳодам ўлдурур,
Бу одам ўлдурурки, Масиҳ одам бўлдурур” (8).

Айни фактнинг ўзи ҳали Ҳазрат Навоий ва Султон Ҳусайн Бойқаро усмонли Султон Боязид Соний билан дипломатик ёзишмаларга киришмай туриб, Навоий асарлари Онадўлига кириб келган бўлиши ёки Навоий шеърлари билан бирга унинг мактубини мана шу Басирий келтирган бўлиши ҳам мумкин. Чунки Навоий ижодининг Онадўлига кириб келиши борасида жуда кўп олимлар қизиқарли кузатишлар олиб борган бўлсалар-да, Навоий асарларини илк бор ким олиб боргани ва нима учун у туркистонлик шоир Басирий вомида “Охир умринда Султон вазифани адо этгач, ўз юртига қайтмасдан Румда қолиб кетгани ва “шеърида таркийзабон назмлари шеваси”ни давом эттиргани номаълум эди. Юқорида Латифий келтирган байтнинг ўзиёқ Басирийнинг шеърий истеъдодидан дарак беради. Бироқ Латифий Басирий ҳақида муфассал маълумот бермайди.

Навоий анъанасини ўзича бойитган Латифий шоирлар таснифотида алифбо усулини маъқул кўрдики, бу усул ҳам кейинги тазкираларда анъанавийлик тусини олди. Бундан ташқари Латифий “Фасли аввал”да яна ҳам ўзига хосроқ йўлни танлаб , XIII асрдан ўз замонига қадар бошқа ўлкалардан (жумладан, Туркистондан ҳам) Онадўлига келиб ўрнашиб қолган 13 шоир ҳақида маълумот беради. Гарчи Латифий ўз тазкирасини Султон Сулаймонга бағишлаган бўлса ҳам у ўз ҳукмдори Муҳиббийга махсус бўлим ажратмайди, аксинча, султон ва шаҳзодалар бўлимининг энг сўнгида бир неча саҳифада унинг шеърлари таҳлили муносабати билан ҳукмдорга мурожаат қилади. Тазкирада бир ёки бир неча байт ўрнига тўлиқ ҳолда ғазал ва қитъанинг келтирилишига эътибор қаратсак, Латифий тазкираси антологияга яқинлашганини ҳам кузатиш мумкин.

Учинчи тазкира Ошиқ Чалабий (1520-1571)нинг    “Машойир уш-шуаро” (“Шоирлар машоираси”, 1568) номли тазкира эса 425 шоир ижоди ҳақида маълумот берувчи тазкирадир. Муқаддимада тазкиранавис:

“Забони туркийнинг достонсаройи,
Фасоҳат булбули, яъни Навоий

дея Навоийдан сўз очади. Ва давомида  “Охир  умринда  Султон Боязидга Навоий ўттиз уч ғазал юбормиш, бириси ушбу ғазалдур, матлаъси қуйидагичадир:

Матлаъи Навоий:

Ул пари пайкарки ҳайрон бўлмиш инсу жон анга,
Жумла олам манга ҳайрону мен ҳайрон анга.

Султон Боязид бу ғазални Аҳмат Пошога юбориб, унга назира битишни буюрди”. Ушбу фактга асосланиб, дастлаб шоир Номиқ Камол, кейин Фуад Кўпрулу, Огоҳ Сирри Лаванд, Камол Эраслон каби турк; Гибб, Броун, З. Клейнмихел, Горбузова каби ғарб олимлари; Н.Каримов, З. Нагиева, Олмос Улвий, Р. Рўзмонова каби ўзбек ва озар олимлари мақола ва тадқиқотларида бу фикрлар дунё бўйлаб илмий “саёҳат” қилган, бу самарали таъсир натижалари атрофлича ўрганилган. Лекин  Ошиқ    Чалабий    тазкирада  ўрни билан  Навоий  ғазалининг  “яхшилиги”, унга назира ёзган шоир мақтаъси (Мақтаъ: Сўзда ушшоқи муҳаййир    айладирсун, Бўйла  гўё  ўлмаға  куйин  керак бўстон анга)” маҳорат бобида Навоийдан анча қуйироқ эканини ҳам қайд этган (290-б.).

Айни фикр хинолизода Чалабийнинг  “Тазкирату-ш-шуаро” (1585-1586) тазкирасида такрорланиш баробарида “Ҳазрати Жомий ва Навоий ғазаллари сипоришнома (махсус расмий давлат мактуби – Ҳ.Б.) билан Султон Боязидга келган” деб умумлаштиради (9). Ва “Аҳмад     Пошо    Навоийни ўргангач, унинг шеъри хуб ва тарзи гуфтори марғуб бўлди” деб Аҳмад Пошо Навоий ғазаллари йўлига киргандан кейин шеърларининг    услубан    гўзаллашгани ва ҳамма томонидан рағбат кўргани қайд этилган”(10).   

Шунингдек,  бунга  уйғун  фикрлар Ғалибўлулу Олийнинг “Кўнҳ-ул-ахбор” асари тазкира қисми”да “Султон Ҳусайн Бойқаронинг вазири мушири ва ул асри боҳирун-насрин    малози    фуҳулу бўлган Мир Алишер ул шаҳриёри олийҳиммат (Султон Боязидга – Ҳ.Б.) бир  неча  ғазал  жўнатди.  Улар тақи  назоир  жиҳатдан  татаббусини марҳум Аҳмад Пошога асир айлади” каби тазкиралардан тазкираларга кўчиб,  юқорида тилга олинган олимларнинг тадқиқот ва мақолаларига мавзу бўлди. Алининг тазкирасида Котибий тахаллусли Саидий Али Раис муносабати билан яна бир муҳим фикр ўртага ташланади. Бу шоир вазифа юзасидан Ҳиндистонда Навоий издоши сифатида танилган ва Навоийи    Соний    лақабини олган шоир “уч ярим йил саёҳатдан сўнг Ҳинду Синд ва Хуросон ва Гужарот ва Шерозу Озарбойжон саломини келтирди” (10).

Кўрсатилган тазкиралар ичида Ошиқ Чалабийнинг “Машойир-уш-шуаро” асари Навоий ижодига кенг ва атрофлича муносабат билдиргани билан ажралиб туради. Ошиқ Чалабий Навоий ғазалларини Румга Басирий келтирганига урғу беради: “Навоийи марҳумнинг “Мажолис ун-нафоис”инда мазкур бўлган шуародан ва пойтахти мулки Хуросон бўлган Ҳиротда Мирзо Султон Ҳусайну Навоийу Жомию Биноий ва ул каснинг акобири хизматига эришган зуфаролардан эди. Румга Султон Боязиди марҳумга Навоий ва Жомийнинг китобу ғазаллари ва сипоришларий-ла келмишдир” (420-421 б.).

Тазкирада шу билан бирга Навоийнинг Адний тахаллусли Валий Маҳмуд Пошо (вафоти 1474) билан мактуб ёзишгани тўғрисида фикр билдирилган.  Кўринадики,  Навоийнинг Рум эли билан боғланиши биргина юқоридаги 33 ғазал билан чекланмайди, айрим шоирлар, хусусан, Адний тахаллусли Маҳмуд Пошо билан ёзишмалари мавжуд.

Агар мазкур шоирнинг 1474 йилда вафот этгани эътиборга олинса, 1481 йилда тахтга чиққан Боязид II га Навоийнинг 33 ғазали етиб бормай туриб, бундан тахминан ўн йиллар чамаси аввал, яъни улуғ шоир 22-25 ёшларида румлик шоирлар билан мактублар ёзишган.

Тазкирада “Ажам васфинда бир байт:

Рўйаш чу мусҳафест у аз у ҳусни оятий,
Ҳусни хатеш чу нуқта надорад

(Таржимаси: Юзи мусҳаф каби экани оятининг гўзаллигидандир. Хати гўзаллигининг нуқта каби сўнгги йўқдир) каби байт келтирилиб, асридан сўнги асрга келгунча шуарога ҳикматомуз” таъсир этганини кўрсатиб ўтади” (243-б.). Шунингдек, мазкур тазкирада олти тилни яхши билган Шукрий муносабати билан “туркий тилда равон Навоий каби, форсийда ҳамон Биноий каби…” дея оширилган мақтовлар ҳам учрайди, айрим шоирларни “Навоийнинг котиби”, “Навоийга раққос” деб атайди, “Навоий давоти (сиёҳдони)нинг соҳиблари”, “Навоий гулшанининг худ булбули” деб атайди.

Тазкираларда қайд этилган маълумотларга кўра, Юсуф Четинтоғ Навоий услубини ўзида ёрқин акс эттирган йигирмага яқин шоирнинг номини келтиради, маснавийларда Ҳазрат анъанасини давом эттирган шоирлар ижодидан баҳс юритади (11).

Келтирилган маълумотларнинг ҳаммаси турк манбаларида зикр этилган, замонининг улуғ адиб ва олимлари томонидан эътироф этилган фикрлардир. Бундан ташқари қанчадан қанча тазкирага кирмай қолган шоирлар, нафақат шоирлар тазкиралари, балки валийлар тазкиралари, рисолалар, маснавий ва насрий асарларнинг муқаддималарида, тарихий ва ахлоқий-фалсафий асарлар зайл (илова)ларининг қатларида Ҳазрат Навоий ҳаёти ва ижоди билан боғлиқ манбалар борки, уларни ўрганиш, юқорида зикр этилган Навоийнинг турк султони Боязид II га ёзган 10 дан ортиқ мактубларини, бошқа шоирлар билан ёзишмаларини топиб, нашр қилиш орқали Ҳазратнинг маънавият хазинасини бойитиш бугунги навоийшунослик зиммасидаги илмий юмушлардан ҳисобланади.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Навоий ва Жомий асарларини Рум эли ва унинг султони Баязид II га Басирий тахаллусли шоир етказган ва умрининг охирига қадар Онадўлида яшаб қолиб, Навоий асарлари тарғиботи билан машғул бўлган. Навоийнинг мактуботлари орасида Басирий тахаллусли шоирга муаммо битгани манбаларда қайд этилган. Мутрибийнинг хабар беришига қараганда, унинг она томонидан бобоси Басирий тахаллусли шоир бўлган. Бу икки Басирий бир киши бўлиб чиқиши эҳтимоли бор, бироқ буни тасдиқловчи ҳужжат қўлимизда йўқ.

Алишер Навоийнинг Онадўлига юборилган девони “Наводир ун-ниҳоя” бўлиб, ундан 33 ғазални Султон Боязид маъқул кўриб, замонасининг шоири аълоси Аҳмад Пошога назира ёзишни буюрган. Аҳмад Пошо ва бошқа ўнлаб шоирлар Навоий ижодининг таъсирида бўлганлар.

Амир Навоий давлат идораларида экан, Султон Боязид II га бир неча мактублар ёзган (турк тазкираларига кўра, улар 10 дан ортиқ). Бироқ у мактубларнинг матни ҳали аниқланмаган, уларни топиб, илмий муомалага киритиш навоий-шунослар зиммасида.

—————————

1 Klasik Turk Edebiyatinda Biogra fi / Mustafa Isen Adina Uluslararasi Sempozyum. Bildiriler. — Ankara, Ataturk Kultur Merkezi, 2010. 709 s.
2 Sair Tezkireleri. Haz. Dr. Haluk Ipekten. — Ankara, 2002. S.17-28.
3 Cetindag Y. Ali Sir Nevai. – Istanbul: Kaynak yayinlari, 2010. S.249.
4 Содиқ Китобдор назарда тутилган. Қаранг:Əfsar, Sadiq bəy. MƏcmƏul-xƏvas. – Baki, 2008.
5 Isen M. Tezkireden Biyografi ye. – Istanbul:Kapi Yayinlari, 2010. S.51-52.
6 Hast-Behist. Haz. Gunay Kut. — Harvard,1978. S. 77.
7 Isen M. Tezkireden Biyografiye. – Istanbul:Kapi Yayinlari, 2010. S.84.

8 Қаранг: Cetindag Y. Ali Sir Nevai. – Istanbul: Kaynak yayinlari, 2010. S.250.
9 Kınalı-zade H.Ç. Tazkiretü’ş-Şuara. Hazırlayan:Ibrahim Kutluk, I. Ankara, 1989. S.135.
10 Кўрсатилган асар. 263-бет
11 Cetindag Y. Ali Sir Nevai. – Istanbul: Kaynak yayinlari, 2010. S.256.

Манба: Jahon adabiyoti — 2013-2

 TURKIY TAZKIRALARDA
ALISHER NAVOIY SIYMOSI
Hamidulla Boltaboev

Tazkira milliy va o’zaro yaqin adabiyotlar tarixini yaratishda, muayyan davr adabiy muhitini o’rganishda, alohida adabiy siymolar va asarlarni tadqiq etishda adabiyotshunoslikning benazir janri sifatida xizmat qiladi. Hazrat Mir Alisher Navoiy hayotini va olamshumul ijodini tadqiq etish va ulug’ adibning ilmiy biografiyasini yaratishda ham forsiy va turkiy tazkiralarning muayyan ilmiy ulushi bor. Fors tilida yozilgan Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro”, Som Mirzoning “Tuhfai Somiy”, Rizoqulixon Hidoyatning “Majma ul-fusaho” tazkiralarida Navoiy siymosi haqidagi fikrlar navoiyshunoslikning ayrim qirralarini yoritishda qatnashgan. Shu bilan birga Hazrat Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasi fors tiliga Faxriy Hiraviy tomonidan “Latoyifnoma” sarlavhasi bilan Hirotda, Hakimshoh Muhammad Qazviniy (v.1558) esa uni Onado’lida forschaga o’girganlar.

Hazrat Alisher Navoiy tomonidan yaratilgan turkiy tazkirachilik maktabi XX asr boshlariga qadar nafaqat Turkiston yoki Markaziy Osiyoda, balki Eron, Hindiston, Afg’oniston, Ozarbayjon hamda Turkiyada muvaffaqiyat bilan davom etgan (1). O’tgan 500 yildan ortiqroq vaqt davomida yaratilgan tazkiralarda “Majolis un-nafois”ning izlarini ilg’ash qiyin emas. Birgina Onado’lida turkiy tilda 36 tazkira yaratilgan bo’lib, bular, asosan, “Shoir tazkiralari” (ya’ni valiylar va dabirlar tazkiralari bu hisobdan tashqari)dir (2). Shundan 12 tazkirada Hazrat Navoiy shaxsi tilga olingan, uning ijodiga munosabat bildirilgan. Mazkur tazkiralardagi ma’lumotlarga ko’ra, Usmonli shoirlaridan 70 dan ortig’i – Navoiyning she’riy asarlariga naziralar yozganlar, ulardan 30 dan ortig’i ham bu an’anani izchil davom ettirgan (3). Ayni mana shu ijodiy vorislikni xamsanavislik doirasida, ulug’ adib nasriy va tasavvufiy asarlaridan ta’sirlanish jarayonida ham kuzatish mumkin.

Alisher Navoiy “Majolis un-nafois”asarining ta’siri haqida professor Mustafo Eson shunday yozadi: “Hazrat Alisher Navoiy boshqa ko’plab tazkiralarga namuna bo’larlik asar yaratgani bilan ahamiyatlidir… Muhimi, tazkiralarning Onado’lida paydo bo’lishiga ta’siri, ya’ni bu tazkiralarga andozalik vazifasini bajarishidir. Yanada to’g’rirog’i, Hirot maktabi tazkiralari sifatida nom olgan Jomiy, Davlatshoh va Navoiy hazratlarining asarlari keyinroq Usmonli o’lkasida paydo bo’lgan tazkirai shuaro janriga teran ta’sir etib, adabiy biografiya rivojini tezlashtirdi… Butun XVI asr tazkiralarida Navoiy an’analari davom etdi, XVII asrdan… mumtoz tazkiralarga qaytildi (4) va endi Navoiy yana bir sog’inch bilan eslanib, qo’msala boshlandi” (5).

Ushbu e’tirofdan kelib chiqib mavzuga yondoshilganda Onado’lida yaratilgan ilk tazkiralar sifatida Saxiy Bey (1548)ning “Hasht bihisht” (“Sakkiz jannat”, 1538) asariga diqqat qaratamiz. Muqaddimada muallif o’zining “Hirot tazkiralaridan “Bahoriston”, “Davlatshoh tazkirasi” va “Majolis…”ni tadqiq etganini Usmonli o’lkasida yetishgan shoirlarni unutilishdan qutqarmoq uchun ularga o’xshatma tarzida bir asar yozganini aytadi” (6). Saxiy Bey Navoiydan andoza olib, o’z tazkirasini 8 qismga ajratdi, ularni “Hasht bihisht” deb atagani holda agar Hazrat Navoiy, Sulton Husayn Boyqaro ijodiga 8-majlisni lozim ko’rsa, Saxiy Bey o’z podshohi Qonuniy Sulton Sulaymonga 1-majlisni bag’ishlaydi. Keyin esa 2-tabaqada yana orqaga qaytib, Sulton Sulaymondan avval o’tgan adiblar ijodiga murojaat qiladi. So’ngra esa amaldor shoirlar, olim-shoirlar, o’zidan avval yashab, vafot etgan shoirlar, muallifning yoshligida shuhrat qozongan shoirlar, asar yozilayotgan paytda hayot bo’lgan va nihoyat, so’nggi tabaqada nomi endi eshitila boshlagan umidli shoirlar tasniflanadi.

Ayni o’rinda “Majolis…”ning majlislar aro tasnifi o’quvchilarga ma’lum bo’lgani uchun ularni qiyoslash o’rniga yana mutaxassislarning e’tiroflariga tayanamiz. Tazkirachilik maktablari haqida maxsus tadqiqot yaratgan professor M.Eson kuzatishiga ko’ra, “Hayot hikoyalarining tartib tarzi Saxiyda tabaqot asosida bo’lgani kabi bu usulni aynan Navoiydan olgan: shoirlarning qisqacha tug’ilgan joyi, nomi, vazifalari, adabiy aholi bilan bog’liq bir necha taqlidiy qolipli so’z, asarlari, ba’zan shoir bilan bog’liq bir voqea, oxirida bir necha bayt yoki qit’a kabilar” shular jumlasidan (7).

“Majolis…”ning ta’siri Onado’lidagi ilk tazkirada ko’ringanidek, keyingi davr tazkiralarida ham mana shu holat u yoki bu ma’nolarda takrorlanadi, ayrim fakt va kuzatishlar asosida boyitiladi. Oradan sakkiz yil o’tib, Saxiy Beyning tazkirachilik faoliyati Latifiy (1491-1582) tomonidan davom ettiriladi. Shoir, adib va olim Latifiyning Navoiy ijodiga bog’lanishi tazkiradan tashqari uning nazm va nasr qorishig’ida yozgan “Fusuli arbaa” (“To’rt fasl”) asarida ham kuzatiladi. Shoirning “Nazmu-l-javohir” nomli asari esa Hazrat Alining hikmatlari asosida tuzilgani hamda ulug’ o’zbek shoiri asarining nomini aynan olgani Navoiyning Latifiy ijodiga ta’sirini alohida o’rganishga ehtiyoj borligini anglatadi. Muallif “Tazkira tush-shuaro va tabsira-tun-nuzamo” (”Shoirlar tazkirasi va nozimlar qiyofalari”, 1546) tazkirasini Qonuniy Sulton Sulaymon (Muhibbiy taxallusi bilan she’rlar yozgan)ga bag’ishlagan bo’lsa-da, uning tazkirachilikdagi o’rni mavjud asarlarga ijodiy munosabatda ko’rinadi. Latifiyning yozishicha, Navoiy she’rlarini ilk bor Onado’liga olib kelgan shoir Basiriy bo’lgan: “Ajam sarhadiga yaqin joydan. Sulton Boyazid (bu va keyingi o’rinlarda Yeldirim Boyazid emas, (1447-1512) nazarda tutilgan, u 1481 yilda taxtga chiqqan – H.B.)) zamonida Hazrat Shayx Jomiy va Mavlono Navoiy tarbiyatnomasi-la kelmish… aksari avqotin bu diyorda kechurmagin tarzi she’rida turkiyzabon nazmlari shevasin va Rum shoirlari ishvasin rioyat etmishdi.

Matla’:

Oshiqlarini oh ul masihodam o’ldurur,
Bu odam o’ldururki, Masih odam bo’ldurur” (8).

Ayni faktning o’zi hali Hazrat Navoiy va Sulton Husayn Boyqaro usmonli Sulton Boyazid Soniy bilan diplomatik yozishmalarga kirishmay turib, Navoiy asarlari Onado’liga kirib kelgan bo’lishi yoki Navoiy she’rlari bilan birga uning maktubini mana shu Basiriy keltirgan bo’lishi ham mumkin. Chunki Navoiy ijodining Onado’liga kirib kelishi borasida juda ko’p olimlar qiziqarli kuzatishlar olib borgan bo’lsalar-da, Navoiy asarlarini ilk bor kim olib borgani va nima uchun u turkistonlik shoir Basiriy vomida “Oxir umrinda Sulton vazifani ado etgach, o’z yurtiga qaytmasdan Rumda qolib ketgani va “she’rida tarkiyzabon nazmlari shevasi”ni davom ettirgani noma’lum edi. Yuqorida Latifiy keltirgan baytning o’ziyoq Basiriyning she’riy iste’dodidan darak beradi. Biroq Latifiy Basiriy haqida mufassal ma’lumot bermaydi.

Navoiy an’anasini o’zicha boyitgan Latifiy shoirlar tasnifotida alifbo usulini ma’qul ko’rdiki, bu usul ham keyingi tazkiralarda an’anaviylik tusini oldi. Bundan tashqari Latifiy “Fasli avval”da yana ham o’ziga xosroq yo’lni tanlab , XIII asrdan o’z zamoniga qadar boshqa o’lkalardan (jumladan, Turkistondan ham) Onado’liga kelib o’rnashib qolgan 13 shoir haqida ma’lumot beradi. Garchi Latifiy o’z tazkirasini Sulton Sulaymonga bag’ishlagan bo’lsa ham u o’z hukmdori Muhibbiyga maxsus bo’lim ajratmaydi, aksincha, sulton va shahzodalar bo’limining eng so’ngida bir necha sahifada uning she’rlari tahlili munosabati bilan hukmdorga murojaat qiladi. Tazkirada bir yoki bir necha bayt o’rniga to’liq holda g’azal va qit’aning keltirilishiga e’tibor qaratsak, Latifiy tazkirasi antologiyaga yaqinlashganini ham kuzatish mumkin.

Uchinchi tazkira Oshiq Chalabiy (1520-1571)ning “Mashoyir ush-shuaro” (“Shoirlar mashoirasi”, 1568) nomli tazkira esa 425 shoir ijodi haqida ma’lumot beruvchi tazkiradir. Muqaddimada tazkiranavis:

“Zaboni turkiyning dostonsaroyi,
Fasohat bulbuli, ya’ni Navoiy

deya Navoiydan so’z ochadi. Va davomida “Oxir umrinda Sulton Boyazidga Navoiy o’ttiz uch g’azal yubormish, birisi ushbu g’azaldur, matla’si quyidagichadir:

Matla’i Navoiy:

Ul pari paykarki hayron bo’lmish insu jon anga,
Jumla olam manga hayronu men hayron anga.

Sulton Boyazid bu g’azalni Ahmat Poshoga yuborib, unga nazira bitishni buyurdi”. Ushbu faktga asoslanib, dastlab shoir Nomiq Kamol, keyin Fuad Ko’prulu, Ogoh Sirri Lavand, Kamol Eraslon kabi turk; Gibb, Broun, Z. Kleynmixel, Gorbuzova kabi g’arb olimlari; N.Karimov, Z. Nagieva, Olmos Ulviy, R. Ro’zmonova kabi o’zbek va ozar olimlari maqola va tadqiqotlarida bu fikrlar dunyo bo’ylab ilmiy “sayohat” qilgan, bu samarali ta’sir natijalari atroflicha o’rganilgan. Lekin Oshiq Chalabiy tazkirada o’rni bilan Navoiy g’azalining “yaxshiligi”, unga nazira yozgan shoir maqta’si (Maqta’: So’zda ushshoqi muhayyir ayladirsun, Bo’yla go’yo o’lmag’a kuyin kerak bo’ston anga)” mahorat bobida Navoiydan ancha quyiroq ekanini ham qayd etgan (290-b.).

Ayni fikr xinolizoda Chalabiyning “Tazkiratu-sh-shuaro” (1585-1586) tazkirasida takrorlanish barobarida “Hazrati Jomiy va Navoiy g’azallari siporishnoma (maxsus rasmiy davlat maktubi – H.B.) bilan Sulton Boyazidga kelgan” deb umumlashtiradi (9). Va “Ahmad Posho Navoiyni o’rgangach, uning she’ri xub va tarzi guftori marg’ub bo’ldi” deb Ahmad Posho Navoiy g’azallari yo’liga kirgandan keyin she’rlarining usluban go’zallashgani va hamma tomonidan rag’bat ko’rgani qayd etilgan”(10).

Shuningdek, bunga uyg’un fikrlar G’alibo’lulu Oliyning “Ko’nh-ul-axbor” asari tazkira qismi”da “Sulton Husayn Boyqaroning vaziri mushiri va ul asri bohirun-nasrin malozi fuhulu bo’lgan Mir Alisher ul shahriyori oliyhimmat (Sulton Boyazidga – H.B.) bir necha g’azal jo’natdi. Ular taqi nazoir jihatdan tatabbusini marhum Ahmad Poshoga asir ayladi” kabi tazkiralardan tazkiralarga ko’chib, yuqorida tilga olingan olimlarning tadqiqot va maqolalariga mavzu bo’ldi. Alining tazkirasida Kotibiy taxallusli Saidiy Ali Rais munosabati bilan yana bir muhim fikr o’rtaga tashlanadi. Bu shoir vazifa yuzasidan Hindistonda Navoiy izdoshi sifatida tanilgan va Navoiyi Soniy laqabini olgan shoir “uch yarim yil sayohatdan so’ng Hindu Sind va Xuroson va Gujarot va Sherozu Ozarboyjon salomini keltirdi” (10).

Ko’rsatilgan tazkiralar ichida Oshiq Chalabiyning “Mashoyir-ush-shuaro” asari Navoiy ijodiga keng va atroflicha munosabat bildirgani bilan ajralib turadi. Oshiq Chalabiy Navoiy g’azallarini Rumga Basiriy keltirganiga urg’u beradi: “Navoiyi marhumning “Majolis un-nafois”inda mazkur bo’lgan shuarodan va poytaxti mulki Xuroson bo’lgan Hirotda Mirzo Sulton Husaynu Navoiyu Jomiyu Binoiy va ul kasning akobiri xizmatiga erishgan zufarolardan edi. Rumga Sulton Boyazidi marhumga Navoiy va Jomiyning kitobu g’azallari va siporishlariy-la kelmishdir” (420-421 b.).

Tazkirada shu bilan birga Navoiyning Adniy taxallusli Valiy Mahmud Posho (vafoti 1474) bilan maktub yozishgani to’g’risida fikr bildirilgan. Ko’rinadiki, Navoiyning Rum eli bilan bog’lanishi birgina yuqoridagi 33 g’azal bilan cheklanmaydi, ayrim shoirlar, xususan, Adniy taxallusli Mahmud Posho bilan yozishmalari mavjud.

Agar mazkur shoirning 1474 yilda vafot etgani e’tiborga olinsa, 1481 yilda taxtga chiqqan Boyazid II ga Navoiyning 33 g’azali yetib bormay turib, bundan taxminan o’n yillar chamasi avval, ya’ni ulug’ shoir 22-25 yoshlarida rumlik shoirlar bilan maktublar yozishgan.

Tazkirada “Ajam vasfinda bir bayt:

Ro’yash chu mus’hafest u az u husni oyatiy,
Husni xatesh chu nuqta nadorad

(Tarjimasi: Yuzi mus’haf kabi ekani oyatining go’zalligidandir. Xati go’zalligining nuqta kabi so’nggi yo’qdir) kabi bayt keltirilib, asridan so’ngi asrga kelguncha shuaroga hikmatomuz” ta’sir etganini ko’rsatib o’tadi” (243-b.). Shuningdek, mazkur tazkirada olti tilni yaxshi bilgan Shukriy munosabati bilan “turkiy tilda ravon Navoiy kabi, forsiyda hamon Binoiy kabi…” deya oshirilgan maqtovlar ham uchraydi, ayrim shoirlarni “Navoiyning kotibi”, “Navoiyga raqqos” deb ataydi, “Navoiy davoti (siyohdoni)ning sohiblari”, “Navoiy gulshanining xud bulbuli” deb ataydi.

Tazkiralarda qayd etilgan ma’lumotlarga ko’ra, Yusuf Chetintog’ Navoiy uslubini o’zida yorqin aks ettirgan yigirmaga yaqin shoirning nomini keltiradi, masnaviylarda Hazrat an’anasini davom ettirgan shoirlar ijodidan bahs yuritadi (11).

Keltirilgan ma’lumotlarning hammasi turk manbalarida zikr etilgan, zamonining ulug’ adib va olimlari tomonidan e’tirof etilgan fikrlardir. Bundan tashqari qanchadan qancha tazkiraga kirmay qolgan shoirlar, nafaqat shoirlar tazkiralari, balki valiylar tazkiralari, risolalar, masnaviy va nasriy asarlarning muqaddimalarida, tarixiy va axloqiy-falsafiy asarlar zayl (ilova)larining qatlarida Hazrat Navoiy hayoti va ijodi bilan bog’liq manbalar borki, ularni o’rganish, yuqorida zikr etilgan Navoiyning turk sultoni Boyazid II ga yozgan 10 dan ortiq maktublarini, boshqa shoirlar bilan yozishmalarini topib, nashr qilish orqali Hazratning ma’naviyat xazinasini boyitish bugungi navoiyshunoslik zimmasidagi ilmiy yumushlardan hisoblanadi.

Xulosa qilib aytish mumkinki, Navoiy va Jomiy asarlarini Rum eli va uning sultoni Bayazid II ga Basiriy taxallusli shoir yetkazgan va umrining oxiriga qadar Onado’lida yashab qolib, Navoiy asarlari targ’iboti bilan mashg’ul bo’lgan. Navoiyning maktubotlari orasida Basiriy taxallusli shoirga muammo bitgani manbalarda qayd etilgan. Mutribiyning xabar berishiga qaraganda, uning ona tomonidan bobosi Basiriy taxallusli shoir bo’lgan. Bu ikki Basiriy bir kishi bo’lib chiqishi ehtimoli bor, biroq buni tasdiqlovchi hujjat qo’limizda yo’q.

Alisher Navoiyning Onado’liga yuborilgan devoni “Navodir un-nihoya” bo’lib, undan 33 g’azalni Sulton Boyazid ma’qul ko’rib, zamonasining shoiri a’losi Ahmad Poshoga nazira yozishni buyurgan. Ahmad Posho va boshqa o’nlab shoirlar Navoiy ijodining ta’sirida bo’lganlar.

Amir Navoiy davlat idoralarida ekan, Sulton Boyazid II ga bir necha maktublar yozgan (turk tazkiralariga ko’ra, ular 10 dan ortiq). Biroq u maktublarning matni hali aniqlanmagan, ularni topib, ilmiy muomalaga kiritish navoiy-shunoslar zimmasida.

—————————

1 Klasik Turk Edebiyatinda Biogra fi / Mustafa Isen Adina Uluslararasi Sempozyum. Bildiriler. — Ankara, Ataturk Kultur Merkezi, 2010. 709 s.
2 Sair Tezkireleri. Haz. Dr. Haluk Ipekten. — Ankara, 2002. S.17-28.
3 Cetindag Y. Ali Sir Nevai. – Istanbul: Kaynak yayinlari, 2010. S.249.
4 Sodiq Kitobdor nazarda tutilgan. Qarang:?fsar, Sadiq b?y. M?cm?ul-x?vas. – Baki, 2008.
5 Isen M. Tezkireden Biyografi ye. – Istanbul:Kapi Yayinlari, 2010. S.51-52.
6 Hast-Behist. Haz. Gunay Kut. — Harvard,1978. S. 77.
7 Isen M. Tezkireden Biyografiye. – Istanbul:Kapi Yayinlari, 2010. S.84.

8 Qarang: Cetindag Y. Ali Sir Nevai. – Istanbul: Kaynak yayinlari, 2010. S.250.
9 K?nal?-zade H.C. Tazkiretu’s-Suara. Haz?rlayan:Ibrahim Kutluk, I. Ankara, 1989. S.135.
10 Ko’rsatilgan asar. 263-bet
11 Cetindag Y. Ali Sir Nevai. – Istanbul: Kaynak yayinlari, 2010. S.256.

Manba: Jahon adabiyoti — 2013-2