Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижоди адабиёт ихлосмандлари учун ўлмас мавзу бўлгани ҳолда, 20 -йиллар матбуотида ҳам бир неча адабиётшунос-танқидчилар шоир шахсиятига катта эътибор қаратишган. 1920-1930-йиллар оралиғида “Мусулманский мир”(Петербург), “Иштирокиюн”, “Болалар дунёси”, “Туркистон”, “Қизил Ўзбекистон”, “Маориф ва ўқитғувчи”, “Аланга”, “Янги Фарғона”, “Ер юзи” каби газета ва журналларда Навоий ҳақида йигирмадан ортиқ мақолалар эълон қилинган, бундан ташқари, бир қанча мажмуалар таркибида ёки якка китоб ҳолида шоир ҳақида маълумотлар чоп этилган.
ЎЛМАС СИЙМО ОЛИМЛАР НИГОҲИДА
Саодат Файзиева
Саодат Файзиева 1992-йил 11-июлда Бухоро вилояти Олот туманида туғилган. 2009- йил тумандаги физика- математикага ихтисослаштирилган 31-ИБМИни тугатган. Ҳозирда Ўзбекистон Миллий университетининг ўзбек филологияси факултетида теҳсил олмоқда. Шеърлари ва мақолалари матбуотда чоп этилган.
уркий халқларнинг “Шамс ул- миллати” бўлган Низомиддин мир Алишер Навоий жаҳон адабиёти хазинасини ўзининг ҳассос шеърияти, буюк “Хамса”си, фан соҳаларининг турли тармоқларига бағишланган бой илмий мероси билан бойитган сўз санъаткоридир.
Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижоди адабиёт ихлосмандлари учун ўлмас мавзу бўлгани ҳолда, 20 -йиллар матбуотида ҳам бир неча адабиётшунос-танқидчилар шоир шахсиятига катта эътибор қаратишган. 1920-1930-йиллар оралиғида “Мусулманский мир”(Петербург), “Иштирокиюн”, “Болалар дунёси”, “Туркистон”, “Қизил Ўзбекистон”, “Маориф ва ўқитғувчи”, “Аланга”, “Янги Фарғона”, “Ер юзи” каби газета ва журналларда Навоий ҳақида йигирмадан ортиқ мақолалар эълон қилинган, бундан ташқари, бир қанча мажмуалар таркибида ёки якка китоб ҳолида шоир ҳақида маълумотлар чоп этилган.
Мунаққид Неъмат Ҳаким: “Танқид ва адабий муҳокамаларнинг кўпи нафис асарларга тушади”, деган эди. Алишер Навоийнинг асарлари ҳам мана шундай нафис, шу билан бирга ўзида ҳам юксак бадииятни, ҳам тафаккурий эврилишларни жамлай олган асарлар эди. 20-йилларга келиб, эндигина яна ўзининг илгариги мавқейини тиклаш, тўғрироғи, буюк аждодларимиз номини яна адабиёт саҳифаларига жойлаш ҳаракатини бошлаган миллатимиз фидойилари бу масъулиятли ишни энг аввал Алишер Навоий шахсидан бошлашгани ҳам бир тарафдан бежиз эмас.
Бу даврда босилган Навоий ҳақидаги материалларни мазмунига қараб икки гуруҳга бўлиш мумкин:
1. Шоир шахсиятини билишга интилиш йўлида ёзилган мақолалар;
2. Шоир ижодини ўрганиш ва уни бошқа ижодкорлар билан қиёслаш йўлида ёзилган мақолалар.
Профессор Бертелснинг “Чиғатой шеъриятининг текширув методи” номли мақоласида шундай дейилади: “Турк адабиёти муаррихлари орасида фавқулодда муҳтарам бир зот томонидан Фузулийнинг ижодига ажратилган бир бобда ҳаммаси бўлиб 29 сатр нарса бор ва уни ҳам гапнинг рости, шундай ёзилганки, у характеризани (биография- С.Ф.) Саъдийга ҳам, Боқийга ҳам, ишқилиб, шарқнинг буюк лирикларидан ҳар бирига татбиқ қилмоқ мумкин.
Демак, характеризани аниқламоқ учун йўл топмоқ лозим экан…” Бундан билиш мумкинки, юқорида биз таъкидлаган жараён (ижодкорларнинг биографиясини тиклаш) ҳали ҳам давом этаётган эди. Ойбек бежизга 20- йилларни “адабиётимизнинг суст даври” (“Ўзбек поэзиясининг тарихий тараққиёти”. 1948-йил) деб атамаган эди. Лекин мана шу сустликка барҳам бериш учун бир неча мунаққидлар ё алоҳида-алоҳида бўлиб, ё биргалашиб қаттиқ ҳаракат қилишди. 20-йиллар адабиёти шакллангунга қадар Алишер Навоий ҳақида бир неча бошланғич тадқиқотлар ҳам бор эди. Уларнинг энг биринчилари рус олимлари томонидан яратилганини ҳам алоҳида таъкидлашимиз керак. Шундай тадқиқотлардан бири 1856-йили Санкт-Петербургдаги Шарқ халқлари факултетида яратилган Михаил Никитскийнинг тадқиқоти бўлиб, у “Эмир-Низам-эд-Дин-Али-Шир, в государственном и литературном его значении” деб номланади. Олим бу тадқиқотида Навоий даврида ва ундан кейин чоп этилган бир неча тазкира ва тарихий ҳужжатларни ўрганиб чиққани эътирофга лойиқ, албатта. Никитскийнинг тадқиқотида аввал чиғатой адабиёти деб ном олган туркий адабиёт даврининг ижтимоий ҳаёт билан боғланиши, яъни темурийлар сулоласи даврида маданий ҳаётда бўлган ўзгаришлар, уларнинг адабиётга кўрсатган таъсири ҳақида маълумот берилади. Кейин бевосита Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижоди, унинг чиғатой адабиётида тутган ўрни,чиғатой адабиётининг хусусиятлари, унга форс-тожик адабиётининг таъсир даражаси, Навоийнинг туркий тилда асарлар яратишни бошлаб, турк адабиётини форсий адабиёт олдида бир мунча баландлатгани ҳақида маълумотлар баён қилинади.
Шундан кейин аста-секин бу кўринишдаги тадқиқотлар олиб боришни ўзбек олимлари ҳам бошлашди. Хусусан, 20-йиллар матбуотини тадқиқ қилиш жараёнида мавжуд манбаларда қимматли маълумотларни учратишимиз мумкин.
Саид Маъруф томонидан 1926- йилда ёзилган Навоий ҳақидаги мақола ( “Амир Алишер Навоий”. “Тонг юлдузи” журнали. 1926-йил, 2-сон ) ҳам навоийшунослик учун муҳим манба ҳисобланади. Мақола бошида Навоий ҳаёти ҳақида бир оз маълумот берилади. Кейин алоҳида-алоҳида бўлим тарзида “Навоийнинг адабий хизмати”, “Навоийнинг турк тилида вужудга келтирган асарлари”, “Тилчилиги” ҳақида гапирилади. Бу манбага урғу берганимизнинг сабаби унда бошқа ҳужжат ва манбаларда учрамайдиган маълумот бор. Унда Навоий ўқиш учун Ҳиротга келганда, Ҳирот (Хуросон) амири Султон Абусаид хизматига “дохил бўлган”и ва ўша ерда “Султон Абусаид даври тарихи” номли асар ёзишни бошлагани, лекин султон билан келишолмай, шаҳарни тарк этганда бу иш қолиб кетгани баён этилган. Муаллиф бу маълумотни қаердан олгани, қайси манбага асослангани ҳақида гапирмайди. Лекин бу маълумотни текшириш, агар у ҳақиқат бўлса, юзага чиқаришимиз керак, назаримизда.
Ф. Раҳмоннинг “Навоий. Чиғатой адабиёти” мақоласида эса ( “Маориф ва ўқитғучи” журнали. 1928- йил, 5-6-сонлар) Навоийнинг “Мантиқ ут-тайр”га боғланиб қолгани баён қилинади ва шоирнинг қуйидаги сатрлари келтирилади:
Ёдима мундоқ келур бу можаро,
Ким туфулият чоғи мактаб аро.
Ким чекар атфол марҳуми забун,
Ҳар тарафдин бир сабақ забтиға ун.
Эмгонурлар чун сабақ озоридин,
Ё «Каломуллоҳ»нинг такроридин.
Истабон ташхиси хотир устод,
Назм ўқутурким равон бўлсун савод.
Насрдин баъзи ўқур ҳам достон,
Бу «Гулистон» янглиғу ул «Бўстон».
Манга ул ҳолатда табъи булҳавас,
«Мантиқут-тайр» айлаб эрди мултамас.
Топти сокин-сокин ул такрордин,
Сода кўнглум баҳра ул гуфтордин.
Табъ ул сўзларга бўлғоч ошно,
Қилмади майл ўзга сўзларга яно.
Яна мақоланинг “Навоийнинг турк тили тарафдорлиғи” қисмида Навоий ва Биноий ўртасида кечган тортишувларга ҳам алоҳида урғу берилади: “Навоий билан Биноий орасида тортишлар бўлур эди. Бу тортишларни ҳазил-мутойибалардан деб бўлмайдир. Биноий ҳар вақт турк тилини ёмонлар, форс тилини ёқлар эди. Шунинг учун Навоий билан Биноий ораларида ҳар вақт тортиш бўлиб келди. Ҳатто Биноий Навоийнинг ўлдуришидан қўрқиб, бир неча вақт Ҳиротни ташлаб қочиб юрадир. Қайтиб келганда, Табриз ҳокими Яъқуббек аҳволидан сўрағонда, Биноий “Яъқуббекнинг буюк фазилати туркий сўзламаслигидир”, деган жавоби ҳақиқатан очиқ пичингдир…”
Мақоланинг янгилиги шунда эдики, унда Биноий ва Навоийнинг низолари очиқ баён қилинган. Бу манба яратилгунга қадар эса бу тортишувлар ҳақида фақатгина Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома”сида қайдлар мавжуд эди. Шу жиҳатдан ҳам мақола қимматли аҳамиятга эга.
Исмоил Ҳикматнинг “Навоийда лиризм” мақоласида юқоридагилардан фарқли, бевосита Навоийнинг ижоди ёритилган (Фитратнинг “Фарҳод ва Ширин” бўйича мақоласини ҳам унутмаслик лозим, албатта).
Исмоил Ҳикматнинг “Навоийда лиризм” мақоласи “Маориф ва ўқитғучи” журналининг 1928- йилдаги 7- сонида босилган. Унда шоирнинг шахсиятидан кўра ижодига эътибор қаратилган. Олим ижодкорнинг энг катта ютуғини унинг форсий тилда эмас, туркий тилда ижод қилганлиги билан белгилайди ва Жомийнинг бу ҳақдаги қуйидаги фикрини келтиради: “Навоийнинг форсийча ёзмаслиғини форс шоирлариу чун бир саодат талаққи этарди…”
Жилд-жилд шеърлар ёзган бу буюк турк шоирининг қудрати, санъатини, тилини тадқиқ этиш, текширишни бир вазифа ва бир шараф ҳисоблайдиган Ҳикмат шоир асарларидаги лиризмни кўрсатмоқчи бўлади. У шундай дейди:”…Ҳузур ва аламининг, ишқ ва нафратининг, уйғотган ҳаяжонларининг бирон шеър ҳолида тилидан тўкулишига шоҳид бўлмоқ, албатта, завқли бир нарсадир. Фақат жуда буюк шоирларимиз , жуда буюк санъаткорларимиз бордирким, бирор инжу (марварид) қадар тамиз ва қимматли асарлар берганлари ҳолда энг кичик бир ҳаяжонни уйғотадиғон шеърни бермайдилар. Бутун адабиётимиз тадқиқ этилса, бир қанча санъаткор шоир кўрсатмак мумкин бўлғони ҳолда қанча нафар Фузулий кўрмак мумкиндир? Албатта, Фузулийни бошқа шоирларимиздан устун қилғон мазият унинг санъати эмас, балки ҳассосиёти (сезувчанлиги)дир. Ишқи, самимияти, ҳижрони, алами, қисқача, кўзёшларидир. Демак, санъаткорлиғида ҳеч шубҳамиз бўлмайдиғон Навоийнинг асарларида бу фитрат сиррини кўришни истаймиз. “Хамса”лари, маснавийлари, қасидалари ила, ҳатто “Мезон ул-авзон”лари-ла бу (Навоий) санъаткорлиқ қудратини кўрсатгандир. Порлоқ ташбеҳлари, мумтоз истиоралари, латиф хаёллари юзасидан унга замонининг энг буюк шоирлари тақлид қил(ин)ғондир”.
Олим Навоий ижодидаги ғазалларда лиризм аниқроқ кўзга ташланади, деб ҳисоблайди ва унинг “Манга” ва “Бўлғон бало” радифли ғазалларини баҳолайди: ”Фарёди билан ишқ ва дардда Мажнундан илгари борганини сўзлаган ва :
Лабларингдин гарчи қон ютмоқ дамо- дамдур манга,
Гар даме жоми висолинг йиқса, не ғамдур манга,-
деб инграган шоир лирикдир, ҳаяжонлидир”,- дейди адабиётшунос.
Исмоил Ҳикматнинг англашича, Навоийнинг юрагида дардли ва қонаган яширин бир ишқи, бир ҳижрони бор. Айтса бўладики, турк адабиётининг жони, қалби бўлган Фузулий бу ярали фарёдларини чиқармоқ ва додламоқ учун энг жонли, энг гўзал, энг қалбий намуналарини Навоийда ҳам кўргандир. Навоийнинг шу:
Ер тутар кўнглимда гардундин жудо бўлғон бало,
Жондадур девона кўнглумдин хато бўлғон бало.
Истамонким, ишқ мендин ўзгани қилғай асир,
Ҳеч кишига бўлмасун, ёраб, манго бўлғон бало, —
деб бошланувчи ғазалини бошдан охиригача ўқиган ва Фузулий ижодидан ҳам хабардор бўлган инсон бу икки шахсият орасида бир юрак бирлиги, бир алам бирлиги бўлганлигини англашга қийналмайди.
Ҳофизларга, амир Хусравларга, Жомийларга назира айтган ва эргашган Навоий бу руҳдаги ғазаллари билан узоқ замон улардан устунлик қиларлик бир лиризм кўрсатган, дейишимиз мумкин.
Шундан кейин шоирнинг бу лирик шеърларидан таъсирланган ижодкорлардан бўлган Фузулий Навоийдан фақат маънони эмас, балки шаклни ҳам олган ва бу ёмон ҳодиса эмас, бу Фузулийнинг Навоий даҳосига бўлган ҳурматини билдиради. Мақолада, шунингдек, Фузулийдан олдин усмонли туркларнинг шоирлари ҳам, хусусан, Валиддинзода Аҳмад Пошо ҳам шоир ғазалларига назиралар ёзганлиги қайд этилади. Айнан шу маълумотни даврлар ўтиб бир неча адабиётшунослар қайд қилган ва буни амалда исботлаган. Масалан, олмониялик олим З. Клайнмихел ўзининг “Аҳмад Пошо ва АлишерНавоий” номли тадқиқотида бу нарсани илмий жиҳатдан бошлаб берди, дейиш мумкин. Маълум бўлишича, Навоий турк султони БоязидII саройига 33 та ғазалини юборади, султон эса уларга назира ёзиш учун Аҳмад Пошога берган. Клайнмихел ўз ишида бу назираларнинг 15 тасини изоҳлаб ўтган. 2000-йилда чоп этилган “Турк адабиёти тарихи” дарслиги муаллифи А. Алимбеков ҳам ўз рисоласида ш умавзуга эътибор қаратади ва Аҳмад Пошо ижоди икки даврга бўлиб ўрганилиши ва иккинчи давр бевосита Навоий ижодидан таъсирланиш даври деб таъкидлайди. 2002-йилда “ЎзАС” газетасида Н. Каримов муаллифлигида “Алишер Навоий ва Аҳмад Пошо” мақоласи босилган. Олим Клайнмихелнинг тадқиқотидан хабардор бўлгач, бу ишга киришади ва изланишлари натижасида бир мақола юзага келади. Биз таъкидлаган Навоийдан таъсирланиш ҳолатларини 2011- йилда ўз тадқиқотида Р.Рўзмонова батафсилроқ баён қилади ва ўша 33 та назирага тўла тўхталиб ўтади (Алишер Навоий анъаналарининг усмонли турк шеъриятига таъсири”).
Саналган олимлар Исмоил Ҳикматнинг бу мақоласидан хабардорми, йўқми, билмаймиз, аммо улардан аввалроқ бу мавзуг аайнан Исмоил Ҳикмат эътибор қаратгани алоҳида аҳамият касб этади. Лекин биз санаган олимларнинг ҳеч бири Исмоил Ҳикматни эътироф этмагани ачинарли…
Нима бўлганда ҳам, Алишер Навоий номи асрлар силсиласидан омон ўтаётгани, бу буюк даҳо қаламига мансуб асарлар қалбимизга мунавварлик улашаётганининг ўзи катта бахт! Бу каби аждодларимиз меросини ўрганиш, улардан қолган дурдоналарни авайлаб, келажак авлодга етказиш бизнинг энг муҳим вазифаларимиздан биридир.
O’LMAS SIYMO OLIMLAR NIGOHIDA
Saodat Fayzieva
Saodat Fayzieva 1992-yil 11-iyulda Buxoro viloyati Olot tumanida tug’ilgan. 2009-yil tumandagi fizika- matematikaga ixtisoslashtirilgan 31-IBMIni tugatgan. Hozirda O’zbekiston Milliy universitetining o’zbek filologiyasi fakultetida tehsil olmoqda. She’rlari va maqolalari matbuotda chop etilgan.
urkiy xalqlarning “Shams ul- millati” bo’lgan Nizomiddin mir Alisher Navoiy jahon adabiyoti xazinasini o’zining hassos she’riyati, buyuk “Xamsa”si, fan sohalarining turli tarmoqlariga bag’ishlangan boy ilmiy merosi bilan boyitgan so’z san’atkoridir.
Alisher Navoiyning hayoti va ijodi adabiyot ixlosmandlari uchun o’lmas mavzu bo’lgani holda, 20 -yillar matbuotida ham bir necha adabiyotshunos-tanqidchilar shoir shaxsiyatiga katta e’tibor qaratishgan. 1920-1930-yillar oralig’ida “Musulmanskiy mir”(Peterburg), “Ishtirokiyun”, “Bolalar dunyosi”, “Turkiston”, “Qizil O’zbekiston”, “Maorif va o’qitg’uvchi”, “Alanga”, “Yangi Farg’ona”, “Er yuzi” kabi gazeta va jurnallarda Navoiy haqida yigirmadan ortiq maqolalar e’lon qilingan, bundan tashqari, bir qancha majmualar tarkibida yoki yakka kitob holida shoir haqida ma’lumotlar chop etilgan.
Munaqqid Ne’mat Hakim: “Tanqid va adabiy muhokamalarning ko’pi nafis asarlarga tushadi”, degan edi. Alisher Navoiyning asarlari ham mana shunday nafis, shu bilan birga o’zida ham yuksak badiiyatni, ham tafakkuriy evrilishlarni jamlay olgan asarlar edi. 20-yillarga kelib, endigina yana o’zining ilgarigi mavqeyini tiklash, to’g’rirog’i, buyuk ajdodlarimiz nomini yana adabiyot sahifalariga joylash harakatini boshlagan millatimiz fidoyilari bu mas’uliyatli ishni eng avval Alisher Navoiy shaxsidan boshlashgani ham bir tarafdan bejiz emas.
Bu davrda bosilgan Navoiy haqidagi materiallarni mazmuniga qarab ikki guruhga bo’lish mumkin:
1. Shoir shaxsiyatini bilishga intilish yo’lida yozilgan maqolalar;
2. Shoir ijodini o’rganish va uni boshqa ijodkorlar bilan qiyoslash yo’lida yozilgan maqolalar.
Professor Bertelsning “Chig’atoy she’riyatining tekshiruv metodi” nomli maqolasida shunday deyiladi: “Turk adabiyoti muarrixlari orasida favqulodda muhtaram bir zot tomonidan Fuzuliyning ijodiga ajratilgan bir bobda hammasi bo’lib 29 satr narsa bor va uni ham gapning rosti, shunday yozilganki, u xarakterizani (biografiya- S.F.) Sa’diyga ham, Boqiyga ham, ishqilib, sharqning buyuk liriklaridan har biriga tatbiq qilmoq mumkin.
Demak, xarakterizani aniqlamoq uchun yo’l topmoq lozim ekan…” Bundan bilish mumkinki, yuqorida biz ta’kidlagan jarayon (ijodkorlarning biografiyasini tiklash) hali ham davom etayotgan edi. Oybek bejizga 20- yillarni “adabiyotimizning sust davri” (“O’zbek poeziyasining tarixiy taraqqiyoti”. 1948-yil) deb atamagan edi. Lekin mana shu sustlikka barham berish uchun bir necha munaqqidlar yo alohida-alohida bo’lib, yo birgalashib qattiq harakat qilishdi. 20-yillar adabiyoti shakllangunga qadar Alisher Navoiy haqida bir necha boshlang’ich tadqiqotlar ham bor edi. Ularning eng birinchilari rus olimlari tomonidan yaratilganini ham alohida ta’kidlashimiz kerak. Shunday tadqiqotlardan biri 1856-yili Sankt-Peterburgdagi Sharq xalqlari fakultetida yaratilgan Mixail Nikitskiyning tadqiqoti bo’lib, u “Emir-Nizam-ed-Din-Ali-Shir, v gosudarstvennom i literaturnom yego znachenii” deb nomlanadi. Olim bu tadqiqotida Navoiy davrida va undan keyin chop etilgan bir necha tazkira va tarixiy hujjatlarni o’rganib chiqqani e’tirofga loyiq, albatta. Nikitskiyning tadqiqotida avval chig’atoy adabiyoti deb nom olgan turkiy adabiyot davrining ijtimoiy hayot bilan bog’lanishi, ya’ni temuriylar sulolasi davrida madaniy hayotda bo’lgan o’zgarishlar, ularning adabiyotga ko’rsatgan ta’siri haqida ma’lumot beriladi. Keyin bevosita Alisher Navoiyning hayoti va ijodi, uning chig’atoy adabiyotida tutgan o’rni,chig’atoy adabiyotining xususiyatlari, unga fors-tojik adabiyotining ta’sir darajasi, Navoiyning turkiy tilda asarlar yaratishni boshlab, turk adabiyotini forsiy adabiyot oldida bir muncha balandlatgani haqida ma’lumotlar bayon qilinadi.
Shundan keyin asta-sekin bu ko’rinishdagi tadqiqotlar olib borishni o’zbek olimlari ham boshlashdi. Xususan, 20-yillar matbuotini tadqiq qilish jarayonida mavjud manbalarda qimmatli ma’lumotlarni uchratishimiz mumkin.
Said Ma’ruf tomonidan 1926- yilda yozilgan Navoiy haqidagi maqola ( “Amir Alisher Navoiy”. “Tong yulduzi” jurnali. 1926-yil, 2-son ) ham navoiyshunoslik uchun muhim manba hisoblanadi. Maqola boshida Navoiy hayoti haqida bir oz ma’lumot beriladi. Keyin alohida-alohida bo’lim tarzida “Navoiyning adabiy xizmati”, “Navoiyning turk tilida vujudga keltirgan asarlari”, “Tilchiligi” haqida gapiriladi. Bu manbaga urg’u berganimizning sababi unda boshqa hujjat va manbalarda uchramaydigan ma’lumot bor. Unda Navoiy o’qish uchun Hirotga kelganda, Hirot (Xuroson) amiri Sulton Abusaid xizmatiga “doxil bo’lgan”i va o’sha yerda “Sulton Abusaid davri tarixi” nomli asar yozishni boshlagani, lekin sulton bilan kelisholmay, shaharni tark etganda bu ish qolib ketgani bayon etilgan. Muallif bu ma’lumotni qaerdan olgani, qaysi manbaga asoslangani haqida gapirmaydi. Lekin bu ma’lumotni tekshirish, agar u haqiqat bo’lsa, yuzaga chiqarishimiz kerak, nazarimizda.
F. Rahmonning “Navoiy. Chig’atoy adabiyoti” maqolasida esa ( “Maorif va o’qitg’uchi” jurnali. 1928- yil, 5-6-sonlar) Navoiyning “Mantiq ut-tayr”ga bog’lanib qolgani bayon qilinadi va shoirning quyidagi satrlari keltiriladi:
Yodima mundoq kelur bu mojaro,
Kim tufuliyat chog’i maktab aro.
Kim chekar atfol marhumi zabun,
Har tarafdin bir sabaq zabtig’a un.
Emgonurlar chun sabaq ozoridin,
YO «Kalomulloh»ning takroridin.
Istabon tashxisi xotir ustod,
Nazm o’quturkim ravon bo’lsun savod.
Nasrdin ba’zi o’qur ham doston,
Bu «Guliston» yanglig’u ul «Bo’ston».
Manga ul holatda tab’i bulhavas,
«Mantiqut-tayr» aylab erdi multamas.
Topti sokin-sokin ul takrordin,
Soda ko’nglum bahra ul guftordin.
Tab’ ul so’zlarga bo’lg’och oshno,
Qilmadi mayl o’zga so’zlarga yano.
Yana maqolaning “Navoiyning turk tili tarafdorlig’i” qismida Navoiy va Binoiy o’rtasida kechgan tortishuvlarga ham alohida urg’u beriladi: “Navoiy bilan Binoiy orasida tortishlar bo’lur edi. Bu tortishlarni hazil-mutoyibalardan deb bo’lmaydir. Binoiy har vaqt turk tilini yomonlar, fors tilini yoqlar edi. Shuning uchun Navoiy bilan Binoiy oralarida har vaqt tortish bo’lib keldi. Hatto Binoiy Navoiyning o’ldurishidan qo’rqib, bir necha vaqt Hirotni tashlab qochib yuradir. Qaytib kelganda, Tabriz hokimi Ya’qubbek ahvolidan so’rag’onda, Binoiy “Ya’qubbekning buyuk fazilati turkiy so’zlamasligidir”, degan javobi haqiqatan ochiq pichingdir…”
Maqolaning yangiligi shunda ediki, unda Binoiy va Navoiyning nizolari ochiq bayon qilingan. Bu manba yaratilgunga qadar esa bu tortishuvlar haqida faqatgina Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”sida qaydlar mavjud edi. Shu jihatdan ham maqola qimmatli ahamiyatga ega.
Ismoil Hikmatning “Navoiyda lirizm” maqolasida yuqoridagilardan farqli, bevosita Navoiyning ijodi yoritilgan (Fitratning “Farhod va Shirin” bo’yicha maqolasini ham unutmaslik lozim, albatta).
Ismoil Hikmatning “Navoiyda lirizm” maqolasi “Maorif va o’qitg’uchi” jurnalining 1928- yildagi 7- sonida bosilgan. Unda shoirning shaxsiyatidan ko’ra ijodiga e’tibor qaratilgan. Olim ijodkorning eng katta yutug’ini uning forsiy tilda emas, turkiy tilda ijod qilganligi bilan belgilaydi va Jomiyning bu haqdagi quyidagi fikrini keltiradi: “Navoiyning forsiycha yozmaslig’ini fors shoirlariu chun bir saodat talaqqi etardi…”
Jild-jild she’rlar yozgan bu buyuk turk shoirining qudrati, san’atini, tilini tadqiq etish, tekshirishni bir vazifa va bir sharaf hisoblaydigan Hikmat shoir asarlaridagi lirizmni ko’rsatmoqchi bo’ladi. U shunday deydi:”…Huzur va alamining, ishq va nafratining, uyg’otgan hayajonlarining biron she’r holida tilidan to’kulishiga shohid bo’lmoq, albatta, zavqli bir narsadir. Faqat juda buyuk shoirlarimiz , juda buyuk san’atkorlarimiz bordirkim, biror inju (marvarid) qadar tamiz va qimmatli asarlar berganlari holda eng kichik bir hayajonni uyg’otadig’on she’rni bermaydilar. Butun adabiyotimiz tadqiq etilsa, bir qancha san’atkor shoir ko’rsatmak mumkin bo’lg’oni holda qancha nafar Fuzuliy ko’rmak mumkindir? Albatta, Fuzuliyni boshqa shoirlarimizdan ustun qilg’on maziyat uning san’ati emas, balki hassosiyoti (sezuvchanligi)dir. Ishqi, samimiyati, hijroni, alami, qisqacha, ko’zyoshlaridir. Demak, san’atkorlig’ida hech shubhamiz bo’lmaydig’on Navoiyning asarlarida bu fitrat sirrini ko’rishni istaymiz. “Xamsa”lari, masnaviylari, qasidalari ila, hatto “Mezon ul-avzon”lari-la bu (Navoiy) san’atkorliq qudratini ko’rsatgandir. Porloq tashbehlari, mumtoz istioralari, latif xayollari yuzasidan unga zamonining eng buyuk shoirlari taqlid qil(in)g’ondir”.
Olim Navoiy ijodidagi g’azallarda lirizm aniqroq ko’zga tashlanadi, deb hisoblaydi va uning
“Manga” va “Bo’lg’on balo” radifli g’azallarini baholaydi: ”Faryodi bilan ishq va dardda Majnundan ilgari borganini so’zlagan va :
Lablaringdin garchi qon yutmoq damo- damdur manga,
Gar dame jomi visoling yiqsa, ne g’amdur manga,-
deb ingragan shoir lirikdir, hayajonlidir”,- deydi adabiyotshunos.
Ismoil Hikmatning anglashicha, Navoiyning yuragida dardli va qonagan yashirin bir ishqi, bir hijroni bor. Aytsa bo’ladiki, turk adabiyotining joni, qalbi bo’lgan Fuzuliy bu yarali faryodlarini chiqarmoq va dodlamoq uchun eng jonli, eng go’zal, eng qalbiy namunalarini Navoiyda ham ko’rgandir. Navoiyning shu:
Yer tutar ko’nglimda gardundin judo bo’lg’on balo,
Jondadur devona ko’nglumdin xato bo’lg’on balo.
Istamonkim, ishq mendin o’zgani qilg’ay asir,
Hech kishiga bo’lmasun, yorab, mango bo’lg’on balo, —
deb boshlanuvchi g’azalini boshdan oxirigacha o’qigan va Fuzuliy ijodidan ham xabardor bo’lgan inson bu ikki shaxsiyat orasida bir yurak birligi, bir alam birligi bo’lganligini anglashga qiynalmaydi.
Hofizlarga, amir Xusravlarga, Jomiylarga nazira aytgan va ergashgan Navoiy bu ruhdagi g’azallari bilan uzoq zamon ulardan ustunlik qilarlik bir lirizm ko’rsatgan, deyishimiz mumkin.
Shundan keyin shoirning bu lirik she’rlaridan ta’sirlangan ijodkorlardan bo’lgan Fuzuliy Navoiydan faqat ma’noni emas, balki shaklni ham olgan va bu yomon hodisa emas, bu Fuzuliyning Navoiy dahosiga bo’lgan hurmatini bildiradi. Maqolada, shuningdek, Fuzuliydan oldin usmonli turklarning shoirlari ham, xususan, Validdinzoda Ahmad Posho ham shoir g’azallariga naziralar yozganligi qayd etiladi. Aynan shu ma’lumotni davrlar o’tib bir necha adabiyotshunoslar qayd qilgan va buni amalda isbotlagan. Masalan, olmoniyalik olim Z. Klaynmixel o’zining “Ahmad Posho va AlisherNavoiy” nomli tadqiqotida bu narsani ilmiy jihatdan boshlab berdi, deyish mumkin. Ma’lum bo’lishicha, Navoiy turk sultoni BoyazidII saroyiga 33 ta g’azalini yuboradi, sulton esa ularga nazira yozish uchun Ahmad Poshoga bergan. Klaynmixel o’z ishida bu naziralarning 15 tasini izohlab o’tgan. 2000-yilda chop etilgan “Turk adabiyoti tarixi” darsligi muallifi A. Alimbekov ham o’z risolasida sh umavzuga e’tibor qaratadi va Ahmad Posho ijodi ikki davrga bo’lib o’rganilishi va ikkinchi davr bevosita Navoiy ijodidan ta’sirlanish davri deb ta’kidlaydi. 2002-yilda “O’zAS” gazetasida N. Karimov muallifligida “Alisher Navoiy va Ahmad Posho” maqolasi bosilgan. Olim Klaynmixelning tadqiqotidan xabardor bo’lgach, bu ishga kirishadi va izlanishlari natijasida bir maqola yuzaga keladi. Biz ta’kidlagan Navoiydan ta’sirlanish holatlarini 2011- yilda o’z tadqiqotida R.Ro’zmonova batafsilroq bayon qiladi va o’sha 33 ta naziraga to’la to’xtalib o’tadi (Alisher Navoiy an’analarining usmonli turk she’riyatiga ta’siri”).
Sanalgan olimlar Ismoil Hikmatning bu maqolasidan xabardormi, yo’qmi, bilmaymiz, ammo ulardan avvalroq bu mavzug aaynan Ismoil Hikmat e’tibor qaratgani alohida ahamiyat kasb etadi. Lekin biz sanagan olimlarning hech biri Ismoil Hikmatni e’tirof etmagania chinarli…
Nima bo’lganda ham, Alisher Navoiy nomi asrlar silsilasidan omon o’tayotgani, bu buyuk daho qalamiga mansub asarlar qalbimizga munavvarlik ulashayotganining o’zi katta baxt! Bu kabi ajdodlarimiz merosini o’rganish, ulardan qolgan durdonalarni avaylab, kelajak avlodga yetkazish bizning eng muhim vazifalarimizdan biridir.
