Навоийгача Данте ва Чосер якка ўзи курашиб ўз тилини дунё тиллари рўйхатига кирита олди. Кун келиб Данте ва Чосернинг асарлари ўқилмай қолинишини тасаввур қилиш қийин. Навоий ҳам ана шундай умрбоқий ижодкордир. Модомики, биз Навоийни “Туркийлар Чосери” дея эътироф этар эканмиз, унинг мавқеъидаги шоирлар рўйхатига Чосернинг ўзи, Данте, Сервантес ва Шекспирни киритишимиз мумкин.
ИФТИХОРИМИЗ ТИМСОЛИ
Гулноза Одилова
Ўзбекистон Миллий Университети доценти
Алишер Навоий… Бу ном мен учун нега азизлигини билмайман. Балким сўзлаб турган тилимда ижод қилиш ҳуқуқини бергани учундир. Мен Навоийшунос эмасман. Шунчаки Навоийни жону дилим билан яхши кўраман, ўзимча тушунаман. Билганимча, кашф қиламан. Бу меҳрни юрагимга гўдаклик чоғимда Навоий ғазалларини ўқиб ёдлатган бобом раҳматлик жо қилган бўлсалар ажаб эмас. Ўйланиб қоламан. Нега замонавий боболар набираларига буюк аждодларига бўлган меҳрни муҳаббатни ёшлик чоғиданоқ сингдирмайдилар. Ҳарҳаша қилаётган набирасининг “овозини ўчириш” учун телефонидан бирор ўйин қўйиб бераётган замонавий “чол”ларни кўрганимда бобом ёдимга тушади. Бобомни эсласам Навоий.
Шу янги йилни ёшлар даврасида ўтказаётган эдим. Телевизордан реклама орасида Ҳазрат Навоий сиймоси экранда гавдаланиб шоирнинг ҳикматли сўзлари ҳаммамизга таниш, ёқимли бизга гўёки Ҳазратни эслатадиган овоз соҳиби томонидан янграй бошлади. Экранга боқиб, матн маъносини чақиб улгурмасимдан, бир меҳмон қизнинг “Тавба! Янги йил куни ҳам Навоийни кўрсатишади-я! Бошқа тузукроқ нарса йўқми кўрсатадиган” деган сўзлари мен ларзага солди. Абдулла Авлоний “Тарбия ё ҳаёт ё мамот масаласи” деб беъжизга айтмаган экан. Бугунги кун ёшлари нима сабабдан бу қадар оқибатсиз, саёз фикрли бўлиб кетди экан. Ё бунга уларга вақтида ўзлигини, кимнинг авлоди эканлигини танитмаган боболари айбдормикин?
Нега Англиялик митти гўдак Шекспирга фаҳр туйғуси билан дунёга келади-ю, ўзбек боласининг ўз она тили мавқеъни дунё даражасида мустаҳкамлай олган бобокалони ёзган ҳикматли сўзни 3 дақиқа эшитиб мағзини чақишга сабри йўқ?! Албатта ҳамма ёшлар ҳақида бундай дейиш жоиз эмас, лекин афсуски, орамизда миллий адабиётини тушуниш у ёқда турсин, бир бор қўлига ушлаб шунчаки ўқиб кўришни истамайдиганлари минглаб топилади. Шу сабабдан ҳам ички камолотини тарбия қила олмаган, ўзини ҳаётда кашф эта олмаган баъзи бир инсонлар, умрининг маълум бир палласига келиб, орқага назар ташлар экан ҳаётда ўз ўрнини топмагани, на мол мулк на ҳурмат эътибор орттира олганини кўриб тушкунлик ботқоғига чўмадилар. Ва бор айбни ён атрофдан уларнинг “қадрига етмаган” жамиятдан, давлатдан излай бошлайдилар. Бундай руҳий ҳолатни бошдан кечираётган киши ҳеч қанақа тубанликдан қайтмайди. Бу эса гараз мақсадлилар учун қўл келади. Агар шу ёшлар ўсмирлик остонасига қадам қўяр чоғларида Ҳазрат Навоийнинг :
Агар қилмади эл ҳимоят санга,
Ўзингдин керакдир шикоят санга.
ҳикматининг маъносини уққанларида эди, инсон жамиятга азиз ва мукаррам бўлмоғи учун, ўзи унинг бир бўғинига айланиб ҳаракат қилиши кераклигини англаб етган бўлардилар.
Мен ҳорижлик олимларнинг Навоий ижодига оид тадқиқодларини кузатиб борар эканман. Бу тадқиқотлар билан ёшларни ҳам таништиришга интиламан. Сабаби, бутун дунёни ҳайратга солган Навоийга бўлган меҳр ёшларимизнинг қон-қонига сингиб кетиши керак. Ўшандагина биз миллий ғурурга эга бўламиз. Яқинда интернет тармоғида АҚШлик исломшунос олимнинг Барри Хоберманнинг “Saudi Aramco World” журналида чоп этилган “Chaucer of Turks” номли мақоласини ўқиб қолдим. Бу мақолада сўз мулкнинг султони Ҳазрат Навоий ҳақида гап боради. Албатта, мазкур мақолада шоир ҳаёти ва ижоди ҳақидаги ўзимиз билган биографик маълумотлар талайгина. Аммо ҳорижлик исломшунос олимнинг биз учун эмас, ўз юртдошлари ҳукмига ҳавола этиб инглиз тилида ёзган илмий мақоласида, Навоий сиймосига чуқур ҳумат ва нима сабабдан бутун дунё Ҳазратни тан олиши чиройли далиллар билан асосланган. Муаллиф Навоийни нафақат шоир балки жаҳон тамаддунига қўшган улкан хиссаларини санаб, хатто унинг шаҳсиятини тўртга бўлиб ўрганади. Мазкур мақолани таржима қилиб сиз юртдошларим ҳукмига ҳавола этишимдан мақсад, ўйлайманки, ҳорижлик навоийшунос қалбига жо бўлган меҳр, буюк аждодимиз руҳи покларига бўлган юксак ҳурмат сизнинг ҳам юрагингизни фаҳр ва ифтихорга тўлдиради.
ТАРИХДА ТЎРТТА НАВОИЙНИ КЎРАМАН
Барри Хоберман
Ғарбий Европа ва Америкадаги кўплаб кишилар учун “Турк” оддийгина Туркия фуқаросини англатади. Дунёда 90000000ни ташкил этувчи турк тили она тили бўлган туркларнинг 60 фоизидан кўпроғи Туркиядан четда истиқомат қилишади.
Совет иттифоқи даврида туркий миллат вакиллари – ўзбеклар, татарлар, қозоқлар, озорлар, туркманлар, қирғизлар, бошқирлар, қарақалпоқлар, қуймуқлар, якутлар, уйғурлар, қорачайлар Туркияда истиқомат қилувчилар билан деярли тенг миқдорда эди. Хитой, Эрон, Афғонистон, Болгария, Қибрис, Ироқ, Сурия, Греция, Югославия, Руминия ва Мўғилистон турли хил ҳаёт тарзи, сиёсий қарашлари, ва маданий илдизларига эга бўлган туркийлар яшашади.
Аммо бу фарқлар икки умумий факторда бирлашади. Биринчиси Ислом турк мусулмонларнинг 95 фоизини ташкил этади. Икинчиси эса, туркий тилнинг қадимдаги бизга номаълум бўлган шуҳрати. Бу шуҳрат 15 асрда яшаб ижод этган, атоқли инглиз исломшуноси Бернард Льюис “Туркийлар Чосери” дея эътироф этган Мир Алишер Навоий номи билан боғлиқ.
Дунёга “Навоий”- таҳаллуси билан маълум бўлган Мир Алишер – аслида турк тилини кашф этгани йўқ. Туркий тил Навоийгача таҳминан 700 олдин кашф этилган эди. Лекин Навоий ўзигача 100 йил олдин Чосер Англияда қилганидек, ўз миллий тили учун тўнтариш ясаб, туркийда асар ёзган машҳур шоирлардан бирига айланди.
Адабиётшуносларнинг эътироф этишича, Навоийнинг қўлларида туркий тил ўз жозибаси ва фасоҳатини кашф этиб, наср ва назмда ижод қилиш учун энг гўзал тилга айланди. Форс ва араб адабиётшунослари бу тилни “Варварлар тили” ўта қўпол ва мураккаб ғоялар, юксак ҳиссиётни ифодалаш имкониятига эга бўлмаган тил сифатида эътироф этган бўлсаларда, Навоий ўз ижодиёти орқали бу фикрнинг буткул нотўғри эканлигини исботлаб берди.
Навоий ҳозирги Афғонистоннинг шимолий ғарбида жойлашган, ўша пайтда Темурийлар пойтахти ва буюк Темурнинг тўртинчи, энг лойиқ ўғилларидан шаҳзода Шоҳруҳнинг қароргоҳи бўлган Ҳирот шаҳрида туғилган. Амир Темур “Оқсоқ- Темур” ёки Темурланг 1405 йилда вафот этган.( (See Aramco World, November-December 1980)
Ўн бешинчи асрнинг биринчи ярмида Ҳиротда Эроннинг таъсири остидаги маданий муҳит ҳукм сурган. Тўғри, Шоҳруҳнинг ўзи, кўпчилик сарой амалдорлари ва оддий фуқароларнинг катта қисми турклардан иборат бўлсада, форс цивилизацияси гуллаб яшнаётган, ўрта Осиё турклари эса, форс маданиятига буткул маҳлиё эдилар. Турк муаллифлар форс тилида ижод қилишар, турк рассомлари эса форс мумтоз асарлардан илҳомланардилар.
Навоий туғилган муҳит ҳудди шунақа эди. У Маҳшадда( ҳозирги Эроннинг шимолий-шарқида), Ҳирот ва Самарқандда таҳсил олган. 1469й дўсти Ҳусайн Бойқаро Темурнинг набираси Хуросон таҳтига ўтиргач, Ҳиротга қайтиб келиб таҳсилни давом эттиради.
Бу йилларгача Навоий яратган адабий асарлар ҳақида ҳеч нарса маълум эмас, аммо кейинги уч ўн йилликда, у ислом хати дунёсида асрий муваффақият қозонди ва Ҳирот ўша даврда Рене Груссе (атоқли француз тарихчиси.Г.О)нинг таъбири билан айтганда “ Темурийлар Реннесанси деб аташга тўла ҳақли, Флоренция каби эди”.
1469 йилдан 1501 йилгача ислом тарихида ўз ўрнига эга бўлган тўртта Мир Алишер Навоий мавжуд. Биринчиси – Навоий давлат арбоби, вазир ва Султон Ҳусайн Бойқаронинг ишончли вакили. У ижод қилиш билан бирга сиёсий муҳит билан ҳамнафас яшаган. Европалик баъзи бир манбаларнинг Навоий ҳеч қачон Темурийлар ҳукумати учун вазир даражасида бўлмаган деб таъкидлашига қарамасдан, у бир қанча давлат аҳамиятидаги ишларни амалга оширади. Шунингдек, унинг мавқеъи вазир даражасида эди. Ва бир ҳолатда 1479 йил султон Ҳусайн Бойқаро йўқлигида Ҳиротни бошқариб турган. Бу каби дунёвий ишлар унинг ижодини чеклаши керак эди, аммо кўриниб турибдики, Навоий, ўз султони ва мамлакати олдида ўзини масъул хис этган.
Иккинчи Навоий – Навоий қурувчи. Манбаъларга қараганда, у Ҳуросонда бир ўзи 370 масжидни барпо этди, қайта тиклади, мактаблар, кутубхоналар, шифохоналар, карвон саройлар ва бошқа таълим муассасалари ҳамда саҳоват уйларини яратди. Табиийки, Навоий бу жараёнда ўз маблағларига қўшимча равишда молиявий кўмак тўплаш учун ўзининг саройдаги мавқеъидан фойдаланган бўлиши керак. У масъул бўлган энг машҳур муассасалардан бири бу Ҳиротдаги Ҳалосия мадрасаси ва 13 асрнинг тасаввуфий шоири Фаридиддин Атторнинг Нишопур(шимолий-шарқий Эрон)даги мақбараси бўлган.
Навоийнинг кейинги икки роли, жаҳон тамаддунига унинг қўшган беқиёс хиссасида намоён бўлади. Улар – Навоий илм санъат ва адабиёт раҳнамоси ва албатта Навоий муаллиф, мусиқашунос, бастакор, ҳаттот, рассом ва ҳайкалтарош, Навоий ижоднинг ҳамма соҳасини қамраб олган қомусий шахс эди. У Абдураҳмон Жомийнинг дўсти ва раҳнамоси эди. Навоийнинг форс тилида ёзган “Ҳамсат ул Мутаҳаййирин” (тўрт ҳайрат) достонини форс тарихчилари Мирҳонд ва унинг набираси Ҳондамир минатюрачи рассомлар Беҳзод ва Шоҳ Музаффар, мусиқачилар Қул-Муҳаммад, Шайҳ Наи ва Ҳусай Удилар таърифу тавсиф қилдилар.
Лекин Навоийни бутун дунё туркий адабиётни шакллантирган шахс сифатида улуғлайди ва ёдга олади. 1400 йилгача турк тилининг бирор бир лаҳжасида баъзан араб ҳарфларидан фойдаланиб, гоҳида фойдаланмай ёзилган асарларни учратиш мумкин эмасди. 15 асрнинг биринчи ярмига келиб шеъриятда туркий тилни қўллашда илк қадамларни ташлаётган ижодкорлар гуруҳи пайдо бўлди. Бу ишнинг илк жонкуярлари Саккокий, Лутфий, Яқиний, Гадоийлар бўлиб, улар жуда катта муаммо ва қаршиликларга дуч келишди.
Араб-форс шеърияти қонуниятлари асосида шеър ёзиш учун бу қонуниятларга бутунлай мос келавермайдиган турк тилидан ҳомашё сифатида фойдаландилар. Шунингдек, турк тилининг бор грамматик ва лексик имкониятларини ишга солиб, араб ва форс сўзлар ҳамда сўз бирикмари уйғунлигида Ўрта Осиё ва Ҳуросонда қўлланган туркий лағжалардан адабий тил яратдилар бу тил “Чиғатой” туркий ёки оддий “Чиғатой” тили деб номланади.
Чиғатой тилида яратилган илк салмоқли ишларга Лутфий ижодини киритишимиз мумкин. Чиғатой тилида ижод қилган илк ижодкорларнинг тили ҳар хил ҳудудларда турлича эди. Ҳаттоки бир шаҳарда яшаган турли муаллифлар иши бир-биридан фарқ қилган. Навои даврида ҳамма нарса бутунлай 30 йил давомида Навоийнинг Чиғатой тилида ёзган асарлари турк тилининг мавқеъини мустаҳкамлади. Навоийнинг мукаммал шеърияти туркий тилда назмий асарлар ёзиш ҳуқуқини берди. Навоийнинг энг машҳур шеърлари унинг тўрт девонида мужассам бўлган — “Ғаройиб ул Сиғар”(Болалик ғаройиботлари), Наводир ул Шаббоб (ўсмирлик нодирликлари), Бадои ул васат(ўрта ёш нодирликлари”) ва Фавоид-ул кибар(Қарилик доноликлари). Шунингдек, Навоий туркий тилда ижод қиладиган замондошлари учун назарий йўриқ бўладиган Меъзон ул авзон( ) асарини ёзади. 450 дан ортиқ замонавий шоирлар ҳақидаги маълумотларни ўз ичига олган “Мажолис ул нафоис” асари Темурийлар тарихини тадқиқ этувчи замонавий тарихчилар учун ниҳоятда муҳим манбаъ ҳисобланади.
Навоийнинг энг юксак асарларидан бири шоир умрининг сўнгида 1499 йилда Навоий ўлимидан 13 ой олдин ёзилган Муҳокамат ул луғатайн (Икки тил муҳокамаси) асари бўлса ажабмас. Мазкур асарда Навоий туркийнинг имкониятларини таҳлил этади. Туркий тилда ижод қилишни истаган муаллифлар учун туркий тилнинг жозибасини ва форс тилига нисбатан бой ва гўзал эканлигини кўрсатиб бериш учун форсий ва туркий тил имкониятларини ўзаро қиёслайди. Муҳокамат ул луғатайн Навоийнинг нодир муаллифлик иши бўлиши билан бир қаторда унинг авлодларига васияти ҳамдир. Асар бошида Навоий энг асосий тиллар қаторига араб, ҳинд, турк ва форсийни келтириб ўтади. Ҳар бир мўмин мусулмон шубҳасиз араб тилини устувор асосий тил ҳисоблайди. “Ҳамма тиллар ичида араб тили ўзининг тантанавор ва юксаклиги билан алоҳида ажралиб туради. Ва бу ҳақиқатни инкор этадиган бирор киши топилмаса керак”. Бироқ у ҳинд тилини “қаламнинг синишига ўхшайдиган овоз чиқаради”, “қарғанинг қағиллашини эслатади” дея кескин танқид остига олади. Натижада, асосий тиллар сифатида Ҳирот ва мусулмон Ўрта Осиёсида сўзлашиладиган туркий ва форсий тил қолади холос.
Навоий туркий тилнинг бойлиги, аниқлиги ва ҳар қандай қолипларга мослашувчанлигини бир неча маротаба алоҳида эътироф этади. Туркий тилда аёл юзининг гўзаллигига таъриф бериладиган сўзлар кўп. Форсийда эса бундай чиройли қиёсларни топа олмайсиз. Кўпчилик туркий сўзлар тўрт ва ундан кўпроқ маъноларга эга; Навоийнинг фикрига кўра форсийда бу каби маъно товланишларини учратиш қийин. Туркий тил имкониятларини кўрсатиб бериш мақсадида Навоий ўрдакнинг тўққиз хил турини номлаш учун ишлатиладиган тўққизта туркий сўзни ажратиб кўрсатади. Форсийда эса шу маъноларни умумийлаштириб берувчи биттагина сўз мавжуд эканлигини алоҳида қайд этади. Бу каби қиёсий таҳлилллар Муҳокамат ул-луғатайнда кўплаб учрайди.
Навоий форсийда ёзишдан кўра туркийда мукаммал асар яратиш мушкул эканлигини тан олади. Муҳокамат ул-луғатайннинг Роберт Деверо томонидан таржима қилинган қисмларида (EJ Brill, Leiden,1966) “Туркийлар чосери” ёш шоирлар туркийда ижод қилиши жараёнида дуч келиши мумкин бўлган муаммоларни ва уларнинг маҳоратини адолат билан шарҳлайди:
“Ёш шоир дастлабки қийинчиликларга дуч келиши билан туркийдан қочиб осонроқ йўл орқали манзилга етиб бориш(форсий орқали)ни истайди. Шундан сўнг бу одат тусига айланади; одатга айланиб улгурган ишдан воз кечиб қийин йўлни танлаб таваккал қилиш эса мушкул масала. Кейинроқ бу шоирларга эргашган янги шоирлар ҳам айнан шу йўлни маъқул биладилар. Натижада улар форсийда ижод қила бошлайдилар. Ёш шоирлар учун машҳур бўлиш истагининг устуворлиги табиий ҳолат. Улар ўз ижод намуналарини илм аҳлига танитишга интиладилар. Аммо олимларнинг аксарияти форсийзабон эканлиги уларнинг имкониятларини чеклаб қўяди. Шу сабаб улар билан алоқа ўрнатишга иштиёқманд ёш шоир бу алломаларнинг бирига айланиб қўя қолади. Бу ҳодиса айнан ҳозирги вазиятда содир бўлмоқда” дейди Навоий.
Лекин у қийинчилик ва машаққатларга қарамасдан келиб чиқиши туркий бўлган шоирлар шу тилда ижод қилишлари керак деб ҳисоблайди. Ёш шоирларни руҳлантириш учун Навоий туркий тилдан ўзи олган ўсмирлик ҳайратларини қуйидагича тасвирлаб беради:
“Афсуски, туркий тил форсийга нисбатан ҳар анча чуқур ва ва кенг бўлмасин, унинг ҳамма қирраси забт этилмаган. Ёшлигимнинг илк кунлариданоқ оғзим сиёҳдонидан инжуларни йиғиб олишга ҳаракат қилдим. Бу дуру-жавоҳирлар хали шеър сатрларига айланмади. Аммо, тафаккур денгизининг бойликлари мисраларга жой бўлишга, ва денгизчи табиатига хос ўз соҳилимни забт этишим учун лойиқдир.
Ўшанда мен (бир умр таърифу тавсифини мадҳ этиб келганим) Ҳудони тушуниш ёшига етдим. Менда нодир ҳиссиёт ва мўъжиза яратиш истаги жўш ура бошлади. Ўз туйғуларимни ифодалаб беришда туркий сўзларнинг қанчалик зарур эканлигини хис этдим. Мен кириб борган олам ўн саккиз минг оламдан ҳам гўзалроқ, ва унинг мен англаган мусаффо осмони тўққиз фалакдан ҳам баландроқ эди. Мен у ерда шундай комиллик ҳазинасини топдимки бу жойда оддий дур юлдузларданда ярқироқ кўринар эди. Мен бир гулзорга кирдим. У ердаги гуллар осмондаги юлдузларданда кучлироқ нур сочар, ер оёқ ва қўл билан тегилмаган, саноқсиз мўжизалар бегона қўллардан нари, ҳимояда эди”.
Мир Алишер Навоий 1501 йил 3 январда вафот этди. Султон Ҳусайн Бойқаро Навоийнинг дафн маросимида иштирок этди ва бир умрлик содиқ дўсти хотирасига уч кун мотам эълон қилди. Ҳирот фуқаролари шоирни оҳирги йўлга катта мотам маросими билан кузатдилар.
Навоийгача Данте ва Чосер якка ўзи курашиб ўз тилини дунё тиллари рўйхатига кирита олди. Кун келиб Данте ва Чосернинг асарлари ўқилмай қолинишини тасаввур қилиш қийин. Навоий ҳам ана шундай умрбоқий ижодкордир. Модомики, биз Навоийни “Туркийлар Чосери” дея эътироф этар эканмиз, унинг мавқеъидаги шоирлар рўйхатига Чосернинг ўзи, Данте, Сервантес ва Шекспирни киритишимиз мумкин.
IFTIXORIMIZ TIMSOLI
Gulnoza Odilova
O’zbekiston Milliy Universiteti dotsenti
Alisher Navoiy… Bu nom men uchun nega azizligini bilmayman. Balkim so’zlab turgan tilimda ijod qilish huquqini bergani uchundir. Men Navoiyshunos emasman. Shunchaki Navoiyni jonu dilim bilan yaxshi ko’raman, o’zimcha tushunaman. Bilganimcha, kashf qilaman. Bu mehrni yuragimga go’daklik chog’imda Navoiy g’azallarini o’qib yodlatgan bobom rahmatlik jo qilgan bo’lsalar ajab emas. O’ylanib qolaman. Nega zamonaviy bobolar nabiralariga buyuk ajdodlariga bo’lgan mehrni muhabbatni yoshlik chog’idanoq singdirmaydilar. Harhasha qilayotgan nabirasining “ovozini o’chirish” uchun telefonidan biror o’yin qo’yib berayotgan zamonaviy “chol”larni ko’rganimda bobom yodimga tushadi. Bobomni eslasam Navoiy.
Shu yangi yilni yoshlar davrasida o’tkazayotgan edim. Televizordan reklama orasida Hazrat Navoiy siymosi ekranda gavdalanib shoirning hikmatli so’zlari hammamizga tanish, yoqimli bizga go’yoki Hazratni eslatadigan ovoz sohibi tomonidan yangray boshladi. Ekranga boqib, matn ma’nosini chaqib ulgurmasimdan, bir mehmon qizning “Tavba! Yangi yil kuni ham Navoiyni ko’rsatishadi-ya! Boshqa tuzukroq narsa yo’qmi ko’rsatadigan” degan so’zlari men larzaga soldi. Abdulla Avloniy “Tarbiya yo hayot yo mamot masalasi” deb be’jizga aytmagan ekan. Bugungi kun yoshlari nima sababdan bu qadar oqibatsiz, sayoz fikrli bo’lib ketdi ekan. YO bunga ularga vaqtida o’zligini, kimning avlodi ekanligini tanitmagan bobolari aybdormikin?
Nega Angliyalik mitti go’dak Shekspirga fahr tuyg’usi bilan dunyoga keladi-yu, o’zbek bolasining o’z ona tili mavqe’ni dunyo darajasida mustahkamlay olgan bobokaloni yozgan hikmatli so’zni 3 daqiqa eshitib mag’zini chaqishga sabri yo’q?! Albatta hamma yoshlar haqida bunday deyish joiz emas, lekin afsuski, oramizda milliy adabiyotini tushunish u yoqda tursin, bir bor qo’liga ushlab shunchaki o’qib ko’rishni istamaydiganlari minglab topiladi. Shu sababdan ham ichki kamolotini tarbiya qila olmagan, o’zini hayotda kashf eta olmagan ba’zi bir insonlar, umrining ma’lum bir pallasiga kelib, orqaga nazar tashlar ekan hayotda o’z o’rnini topmagani, na mol mulk na hurmat e’tibor orttira olganini ko’rib tushkunlik botqog’iga cho’madilar. Va bor aybni yon atrofdan ularning “qadriga yetmagan” jamiyatdan, davlatdan izlay boshlaydilar. Bunday ruhiy holatni boshdan kechirayotgan kishi hech qanaqa tubanlikdan qaytmaydi. Bu esa garaz maqsadlilar uchun qo’l keladi. Agar shu yoshlar o’smirlik ostonasiga qadam qo’yar chog’larida Hazrat Navoiyning :
Agar qilmadi el himoyat sanga,
O’zingdin kerakdir shikoyat sanga.
hikmatining ma’nosini uqqanlarida edi, inson jamiyatga aziz va mukarram bo’lmog’i uchun, o’zi uning bir bo’g’iniga aylanib harakat qilishi kerakligini anglab yetgan bo’lardilar.
Men horijlik olimlarning Navoiy ijodiga oid tadqiqodlarini kuzatib borar ekanman. Bu tadqiqotlar bilan yoshlarni ham tanishtirishga intilaman. Sababi, butun dunyoni hayratga solgan Navoiyga bo’lgan mehr yoshlarimizning qon-qoniga singib ketishi kerak. O’shandagina biz milliy g’ururga ega bo’lamiz. Yaqinda internet tarmog’ida AQShlik islomshunos olimning Barri Xobermanning “Saudi Aramco World” jurnalida chop etilgan “Chaucer of Turks” nomli maqolasini o’qib qoldim. Bu maqolada so’z mulkning sultoni Hazrat Navoiy haqida gap boradi. Albatta, mazkur maqolada shoir hayoti va ijodi haqidagi o’zimiz bilgan biografik ma’lumotlar talaygina. Ammo horijlik islomshunos olimning biz uchun emas, o’z yurtdoshlari hukmiga havola etib ingliz tilida yozgan ilmiy maqolasida, Navoiy siymosiga chuqur humat va nima sababdan butun dunyo Hazratni tan olishi chiroyli dalillar bilan asoslangan. Muallif Navoiyni nafaqat shoir balki jahon tamadduniga qo’shgan ulkan xissalarini sanab, xatto uning shahsiyatini to’rtga bo’lib o’rganadi. Mazkur maqolani tarjima qilib siz yurtdoshlarim hukmiga havola etishimdan maqsad, o’ylaymanki, horijlik navoiyshunos qalbiga jo bo’lgan mehr, buyuk ajdodimiz ruhi poklariga bo’lgan yuksak hurmat sizning ham yuragingizni fahr va iftixorga to’ldiradi.
TARIXDA TO’RTTA NAVOIYNI KO’RAMAN
Barri Xoberman
G’arbiy Yevropa va Amerikadagi ko’plab kishilar uchun “Turk” oddiygina Turkiya fuqarosini anglatadi. Dunyoda 90000000ni tashkil etuvchi turk tili ona tili bo’lgan turklarning 60 foizidan ko’prog’i Turkiyadan chetda istiqomat qilishadi.
Sovet ittifoqi davrida turkiy millat vakillari – o’zbeklar, tatarlar, qozoqlar, ozorlar, turkmanlar, qirg’izlar, boshqirlar, qaraqalpoqlar, quymuqlar, yakutlar, uyg’urlar, qorachaylar Turkiyada istiqomat qiluvchilar bilan deyarli teng miqdorda edi. Xitoy, Eron, Afg’oniston, Bolgariya, Qibris, Iroq, Suriya, Gretsiya, Yugoslaviya, Ruminiya va Mo’g’iliston turli xil hayot tarzi, siyosiy qarashlari, va madaniy ildizlariga ega bo’lgan turkiylar yashashadi.
Ammo bu farqlar ikki umumiy faktorda birlashadi. Birinchisi Islom turk musulmonlarning 95 foizini tashkil etadi. Ikinchisi esa, turkiy tilning qadimdagi bizga noma’lum bo’lgan shuhrati. Bu shuhrat 15 asrda yashab ijod etgan, atoqli ingliz islomshunosi Bernard L`yuis “Turkiylar Choseri” deya e’tirof etgan Mir Alisher Navoiy nomi bilan bog’liq.
Dunyoga “Navoiy”- tahallusi bilan ma’lum bo’lgan Mir Alisher – aslida turk tilini kashf etgani yo’q. Turkiy til Navoiygacha tahminan 700 oldin kashf etilgan edi. Lekin Navoiy o’zigacha 100 yil oldin Choser Angliyada qilganidek, o’z milliy tili uchun to’ntarish yasab, turkiyda asar yozgan mashhur shoirlardan biriga aylandi.
Adabiyotshunoslarning e’tirof etishicha, Navoiyning qo’llarida turkiy til o’z jozibasi va fasohatini kashf etib, nasr va nazmda ijod qilish uchun eng go’zal tilga aylandi. Fors va arab adabiyotshunoslari bu tilni “Varvarlar tili” o’ta qo’pol va murakkab g’oyalar, yuksak hissiyotni ifodalash imkoniyatiga ega bo’lmagan til sifatida e’tirof etgan bo’lsalarda, Navoiy o’z ijodiyoti orqali bu fikrning butkul noto’g’ri ekanligini isbotlab berdi.
Navoiy hozirgi Afg’onistonning shimoliy g’arbida joylashgan, o’sha paytda Temuriylar poytaxti va buyuk Temurning to’rtinchi, eng loyiq o’g’illaridan shahzoda Shohruhning qarorgohi bo’lgan Hirot shahrida tug’ilgan. Amir Temur “Oqsoq- Temur” yoki Temurlang 1405 yilda vafot etgan( (See Aramco World, November-December 1980).
O’n beshinchi asrning birinchi yarmida Hirotda Eronning ta’siri ostidagi madaniy muhit hukm surgan. To’g’ri, Shohruhning o’zi, ko’pchilik saroy amaldorlari va oddiy fuqarolarning katta qismi turklardan iborat bo’lsada, fors sivilizatsiyasi gullab yashnayotgan, o’rta Osiyo turklari esa, fors madaniyatiga butkul mahliyo edilar. Turk mualliflar fors tilida ijod qilishar, turk rassomlari esa fors mumtoz asarlardan ilhomlanardilar.
Navoiy tug’ilgan muhit huddi shunaqa edi. U Mahshadda( hozirgi Eronning shimoliy-sharqida), Hirot va Samarqandda tahsil olgan. 1469y do’sti Husayn Boyqaro Temurning nabirasi Xuroson tahtiga o’tirgach, Hirotga qaytib kelib tahsilni davom ettiradi.
Bu yillargacha Navoiy yaratgan adabiy asarlar haqida hech narsa ma’lum emas, ammo keyingi uch o’n
yillikda, u islom xati dunyosida asriy muvaffaqiyat qozondi va Hirot o’sha davrda Rene Grusse (atoqli frantsuz tarixchisi.G.O)ning ta’biri bilan aytganda “ Temuriylar Rennesansi deb atashga to’la haqli, Florentsiya kabi edi”.
1469 yildan 1501 yilgacha islom tarixida o’z o’rniga ega bo’lgan to’rtta Mir Alisher Navoiy mavjud. Birinchisi – Navoiy davlat arbobi, vazir va Sulton Husayn Boyqaroning ishonchli vakili. U ijod qilish bilan birga siyosiy muhit bilan hamnafas yashagan. Yevropalik ba’zi bir manbalarning Navoiy hech qachon Temuriylar hukumati uchun vazir darajasida bo’lmagan deb ta’kidlashiga qaramasdan, u bir qancha davlat ahamiyatidagi ishlarni amalga oshiradi. Shuningdek, uning mavqe’i vazir darajasida edi. Va bir holatda 1479 yil sulton Husayn Boyqaro yo’qligida Hirotni boshqarib turgan. Bu kabi dunyoviy ishlar uning ijodini cheklashi kerak edi, ammo ko’rinib turibdiki, Navoiy, o’z sultoni va mamlakati oldida o’zini mas’ul xis etgan.
Ikkinchi Navoiy – Navoiy quruvchi. Manba’larga qaraganda, u Hurosonda bir o’zi 370 masjidni barpo etdi, qayta tikladi, maktablar, kutubxonalar, shifoxonalar, karvon saroylar va boshqa ta’lim muassasalari hamda sahovat uylarini yaratdi. Tabiiyki, Navoiy bu jarayonda o’z mablag’lariga qo’shimcha ravishda moliyaviy ko’mak to’plash uchun o’zining saroydagi mavqe’idan foydalangan bo’lishi kerak. U mas’ul bo’lgan eng mashhur muassasalardan biri bu Hirotdagi Halosiya madrasasi va 13 asrning tasavvufiy shoiri Farididdin Attorning Nishopur(shimoliy-sharqiy Eron)dagi maqbarasi bo’lgan.
Navoiyning keyingi ikki roli, jahon tamadduniga uning qo’shgan beqiyos xissasida namoyon bo’ladi. Ular
– Navoiy ilm san’at va adabiyot rahnamosi va albatta Navoiy muallif, musiqashunos, bastakor, hattot, rassom va haykaltarosh, Navoiy ijodning hamma sohasini qamrab olgan qomusiy shaxs edi. U Abdurahmon Jomiyning do’sti va rahnamosi edi. Navoiyning fors tilida yozgan “Hamsat ul Mutahayyirin” (to’rt hayrat) dostonini fors tarixchilari Mirhond va uning nabirasi Hondamir minatyurachi rassomlar Behzod va Shoh Muzaffar, musiqachilar Qul-Muhammad, Shayh Nai va Husay Udilar ta’rifu tavsif qildilar.
Lekin Navoiyni butun dunyo turkiy adabiyotni shakllantirgan shaxs sifatida ulug’laydi va yodga oladi.
1400 yilgacha turk tilining biror bir lahjasida ba’zan arab harflaridan foydalanib, gohida foydalanmay yozilgan asarlarni uchratish mumkin emasdi. 15 asrning birinchi yarmiga kelib she’riyatda turkiy tilni qo’llashda ilk qadamlarni tashlayotgan ijodkorlar guruhi paydo bo’ldi. Bu ishning ilk jonkuyarlari Sakkokiy, Lutfiy, Yaqiniy, Gadoiylar bo’lib, ular juda katta muammo va qarshiliklarga duch kelishdi.
Arab-fors she’riyati qonuniyatlari asosida she’r yozish uchun bu qonuniyatlarga butunlay mos kelavermaydigan turk tilidan homashyo sifatida foydalandilar. Shuningdek, turk tilining bor grammatik va leksik imkoniyatlarini ishga solib, arab va fors so’zlar hamda so’z birikmari uyg’unligida O’rta Osiyo va Hurosonda qo’llangan turkiy lag’jalardan adabiy til yaratdilar bu til “Chig’atoy” turkiy yoki oddiy “Chig’atoy” tili deb nomlanadi.
Chig’atoy tilida yaratilgan ilk salmoqli ishlarga Lutfiy ijodini kiritishimiz mumkin. Chig’atoy tilida ijod qilgan ilk ijodkorlarning tili har xil hududlarda turlicha edi. Hattoki bir shaharda yashagan turli mualliflar ishi bir-biridan farq qilgan. Navoi davrida hamma narsa butunlay 30 yil davomida Navoiyning Chig’atoy tilida yozgan asarlari turk tilining mavqe’ini mustahkamladi. Navoiyning mukammal she’riyati turkiy tilda nazmiy asarlar yozish huquqini berdi. Navoiyning eng mashhur she’rlari uning to’rt devonida mujassam bo’lgan — “G’aroyib ul Sig’ar”(Bolalik g’aroyibotlari), Navodir ul Shabbob (o’smirlik nodirliklari), Badoi ul vasat(o’rta yosh nodirliklari”) va Favoid-ul kibar(Qarilik donoliklari). Shuningdek, Navoiy turkiy tilda ijod qiladigan zamondoshlari uchun nazariy yo’riq bo’ladigan Me’zon ul avzon( ) asarini yozadi. 450 dan ortiq zamonaviy shoirlar haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan “Majolis ul nafois” asari Temuriylar tarixini tadqiq etuvchi zamonaviy tarixchilar uchun nihoyatda muhim manba’ hisoblanadi.
Navoiyning eng yuksak asarlaridan biri shoir umrining so’ngida 1499 yilda Navoiy o’limidan 13 oy oldin yozilgan Muhokamat ul lug’atayn (Ikki til muhokamasi) asari bo’lsa ajabmas. Mazkur asarda Navoiy turkiyning imkoniyatlarini tahlil etadi. Turkiy tilda ijod qilishni istagan mualliflar uchun turkiy tilning jozibasini va fors tiliga nisbatan boy va go’zal ekanligini ko’rsatib berish uchun forsiy va turkiy til imkoniyatlarini o’zaro qiyoslaydi. Muhokamat ul lug’atayn Navoiyning nodir mualliflik ishi bo’lishi bilan bir qatorda uning avlodlariga vasiyati hamdir. Asar boshida Navoiy eng asosiy tillar qatoriga arab, hind, turk va forsiyni keltirib o’tadi. Har bir mo’min musulmon shubhasiz arab tilini ustuvor asosiy til hisoblaydi. “Hamma tillar ichida arab tili o’zining tantanavor va yuksakligi bilan alohida ajralib turadi. Va bu haqiqatni inkor etadigan biror kishi topilmasa kerak”. Biroq u hind tilini “qalamning sinishiga o’xshaydigan ovoz chiqaradi”, “qarg’aning qag’illashini eslatadi” deya keskin tanqid ostiga oladi. Natijada, asosiy tillar sifatida Hirot va musulmon O’rta Osiyosida so’zlashiladigan turkiy va forsiy til qoladi xolos.
Navoiy turkiy tilning boyligi, aniqligi va har qanday qoliplarga moslashuvchanligini bir necha marotaba alohida e’tirof etadi. Turkiy tilda ayol yuzining go’zalligiga ta’rif beriladigan so’zlar ko’p. Forsiyda esa bunday chiroyli qiyoslarni topa olmaysiz. Ko’pchilik turkiy so’zlar to’rt va undan ko’proq ma’nolarga ega; Navoiyning fikriga ko’ra forsiyda bu kabi ma’no tovlanishlarini uchratish qiyin. Turkiy til imkoniyatlarini ko’rsatib berish maqsadida Navoiy o’rdakning to’qqiz xil turini nomlash uchun ishlatiladigan to’qqizta turkiy so’zni ajratib ko’rsatadi. Forsiyda esa shu ma’nolarni umumiylashtirib beruvchi bittagina so’z mavjud ekanligini alohida qayd etadi. Bu kabi qiyosiy tahlilllar Muhokamat ul-lug’ataynda ko’plab uchraydi.
Navoiy forsiyda yozishdan ko’ra turkiyda mukammal asar yaratish mushkul ekanligini tan oladi. Muhokamat ul-lug’ataynning Robert Devero tomonidan tarjima qilingan qismlarida (EJ Brill, Leiden,1966) “Turkiylar choseri” yosh shoirlar turkiyda ijod qilishi jarayonida duch kelishi mumkin bo’lgan muammolarni va ularning mahoratini adolat bilan sharhlaydi:
“Yosh shoir dastlabki qiyinchiliklarga duch kelishi bilan turkiydan qochib osonroq yo’l orqali manzilga yetib borish(forsiy orqali)ni istaydi. Shundan so’ng bu odat tusiga aylanadi; odatga aylanib ulgurgan ishdan voz kechib qiyin yo’lni tanlab tavakkal qilish esa mushkul masala. Keyinroq bu shoirlarga ergashgan yangi shoirlar ham aynan shu yo’lni ma’qul biladilar. Natijada ular forsiyda ijod qila boshlaydilar. Yosh shoirlar uchun mashhur bo’lish istagining ustuvorligi tabiiy holat. Ular o’z ijod namunalarini ilm ahliga tanitishga intiladilar. Ammo olimlarning aksariyati forsiyzabon ekanligi ularning imkoniyatlarini cheklab qo’yadi. Shu sabab ular bilan aloqa o’rnatishga ishtiyoqmand yosh shoir bu allomalarning biriga aylanib qo’ya qoladi. Bu hodisa aynan hozirgi vaziyatda sodir bo’lmoqda” deydi Navoiy.
Lekin u qiyinchilik va mashaqqatlarga qaramasdan kelib chiqishi turkiy bo’lgan shoirlar shu tilda ijod qilishlari kerak deb hisoblaydi. Yosh shoirlarni ruhlantirish uchun Navoiy turkiy tildan o’zi olgan o’smirlik hayratlarini quyidagicha tasvirlab beradi:
“Afsuski, turkiy til forsiyga nisbatan har ancha chuqur va va keng bo’lmasin, uning hamma qirrasi zabt etilmagan. Yoshligimning ilk kunlaridanoq og’zim siyohdonidan injularni yig’ib olishga harakat qildim. Bu duru-javohirlar xali she’r satrlariga aylanmadi. Ammo, tafakkur dengizining boyliklari misralarga joy bo’lishga, va dengizchi tabiatiga xos o’z sohilimni zabt etishim uchun loyiqdir.
O’shanda men (bir umr ta’rifu tavsifini madh etib kelganim) Hudoni tushunish yoshiga yetdim. Menda nodir hissiyot va mo»jiza yaratish istagi jo’sh ura boshladi. O’z tuyg’ularimni ifodalab berishda turkiy so’zlarning qanchalik zarur ekanligini xis etdim. Men kirib borgan olam o’n sakkiz ming olamdan ham go’zalroq, va uning men anglagan musaffo osmoni to’qqiz falakdan ham balandroq edi. Men u yerda shunday komillik hazinasini topdimki bu joyda oddiy dur yulduzlardanda yarqiroq ko’rinar edi. Men bir gulzorga kirdim. U yerdagi gullar osmondagi yulduzlardanda kuchliroq nur sochar, yer oyoq va qo’l bilan tegilmagan, sanoqsiz mo’jizalar begona qo’llardan nari, himoyada edi”.
Mir Alisher Navoiy 1501 yil 3 yanvarda vafot etdi. Sulton Husayn Boyqaro Navoiyning dafn marosimida ishtirok etdi va bir umrlik sodiq do’sti xotirasiga uch kun motam e’lon qildi. Hirot fuqarolari shoirni ohirgi yo’lga katta motam marosimi bilan kuzatdilar.
Navoiygacha Dante va Choser yakka o’zi kurashib o’z tilini dunyo tillari ro’yxatiga kirita oldi. Kun kelib Dante va Choserning asarlari o’qilmay qolinishini tasavvur qilish qiyin. Navoiy ham ana shunday umrboqiy ijodkordir. Modomiki, biz Navoiyni “Turkiylar Choseri” deya e’tirof etar ekanmiz, uning mavqe’idagi shoirlar ro’yxatiga Choserning o’zi, Dante, Servantes va Shekspirni kiritishimiz mumkin.
