Abdurauf Fitrat. Angliz va ruslar Turkistonda.

Ashampoo_Snap_2017.12.04_15h36m43s_002_.png   Маълумдурким: бу кун Герман ва Турк давлатларининг биринчи душманлари англиздир. Герман ва турк давлатлари олдида Туркистоннинг англизларга кечмакиндан русларға қолмоғи яхшироқдир. Бир вақтлар ўзини турк давлатининг бир кашиши атаған Афғон ҳукумати турк сиёсатига шунча молик бўлған бир масъалани қабул қиларми?

Абдурауф ФИТРАТ
ИККИ МАҚОЛА
02

ТУРКИСТОНДА РУСЛАР

dun7hmg9mzw.jpgИслом маданияти тарихининг олтунли, юлдузли япроғларидан буюк бир қисми, шубҳа йўқдирким турклар тўғрисида ёзилғандир.

Юнондан Румоға[1], Убадан Константанияга[2] кўчиб келгандан кейин таъсир этиб, таассублари тарафидан қўл-оёғи боғланиб қолған маданияти билан улум ва фунун Бағдод салтанатининг эгалари бўлған аббосийлар тарафидан[3] тургизилди ва тарбиёт кўрди.

Ул чоғларда ер юзини бахтли муҳаббат кабилари қоплаған аббосийлар салтанати ёлғизғина сиёсат негизи эмас, улум ва фунун тенгизи ҳам эди.

Аббосий салтанати нифоқ, низоъ, ахлоқсизлик, ғурур, исроф ва зулм каби кўб ижтимоий касалларга тутулиб ўлғандан кейин унинг меросини яна ислом сиёсати билан ислом маданиятини ўз қўллариға олиб турклар сақладилар. Аббосийлардан сўнг улуғроқ ислом салтанатларини турклар қурдилар. Аббосийлар қўлидан чиқиб яна эгасиз қола бошлаған маданиятни турклар асрадилар.

«Бизнинг Туркистонимиз эса мана шу буюк турк улусининг бешиги бўлмоғи билан ифтихор қилади…» Ёлғиз шуми?.. Аббосийлардан сўнг ислом салтанатиға қоровуялиқ қилған турк хоқонларининг охири ва улуғларида бўлған Темур янглиғ турк қаҳрамонини Туркистон етиштирди. Яна аббосийлардан кейин «маданияти башария»ни бошлари узра кўтарган турк олимларининг каттаконлари бўлган Абу Али[4], Улуғбек, Жавҳарий[5] ва Форобий каби ҳикмат тиракларини Туркистон чиқарди.

Афлотунлар чоғинда Афина, Румо салтанатида Румо, аббосийлар хулофотинда Бағдод қанча тараққий қилған бўлса Темур ва Улуғбеклар замонида Самарқанд шунча тараққий қилған эди.

Бир кишининг миясиға чоғирнинг қандай таъсири бор эса, бир миллатнинг миясиға дахи салтанат ва маданият ичгусининг шундайин таъсири бордир. Салтанат, бойлиқ ва маданият ичгулари бизнинг миямизни бузди, бизни маст этди, қўлимиздағи салтанат қиличи билан маданият дафтарини бир ёнға қўйиб сафоат чолғуларини олдиқ. Урдик, чолдик, ичдик, йиқилдик, ёндик ва шунлар учун бир-биримиз билан урушдик…

Мана шул чоғларда эдиким: Русия давлати бизнинг ўлкаларимизни келиб босди. Ортуқ биз Туркистон турклари Оврўпа маданияти ташигучи бўлған рус миллатиға йўлиқған бўлдик. Маданий руслар билан қоришиб унларнинг далолати Оврўпанинг маданий ва ижтимоий усулларидан таъсир олмоғимиз керак эди.

Шуни ҳам айтиб ўтайлукким мундай бир таъсирни рус миллатининг авом табақасиндан олмоғи(ми)з мумкин эмас эди, чунки бизнинг авомимиз унлардан юз маротаба маданийроқ эдилар (ҳозир ҳам шундай). Русларнинг ўқуған, тарбияли кимсалариндан сосиализм ва қардошлиқ маслакинда юрғанлар ҳам императорлик ҳукумати тарафиндан қувилиб, қисилиб турғанлари учун бизга бирор таъсир қўёлмас эдилар.

Қолди: рус миллатчилари, рус бойлари ва рус пўплари билан шунларнинг қоровули бўлған император ҳукумати. Биз туркистонлилар ёлғиз шунларнинг қўлинда қолдиқ. Не кўрган бўлсак шунлардан кўрдик.

Энди кўрайлик қани: шунлар бизнинг тараққийимиз ва Оврўпа маданиятидан таъсир олмоғимиз йўлинда бирор иш қилдилар ёхуд қилмоқчи бўлдиларми?!

Рус капиталистлари билан рус пўпларининг содиқ ва ишончли қоровуллари бўлған эски Русия ҳуқушти элли(к) йил орасида, Туркистондағи турк болаларининг фойдалариға бирор иш кўрдими, кўрмоқчи бўлдими?

Мана шул саволга, малтаассуф[6], «йўқ!» дан бошқа бир жавобимиз йўқдир. Юртимиз: элли(к) йиллик бир идорайи аскарийа остида турдиғи учун биз Оврупанинг маданий миллатлари билан кўришолмадик, унларнинг ижтимоий ва иқтисодий фикрлариндан истифода қилолмадиқ. Бизнинг кўзларимизни очдурмаслик учун фикри очиқ тотор қариндошларимизнинг дахи Туркистонда мактаб очмоқлари манъ этилди.

Бизнинг диний ва миллий ҳиссиётларимизни ўлдурмак тилаги билан Ўстраумов каби мутаассиб пўпларнинг идорасинда газит[7] чиқарилди, мактаб очилди, лекин ўз миллатимиз ва диёнатимизни онглатмоқ учун ўз тарафимиздан очилған мактаблар ва газитлар боғланди, шаръий маҳкамаларимизнинг ҳуқуқ ва салоҳиятларидан буюк бир қисми ғасб этилди.

Маҳкамаларда, уйларда, йўлларда, тижорий ишларда, ҳатто вагон арбаларинда Туркистон ерлисининг ҳуқуқи Туркистон мусофири бўлған рус ва арманидан тубанда тутилди.

Бухоро ва Хива ҳукуматларининг дохили истиклоллариға, миллий номуслариға турли баҳоналар билан тажовузлар қилинди. Бу икки ҳукумат ўз ўлкаларинда ўз ҳукмларини юрутолмас бўлдилар. Мамлакат ва миллат қоидалариға бу икки ҳукумат тарафиндан сира бирор ҳаракат содир бўлмади, содир бўлғанда ҳам неча қизғин нўталари ва золимона таҳқир билан йўллари олинди.

Элли(к) йилда(н) бери шундайин ҳақсизлиқлар ва зулмлар орасида бўғулиб келган Туркистон букун ўз мухториятини Ҳўқандда[8] эълон қилди. Ҳўқандда ижтимоъ этган[9] Туркистоннинг тўртинчи қурултойи ўз баённомасинда «Федаратса асосига қурулған Русия жумҳурияти ила бирликда қолғани ҳолда Туркистон мухторияти» деган сўзни ёзиб, Рус ҳукуматиға содиқ қолдиғини билдурди.

Шунинг ила баробар «Туркистонда ақлият ташкил қилған миллатларнинг ҳуқуқтарининг ҳар жиҳатдан сақланмоғини ҳам тантанали суратда» эълон этилиб, адолат байроғини кўтарди.

Элли(к) йилдан бери шунча зулм орасинда қолған Туркистон бу кун ўз мухториятини шунча адолат ва садоқат билан эълон қилибдир. Билмадик нечундурким, ҳозирда иш бошинда адолатчи большевиклар муни қабул қилмай туралар..!

«Ҳуррият», 1918 йил, 63—64-сонлар
Қайта нашри: «Шарқ юлдузи», 1992, 4-сон, 183—184-бетлар.

———————————
[1] Юнондан Румоға — Грециядан Туркияга қадар.
[2] Убадан Канстантанияға — Юнонистондаги шаҳар Убадан Константинопол, (яъни Истанбулга) кўчган маданият.
[3] Ислом тарихида умавийлардан халифаликни қўлга олган аббосийлар эронли Абу Муслим воситаси билан халифаликни эгаллаган бўлиб, уларнинг даврида мусулмонлик жаҳон миқёсида катта шарафга эга бўлган. Хорун ар-Рашид, Маъмун сингари халифалар етишиб чиққан. Улардан сўнгги ислом жаҳонгирлигининг марка-зи Мовароуннаҳр ва Рум бўлган Темур Кўрагон ва Боязид темурийлар ҳамда усмонлилар сулолалари назарда тутилади.
[4] Абу Али — Абу Али Ибн Сино.
[5] Жавҳарий Абу Наср Исмоил ибн Ҳаммод (940—1008) — Фаробда туғилган. Кўпроқ Бағдодда яшаган тилшунос олим ва файласуф. Асосий асари «Тожу л-луға ва саҳоху-л-арабийя» («Луғат тожи ва арабчанинг ҳақиқийси») асаридир. Араб тилида ёзилган бу асарнинг 1865—75-йиллар давомида Қоҳирада нашр этилган нусхаси машҳурдир.
[6] маалтаассуф — ажабланиш белгиси: таассуф.
[7] «Туркистон вилоятининг газети» ва унинг русча нашри «Туркестанские ведомости» ҳамда унинг муҳаррири Остроумов назарда тутилади.
[8] 1917 йилнинг 28 ноябрида Қўқонда эълон этилган Туркистон Мухторияти назарда тутилади. Бу ҳақда Фитратнинг «Мухторият» мақоласига қаранг.
[9] ижтимоъ этган — қўшилган, бириккан, жам бўлган.

880577_900.jpgАНГЛИЗ ВА ТУРКИСТОН

Мундан икки ой бурун «Туркистонда англиз мудофаасини сақтамоқ учун Чин қўшуни келмоқчи эмиш» деган бир хабар чиқғанда «Ҳуррият» газетаси икки мақола ила фикрини билдирган[1] ва Туркистон сиёсийларини уйғоқлиққа чақирған эди. Бу кун иш бир оз очилди: Туркистонға англиз вакилларими, англиз жосусларими кела бошладилар.

Бу вакиллардан Когонда Сапар Бадлўф[2]нинг уйига қўнған бир ҳиндли Парнаснинг рус расмий доираларинда бердиғи маълумотга қарағанда бир одам ҳинд инқилобчиларидан эмиш. Ҳиндустонда инқилоб чиқармоқ учун большевиклар билан музокара қилғали келган эмиш. Шарқнинг эски ҳукуматлариндан бириси айдиғи учун рухсат берилса, бечора ҳукуматини кўрмоқчи эмиш.

Бунларнинг юқори доираларға ҳам сўзлари шу эса биз бунларға «яшурун бир мақсад учун келган жосуслар» деб қарарға мажбур қолурмиз. Юқори доираларга тилакларини очибғина айткан бўлсалар, у вақт бунларнинг большевиклар билан музокара қилғали келган вакиллари айдуқлариға шубҳа қолмас. Ҳар ҳолда масъаланинг шу нуқтаси маълумдирким бунлар жосус бўлсалар ҳам вакил бўлсалар ҳам тилаклари бирдир. Бунларнинг иккинчиси бир Ҳиндустонни олмоқчи бўлғанлар. Бунларнинг кўзлари бизнинг юртимиздадир.

Англизлар билан Туркистон орасинда Афғон ва Чин ҳукуматлари бордир. Ажабо Британия тулкилари Туркистонимизға бурунларини суқмоқучун Чин ҳукумати биланми онглашадилар. Афғон ҳукумати биланми?

Оғиз хабарлариға қарағанда, ҳар иккиси билан ҳам онглашған, ҳатто Афғон ҳукумати билан иттифоқи кучлироқға ўхшайдирлар. Лекин биз шул Афғон ва Англиз иттифоқини қабул қилмаймиз.

Маълумдурким: бу кун Герман ва Турк давлатларининг биринчи душманлари англиздир. Герман ва турк давлатлари олдида Туркистоннинг англизларга кечмакиндан русларға қолмоғи яхшироқдир. Бир вақтлар ўзини турк давлатининг бир кашиши[3] атаған Афғон ҳукумати турк сиёсатига шунча молик бўлған бир масъалани қабул қиларми?

Англиз билан иттифоқ этмак – герман ва туркга қарши чиқмоқдир. Афғон ҳукумати бу йўлга кирарми? Англиз ҳийласининг таъсири буюкдир, эҳтимол ким, Афғон ҳукумати ҳам олданғандур, лекин бизнинг умидимиз бошқадир.

Афғон ҳукуматининг урушға қотишмоғи мумкиндир, унинг кучи бордир, эҳтимолким, вақти дахи бўладир, лекин биз умид қиламизким, Афғон ҳукуматининг бу ҳаракати англиз фойдаси учун эмас, герман ва турк пилонлариға мувофиқ бўлмоқ шарти билан ўз фойдаси учун бу ҳаракат Ҳиндустонға қарши бўлғулидир.

Аммо Англиз ва Чин иттифоқи мумкиндир. Чин ҳукумати Жапун тазйиқотиндан қутулмоқ ва ўлкасининг рус нуфузи остида қолған қисминда ўз ҳуқуқини тасдиқ этурмак учун Англиз давлатининг турли хизматлариға ҳозирдир.

Эмди масъаланинг бошқа бир жиҳати қолди. Туркистонни дахи Ҳиндустон каби ютмоқчи бўлған англизлар бу уруш майдонидан қандай чиқарлар? Мағлубми? Мағлуб чиқарлар эса, Туркистонни қайси куч билан сақларлар?

Ўз ҳийлалариға ишонған чидамли англизлар ўзларини шул муҳорибадан оз зарар билан соқғина қутқармоқ учун албатта бир пилон чизған ва шул пилонларига ишонғандирлар. Мана шул нуқтаға биноан, сулҳдан бурун Туркистонни олиб душманларини «амру афу»[4] қаршисинда қўймоқ ва сулҳ мажлисинда кирганда Туркистонни қайтариб берарға мажбур бўлсалар ҳам унинг ўрнинда бошқа ёқдан бирор нарса сақламоқ фикринда бўлсалар керак.

Аммо бизнинг фикримизга кўра, англиз ҳукуматининг бу урушдан оз зарар билан соқғина қутулмоғи мумкин эмасдир. Германиянинг оғир ва ёмонроқ зарбаси англизларнинг бошлариға инар[5]. Англиз ҳукумати бутун ишдан чиқмайин бу урушдан чиқолмас. Шул суратда Туркистоннинг толеъи[6] нимадир?

Уни туркистонлиларнинг ўзлари тайин қиларлар, аммо иттифоқ ва иттиҳод айтиб бутун фикрларини бир нуқтада тўплағандан кейин!..

«Ҳуррият», 1918 йил, 29 март, 82-сон

——————————
[1] «Ҳуррият» газетасининг 64-сонидаги «Англиз ўйунлари» ва «Тақсими аъмол» (67-сон) мақолалари назарда тутилади.
[2] Сафар Бадлов — Когонда (янги Бухоро) яшаётган рус муҳожирларидан бири. Амир Олимхоннинг маслаҳатчиси ва ноиби Миллернинг буйруғига кўра Когонда кўплаб рус ва яҳудий бойлари тўплаган эди.
[3] кашиш — тортилган, жалб этилган.
[4] амру аву — афв этиш ҳақидаги буйруқ. Бу ерда: амнистия.
[5] инар — келар, тушар.
[6] «Туркистоннинг толеъи» ҳақида Фитрат айни 10-йиллар охиридаги сиёсий воқеаларни чуқур таҳлил этган «Шарқ сиёсати» (Тошкент, 1919) рисоласида батафсил маълумот берган.

 

AAEAAQAAAAAAAAa9AAAAJGNlOTU0MDA0LTRmYzAtNGYyNC1iY2FjLThjN2Q3MmNiYmVhNw.jpg Abdurauf Fitrat
IKKI MAQOLA
02

TURKISTONDA RUSLAR

Islom madaniyati tarixining oltunli, yulduzli yaprog’laridan buyuk bir qismi, shubha yo’qdirkim turklar to’g’risida yozilg’andir.Yunondan Rumog’a[1], Ubadan Konstantaniyaga[2] ko’chib kelgandan keyin ta’sir etib, taassublari tarafidan qo’l-oyog’i bog’lanib qolg’an madaniyati bilan ulum va funun Bag’dod saltanatining egalari bo’lg’an abbosiylar tarafidan[3] turgizildi va tarbiyot ko’rdi.

Ul chog’larda yer yuzini baxtli muhabbat kabilari qoplag’an abbosiylar saltanati yolg’izg’ina siyosat negizi emas, ulum va funun tengizi ham edi.

Abbosiy saltanati nifoq, nizo’, axloqsizlik, g’urur, isrof va zulm kabi ko’b ijtimoiy kasallarga tutulib o’lg’andan keyin uning merosini yana islom siyosati bilan islom madaniyatini o’z qo’llarig’a olib turklar saqladilar. Abbosiylardan so’ng ulug’roq islom saltanatlarini turklar qurdilar. Abbosiylar qo’lidan chiqib yana egasiz qola boshlag’an madaniyatni turklar asradilar.

«Bizning Turkistonimiz esa mana shu buyuk turk ulusining beshigi bo’lmog’i bilan iftixor qiladi…» Yolg’iz shumi?.. Abbosiylardan so’ng islom saltanatig’a qorovuyaliq qilg’an turk xoqonlarining oxiri va ulug’larida bo’lg’an Temur yanglig’ turk qahramonini Turkiston yetishtirdi. Yana abbosiylardan keyin «madaniyati bashariya»ni boshlari uzra ko’targan turk olimlarining kattakonlari bo’lgan Abu Ali[4], Ulug’bek, Javhariy[5] va Forobiy kabi hikmat tiraklarini Turkiston chiqardi.

Aflotunlar chog’inda Afina, Rumo saltanatida Rumo, abbosiylar xulofotinda Bag’dod qancha taraqqiy qilg’an bo’lsa Temur va Ulug’beklar zamonida Samarqand shuncha taraqqiy qilg’an edi.

Bir kishining miyasig’a chog’irning qanday ta’siri bor esa, bir millatning miyasig’a daxi saltanat va madaniyat ichgusining shundayin ta’siri bordir. Saltanat, boyliq va madaniyat ichgulari bizning miyamizni buzdi, bizni mast etdi, qo’limizdag’i saltanat qilichi bilan madaniyat daftarini bir yong’a qo’yib safoat cholg’ularini oldiq. Urdik, choldik, ichdik, yiqildik, yondik va shunlar uchun bir-birimiz bilan urushdik…

Mana shul chog’larda edikim: Rusiya davlati bizning o’lkalarimizni kelib bosdi. Ortuq biz Turkiston turklari Ovro’pa madaniyati tashiguchi bo’lg’an rus millatig’a yo’liqg’an bo’ldik. Madaniy ruslar bilan qorishib unlarning dalolati Ovro’paning madaniy va ijtimoiy usullaridan ta’sir olmog’imiz kerak edi.

Shuni ham aytib o’taylukkim munday bir ta’sirni rus millatining avom tabaqasindan olmog’i(mi)z mumkin emas edi, chunki bizning avomimiz unlardan yuz marotaba madaniyroq edilar (hozir ham shunday). Ruslarning o’qug’an, tarbiyali kimsalarindan sosializm va qardoshliq maslakinda yurg’anlar ham imperatorlik hukumati tarafindan quvilib, qisilib turg’anlari uchun bizga biror ta’sir qo’yolmas edilar.

Qoldi: rus millatchilari, rus boylari va rus po’plari bilan shunlarning qorovuli bo’lg’an imperator hukumati. Biz turkistonlilar yolg’iz shunlarning qo’linda qoldiq. Ne ko’rgan bo’lsak shunlardan ko’rdik.

Endi ko’raylik qani: shunlar bizning taraqqiyimiz va Ovro’pa madaniyatidan ta’sir olmog’imiz yo’linda biror ish qildilar yoxud qilmoqchi bo’ldilarmi?!

1489362271_001.jpgRus kapitalistlari bilan rus po’plarining sodiq va ishonchli qorovullari bo’lg’an eski Rusiya huqushti elli(k) yil orasida, Turkistondag’i turk bolalarining foydalarig’a biror ish ko’rdimi, ko’rmoqchi bo’ldimi?

Mana shul savolga, maltaassuf[6], «yo’q!» dan boshqa bir javobimiz yo’qdir. Yurtimiz: elli(k) yillik bir idorayi askariya ostida turdig’i uchun biz Ovrupaning madaniy millatlari bilan ko’risholmadik, unlarning ijtimoiy va iqtisodiy fikrlarindan istifoda qilolmadiq. Bizning ko’zlarimizni ochdurmaslik uchun fikri ochiq totor qarindoshlarimizning daxi Turkistonda maktab ochmoqlari man’ etildi.

Bizning diniy va milliy hissiyotlarimizni o’ldurmak tilagi bilan O’straumov kabi mutaassib po’plarning idorasinda gazit[7] chiqarildi, maktab ochildi, lekin o’z millatimiz va diyonatimizni onglatmoq uchun o’z tarafimizdan ochilg’an maktablar va gazitlar bog’landi, shar’iy mahkamalarimizning huquq va salohiyatlaridan buyuk bir qismi g’asb etildi.

Mahkamalarda, uylarda, yo’llarda, tijoriy ishlarda, hatto vagon arbalarinda Turkiston yerlisining huquqi Turkiston musofiri bo’lg’an rus va armanidan tubanda tutildi.

Buxoro va Xiva hukumatlarining doxili istiklollarig’a, milliy nomuslarig’a turli bahonalar bilan tajovuzlar qilindi. Bu ikki hukumat o’z o’lkalarinda o’z hukmlarini yurutolmas bo’ldilar. Mamlakat va millat qoidalarig’a bu ikki hukumat tarafindan sira biror harakat sodir bo’lmadi, sodir bo’lg’anda ham necha qizg’in no’talari va zolimona tahqir bilan yo’llari olindi.

Elli(k) yilda(n) beri shundayin haqsizliqlar va zulmlar orasida bo’g’ulib kelgan Turkiston bukun o’z muxtoriyatini Ho’qandda[8] e’lon qildi. Ho’qandda ijtimo’ etgan[9] Turkistonning to’rtinchi qurultoyi o’z bayonnomasinda «Fedaratsa asosiga qurulg’an Rusiya jumhuriyati ila birlikda qolg’ani holda Turkiston muxtoriyati» degan so’zni yozib, Rus hukumatig’a sodiq qoldig’ini bildurdi.

Shuning ila barobar «Turkistonda aqliyat tashkil qilg’an millatlarning huquqtarining har jihatdan saqlanmog’ini ham tantanali suratda» e’lon etilib, adolat bayrog’ini ko’tardi.

Elli(k) yildan beri shuncha zulm orasinda qolg’an Turkiston bu kun o’z muxtoriyatini shuncha adolat va sadoqat bilan e’lon qilibdir. Bilmadik nechundurkim, hozirda ish boshinda adolatchi bol`sheviklar muni qabul qilmay turalar..!

«Hurriyat», 1918 yil, 63—64-sonlar
Qayta nashri: «Sharq yulduzi», 1992, 4-son, 183—184-betlar.

———————————
[1] Yunondan Rumog’a — Gretsiyadan Turkiyaga qadar.
[2] Ubadan Kanstantaniyag’a — Yunonistondagi shahar Ubadan Konstantinopol, (ya’ni Istanbulga) ko’chgan madaniyat.
[3] Islom tarixida umaviylardan xalifalikni qo’lga olgan abbosiylar eronli Abu Muslim vositasi bilan xalifalikni egallagan bo’lib, ularning davrida
musulmonlik jahon miqyosida katta sharafga ega bo’lgan. Xorun ar-Rashid, Ma’mun singari xalifalar yetishib chiqqan. Ulardan so’nggi islom jahongirligining
marka-zi Movarounnahr va Rum bo’lgan Temur Ko’ragon va Boyazid temuriylar hamda usmonlilar sulolalari nazarda tutiladi.
[4] Abu Ali — Abu Ali Ibn Sino.
[5] Javhariy Abu Nasr Ismoil ibn Hammod (940—1008) — Farobda tug’ilgan. Ko’proq Bag’dodda yashagan tilshunos olim va faylasuf. Asosiy asari «Toju l-lug’a va
sahoxu-l-arabiyya» («Lug’at toji va arabchaning haqiqiysi») asaridir. Arab tilida yozilgan bu asarning 1865—75-yillar davomida Qohirada nashr etilgan nusxasi
mashhurdir.
[6] maaltaassuf — ajablanish belgisi: taassuf.
[7] «Turkiston viloyatining gazeti» va uning ruscha nashri «Turkestanskie vedomosti» hamda uning muharriri Ostroumov nazarda tutiladi.
[8] 1917 yilning 28 noyabrida Qo’qonda e’lon etilgan Turkiston Muxtoriyati nazarda tutiladi. Bu haqda Fitratning «Muxtoriyat» maqolasiga qarang.
[9] ijtimo’ etgan — qo’shilgan, birikkan, jam bo’lgan.

1437344046_anglo_afgan_war_illus_20100.jpgANGLIZ VA TURKISTON

002Mundan ikki oy burun «Turkistonda angliz mudofaasini saqtamoq uchun Chin qo’shuni kelmoqchi emish» degan bir xabar chiqg’anda «Hurriyat» gazetasi ikki maqola ila fikrini bildirgan[1] va Turkiston siyosiylarini uyg’oqliqqa chaqirg’an edi. Bu kun ish bir oz ochildi: Turkistong’a angliz vakillarimi, angliz josuslarimi kela boshladilar.

Bu vakillardan Kogonda Sapar Badlo’f[2]ning uyiga qo’ng’an bir hindli Parnasning rus rasmiy doiralarinda berdig’i ma’lumotga qarag’anda bir odam hind inqilobchilaridan emish. Hindustonda inqilob chiqarmoq uchun bol`sheviklar bilan muzokara qilg’ali kelgan emish. Sharqning eski hukumatlarindan birisi aydig’i uchun ruxsat berilsa, bechora hukumatini ko’rmoqchi emish.

Bunlarning yuqori doiralarg’a ham so’zlari shu esa biz bunlarg’a «yashurun bir maqsad uchun kelgan josuslar» deb qararg’a majbur qolurmiz. Yuqori doiralarga tilaklarini ochibg’ina aytkan bo’lsalar, u vaqt bunlarning bol`sheviklar bilan muzokara qilg’ali kelgan vakillari ayduqlarig’a shubha qolmas. Har holda mas’alaning shu nuqtasi ma’lumdirkim bunlar josus bo’lsalar ham vakil bo’lsalar ham tilaklari birdir. Bunlarning ikkinchisi bir Hindustonni olmoqchi bo’lg’anlar. Bunlarning ko’zlari bizning yurtimizdadir.

Anglizlar bilan Turkiston orasinda Afg’on va Chin hukumatlari bordir. Ajabo Britaniya tulkilari Turkistonimizg’a burunlarini suqmoquchun Chin hukumati bilanmi onglashadilar. Afg’on hukumati bilanmi?

Og’iz xabarlarig’a qarag’anda, har ikkisi bilan ham onglashg’an, hatto Afg’on hukumati bilan ittifoqi kuchliroqg’a o’xshaydirlar. Lekin biz shul Afg’on va Angliz ittifoqini qabul qilmaymiz.

Ma’lumdurkim: bu kun German va Turk davlatlarining birinchi dushmanlari anglizdir. German va turk davlatlari oldida Turkistonning anglizlarga kechmakindan ruslarg’a qolmog’i yaxshiroqdir. Bir vaqtlar o’zini turk davlatining bir kashishi[3] atag’an Afg’on hukumati turk siyosatiga shuncha molik bo’lg’an bir mas’alani qabul qilarmi?

Angliz bilan ittifoq etmak – german va turkga qarshi chiqmoqdir. Afg’on hukumati bu yo’lga kirarmi? Angliz hiylasining ta’siri buyukdir, ehtimol kim, Afg’on hukumati ham oldang’andur, lekin bizning umidimiz boshqadir.

Afg’on hukumatining urushg’a qotishmog’i mumkindir, uning kuchi bordir, ehtimolkim, vaqti daxi bo’ladir, lekin biz umid qilamizkim, Afg’on hukumatining bu harakati angliz foydasi uchun emas, german va turk pilonlarig’a muvofiq bo’lmoq sharti bilan o’z foydasi uchun bu harakat Hindustong’a qarshi bo’lg’ulidir.

Ammo Angliz va Chin ittifoqi mumkindir. Chin hukumati Japun tazyiqotindan qutulmoq va o’lkasining rus nufuzi ostida qolg’an qisminda o’z huquqini tasdiq eturmak uchun Angliz davlatining turli xizmatlarig’a hozirdir.

Emdi mas’alaning boshqa bir jihati qoldi. Turkistonni daxi Hinduston kabi yutmoqchi bo’lg’an anglizlar bu urush maydonidan qanday chiqarlar? Mag’lubmi? Mag’lub chiqarlar esa, Turkistonni qaysi kuch bilan saqlarlar?

O’z hiylalarig’a ishong’an chidamli anglizlar o’zlarini shul muhoribadan oz zarar bilan soqg’ina qutqarmoq uchun albatta bir pilon chizg’an va shul pilonlariga ishong’andirlar. Mana shul nuqtag’a binoan, sulhdan burun Turkistonni olib dushmanlarini «amru afu»[4] qarshisinda qo’ymoq va sulh majlisinda kirganda Turkistonni qaytarib berarg’a majbur bo’lsalar ham uning o’rninda boshqa yoqdan biror narsa saqlamoq fikrinda bo’lsalar kerak.

Ammo bizning fikrimizga ko’ra, angliz hukumatining bu urushdan oz zarar bilan soqg’ina qutulmog’i mumkin emasdir. Germaniyaning og’ir va yomonroq zarbasi anglizlarning boshlarig’a inar[5]. Angliz hukumati butun ishdan chiqmayin bu urushdan chiqolmas. Shul suratda Turkistonning tole’i[6] nimadir?

Uni turkistonlilarning o’zlari tayin qilarlar, ammo ittifoq va ittihod aytib butun fikrlarini bir nuqtada to’plag’andan keyin!..

«Hurriyat», 1918 yil, 29 mart, 82-son

——————————
[1] «Hurriyat» gazetasining 64-sonidagi «Angliz o’yunlari» va «Taqsimi a’mol» (67-son) maqolalari nazarda tutiladi.
[2] Safar Badlov — Kogonda (yangi Buxoro) yashayotgan rus muhojirlaridan biri. Amir Olimxonning maslahatchisi va noibi Millerning buyrug’iga ko’ra Kogonda
ko’plab rus va yahudiy boylari to’plagan edi.
[3] kashish — tortilgan, jalb etilgan.
[4] amru avu — afv etish haqidagi buyruq. Bu yerda: amnistiya.
[5] inar — kelar, tushar.
[6] «Turkistonning tole’i» haqida Fitrat ayni 10-yillar oxiridagi siyosiy voqealarni chuqur tahlil etgan «Sharq siyosati» (Toshkent, 1919) risolasida batafsil
ma’lumot bergan.

03

(Tashriflar: umumiy 1 742, bugungi 1)

2 izoh

  1. Türki xəlqlərin mədəniyyət başkəntlərini bu gün içinə alan özbekistan ölkəsi geçmişdəki kimi günümüzdə də türkilərin mədəniyyət başçılığını ələ alabilər. Bəlki də türki xəlqlərin arasında ortaq türk dili, çağatay türkçəsinin yeniləşmiş forması ola. Hər halda yaşasın özbəkistan, yaşasın azərbaycan.

  2. فطرت نينگ سياسي قرشلري و فكرلري جوده مهم بولگان وبو مقاله لرى ده كورونوب توربدى. الله رحمت قيلسون بيوك متفكريمزنى

Izoh qoldiring