7 февраль — инглиз тилидаги бир қанча романлар муаллифи, танқидчи, комик қаҳрамонларни моҳирлик ила тасвирлаб бериш устаси, ижтимоий мавқега эга машҳур ёзувчи Чарльз Диккенс таваллуд топган кун. У ўз даврида Ангилиядаги энг жўшқин, илҳомбахш, мақсадлари сари интилувчи етук шахс бўлган. Унинг ижоди миллатнинг ҳақиқий фазилатини очиб берувчи, дунёга машҳур “инглизча юмор”нинг пайдо бўлишига замин яратди.
ИРИМЧИ АДИБ
Нодирабегим Иброҳимова
Чарльз Диккенс нафақат Англия, балки бутун дунёга таниқли ёзувчидир. Орадан 200 йилдан ошиқ вақт ўтсада, унинг асарлари китобхонлар томонидан севиб ўқилмоқда. Одатда, китоб танлаш жараёнида турли омиллар ҳисобга олинади. Кимдир, биринчи ўринда қизиқ сюжетга аҳамият қилса, кимдир унинг бадиий чизгиларига, яна кимдир машҳур муаллиф номига, ва ҳатто чиройли муқовага қараб ҳам китоб танлашади. Чарльз Диккенс романлари буларнинг истаган турига тўғри келади, десак адашмаймиз. Асарларидан кўра унинг шахсиятига қизиқиш кучли эканини ҳам тан олиш керак.
Диккенс қаҳрамонлари бизга шунчалик яқинки, уларни инглиз сифатида эмас, ўз миллатдошимиз сифатида ҳам кўрамиз. Асарларини ўқир экансиз, унинг адабий фаолиятида икки хусусиятни англайсиз: биринчиси юмор, иккинчиси эса чуқур инсонийлик, ожизларга нисбатан меҳр-мурувват. Унинг қаҳрамонлари кўпинча оддий, айбсиз, бағрикенг, камтар инсонларки, биз уларни беихтиёр яхши кўриб қоламиз. Ночор инсонлар қалбида униб бораётган умид, сабр, севги уларни ҳақиқий қаҳрамон даражасига кўтаради. Айрим танқидчилар Диккенсни образларни яратишда эҳтиросга берилиб кетишда, обьективлик йўқлигида айблашган. Аммо даврлар ўтиб, Диккенс асарлари мангуликка дахлдорлиги тан олинди.
Диккенс уни трагикомедия жанрида ифодаларди. Қаҳрамонларга ачинар, шу билан бирга умидни сўндирмасди. Бу умид руҳини унинг қатор асарларида пайқаш мумкин. Кимдир бу адибнинг заиф томони деб ҳисоблар, кимлар эса асосий кучи деб баҳоларди.
Диккенсни замондошлари шундай таърифлашган: “ақлли ёрқин кўзлар, тўқ каштанг ранг сочлар, бир бирига мутаносиб ажойиб юз кўриниши, у ўз қадрини ва ўзгаларнинг қадрини жуда яхши биларди”. Диккенс туғма актёр эди. У бир лаҳзада бир нечта инсонларнинг қиёфасига кира оларди. Адабиёт ва театрни биргаликда олиб борар, спектаклларда рол ижро этарди. Профессионал актёрлар у буни қандай эплаётганига ҳайрон қолишар, дарҳақиқат Диккенс томошабинни ўзига бўйсиндириб ҳам йиғлатар, ҳам кулдира оларди. Ҳа, Чарльз кўркам, ақлли, зукко, ўзига ишонган йигит эди. У ойлик журналда “Боз” тахаллуси билан қисқа очерклар ёза бошлагач, ўқувчиларга танилиб қолди.
Дунё аҳли Диккенсни асосан ёзувчи, очеркнавис деб таниса, ўз мамлатакатида ижтимоий танқидчи сифатида ҳам яхши билишади. У умри давомида кўпроқ публицистика билан машғул бўлди. У оддий одамларни ёқлар ва юқори қатламдагиларни танқид қилиб чиқарди. У жамоат ишларида фаол эди, масалан, халқ кутубхонасини ташкил қилган, шифохонадаги ночор бемор болаларга ёрдам берган.
Умумий ҳисобда 15 та роман ёзган, уларнинг хажми катта бўлган. Бунга улгуриш сири бормиди? У кун тартибига риоя қилган ҳолда ижод қилган. Тонгги нонуштадан сўнг тартибли иш столига ўтириб соат 9 дан тушга қадар ишлаган. Тушликдан сўнг яна ижод хонасига қамаларди. Китоб ёзаётган пайтда одамлар билан деярли гаплашмас ва хаёл сурарди. Ўзига ўрнатган қоидасига кўра, кунига 2000та сўз ёзган. Илҳом келмаган пайтлари шаҳар бўйлаб сайр қилар, бу унга янги ғоялар берарди. Кечки таомдан сўнг оиласига вақт ажратар ва барвақт уйқуга кетарди.
2012 йилда дунё бўйича адибнинг 200 йиллиги кенг нишонланди. 2017 йил бошида Ўзбекистон Миллий кутубхонасида Чарльз Диккенс таваллудининг 200 йиллиги нишонланди. Лондонда Чарльз Диккенс музейи бор, у ерда ёзувчининг шахсий буюмлари сақланади. Диккенс ғайритабиий ҳодисаларга ишонган ва Арвоҳлар клуби аъзоси ҳам бўлган. Чарльз Диккенс ҳамиша шимолга қараб ётган. У шу тариқа ўзининг ёзувчилик маҳорати янаям яхшиланади, деб ўйлаган. Музейларда Диккенсга ёзилган 10 минглаб мактублар сақланиб келинади.
“Фортнайтли ревью” журнали бош муҳаррири Жорж Генри Льюс ўз хотираларида шундай дейди: “Диккенс бир марта менга воқеаларни қоғозга туширишдан аввал қаҳрамонлар ўз сўзларини қулоғимга пичирлаб айтади, уларни чиндан ҳам эшитаман, улар шундоққина ёнимда туради ва мен билан мулоқотда бўлишади.” Иримчи адибнинг кўплаб асарларини ўзбек тилида ўқишга мушарраф бўлдим. Бунинг учун таржимонларга ташаккур. Ўзим ҳам Диккензнинг бир ҳикоясини ўзбек тилига ўгирдим, яқинда матбуотда чоп этилди. Келгусида бу адибнинг кўплаб асарларини китобхонларга етказишни дилимга тугдим.
Чарльз Диккенс
АСАРЛАРИДАН ИҚТИБОСЛАР
Ҳақиқат ва ёлғон ҳақида
Ёлғонлар борки, инсонларга қанот бағишлаб, уларни самога олиб чиқади. Аммо аччиқ ва шафқатсиз ҳақиқатлар борки, улар инсонни қўрғошин занжирлар каби ерда ушлаб туради.
Ҳақиқат ҳар доим жусурдир.
Ёлғон у ошкора ёки махфий бўладими, айтиладими ёки айтилмайдими, у барибир ёлғонлигича қолиб кетаверади.
Болалар ҳақида
Болаларга бу кичик оламда ҳеч нарса адолатсизликдек қаттиқ таъсир кўрсата олмайди.
— Менимча, сизнинг ўғлингиз бор, а? — деб сўради жаноб Домби.
— Тўрт нафар, сэр. Тўрт ўғил ва бир қиз. Барчалари соғлом.
— Ҳаа, нимасини айтасиз. Уларни боқишга кучингиз етмаётгандир? – деб сўради жаноб Домби.
— Аммо бир нарса борки у менга доимий куч бериб туради, сэр.
— Айнан нима?
— Уларни йўқотишдан қўрқиш, сэр.
Севги ҳақида
Севган юрак дунёдаги барча донишмандликдан устун туради.
Қанчалик олисда бўлмасин, тақдиримизда кимдир билан учрашиш ёзилган бўлса, у билан, албатта, учрашамиз. Барчаси қандай ёзилган бўлса шундай бўлади.
Ҳар қандай ажралиш — жудоликдан дарак беради.
Ҳақиқий ва чуқур муҳаббатни яксон этиб бўлмайди. Унинг овози сокин бўлади. У бизнинг кўзлардан уят ва сипо билан яшириниб юради ҳамда ўз вақтини сабр билан кутади. У ана шундай етилади. Вақт тез ўтади, умр оқшоми яқинлаша бошлайди, аммо у етилишда давом этаверади. Ана шу ҳақиқий муҳаббатдир.
Севги инсонларнинг энг қизиқарли ва кечиримли заиф томонларидир.
Ҳаёт ҳақида
Шундай пайтлар бўладики жаҳолатда қандайдир эзгулик яширинган бўлади.
Ақли йўқ тирик инсон ўлган инсондан кўра қўрқинчлироқдир.
Умр бизга уни энг сўнгги дақиқаларгача ҳимоя қилишимиз учун берилган.
Инсон ўз дўстини камолот чўққисига олиб чиқмагунича комил инсон бўла олмайди.
Юқори ўринга эга барча нарса ҳам юксак эмас, қуйи ўринга эга барча нарса ҳам паст эмас.
Жудаям яхши ҳаёт, худди жудаям яхши овқат ошқозонни бузгани каби, умрни ҳам бесаранжом этади. Бундай ҳолларда тана ҳам, руҳ ҳам ёрдамга муҳтож бўлиб қолади.
Китоб ва адабиёт ҳақида
Барча юксак технологиялардан, кашфиётлардан, илм-фан ҳамда санъатдаги ихтиролардан энг баланда китоб нашр этиш туради.
Адабиёт халқ ичида, унинг ҳислари ва кечинмалари билан бирга, бахт ҳамда бахтсизлиги билан ёнма-ён бўлиши шарт.
Манба: www.xabardor.uz
7 fevral — ingliz tilidagi bir qancha romanlar muallifi, tanqidchi, komik qahramonlarni mohirlik ila tasvirlab berish ustasi, ijtimoiy mavqega ega mashhur yozuvchi Charlz Dikkens tavallud topgan kun.
U o‘z davrida Angiliyadagi eng jo‘shqin, ilhombaxsh, maqsadlari sari intiluvchi yetuk shaxs bo‘lgan. Uning ijodi millatning haqiqiy fazilatini ochib beruvchi, dunyoga mashhur “inglizcha yumor”ning paydo bo‘lishiga zamin yaratdi.
IRIMCHI ADIB
Nodirabegim Ibrohimova
Charlz Dikkens nafaqat Angliya, balki butun dunyoga taniqli yozuvchidir. Oradan 200 yildan oshiq vaqt o‘tsada, uning asarlari kitobxonlar tomonidan sevib o‘qilmoqda. Odatda, kitob tanlash jarayonida turli omillar hisobga olinadi. Kimdir, birinchi o‘rinda qiziq syujetga ahamiyat qilsa, kimdir uning badiiy chizgilariga, yana kimdir mashhur muallif nomiga, va hatto chiroyli muqovaga qarab ham kitob tanlashadi. Charlz Dikkens romanlari bularning istagan turiga to‘g‘ri keladi, desak adashmaymiz. Asarlaridan ko‘ra uning shaxsiyatiga qiziqish kuchli ekanini ham tan olish kerak.
Dikkens qahramonlari bizga shunchalik yaqinki, ularni ingliz sifatida emas, o‘z millatdoshimiz sifatida ham ko‘ramiz. Asarlarini o‘qir ekansiz, uning adabiy faoliyatida ikki xususiyatni anglaysiz: birinchisi yumor, ikkinchisi esa chuqur insoniylik, ojizlarga nisbatan mehr-muruvvat. Uning qahramonlari ko‘pincha oddiy, aybsiz, bag‘rikeng, kamtar insonlarki, biz ularni beixtiyor yaxshi ko‘rib qolamiz. Nochor insonlar qalbida unib borayotgan umid, sabr, sevgi ularni haqiqiy qahramon darajasiga ko‘taradi. Ayrim tanqidchilar Dikkensni obrazlarni yaratishda ehtirosga berilib ketishda, obyektivlik yo‘qligida ayblashgan. Ammo davrlar o‘tib, Dikkens asarlari mangulikka daxldorligi tan olindi.
Dikkens uni tragikomediya janrida ifodalardi. Qahramonlarga achinar, shu bilan birga umidni so‘ndirmasdi. Bu umid ruhini uning qator asarlarida payqash mumkin. Kimdir bu adibning zaif tomoni deb hisoblar, kimlar esa asosiy kuchi deb baholardi.
Dikkensni zamondoshlari shunday ta’riflashgan: “aqlli yorqin ko‘zlar, to‘q kashtang rang sochlar, bir biriga mutanosib ajoyib yuz ko‘rinishi, u o‘z qadrini va o‘zgalarning qadrini juda yaxshi bilardi”. Dikkens tug‘ma aktyor edi. U bir lahzada bir nechta insonlarning qiyofasiga kira olardi. Adabiyot va teatrni birgalikda olib borar, spektakllarda rol ijro etardi. Professional aktyorlar u buni qanday eplayotganiga hayron qolishar, darhaqiqat Dikkens tomoshabinni o‘ziga bo‘ysindirib ham yig‘latar, ham kuldira olardi. Ha, Charlz ko‘rkam, aqlli, zukko, o‘ziga ishongan yigit edi. U oylik jurnalda “Boz” taxallusi bilan qisqa ocherklar yoza boshlagach, o‘quvchilarga tanilib qoldi.
Dunyo ahli Dikkensni asosan yozuvchi, ocherknavis deb tanisa, o‘z mamlatakatida ijtimoiy tanqidchi sifatida ham yaxshi bilishadi. U umri davomida ko‘proq publitsistika bilan mashg‘ul bo‘ldi. U oddiy odamlarni yoqlar va yuqori qatlamdagilarni tanqid qilib chiqardi. U jamoat ishlarida faol edi, masalan, xalq kutubxonasini tashkil qilgan, shifoxonadagi nochor bemor bolalarga yordam bergan.
Umumiy hisobda 15 ta roman yozgan, ularning xajmi katta bo‘lgan. Bunga ulgurish siri bormidi? U kun tartibiga rioya qilgan holda ijod qilgan. Tonggi nonushtadan so‘ng tartibli ish stoliga o‘tirib soat 9 dan tushga qadar ishlagan. Tushlikdan so‘ng yana ijod xonasiga qamalardi. Kitob yozayotgan paytda odamlar bilan deyarli gaplashmas va xayol surardi. O‘ziga o‘rnatgan qoidasiga ko‘ra, kuniga 2000ta so‘z yozgan. Ilhom kelmagan paytlari shahar bo‘ylab sayr qilar, bu unga yangi g‘oyalar berardi. Kechki taomdan so‘ng oilasiga vaqt ajratar va barvaqt uyquga ketardi.
2012 yilda dunyo bo‘yicha adibning 200 yilligi keng nishonlandi. 2017 yil boshida O‘zbekiston Milliy kutubxonasida Charlz Dikkens tavalludining 200 yilligi nishonlandi. Londonda Charlz Dikkens muzeyi bor, u yerda yozuvchining shaxsiy buyumlari saqlanadi. Dikkens g‘ayritabiiy hodisalarga ishongan va Arvohlar klubi a’zosi ham bo‘lgan. Charlz Dikkens hamisha shimolga qarab yotgan. U shu tariqa o‘zining yozuvchilik mahorati yanayam yaxshilanadi, deb o‘ylagan. Muzeylarda Dikkensga yozilgan 10 minglab maktublar saqlanib kelinadi.
“Fortnaytli revyu” jurnali bosh muharriri Jorj Genri Lyus o‘z xotiralarida shunday deydi: “Dikkens bir marta menga voqealarni qog‘ozga tushirishdan avval qahramonlar o‘z so‘zlarini qulog‘imga pichirlab aytadi, ularni chindan ham eshitaman, ular shundoqqina yonimda turadi va men bilan muloqotda bo‘lishadi.” Irimchi adibning ko‘plab asarlarini o‘zbek tilida o‘qishga musharraf bo‘ldim. Buning uchun tarjimonlarga tashakkur. O‘zim ham Dikkenzning bir hikoyasini o‘zbek tiliga o‘girdim, yaqinda matbuotda chop etildi. Kelgusida bu adibning ko‘plab asarlarini kitobxonlarga yetkazishni dilimga tugdim.
Charlz Dikkens
ASARLARIDAN IQTIBOSLAR
Haqiqat va yolg‘on haqida
Yolg‘onlar borki, insonlarga qanot bag‘ishlab, ularni samoga olib chiqadi. Ammo achchiq va shafqatsiz haqiqatlar borki, ular insonni qo‘rg‘oshin zanjirlar kabi yerda ushlab turadi.
Haqiqat har doim jusurdir.
Yolg‘on u oshkora yoki maxfiy bo‘ladimi, aytiladimi yoki aytilmaydimi, u baribir yolg‘onligicha qolib ketaveradi.
Bolalar haqida
Bolalarga bu kichik olamda hech narsa adolatsizlikdek qattiq ta’sir ko‘rsata olmaydi.
— Menimcha, sizning o‘g‘lingiz bor, a? — deb so‘radi janob Dombi.
— To‘rt nafar, ser. To‘rt o‘g‘il va bir qiz. Barchalari sog‘lom.
— Haa, nimasini aytasiz. Ularni boqishga kuchingiz yetmayotgandir? – deb so‘radi janob Dombi.
— Ammo bir narsa borki u menga doimiy kuch berib turadi, ser.
— Aynan nima?
— Ularni yo‘qotishdan qo‘rqish, ser.
Sevgi haqida
Sevgan yurak dunyodagi barcha donishmandlikdan ustun turadi.
Qanchalik olisda bo‘lmasin, taqdirimizda kimdir bilan uchrashish yozilgan bo‘lsa, u bilan, albatta, uchrashamiz. Barchasi qanday yozilgan bo‘lsa shunday bo‘ladi.
Har qanday ajralish — judolikdan darak beradi.
Haqiqiy va chuqur muhabbatni yakson etib bo‘lmaydi. Uning ovozi sokin bo‘ladi. U bizning ko‘zlardan uyat va sipo bilan yashirinib yuradi hamda o‘z vaqtini sabr bilan kutadi. U ana shunday yetiladi. Vaqt tez o‘tadi, umr oqshomi yaqinlasha boshlaydi, ammo u yetilishda davom etaveradi. Ana shu haqiqiy muhabbatdir.
Sevgi insonlarning eng qiziqarli va kechirimli zaif tomonlaridir.
Hayot haqida
Shunday paytlar bo‘ladiki jaholatda qandaydir ezgulik yashiringan bo‘ladi.
Aqli yo‘q tirik inson o‘lgan insondan ko‘ra qo‘rqinchliroqdir.
Umr bizga uni eng so‘nggi daqiqalargacha himoya qilishimiz uchun berilgan.
Inson o‘z do‘stini kamolot cho‘qqisiga olib chiqmagunicha komil inson bo‘la olmaydi.
Yuqori o‘ringa ega barcha narsa ham yuksak emas, quyi o‘ringa ega barcha narsa ham past emas.
Judayam yaxshi hayot, xuddi judayam yaxshi ovqat oshqozonni buzgani kabi, umrni ham besaranjom etadi. Bunday hollarda tana ham, ruh ham yordamga muhtoj bo‘lib qoladi.
Kitob va adabiyot haqida
Barcha yuksak texnologiyalardan, kashfiyotlardan, ilm-fan hamda san’atdagi ixtirolardan eng balanda kitob nashr etish turadi.
Adabiyot xalq ichida, uning hislari va kechinmalari bilan birga, baxt hamda baxtsizligi bilan yonma-yon bo‘lishi shart.
Manba: www.xabardor.uz
