Кечаси чиптачи автобусни тозалашга киришди. Ўриндиқлар тагини супурар экан, бир пой этик чиқиб келди. Ўлчамига қаради. Афсусланди. Этик болаларники экан, кимдир янги сотиб олган бўлса керак, деб ўйлади. Яп-янги эди. Эгаси топилса, қайтариб беришни кўнглига тугди.

Ҳушанг Муродий Кермоний
ЭТИК

Ҳушанг Муродий Кермоний Эрон болалар ёзувчиси ва драматурги. 1944 йили туғилган. “Мажиднинг ҳикоялари”, “Гиламдўзлик устахонаси болалари”, “Пальма”, “Тандир”, “Кўза”, “Онамнинг меҳмони”, “Яширинча зарба”, “Сиз бегона эмассиз” каби асарлари машҳур.

Онаси кундузи Лайлони қўшнига қолдириб, ўзи ишга кетади. У тикувчилик цехида ишлайди. Лайло қўшнининг қизи Марям билан ўйнайди. Она-бола Марямларнинг уйидаги бир хонада яшайди. Лайло беш ёшда, Марям эса ундан бир ёш катта.

Бир куни Марямнинг тоғаси қўғирчоқ олиб келди. Ўша куни қизалоқлар қўғирчоқ билан роса ўйнади. Қўғирчоқ Лайлонинг ёнида эди, у эса бутунлай ўзига қолишини хоҳларди. Бироқ Марям:
– Истаганингча ўйна. Фақат қўғирчоқ меники, – деди.

Лайлонинг кўнгли оғриди. Кунботарда онаси келгач, югуриб ёнига борди:
– Ойи, ойи, менга ҳам Марямникидек қўғирчоқ олиб берасизми?

– Йўқ, олиб бермайман, – деди онаси.
– Нега?
– Чунки сен яхши қиз эмассан.

– Ойи… Мен яхши қизман-ку!
– Яхши қиз бўлсанг, унда нега кўзларинг ҳар нарсага қарайверади? Ҳали уни, ҳали буни хоҳлайман, дейсан.

– Агар гапларимга қулоқ солсанг, зўр нарса олиб бераман, дегандингиз-ку? Ана, энди қўғирчоқ олиб беринг, худди мана бунақасидан.

– Мен, қўғирчоқ, демаганман.
– Нима унда?
– Ҳам керакли, ҳам сенга ёқадиган нарса олиб бераман.

– Нима?
– Этик!
– Этик?

– Ҳа, этик. Қулай ва чиройли этик. Уни қишда – совуқда, қор ва ёмғирли ҳавода киясан. Оёқларинг иссиққина юради. Бемалол югуришинг, ўйнашинг мумкин. Мактабга борасан. Қўғирчоқ фақат ўйинчоқ, ҳеч қандай ишингни қилиб бермайди.

Лайло бу гапга кўнди, аммо сабр қилолмади, онасининг чодрасидан тортди:
– Этик сотволишга ҳозир борайлик!

– Чарчаганман. Дам олиш кунида бирга бориб, этик сотволамиз, – деди онаси. Лайло йиғлашга тушди. Ҳиқиллади.

Онасининг жаҳли чиқди:
– Агар гапимга кирмай мени хафа қилсанг, ҳеч қачон этик олиб бермайман!

Ўша куни она-бола узоқ гаплашиб ўтиришди. Ахийри этик сотволгани эртаси куни боришга келишишди.

Онаси ишдан вақтлироқ қайтди. Лайло йўлакда ўтирар, кўзи эшикда эди. Онасини кўриб, ёнига югурди, оёқларини қучоқлади:
– Кетдик, ойижон! Этик сотиб олишга кетдик!

Онаси Лайлонинг қўлидан тутди, кўчага чиқишди. Бир неча пойабзал дўкони жойлашган кўчага етиб келгунга қадар кўчама-кўча узоқ юришди. Улар дўконлар олдида тўхтаб, ойнадевор ортидаги пойабзалларни кўздан кечирардилар. Куз бўлишига қарамай ойнаванд пештахталарда ёзги оёқ кийимларни ҳам кўриш мумкин эди. Қишки пойабзал ва этик ҳам бор эди. Лайло илк учраган этикни сотиб олишни истади, унга барчаси ёқарди, бошқа жойда этик бўлмаса-чи, деган хавотирда эди.

– Дўконларда этик кўп. Пишиқ ва чиройлисини топмагунимизча айланишимиз керак. Шошилишдан фойда йўқ, – деди онаси.

Кўчама-кўча, дўконма-дўкон узоқ юрдилар. Бироқ онасига пойабзалларнинг бирортаси маъқул келмасди. Лайло очқади, онаси ҳам. Язди пирогидан олиб, бўлишиб едилар. Лайло олдинлаб кетди, бир дўконнинг ойнаванд пештахтасида этикча кўриб қолди. Онаси етиб келди. Пойабзал унга ҳам ёқди. Олиб беришга рози бўлди. Этик чиройли нўхатранг эди. Лайло кийиб кўрди, оёқларига лойиқ келди.

– Юриб кўр-чи, – деди онаси.

Лайло юрди. Қўрқув ва қувонч билан юрди. Янги этикчаси билан ерни босгиси келмас эди. Онаси сўради:
– Лойиқми?

– Ҳа.
– Қутлуғ бўлсин, – деди сотувчи.
– Фақат бироз каттароқ, оёғимда лиқиллаяпти, – деди Лайло.

Сотувчи кулди. Онаси:
– Каттамас! Қишда қалин жунпайпоқ билан киясан, озроқ бўш жой қолиши керак. Агар этик кичкина бўлса, мактабга борганингда сиғмай қолади. Оёғинг тез ўсади.
Этикнинг пулини тўладилар. Сотувчи по¬йаб¬зални қутичага солмоқчи эди, Лайло уйга кийиб кетишни хоҳлади. Онасининг ҳаво совиса киясан, дейишига кўнмади. Йиғлаб юборгудай аҳволга тушди.

– Қўйинг, кийиб кетаверсин, хурсанд бўлсин. Қутичага эса шиппагини солиб бераман, – деди сотувчи.

Онаси рози бўлди. Лайло қутичани қучоқлаб олди, улар йўлга тушишди. Лайло бахтиёр эди, онаси ҳам. У илгарилаб-илгарилаб борарди. Йўл юраркан, этик ичида оёқлари лиқ-лиқ қилиб овоз чиқарарди. Лайло бир неча қадам юрар, тўхтар ва этикларига қарарди. Тезроқ уйга бориб, янги пойабзалини Марямга кўрсатгиси келарди.

Қоронғи туша бошлади. Онаси жуда чарчаган, боши оғрирди.
– Автобусда кетамиз, – деди у.

Улар бекатда тўхтадилар. Автобус келгач, бўш жойлардан бирига ўтиришди. Кўча гавжум эди. Оқшом чўкди. Йўлнинг икки томонидаги дўконларнинг чироқлари ёнди. Автобус одамларнинг нафаси билан иссиқ эди. Лайло онасининг кўксига бош қўйганча кўзларини этикчаларидан узолмасди. Автобус бешикдай оҳиста-оҳиста тебраниб, машиналар оралаб кетиб борарди. Лайлонинг қовоқлари аста-секин оғирлашди, кўзлари юмила бошлади ва ухлаб қолди. Ҳайдовчи шогирдининг овози келди:
– Кўприк бекати!

Автобус тўхтади. Она-боланинг ёнида семиз ва гавдали аёл ўтирган эди. У кийим тўла саватларини кўтариб, шошилганча ўрнидан турди. Жой тор эди. Сават Лайлонинг этикчасига тегиб ўтди. Бир пойи оёғидан сирғалиб, ўриндиққа тушиб қолди. Аёл кетди. Яна бир неча йўловчи тушди. Автобус қўзғолиб, йўлида давом этди. Она мудрарди. Автобус бир майдонни айланди. Ҳайдовчи шогирди овоз берди:
– Аҳмади майдони!

Автобус тўхтади. Пинакка кетган она сакраб ўрнидан турди. Лайлони уйғота олмади. Автобус юришга ҳозирланди. Она қизини қучоқлаб, автобусдан тушди. Пиёдалар йўлкасига ўтди. Автобус кетди. Лайло ҳамон уйғонмаган, онасининг қучоғида эди. Улар кўчага ўтиб олишди. Йўл узун ва қинғир-қийшиқ эди. Онаси халлослар, чарчаганди. Лайлони уйғотмоқчи бўларди-ю, бундай қила олмасди. Уйга етиб келгунча бу ҳолатга кўникиб қолди. Уй йўлагига киргач, Лайлонинг этигини ечиб қўймоқчи бўлиб, не кўз билан кўрсинки, бир пойи йўқ! Тезда Лайлони хона бурчагига ётқизди ва изига қайтди. Бирма-бир қараб чиқди, пиёдалар йўлкасига ўтди, бекатга борди. Автобус аллақачон кетиб бўлган, этик эса йўқ эди. Ортга қайтди.

Тун чўзилгандан-чўзилди. Она ўрин солди. Бир пой этик уй бурчагида эди. Она этикчанинг йўқолган пойини хаёлидан чиқаролмади: агар Лайло уйғониб, этигининг йўқолганини билса, қандай ҳолга тушади, деб ўйларди у.

Кечаси чиптачи автобусни тозалашга киришди. Ўриндиқлар тагини супурар экан, бир пой этик чиқиб келди. Ўлчамига қаради. Афсусланди. Этик болаларники экан, кимдир янги сотиб олган бўлса керак, деб ўйлади. Яп-янги эди. Эгаси топилса, қайтариб беришни кўнглига тугди. Аммо болани танимайди – кунига ота-онаси билан кўплаб болалар автобусга чиқиб-тушади. Қайси бириники эканини қаердан билади? Ҳайдовчи шогирди этикни чиптачига берди. Чиптачи йўловчилар билет сотиб олиш учун келганларида кўриши учун хонасига – ойна ортига қўйди. Эҳтимол, эгаси топилиб қолар?!

Эртаси куни она барвақт уйғонди. Таҳорат олиб, намоз ўқиди. Қўшнига йўқолган этик ҳақида гапириб берди. Қизини омонат қолдириб, уйдан чиқди. Аста-секин тонг ёриша бошлади. Яна кўчани қараб кетди, пиёдалар йўлкасини кўздан кечирди, этик кўринмасди. Бекатда тўхтади. Кеч қолаётган эди, автобус келгач, ишга жўнади.

Эрталаб аввал Марям уйғонди. Лайлони қидириб хоналарига кирди. У ҳамон ухлаб ётарди. Марям хона бурчагидаги этикни кўрди. Уни қўлига олиб, кўздан кечирди.
– Турақол, тонг отиб кетди! – деб дугонасини уйғотди.

Лайло уйғониб, кўзларини ишқалади.
– Қандай ажойиб этик! Чиройли экан, – деди Марям ҳайратланиб.

– Онам олиб берди, – деди Лайло.
– Бир пойи қани?
– Билмадим…

Қизлар этикнинг бир пойини излаб, бутун уйни остин-ус¬тин қилиб юборишди. Ҳовлидан Марямнинг онаси бақирди:
– Уйнинг тўс-тўполонини чиқармай, бу ёққа келинглар!

– Лайлонинг этигини қидиряпмиз, – деди Марям.
– Беҳуда изламанглар! Этик оқшом кўчада йўқолибди. Лайло ухлаётганида оёғидан тушиб қолибди.

Лайло йиғлашга тушди. Бир пой этикни бағрига босганча ташқарига чиқди. У ҳовлининг бир четига ўтириб, ҳиқиллаб йиғларди. Марям Лайлога секин деди:
– Юр, кетдик кўчага, этигингни топиб келамиз.

Улар ташқарига чиқишди. Марям қаерга кетаётганини онасига айтмади. Кўчада узоқ юришди. Йўлга чиқиб олишди.
– Балки, этигинг йўлда тушиб қолгандир?

Улар пиёдалар йўлкасининг ҳар қаричини диққат билан қараб, гаплашиб кетардилар.

Марямнинг онаси қизларнинг уйда йўқлигини кўргач хавотирга тушди. Бошига чодрас謬ни ташлади-да, кўчага отилди. Келаётган ҳар йўловчидан “Икки қизни кўрмадингизми?” деб сўрарди. Уларнинг айримлари кўрмаганини айтса, баъзилари “Бу томонга кетишди”, дейишарди. Лайло ва Марям йўлкани кўздан кечириб кетавердилар, кетавердилар. Уйларидан жуда узоқлашиб кетдилар.
– Марям, орқага қайтайлик, – деди Лайло.

Марям қулоқ солмади. Юриб-юриб бир чорраҳага келиб қолишди. Улар қаерга боришни билмасдилар. Уйга қайтмоқчи бўлдилар, бироқ йўлни йўқотиб қўйишганди. Лайло йиғи бошлади. Марям ҳам йиғламоқдан бери турарди.

Йўлкадан ўтиб бораётган бир кекса аёл қизалоқларни кўриб, адашиб қолганликларини тушунди.
– Уйларинг қаерда? – сўради аёл.

Болалар уйлари қаерда эканлигини билмасди.
– Кўчангизнинг номини эслаб кўринг-чи!

Марям бироз ўйланиб тургач:
– Кўчамизнинг номи… номи Суруш, – деди. – Аммо қандай борилишини билмайман.

Аёл болаларнинг қўлидан ушлаб, ўтган-кетган йўловчилардан Суруш кўчасини сўраб кетаверди. Бу пайтда Марямнинг онаси қўрқув ва хавотирда пиёдалар йўлкасида югурар, ҳамма жойни бирма-бир қараб чиқарди. Рўпарасида болаларни етаклаб келаётган аёлни кўрди-ю, қувониб кетди. Аёлга раҳмат айтди. Лайло ва Марямни уйдан берухсат чиқиб кетганликлари учун койиб берди.
Бир неча кун ўтди ҳамки, бирор кимса этик ҳақида сўраб келмади. Чипта сотувчи этикни нозимхона ташқарисига, кўпроқ кўз тушадиган рўпарадаги деворга суяб қўйди.

Одамлар келарди, кетарди. Этикка кўзлари тушиб, “Қайси боланинг этиги экан, йўқотиб қўйиб, излаб юргандир?” дерди бир-бирларига.
Лайло кундузлари бир оёғига этик, иккинчи оёғига шиппак кийиб оларди, баъзан бир пой этикни Марям киярди.

Лайло онаси ишдан қайтди дегунча унинг ёнига югуриб борар ва бир саволни такрорларди:
– Ойижон, этигимни топмадингизми?

– Йўқ, она қизим! Сенга бошқа этик олиб бераман!
– Қачон?
– Қўлимга пул тушсин, бирор дам олиш кунида!

Лайло бир пой этикни у ёқдан-бу ёққа кўтариб юрар, Марям ва қўшни болалар қувлашмачоқ ўйнарди.
Этикни бир неча бор ташлаб юбормоқчи бўлишди, бироқ бундан нима наф?

Чипта сотувчи ҳар вақт ёлғиз қолса, этикка қарарди. Бир куни эгаси топилар, деб умид қиларди. Ҳар оқшом хонасини ёпиб, уйига кетмоқчи бўлса, ичкарига олиб кириб қўярди. Бир гал ёдидан кўтарилди ва этикча туни билан девор четида қолиб кетди.

Эрта тонгда маҳалла супурувчиси пиёдалар йўлагини тозалаётганда этикни кўрди. Кўз югуртирди. Яна жойига қўйди. Эгаси бола эканлигини ва уни йўқотиб қўйганлигини тушунди. Этикнинг соҳиби топилиши сўраб дуо қилди.

Бир ўйинқароқ бола мактабдан қайтаркан, пиёдалар йўлагида копток ўрнига ҳамма нарсани тепиб, ирғитиб борарди. Этикка етиб келгунига қадар йўлда кўрган ҳар нарсани – картон қути, тош, мева пўчоғини этиги билан бир неча қадамгача тепиб келарди. Этикка қаради, уни қаттиқ тепди; ўйнади ва суриб кетаверди, кетаверди. Ана шундай зарбаларнинг бирида этик бориб, чиқиндили сувга тушди. Бола пастга қаради ва қўл силтаб нари кетди. Сув этикни оқизиб кетди. Этик ахлатларга аралашди.

Маҳалла супурувчиси ариқ ичидан ахлатларни олиб ташлаб, сув йўлини очди. Этикча кўзига иссиқ кўринди. Элас-элас эслади: саҳарда кўча бошидаги девор четида турганди. Супурувчи этикни сув жўмраги тагига қўйди. Ювди. Эгаси топилгунча турсин деб масжид деворига суяб қўйди. Ҳар ўтганда уни кўрар, эгаси топилсин-да, деб дуо қиларди. Бир неча кун ўтди ҳамки, этик қаровсиз эди. Кучли шамол ва ёмғир келиб, учириб юборди.

Этик лой ва ифлос бўлди. Болалар тепардилар ва ўйнардилар. Эгасиз этикни кўрган болалардан бири уни уйига олиб келиб, акасига берди. Акаси шиппак ишлаб чиқариш корхонасида ишларди. У ерда эски шиппак ва чарм этикларни тегирмонга солардилар. Майдалаб, эритиб, қолипга қуярдилар, сўнг янги шиппак ва этиклар ясардилар.

Лайлонинг онаси ҳар куни бир оёғи йўқ болани кўрарди. Ҳамиша уйлари олдида бизбизак сотар ва ўйнаётган болаларни томоша қилиб ўтирарди.

Онаси уйга келганда:
– Лайло, бу этик сенга керак эмас. Юр, бирга бориб, уни кўча бошидаги бир оёқли болага берамиз, – деди.

– Агар этигимни унга берсам, менга бошқа этик олиб берасизми? – деб сўради Лайло.
– Ҳа, олиб бераман! Албатта, олиб бераман! Вақт тополмаганим боис шу пайтгача сотиб ололмадим.

– Қачон вақтингиз бўлади?
– Ҳафта охирида. Дўконларга шундай чиройли этиклар келибдики, асти айтма!

– У болага этикни ўзим бермоқчиман!
– Майли. Фақат, хафа қилиб қўйма.
– Хўп!

Лайло ва онаси бир пой этикни олиб, боланинг ёнига кетишди. Онаси берироқда қолди, Лайло боланинг рўпарасида тўхтади ва деди:
– Салом!

Бола жилмайди:
– Салом! Бизбизак керакми? – деди.
– Йўқ, бу этик сенга. Яп-янги. Унинг бир пойи йўқолган. Ҳар қанча изламайлик, топа олмадик. Буни ташлаб юбориш ҳайф.

Бола хафа бўлди:
– Керак эмас! – деди.

Онаси уларнинг ёнига келди:
– Олақол, ўғлим. Биз қўшнилармиз. Бегона эмасмиз. Ўтган йили қишда керосинимиз тугаб қолди, келиб онангдан олгандик. Эсингда йўқми? Ўйлайманки, бу бир пой этик бир кунингга ярайди. Ташлаб юборсанг, ҳайф бўлади.

Бола иккиланиб рози бўлди.
– Хайр! – деди қизча ва онасига эргашди. Онаси шивирлади:
– Худо билади, хафа бўлмадимикан, ишқилиб?!

Бола этикни диққат билан кўздан кечирди. Оёғига лойиқми ёки йўқми – кўрмоқчи бўлди. Этик ўнг пой экан, унинг эса шу оёғи йўқ эди! Ҳеч керак эмас.
Кулгиси қистади.

Бола этикни нима қилишни ўйларди. Бир камбағал тузфуруш эски-туски пойабзалларни йиғиб юрар, ўрнига туз берарди. Бола этикни унга узатди, тузфуруш этикка қаради:
– Яп-янги экан, бошқа пойи қани? – деди.

– Йўқолган. Қўшнимизнинг қизиники. Ҳар қанча изламасин, топилмади.
Тузфуруш этикни олди ва аравасидаги эски пойабзаллар устига қўйди.

Шиппак ишлаб чиқариш корхонаси ҳам шу маҳаллада эди. Тузфуруш йиртилган ёки эскирган оёқ кийимларни олиб келиб, шу корхонага сотарди. Лайлонинг этиги ҳам уларга аралашиб кетганди.
Тузфуруш қўли бўшаб, халтасини ерга қўймоқчи бўлган пайтда бир саватга кўзи тушди. У тегирмон лабида турарди. Этикнинг бошқа пойи ўша ерда эди! Уни тегирмонда майдалашга келтириб қўйишганди. Тузфуруш халтасидаги этикни олди, худди ўша этикнинг пойи экан.

Этик пойларига разм солди. Жилмайди ва ўзига-ўзи деди:
– Топилди! Энди жуфт бўлди!

Корхона ишчиси тузфурушга қаради ва деди:
– Нима бўлди?

– Этикнинг пойи топилди.
– Эгасини танийсанми?
– Ҳа, у бир боланики. Уйлари юқори кўчада.

Тузфуруш этикни болага келтирди. Бола этикни олиб, Лайлонинг уйига ошиқди. Эшикни тақиллатди. Эшик ёнига Лайло келди. Бола этикларни унга берди ва деди:
– Қара, этигинг топилди!

Лайло хурсанд бўлди, қувонганидан ҳатто қаердан ва қандай қилиб топилганини сўрамабди ҳам. Уйга югурди, “Марям, Марям! Этигим топилди, этигим топилди” деб қичқирди. Қайтиб эшикка қаради. Бола эса кетиб бўлганди.

Манба: “Ёшлик” журналида, 2017 йил

Kechasi chiptachi avtobusni tozalashga kirishdi. O‘rindiqlar tagini supurar ekan, bir poy etik chiqib keldi. O‘lchamiga qaradi. Afsuslandi. Etik bolalarniki ekan, kimdir yangi sotib olgan bo‘lsa kerak, deb o‘yladi. Yap-yangi edi. Egasi topilsa, qaytarib berishni ko‘ngliga tugdi.

Hushang Murodiy Kermoniy
ETIK

Hushang Murodiy Kermoniy Eron bolalar yozuvchisi va dramaturgi. 1944 yili tug‘ilgan. “Majidning hikoyalari”, “Gilamdo‘zlik ustaxonasi bolalari”, “Palma”, “Tandir”, “Ko‘za”, “Onamning mehmoni”, “Yashirincha zarba”, “Siz begona emassiz” kabi asarlari mashhur.

Onasi kunduzi Layloni qo‘shniga qoldirib, o‘zi ishga ketadi. U tikuvchilik sexida ishlaydi. Laylo qo‘shnining qizi Maryam bilan o‘ynaydi. Ona-bola Maryamlarning uyidagi bir xonada yashaydi. Laylo besh yoshda, Maryam esa undan bir yosh katta.

Bir kuni Maryamning tog‘asi qo‘g‘irchoq olib keldi. O‘sha kuni qizaloqlar qo‘g‘irchoq bilan rosa o‘ynadi. Qo‘g‘irchoq Layloning yonida edi, u esa butunlay o‘ziga qolishini xohlardi. Biroq Maryam:
– Istaganingcha o‘yna. Faqat qo‘g‘irchoq meniki, – dedi.

Layloning ko‘ngli og‘ridi. Kunbotarda onasi kelgach, yugurib yoniga bordi:
– Oyi, oyi, menga ham Maryamnikidek qo‘g‘irchoq olib berasizmi?

– Yo‘q, olib bermayman, – dedi onasi.
– Nega?
– Chunki sen yaxshi qiz emassan.

– Oyi… Men yaxshi qizman-ku!
– Yaxshi qiz bo‘lsang, unda nega ko‘zlaring har narsaga qarayveradi? Hali uni, hali buni xohlayman, deysan.

– Agar gaplarimga quloq solsang, zo‘r narsa olib beraman, degandingiz-ku? Ana, endi qo‘g‘irchoq olib bering, xuddi mana bunaqasidan.

– Men, qo‘g‘irchoq, demaganman.
– Nima unda?
– Ham kerakli, ham senga yoqadigan narsa olib beraman.

– Nima?
– Etik!
– Etik?

– Ha, etik. Qulay va chiroyli etik. Uni qishda – sovuqda, qor va yomg‘irli havoda kiyasan. Oyoqlaring issiqqina yuradi. Bemalol yugurishing, o‘ynashing mumkin. Maktabga borasan. Qo‘g‘irchoq faqat o‘yinchoq, hech qanday ishingni qilib bermaydi.

Laylo bu gapga ko‘ndi, ammo sabr qilolmadi, onasining chodrasidan tortdi:
– Etik sotvolishga hozir boraylik!

– Charchaganman. Dam olish kunida birga borib, etik sotvolamiz, – dedi onasi. Laylo yig‘lashga tushdi. Hiqilladi.

Onasining jahli chiqdi:
– Agar gapimga kirmay meni xafa qilsang, hech qachon etik olib bermayman!

O‘sha kuni ona-bola uzoq gaplashib o‘tirishdi. Axiyri etik sotvolgani ertasi kuni borishga kelishishdi.

Onasi ishdan vaqtliroq qaytdi. Laylo yo‘lakda o‘tirar, ko‘zi eshikda edi. Onasini ko‘rib, yoniga yugurdi, oyoqlarini quchoqladi:
– Ketdik, oyijon! Etik sotib olishga ketdik!

Onasi Layloning qo‘lidan tutdi, ko‘chaga chiqishdi. Bir necha poyabzal do‘koni joylashgan ko‘chaga yetib kelgunga qadar ko‘chama-ko‘cha uzoq yurishdi. Ular do‘konlar oldida to‘xtab, oynadevor ortidagi poyabzallarni ko‘zdan kechirardilar. Kuz bo‘lishiga qaramay oynavand peshtaxtalarda yozgi oyoq kiyimlarni ham ko‘rish mumkin edi. Qishki poyabzal va etik ham bor edi. Laylo ilk uchragan etikni sotib olishni istadi, unga barchasi yoqardi, boshqa joyda etik bo‘lmasa-chi, degan xavotirda edi.

– Do‘konlarda etik ko‘p. Pishiq va chiroylisini topmagunimizcha aylanishimiz kerak. Shoshilishdan foyda yo‘q, – dedi onasi.

Ko‘chama-ko‘cha, do‘konma-do‘kon uzoq yurdilar. Biroq onasiga poyabzallarning birortasi ma’qul kelmasdi. Laylo ochqadi, onasi ham. Yazdi pirogidan olib, bo‘lishib yedilar. Laylo oldinlab ketdi, bir do‘konning oynavand peshtaxtasida etikcha ko‘rib qoldi. Onasi yetib keldi. Poyabzal unga ham yoqdi. Olib berishga rozi bo‘ldi. Etik chiroyli no‘xatrang edi. Laylo kiyib ko‘rdi, oyoqlariga loyiq keldi.

– Yurib ko‘r-chi, – dedi onasi.

Laylo yurdi. Qo‘rquv va quvonch bilan yurdi. Yangi etikchasi bilan yerni bosgisi kelmas edi. Onasi so‘radi:
– Loyiqmi?

– Ha.
– Qutlug‘ bo‘lsin, – dedi sotuvchi.
– Faqat biroz kattaroq, oyog‘imda liqillayapti, – dedi Laylo.

Sotuvchi kuldi. Onasi:
– Kattamas! Qishda qalin junpaypoq bilan kiyasan, ozroq bo‘sh joy qolishi kerak. Agar etik kichkina bo‘lsa, maktabga borganingda sig‘may qoladi. Oyog‘ing tez o‘sadi.
Etikning pulini to‘ladilar. Sotuvchi po¬yab¬zalni qutichaga solmoqchi edi, Laylo uyga kiyib ketishni xohladi. Onasining havo sovisa kiyasan, deyishiga ko‘nmadi. Yig‘lab yuborguday ahvolga tushdi.

– Qo‘ying, kiyib ketaversin, xursand bo‘lsin. Qutichaga esa shippagini solib beraman, – dedi sotuvchi.

Onasi rozi bo‘ldi. Laylo qutichani quchoqlab oldi, ular yo‘lga tushishdi. Laylo baxtiyor edi, onasi ham. U ilgarilab-ilgarilab borardi. Yo‘l yurarkan, etik ichida oyoqlari liq-liq qilib ovoz chiqarardi. Laylo bir necha qadam yurar, to‘xtar va etiklariga qarardi. Tezroq uyga borib, yangi poyabzalini Maryamga ko‘rsatgisi kelardi.

Qorong‘i tusha boshladi. Onasi juda charchagan, boshi og‘rirdi.
– Avtobusda ketamiz, – dedi u.

Ular bekatda to‘xtadilar. Avtobus kelgach, bo‘sh joylardan biriga o‘tirishdi. Ko‘cha gavjum edi. Oqshom cho‘kdi. Yo‘lning ikki tomonidagi do‘konlarning chiroqlari yondi. Avtobus odamlarning nafasi bilan issiq edi. Laylo onasining ko‘ksiga bosh qo‘ygancha ko‘zlarini etikchalaridan uzolmasdi. Avtobus beshikday ohista-ohista tebranib, mashinalar oralab ketib borardi. Layloning qovoqlari asta-sekin og‘irlashdi, ko‘zlari yumila boshladi va uxlab qoldi. Haydovchi shogirdining ovozi keldi:
– Ko‘prik bekati!

Avtobus to‘xtadi. Ona-bolaning yonida semiz va gavdali ayol o‘tirgan edi. U kiyim to‘la savatlarini ko‘tarib, shoshilgancha o‘rnidan turdi. Joy tor edi. Savat Layloning etikchasiga tegib o‘tdi. Bir poyi oyog‘idan sirg‘alib, o‘rindiqqa tushib qoldi. Ayol ketdi. Yana bir necha yo‘lovchi tushdi. Avtobus qo‘zg‘olib, yo‘lida davom etdi. Ona mudrardi. Avtobus bir maydonni aylandi. Haydovchi shogirdi ovoz berdi:
– Ahmadi maydoni!

Avtobus to‘xtadi. Pinakka ketgan ona sakrab o‘rnidan turdi. Layloni uyg‘ota olmadi. Avtobus yurishga hozirlandi. Ona qizini quchoqlab, avtobusdan tushdi. Piyodalar yo‘lkasiga o‘tdi. Avtobus ketdi. Laylo hamon uyg‘onmagan, onasining quchog‘ida edi. Ular ko‘chaga o‘tib olishdi. Yo‘l uzun va qing‘ir-qiyshiq edi. Onasi xalloslar, charchagandi. Layloni uyg‘otmoqchi bo‘lardi-yu, bunday qila olmasdi. Uyga yetib kelguncha bu holatga ko‘nikib qoldi. Uy yo‘lagiga kirgach, Layloning etigini yechib qo‘ymoqchi bo‘lib, ne ko‘z bilan ko‘rsinki, bir poyi yo‘q! Tezda Layloni xona burchagiga yotqizdi va iziga qaytdi. Birma-bir qarab chiqdi, piyodalar yo‘lkasiga o‘tdi, bekatga bordi. Avtobus allaqachon ketib bo‘lgan, etik esa yo‘q edi. Ortga qaytdi.

Tun cho‘zilgandan-cho‘zildi. Ona o‘rin soldi. Bir poy etik uy burchagida edi. Ona etikchaning yo‘qolgan poyini xayolidan chiqarolmadi: agar Laylo uyg‘onib, etigining yo‘qolganini bilsa, qanday holga tushadi, deb o‘ylardi u.

Kechasi chiptachi avtobusni tozalashga kirishdi. O‘rindiqlar tagini supurar ekan, bir poy etik chiqib keldi. O‘lchamiga qaradi. Afsuslandi. Etik bolalarniki ekan, kimdir yangi sotib olgan bo‘lsa kerak, deb o‘yladi. Yap-yangi edi. Egasi topilsa, qaytarib berishni ko‘ngliga tugdi. Ammo bolani tanimaydi – kuniga ota-onasi bilan ko‘plab bolalar avtobusga chiqib-tushadi. Qaysi biriniki ekanini qayerdan biladi? Haydovchi shogirdi etikni chiptachiga berdi. Chiptachi yo‘lovchilar bilet sotib olish uchun kelganlarida ko‘rishi uchun xonasiga – oyna ortiga qo‘ydi. Ehtimol, egasi topilib qolar?!

Ertasi kuni ona barvaqt uyg‘ondi. Tahorat olib, namoz o‘qidi. Qo‘shniga yo‘qolgan etik haqida gapirib berdi. Qizini omonat qoldirib, uydan chiqdi. Asta-sekin tong yorisha boshladi. Yana ko‘chani qarab ketdi, piyodalar yo‘lkasini ko‘zdan kechirdi, etik ko‘rinmasdi. Bekatda to‘xtadi. Kech qolayotgan edi, avtobus kelgach, ishga jo‘nadi.

Ertalab avval Maryam uyg‘ondi. Layloni qidirib xonalariga kirdi. U hamon uxlab yotardi. Maryam xona burchagidagi etikni ko‘rdi. Uni qo‘liga olib, ko‘zdan kechirdi.
– Turaqol, tong otib ketdi! – deb dugonasini uyg‘otdi.

Laylo uyg‘onib, ko‘zlarini ishqaladi.
– Qanday ajoyib etik! Chiroyli ekan, – dedi Maryam hayratlanib.

– Onam olib berdi, – dedi Laylo.
– Bir poyi qani?
– Bilmadim…

Qizlar etikning bir poyini izlab, butun uyni ostin-us¬tin qilib yuborishdi. Hovlidan Maryamning onasi baqirdi:
– Uyning to‘s-to‘polonini chiqarmay, bu yoqqa kelinglar!

– Layloning etigini qidiryapmiz, – dedi Maryam.
– Behuda izlamanglar! Etik oqshom ko‘chada yo‘qolibdi. Laylo uxlayotganida oyog‘idan tushib qolibdi.

Laylo yig‘lashga tushdi. Bir poy etikni bag‘riga bosgancha tashqariga chiqdi. U hovlining bir chetiga o‘tirib, hiqillab yig‘lardi. Maryam Layloga sekin dedi:
– Yur, ketdik ko‘chaga, etigingni topib kelamiz.

Ular tashqariga chiqishdi. Maryam qayerga ketayotganini onasiga aytmadi. Ko‘chada uzoq yurishdi. Yo‘lga chiqib olishdi.
– Balki, etiging yo‘lda tushib qolgandir?

Ular piyodalar yo‘lkasining har qarichini diqqat bilan qarab, gaplashib ketardilar.

Maryamning onasi qizlarning uyda yo‘qligini ko‘rgach xavotirga tushdi. Boshiga chodrasi¬¬ni tashladi-da, ko‘chaga otildi. Kelayotgan har yo‘lovchidan “Ikki qizni ko‘rmadingizmi?” deb so‘rardi. Ularning ayrimlari ko‘rmaganini aytsa, ba’zilari “Bu tomonga ketishdi”, deyishardi. Laylo va Maryam yo‘lkani ko‘zdan kechirib ketaverdilar, ketaverdilar. Uylaridan juda uzoqlashib ketdilar.
– Maryam, orqaga qaytaylik, – dedi Laylo.

Maryam quloq solmadi. Yurib-yurib bir chorrahaga kelib qolishdi. Ular qayerga borishni bilmasdilar. Uyga qaytmoqchi bo‘ldilar, biroq yo‘lni yo‘qotib qo‘yishgandi. Laylo yig‘i boshladi. Maryam ham yig‘lamoqdan beri turardi.

Yo‘lkadan o‘tib borayotgan bir keksa ayol qizaloqlarni ko‘rib, adashib qolganliklarini tushundi.
– Uylaring qayerda? – so‘radi ayol.

Bolalar uylari qayerda ekanligini bilmasdi.
– Ko‘changizning nomini eslab ko‘ring-chi!

Maryam biroz o‘ylanib turgach:
– Ko‘chamizning nomi… nomi Surush, – dedi. – Ammo qanday borilishini bilmayman.

Ayol bolalarning qo‘lidan ushlab, o‘tgan-ketgan yo‘lovchilardan Surush ko‘chasini so‘rab ketaverdi. Bu paytda Maryamning onasi qo‘rquv va xavotirda piyodalar yo‘lkasida yugurar, hamma joyni birma-bir qarab chiqardi. Ro‘parasida bolalarni yetaklab kelayotgan ayolni ko‘rdi-yu, quvonib ketdi. Ayolga rahmat aytdi. Laylo va Maryamni uydan beruxsat chiqib ketganliklari uchun koyib berdi.
Bir necha kun o‘tdi hamki, biror kimsa etik haqida so‘rab kelmadi. Chipta sotuvchi etikni nozimxona tashqarisiga, ko‘proq ko‘z tushadigan ro‘paradagi devorga suyab qo‘ydi.

Odamlar kelardi, ketardi. Etikka ko‘zlari tushib, “Qaysi bolaning etigi ekan, yo‘qotib qo‘yib, izlab yurgandir?” derdi bir-birlariga.
Laylo kunduzlari bir oyog‘iga etik, ikkinchi oyog‘iga shippak kiyib olardi, ba’zan bir poy etikni Maryam kiyardi.

Laylo onasi ishdan qaytdi deguncha uning yoniga yugurib borar va bir savolni takrorlardi:
– Oyijon, etigimni topmadingizmi?

– Yo‘q, ona qizim! Senga boshqa etik olib beraman!
– Qachon?
– Qo‘limga pul tushsin, biror dam olish kunida!

Laylo bir poy etikni u yoqdan-bu yoqqa ko‘tarib yurar, Maryam va qo‘shni bolalar quvlashmachoq o‘ynardi.
Etikni bir necha bor tashlab yubormoqchi bo‘lishdi, biroq bundan nima naf?

Chipta sotuvchi har vaqt yolg‘iz qolsa, etikka qarardi. Bir kuni egasi topilar, deb umid qilardi. Har oqshom xonasini yopib, uyiga ketmoqchi bo‘lsa, ichkariga olib kirib qo‘yardi. Bir gal yodidan ko‘tarildi va etikcha tuni bilan devor chetida qolib ketdi.

Erta tongda mahalla supuruvchisi piyodalar yo‘lagini tozalayotganda etikni ko‘rdi. Ko‘z yugurtirdi. Yana joyiga qo‘ydi. Egasi bola ekanligini va uni yo‘qotib qo‘yganligini tushundi. Etikning sohibi topilishi so‘rab duo qildi.

Bir o‘yinqaroq bola maktabdan qaytarkan, piyodalar yo‘lagida koptok o‘rniga hamma narsani tepib, irg‘itib borardi. Etikka yetib kelguniga qadar yo‘lda ko‘rgan har narsani – karton quti, tosh, meva po‘chog‘ini etigi bilan bir necha qadamgacha tepib kelardi. Etikka qaradi, uni qattiq tepdi; o‘ynadi va surib ketaverdi, ketaverdi. Ana shunday zarbalarning birida etik borib, chiqindili suvga tushdi. Bola pastga qaradi va qo‘l siltab nari ketdi. Suv etikni oqizib ketdi. Etik axlatlarga aralashdi.

Mahalla supuruvchisi ariq ichidan axlatlarni olib tashlab, suv yo‘lini ochdi. Etikcha ko‘ziga issiq ko‘rindi. Elas-elas esladi: saharda ko‘cha boshidagi devor chetida turgandi. Supuruvchi etikni suv jo‘mragi tagiga qo‘ydi. Yuvdi. Egasi topilguncha tursin deb masjid devoriga suyab qo‘ydi. Har o‘tganda uni ko‘rar, egasi topilsin-da, deb duo qilardi. Bir necha kun o‘tdi hamki, etik qarovsiz edi. Kuchli shamol va yomg‘ir kelib, uchirib yubordi.

Etik loy va iflos bo‘ldi. Bolalar tepardilar va o‘ynardilar. Egasiz etikni ko‘rgan bolalardan biri uni uyiga olib kelib, akasiga berdi. Akasi shippak ishlab chiqarish korxonasida ishlardi. U yerda eski shippak va charm etiklarni tegirmonga solardilar. Maydalab, eritib, qolipga quyardilar, so‘ng yangi shippak va etiklar yasardilar.

Layloning onasi har kuni bir oyog‘i yo‘q bolani ko‘rardi. Hamisha uylari oldida bizbizak sotar va o‘ynayotgan bolalarni tomosha qilib o‘tirardi.

Onasi uyga kelganda:
– Laylo, bu etik senga kerak emas. Yur, birga borib, uni ko‘cha boshidagi bir oyoqli bolaga beramiz, – dedi.

– Agar etigimni unga bersam, menga boshqa etik olib berasizmi? – deb so‘radi Laylo.
– Ha, olib beraman! Albatta, olib beraman! Vaqt topolmaganim bois shu paytgacha sotib ololmadim.

– Qachon vaqtingiz bo‘ladi?
– Hafta oxirida. Do‘konlarga shunday chiroyli etiklar kelibdiki, asti aytma!

– U bolaga etikni o‘zim bermoqchiman!
– Mayli. Faqat, xafa qilib qo‘yma.
– Xo‘p!

Laylo va onasi bir poy etikni olib, bolaning yoniga ketishdi. Onasi beriroqda qoldi, Laylo bolaning ro‘parasida to‘xtadi va dedi:
– Salom!

Bola jilmaydi:
– Salom! Bizbizak kerakmi? – dedi.
– Yo‘q, bu etik senga. Yap-yangi. Uning bir poyi yo‘qolgan. Har qancha izlamaylik, topa olmadik. Buni tashlab yuborish hayf.

Bola xafa bo‘ldi:
– Kerak emas! – dedi.

Onasi ularning yoniga keldi:
– Olaqol, o‘g‘lim. Biz qo‘shnilarmiz. Begona emasmiz. O‘tgan yili qishda kerosinimiz tugab qoldi, kelib onangdan olgandik. Esingda yo‘qmi? O‘ylaymanki, bu bir poy etik bir kuningga yaraydi. Tashlab yuborsang, hayf bo‘ladi.

Bola ikkilanib rozi bo‘ldi.
– Xayr! – dedi qizcha va onasiga ergashdi. Onasi shivirladi:
– Xudo biladi, xafa bo‘lmadimikan, ishqilib?!

Bola etikni diqqat bilan ko‘zdan kechirdi. Oyog‘iga loyiqmi yoki yo‘qmi – ko‘rmoqchi bo‘ldi. Etik o‘ng poy ekan, uning esa shu oyog‘i yo‘q edi! Hech kerak emas.
Kulgisi qistadi.

Bola etikni nima qilishni o‘ylardi. Bir kambag‘al tuzfurush eski-tuski poyabzallarni yig‘ib yurar, o‘rniga tuz berardi. Bola etikni unga uzatdi, tuzfurush etikka qaradi:
– Yap-yangi ekan, boshqa poyi qani? – dedi.

– Yo‘qolgan. Qo‘shnimizning qiziniki. Har qancha izlamasin, topilmadi.
Tuzfurush etikni oldi va aravasidagi eski poyabzallar ustiga qo‘ydi.

Shippak ishlab chiqarish korxonasi ham shu mahallada edi. Tuzfurush yirtilgan yoki eskirgan oyoq kiyimlarni olib kelib, shu korxonaga sotardi. Layloning etigi ham ularga aralashib ketgandi.
Tuzfurush qo‘li bo‘shab, xaltasini yerga qo‘ymoqchi bo‘lgan paytda bir savatga ko‘zi tushdi. U tegirmon labida turardi. Etikning boshqa poyi o‘sha yerda edi! Uni tegirmonda maydalashga keltirib qo‘yishgandi. Tuzfurush xaltasidagi etikni oldi, xuddi o‘sha etikning poyi ekan.

Etik poylariga razm soldi. Jilmaydi va o‘ziga-o‘zi dedi:
– Topildi! Endi juft bo‘ldi!

Korxona ishchisi tuzfurushga qaradi va dedi:
– Nima bo‘ldi?

– Etikning poyi topildi.
– Egasini taniysanmi?
– Ha, u bir bolaniki. Uylari yuqori ko‘chada.

Tuzfurush etikni bolaga keltirdi. Bola etikni olib, Layloning uyiga oshiqdi. Eshikni taqillatdi. Eshik yoniga Laylo keldi. Bola etiklarni unga berdi va dedi:
– Qara, etiging topildi!

Laylo xursand bo‘ldi, quvonganidan hatto qayerdan va qanday qilib topilganini so‘ramabdi ham. Uyga yugurdi, “Maryam, Maryam! Etigim topildi, etigim topildi” deb qichqirdi. Qaytib eshikka qaradi. Bola esa ketib bo‘lgandi.

Manba: “Yoshlik” jurnalida, 2017 yil