Суҳбатимиз чексиз-чегарасиз эди гўё. Кейинги эллик-олтмиш йиллар давомида босиб ўтилган йўл, ижод, ҳаёт машаққатлари, нурли ва фарахбахш кунлар хусусида ёниб, ҳаяжон билан сўзлар эди Абдулла ака. Гурунгимиз мавзуси тугул ҳудуди ҳам тизгинсиз эди. Буёғи Америкаю Туркия, уёғи Қозоғистону Тожикистонда кетган расмий ва ижодий учрашувларгача гапириб олар эди.
АБДУЛЛА ОРИПОВ БИЛАН
ТУНГИ СУҲБАТ
Жовли Хушбоқ
… Қоронғи тушиб, юлдузлар чарақлаган пайт таниқли шоир дўстим Усмон Азим билан Дўрмондаги ижод уйи боғларини сайр қилиб, гурунглашиб кетаётган эдик.
— Сигаретим тугаб қолипти. Абдулла Орипов шаҳарда экан. Камтарликни қаранг, менга сигарет олиб келишини айтдилар.
Бир пасдан сўнг Абдулла Ориповнинг машинаси уйи олдида тўхтади.Устоз билан кўришдик.
– Марҳамат, ичкарига киринглар, суҳбатлашамиз, — деди Абдулла Орипов очиқкўнгиллик билан.
Гоҳида маҳзун, гоҳида мароқли, баъзан қувноқ кечган суҳбат ярим тунгача давом этди…
* * *
Унинг шеърлари оддий, аммо, сирли, сеҳрли. Шу боисдан бўлса керак Абдулла Орипов асарларини ҳам бир вақтлар ёддан ўқишни хуш кўрар эдим…
Қулоқ солинг менга, яхши қиз, бироз,
Дилимни очмоқчи бўляпман Сизга.
Тунов кун бир дўстим мени даб-дуруст
Айблади мени севгисизликда.
Бехабар эмишман мухаббатдан мен,
Қалбимда ишқ эмас, бор эмиш илон.
Исбот: қизлар билан юрмас эмишман,
Сирлашмас эмишман ҳар кимлар билан.
… Етмасмиди ўзи қалбдаги тўлқин,
Етмасмиди ўзи шунча шодлик, ғам?
Кул босган оташни қўзғадинг нечун?
Севги керакмиди сенга, дўстгинам?…
Севаман минг оқшом, юлдузли тунни,
Севаман сайраса қушлар бетартиб.
Севаман оромни, булардан ортиқ.
Хуруж айлаганда бедаво фироқ,
Аччиқ алам ила ёнсам, тутоқиб.
Ўлимни жонимдан севаман, бироқ,
Мен уни севардим ўлимдан ортиқ.
Абдулла Орипов билан ҳар гал учрашганимизда юқоридаги сатрларни беихтиёр беун шивирлар эдим…
— Сурхондарёликларни яхши кўраман!..
Улуғ шоир бу гапни юракдан чиқариб айтар, ана шу биргина жумлада олам-олма маъно яширин эканлигини ҳаммаям англаёлмас эди.
— Бу юрт одамлари дангал, тўпори, тўғри сўз бўлади. Жовли, бошингга қилич келсаям рост гапиришинг, дангал ёзишинг ёқади…
Ҳамон бу сўзлар қулоқларим тагида жаранглаётгандай бўлади.
Нега буюк зот Сурхондарё ва Қашқадарё вохасига бунчалик меҳр қўйган эди? Бир пайтлар, ХХ асрнинг олтмишинчи йилларида иккала вилоят республиканинг ягона худуди бўлгани учунми?
Ёки Сурхон элининг суюкли адиблари – Шукур Холмирзаев билан Менгзиё Сафаров Абдулла Ориповнинг талабалик йилларидаги чин дўстлари бўлганиданми?.. Ёш шоир университет йўлланмаси билан амалиётни Термизда — вилоят газетаси редакциясида ўтказганликлари ҳам сабаб бўлиши мумкин.
— Жовли Хушбоқни Ўзбекистон Ёзувчилар Уюшмаси аъзолигига қабул қилиш учун дўстим Шукур Холмирзаев тавсиянома ёзган экан. – деди анча йиллар илгари Абдулла Орипов уюшма йиғилишини бошқариб борар экан.
Шундан сўнг таниқли адиб ва шоирлар Эркин Аъзам билан Азим Суюн ва бошқалар сўз олишди, адабий-танқидий мақолаларим хақида фикрларини айтишди…
Абдулла Орипов Сурхондарёлик ижодкорлар – Шукур Холмирзаев, Тоғай Мурод, Эркин Аъзам, Усмон Азим, Сирожиддин Саййид, Эшқобил Шукур, Шафоат Раҳматулла Термизийни худди туғишган оға–иниси каби суюр, ардоқлар, улардан меҳр-саховатини аямас эди, назаримда.
* * *
Абдулла Орипов хонадонида гоҳида маҳзун, гоҳида мароқли, баъзан қувноқ кечган суҳбат ярим тунгача давом этди.
Тавба, буюкларнинг буюклиги шундаки, у билан тўрт-беш соат гурунг қилган бўлсак ҳам сира ўрнимиздан қўзғалгимиз келмасди.
Суҳбатимиз чексиз-чегарасиз эди гўё. Кейинги эллик-олтмиш йиллар давомида босиб ўтилган йўл, ижод, ҳаёт машаққатлари, нурли ва фарахбахш кунлар хусусида ёниб, ҳаяжон билан сўзлар эди Абдулла ака. Гурунгимиз мавзуси тугул ҳудуди ҳам тизгинсиз эди. Буёғи Америкаю Туркия, уёғи Қозоғистону Тожикистонда кетган расмий ва ижодий учрашувларгача гапириб олар эди.
Шуни англадимки, ёши етмишдан ошган аллома ҳаёт йўлига назар ташлар экан, ғалабалару йўқотишлар, армонлару орзулар рўёби кўз ўнгида жонланаверар, булар хусусидаги фикрларни дўстлари ва яқинлари билан бахам кўргиси келаверар экан!
Яна шуни дуруст фаҳмладимки, дунё шеърияти боғига ўзининг шох асарлари — кўз-кўз қилса арзигулик гулдасталар тақдим этган шоир билан гурунг қилишнинг ўзига яраша гашти бор экан!
Негадир буюк шоир билан юзма-юз ўтириб суҳбатлашаётиб у тизган қайноқ сатрлар, хотиралар кўзгусида жонланар эди. “Ўғлим Илҳомжонга” шеъри ёдимга тушдию хаёл дарёсига ғарқ бўлдим:
Умр ўтаётир,
Ҳушёр бўл, болам.
Энди қақшаётир отанг асаби.
Малол келаётир ҳатто байтлар ҳам
Омоч тортаётган қўш ҳўкиз каби.
Ташқарида секин қораймоқда куз,
Баргларни зил ҳаво келмоқда босиб.
Томай-томай деган томчидай юлдуз
Менинг руҳиямга ғоят муносиб.
Нимани кўрдим мен ёруғ дунёда,
Наҳот шунча оғир тириклик иши.
Дардим етмагандай, ундан зиёда
Жажжи опаларинг чексиз ташвиши.
Ёлғизлик, надомат, оғриқ, хусумат
Умр йўлларимни буржга тиқдилар.
Тақирда ўстирган эдим бир дарахт,
Мевамни тердилар, сўнгра йиқдилар
Чарчоқ енгаётир, унутма болам,
Эҳтиёт боқ энди ўнгу ҳушимга.
Ором олсам агар, ният қил ҳар дам
Ёруғ кунлар кирсин менинг тушимга.
Тавба, бундан ўттиз йиллар аввалмиди адабиёт газетамизда босилган бу шеър нега қалбимни бунчалик ром этган? Эҳтимол менинг ҳам, бошқа минглаб мухлисларнинг ҳам дилини ўртаган дарду-аламларни сатрлар бағрига сингдириб юборганлиги учундир?
Абдулла Орипов шеъриятининг сеҳру-жодуси, дунё халқларига бирдек манзур бўлганлигининг боиси ҳам унда одамлар кўнглидаги ғалаёнлар, ҳасрату қувончлар, дарду аламлар, шодон онлар ўтли сатрларда мухрланиб қолганлигида эмасмикин, дея ҳаёл суриб қолдим.
Сухбатдошларим – Абдулла Орипов ҳамда Усмон Азим учовимизнинг гурунггимиз тун яримлай бошлаганда улуғ шоирнинг ўғли фотоапаратни қўлга олди.
Буюкларнинг буюлиги ҳам оддийлигида эмасмикин? Камтарона кийинган ва яқинларига, ижодкорларга меҳри ҳамиша барқ уриб турган шоир сиймоси энди ўлмас асарларидагина эмас суратларида ҳам яққол намоён бўлаётганлиги қувонарлидир.
Афсус яна уч-тўрт ой ўтиб, бетакрор шоир билан видолашув онлари етиб келишини англамаган эканман. Ўша кечаги тунги ва сўнгги сухбатда бир китобга жо бўлгулик хотиралар жонланган, эхтимол ХХI асрнинг буюк сўз заргари ижоди хусусида талай илмий тадқиқоту монографиялар яратиш зарурлигига яна бир карра амин бўлган эдим…
Юртимизда Абдулла Орипов тириклигида ҳам, ҳозирги кунда ҳам юртбошимиз томонидан юксак ғамхўрликка муносиб кўрилганлиги бежиз эмас. Энди адиблар хиёбонида шоирнинг бюсти қад ростлади. Бу катта йўлдаги илк қадамлардир.
Suhbatimiz cheksiz-chegarasiz edi go‘yo. Keyingi ellik-oltmish yillar davomida bosib o‘tilgan yo‘l, ijod, hayot mashaqqatlari, nurli va faraxbaxsh kunlar xususida yonib, hayajon bilan so‘zlar edi Abdulla aka. Gurungimiz mavzusi tugul hududi ham tizginsiz edi. Buyog‘i Amerikayu Turkiya, uyog‘i Qozog‘istonu Tojikistonda ketgan rasmiy va ijodiy uchrashuvlargacha gapirib olar edi.
ABDULLA ORIPOV BILAN
TUNGI SUHBAT
Jovli Xushboq
… Qorong‘i tushib, yulduzlar charaqlagan payt taniqli shoir do‘stim Usmon Azim bilan Do‘rmondagi ijod uyi bog‘larini sayr qilib, gurunglashib ketayotgan edik.
— Sigaretim tugab qolipti. Abdulla Oripov shaharda ekan. Kamtarlikni qarang, menga sigaret olib kelishini aytdilar.
Bir pasdan so‘ng Abdulla Oripovning mashinasi uyi oldida to‘xtadi.Ustoz bilan ko‘rishdik.
– Marhamat, ichkariga kiringlar, suhbatlashamiz, — dedi Abdulla Oripov ochiqko‘ngillik bilan.
Gohida mahzun, gohida maroqli, ba’zan quvnoq kechgan suhbat yarim tungacha davom etdi…
* * *
Uning she’rlari oddiy, ammo, sirli, sehrli. Shu boisdan bo‘lsa kerak Abdulla Oripov asarlarini ham bir vaqtlar yoddan o‘qishni xush ko‘rar edim…
Quloq soling menga, yaxshi qiz, biroz,
Dilimni ochmoqchi bo‘lyapman Sizga.
Tunov kun bir do‘stim meni dab-durust
Aybladi meni sevgisizlikda.
Bexabar emishman muxabbatdan men,
Qalbimda ishq emas, bor emish ilon.
Isbot: qizlar bilan yurmas emishman,
Sirlashmas emishman har kimlar bilan.
… Yetmasmidi o‘zi qalbdagi to‘lqin,
Yetmasmidi o‘zi shuncha shodlik, g‘am?
Kul bosgan otashni qo‘zg‘ading nechun?
Sevgi kerakmidi senga, do‘stginam?…
Sevaman ming oqshom, yulduzli tunni,
Sevaman sayrasa qushlar betartib.
Sevaman oromni, bulardan ortiq.
Xuruj aylaganda bedavo firoq,
Achchiq alam ila yonsam, tutoqib.
O‘limni jonimdan sevaman, biroq,
Men uni sevardim o‘limdan ortiq.
Abdulla Oripov bilan har gal uchrashganimizda yuqoridagi satrlarni beixtiyor beun shivirlar edim…
— Surxondaryoliklarni yaxshi ko‘raman!..
Ulug‘ shoir bu gapni yurakdan chiqarib aytar, ana shu birgina jumlada olam-olma ma’no yashirin ekanligini hammayam anglayolmas edi.
— Bu yurt odamlari dangal, to‘pori, to‘g‘ri so‘z bo‘ladi. Jovli, boshingga qilich kelsayam rost gapirishing, dangal yozishing yoqadi…
Hamon bu so‘zlar quloqlarim tagida jaranglayotganday bo‘ladi.
Nega buyuk zot Surxondaryo va Qashqadaryo voxasiga bunchalik mehr qo‘ygan edi? Bir paytlar, XX asrning oltmishinchi yillarida ikkala viloyat respublikaning yagona xududi bo‘lgani uchunmi?
Yoki Surxon elining suyukli adiblari – Shukur Xolmirzayev bilan Mengziyo Safarov Abdulla Oripovning talabalik yillaridagi chin do‘stlari bo‘lganidanmi?.. Yosh shoir universitet yo‘llanmasi bilan amaliyotni Termizda — viloyat gazetasi redaksiyasida o‘tkazganliklari ham sabab bo‘lishi mumkin.
— Jovli Xushboqni O‘zbekiston Yozuvchilar Uyushmasi a’zoligiga qabul qilish uchun do‘stim Shukur Xolmirzayev tavsiyanoma yozgan ekan. – dedi ancha yillar ilgari Abdulla Oripov uyushma yig‘ilishini boshqarib borar ekan.
Shundan so‘ng taniqli adib va shoirlar Erkin A’zam bilan Azim Suyun va boshqalar so‘z olishdi, adabiy-tanqidiy maqolalarim xaqida fikrlarini aytishdi…
Abdulla Oripov Surxondaryolik ijodkorlar – Shukur Xolmirzayev, Tog‘ay Murod, Erkin A’zam, Usmon Azim, Sirojiddin Sayyid, Eshqobil Shukur, Shafoat Rahmatulla Termiziyni xuddi tug‘ishgan og‘a–inisi kabi suyur, ardoqlar, ulardan mehr-saxovatini ayamas edi, nazarimda.
* * *
Abdulla Oripov xonadonida gohida mahzun, gohida maroqli, ba’zan quvnoq kechgan suhbat yarim tungacha davom etdi.
Tavba, buyuklarning buyukligi shundaki, u bilan to‘rt-besh soat gurung qilgan bo‘lsak ham sira o‘rnimizdan qo‘zg‘algimiz kelmasdi.
Suhbatimiz cheksiz-chegarasiz edi go‘yo. Keyingi ellik-oltmish yillar davomida bosib o‘tilgan yo‘l, ijod, hayot mashaqqatlari, nurli va faraxbaxsh kunlar xususida yonib, hayajon bilan so‘zlar edi Abdulla aka. Gurungimiz mavzusi tugul hududi ham tizginsiz edi. Buyog‘i Amerikayu Turkiya, uyog‘i Qozog‘istonu Tojikistonda ketgan rasmiy va ijodiy uchrashuvlargacha gapirib olar edi.
Shuni angladimki, yoshi yetmishdan oshgan alloma hayot yo‘liga nazar tashlar ekan, g‘alabalaru yo‘qotishlar, armonlaru orzular ro‘yobi ko‘z o‘ngida jonlanaverar, bular xususidagi fikrlarni do‘stlari va yaqinlari bilan baxam ko‘rgisi kelaverar ekan!
Yana shuni durust fahmladimki, dunyo she’riyati bog‘iga o‘zining shox asarlari — ko‘z-ko‘z qilsa arzigulik guldastalar taqdim etgan shoir bilan gurung qilishning o‘ziga yarasha gashti bor ekan!
Negadir buyuk shoir bilan yuzma-yuz o‘tirib suhbatlashayotib u tizgan qaynoq satrlar, xotiralar ko‘zgusida jonlanar edi. “O‘g‘lim Ilhomjonga” she’ri yodimga tushdiyu xayol daryosiga g‘arq bo‘ldim:
Umr o‘tayotir,
Hushyor bo‘l, bolam.
Endi qaqshayotir otang asabi.
Malol kelayotir hatto baytlar ham
Omoch tortayotgan qo‘sh ho‘kiz kabi.
Tashqarida sekin qoraymoqda kuz,
Barglarni zil havo kelmoqda bosib.
Tomay-tomay degan tomchiday yulduz
Mening ruhiyamga g‘oyat munosib.
Nimani ko‘rdim men yorug‘ dunyoda,
Nahot shuncha og‘ir tiriklik ishi.
Dardim yetmaganday, undan ziyoda
Jajji opalaring cheksiz tashvishi.
Yolg‘izlik, nadomat, og‘riq, xusumat
Umr yo‘llarimni burjga tiqdilar.
Taqirda o‘stirgan edim bir daraxt,
Mevamni terdilar, so‘ngra yiqdilar
Charchoq yengayotir, unutma bolam,
Ehtiyot boq endi o‘ngu hushimga.
Orom olsam agar, niyat qil har dam
Yorug‘ kunlar kirsin mening tushimga.
Tavba, bundan o‘ttiz yillar avvalmidi adabiyot gazetamizda bosilgan bu she’r nega qalbimni bunchalik rom etgan? Ehtimol mening ham, boshqa minglab muxlislarning ham dilini o‘rtagan dardu-alamlarni satrlar bag‘riga singdirib yuborganligi uchundir?
Abdulla Oripov she’riyatining sehru-jodusi, dunyo xalqlariga birdek manzur bo‘lganligining boisi ham unda odamlar ko‘nglidagi g‘alayonlar, hasratu quvonchlar, dardu alamlar, shodon onlar o‘tli satrlarda muxrlanib qolganligida emasmikin, deya hayol surib qoldim.
Suxbatdoshlarim – Abdulla Oripov hamda Usmon Azim uchovimizning gurunggimiz tun yarimlay boshlaganda ulug‘ shoirning o‘g‘li fotoaparatni qo‘lga oldi.
Buyuklarning buyuligi ham oddiyligida emasmikin? Kamtarona kiyingan va yaqinlariga, ijodkorlarga mehri hamisha barq urib turgan shoir siymosi endi o‘lmas asarlaridagina emas suratlarida ham yaqqol namoyon bo‘layotganligi quvonarlidir.
Afsus yana uch-to‘rt oy o‘tib, betakror shoir bilan vidolashuv onlari yetib kelishini anglamagan ekanman. O‘sha kechagi tungi va so‘nggi suxbatda bir kitobga jo bo‘lgulik xotiralar jonlangan, extimol XXI asrning buyuk so‘z zargari ijodi xususida talay ilmiy tadqiqotu monografiyalar yaratish zarurligiga yana bir karra amin bo‘lgan edim…
Yurtimizda Abdulla Oripov tirikligida ham, hozirgi kunda ham yurtboshimiz tomonidan yuksak g‘amxo‘rlikka munosib ko‘rilganligi bejiz emas. Endi adiblar xiyobonida shoirning byusti qad rostladi. Bu katta yo‘ldagi ilk qadamlardir.
