Саранно ва Леньяно оралиғидаги йўлнинг нақ ўртасида, каттагина ўрмоннинг шундоққина четида атиги учта қўрғондан иборат Кашина Пьяна деган қишлоқ бўларди. У ерда ўн бир хонадон яшарди. Ўша қишлоқда биттагина қудуқ бор эди…
Жанни РОДАРИ
ҚУДУҚ
Италиялик машҳур адиб Жанни Родари (1920-1980) ўзининг юксак иқтидори ва беғубор кўнгли ила жаҳоннинг турли мамлакатларида яшаётган болалар қалбига, онгу шуурига йўл топган ардоқли адиблардан биридир. 1920 йил 23 октябрда Италиянинг Оменья шаҳарчасида ўртаҳол новвой оиласида дунёга келган Жанни гўдаклигидаёқ отасидан айрилади. Ушбу мусибатдан кейин кўп ўтмай онаси уч ўғлини (Жанни оиланинг кенжаси эди) олиб, туғилиб-ўсган қишлоғи – Варесоттога жўнайди. Жанни болалигидан мусиқа ва адабиётга ошно бўлади, скрипка чалиш сирларини қунт билан ўрганади, Ницше, Шопенгауэр, Толстой асарларини севиб мутолаа қилади. Ўрта мактабдан сўнг уч йиллик семинарияни битирган Жанни Родари 17 ёшидан қишлоқ мактабида бошланғич синфларга дарс бера бошлайди. 1939 йилда Милан университетниниг филология факультетига ўқишга киради. Унинг талабалик йиллари Иккинчи жаҳон уруши даврига тўғри келганди. Акалари Чезаре ва Марио фашистларга қарши урушга отланади.
Жанни Родари мамлакатда фашистлар тузумига норозилик сифатида юзага келган Қаршилик ҳаракатига аъзо бўлади. Болаликнинг оғир дамлари, кетма-кет келган мусибат, сиёсий ҳаракатдаги фаоллик Родарини эрта улғайтирган бўлса-да, бироқ унинг қалбидаги беғуборликка путур етказолмайди. У дунёни болалардек маъсум нигоҳ билан кўра оларди. Бунинг натижаси ўлароқ, 1948 йилда Родари “Unita” газетасига мухбир бўлиб ишга кириб, ўша йилдан эътиборан кичкинтойларга атаб китоблар ёза бошлайди. 1950 йилдан Римда ташкил этилган “Pioniere” болалар журналига бош муҳаррир этиб тайинланади. 1951 йилда унинг илк китоби “Қувноқ шеърлар” дунё юзини кўради. Сўнг адиб бутун дунё болаларининг меҳрини қозонган “Чиполлинонинг сар- гузаштлари” асарини яратади. Бу асар асосида дастлаб мультфильм, кейин эса бадиий фильмлар суратга олинади.
Тез орада Родарининг “Жельсамино ёлғончилар мамлакатида”, “Осмон ва заминдаги шеърлар”, “Янги йил арчалари сайёраси”, “Самодаги торт”, “Бекорчи лақабли Жованнинонинг саргузаштлари” сингари асарлари болалар китоб жавонидан жой олади. Унинг асарлари бир қатор тилларга таржима қилина бошлайди.
1970 йилда Жанни Родари болалар адабиёти ривожига қўшган ҳиссаси учун Ганс Христиан Андерсен номидаги халқаро мукофотга сазовор бўлади. Жанни Родари узоқ давом этган хасталикдан сўнг 1980 йил 14 апрелда, Рим шаҳрида оламдан ўтади.
Адиб асарлари ўзбек тилида ҳам босилиб чиққан. 1990 йилда унинг бир қатор эртак ва қиссалари “Рим эртаклари” номи билан нашр этилган.
***
Саранно ва Леньяно оралиғидаги йўлнинг нақ ўртасида, каттагина ўрмоннинг шундоққина четида атиги учта қўрғондан иборат Кашина Пьяна деган қишлоқ бўларди. У ерда ўн бир хонадон яшарди. Ўша қишлоқда биттагина қудуқ бор эди. Лекин қудуқмисан аломат қудуқ эди-да ўзиям: арқон ўраладиган чиғири бўла туриб на чилвири, на занжири бор эди. Ҳалиги ўн бир оиланинг ҳар бири уйида челакка боғлоғлиқ арқон сақлар, биров сув келтиргани чиқса, албатта уни олволар, қўлига ўраганча қудуқ бошига элтарди. Челакни тортиб чиқаргач, арқонни чиғирдан ечарди-да, авайлабгина яна уйга олиб кетарди. Ҳа, битта қудуққа ўн битта арқон… Мабодо бунга ишонмасангиз, ўша ёққа бориб, бор гапни суриштириб билишингиз мумкин. У ердагилар қандай менга айтишган бўлса, сизга ҳам ҳаммасини сўзлаб беришади: ўша ўн бир оила бир-бири билан чиқишолмаганию бир-бирини кўришга сира тоқати бўлмаганигача, пул йиғиб, битта чиройли занжир сотиб олиш, ҳамма ишлатсин учун уни чиғирга маҳкамлаб қўйиш ўрнига қудуққа қуму хас-хашак ташлашганигача…
Хуллас, аҳвол шундай эди. Ногоҳ уруш бошланди-ю, қишлоқ эркаклари хотинларига анча-мунча гапни, шу қатори арқонларини ўғирлатиб қўймасликни ҳам қаттиқ тайинлаб, фронтга жўнаб кетишди. Сўнг бу томонларга немислар бостириб келди. Эркаклар узоқда, аёллар эса даҳшатга тушган. Бояги ўн битта арқон бўлса одатдагича ўн бир уйда бегона кўздан нари турарди.
Қайсидир куни кашиналик бир бола бир қучоқ ўтин тергани ўрмонга борганди, туйқус бута орасидан келаётган ингроқ товушни эшитиб қолди. Қараса, у ерда оёғи ярадор бир партизан ётганмиш. Болакай шоша-пиша ойисини чақириб, ўша ёққа бошлаб борди. Партизанни кўраркан, аввалига аёлнинг ўтакаси ёрилиб, қўллари майишиб кетди. Аммо у салдан ўзига келиб кейин шундай деди:
– Уни уйга олиб бориб, яшириб қўямиз… Аскар отангнинг ҳоли не кечдийкин-а. Илойим, унга ҳам кимдир ёрдам берсин-да… Ҳеч бўлмаса у ҳозир қаерда эканини билсайдик… тирикмикан ишқилиб”.
Сўнг она-бола ҳалиги партизанни дон-дун сақланадиган омборга яширишди-да, кекса бувимиз оғриб қолди деб, шифокорга одам юборишди. Аксига олиб, Кашинадаги ўзга аёллар кампирни айни ўша куни эрталаб кўришган, ўшанда онахон соппа-соғ эди. Улар бу ерда бир гап борлигини сезиб қолишди. Орадан йигирма тўрт соат ўтар-ўтмас омборда ярадор партизан ётгани бутун Кашинага маълум бўлди. Шунда бир деҳқон чол “Агар буни немислар билиб қолса борми, ҳаммамизни ўлдиришади. Охири вой бўлади” деди.
Бироқ аёллар бу нарсани муҳокама қилиб ўтиришмади. Хотинлар қайлардадир қон кечиб юрган эрларини ўйлашар, ким билсин, улар ҳам ярадормикин, бекинишга мажбур бўлишдимикин деган хаёлда оҳ-воҳ чекишарди. Учинчи куни бир жувон Катеринаникига (партизанни яшириб қўйган аёлнинг исми шундай эди) борди. “Бу бояқиш йигит ҳали кучга кириши керак. Унга манавиндан бер” деб тайинлади у чўчқа гўштидан қилинган янгигина колбасани тутқазаркан. Сал ўтмай, бошқа бир аёл бир шиша вино кўтариб келди. Кейин эса яна бир хотин бўтқа пишириб берасан деб, бир халта зоғора ун бериб кетди. Тағин бошқаси чўчқа ёғи келтирибди. Хуллас, кечгача Кашинадаги ҳамма аёллар Катериналарникида бўлиб, партизанни кўришди. Унга у-бу нарса беришаркан, ёшланган кўзларини секингина артиб ҳам қўйишди. Жароҳат буткул битиб кетгунгача қишлоқдаги ўн бир оиланинг барчаси партизанни ўз фарзандидек парваришлади, уни ҳеч нарсадан зориқтирмади.
Партизан йигит оёққа тургач, бир куни офтобда тобланиш учун ҳовлига чиқди. Шу чоғ арқони йўқ қудуққа кўзи тушиб, бу ҳолдан ғоят таажжубланди. Аёллар ҳижолатдан қизариб-бўзарганча ҳар бирларида алоҳида-алоҳида арқон борлигини тушунтиришди. Аммо бу билан бирон арзигулик важ кўрсатишолмади. Йўқса, шу пайтгача улар бир-бирига ола бўлишганини айтишларига тўғри келарди-да. Лекин энди орадаги гина-кудуратдан асар ҳам қолгани йўқ. Ахир, ҳаммалари бирга машаққат чекиб, партизанга баҳамжиҳат ёрдам беришди-ку. Гарчи ҳали ўзлари буни англаб етишмаган эса-да, энди улар опа-сингил, сирдош дугона бўлиб қолишган, ва ўз-ўзидан ўн битта арқонни сақлашдан ҳам маъно йўқ эди.
Ана шунда ҳаммалари пул тўплаб, битта занжир сотиб олишга, уни чиғирга боғлаб қўйишга қарор беришди. Шундай ҳам қилишди. Партизан йигит биринчи бўлиб янги челак билан қудуқдан сув тортиб чиқарди. Бу воқеа худдики бирон ёдгорликнинг очилиш маросимидай ўтди.
Батамом соғайиб кетган партизан эса ўша кеча тоққа қараб жўнаб кетди.
Итальян тилидан Рустам Ибрагимов (Иброҳимов) таржимаси
Italiyalik mashhur adib Janni Rodari (1920-1980) o’zining yuksak iqtidori va beg’ubor ko’ngli ila jahonning turli mamlakatlarida yashayotgan bolalar qalbiga, ongu shuuriga yo’l topgan ardoqli adiblardan biridir.
Janni RODARI
QUDUQ
Italiyalik mashhur adib Janni Rodari (1920-1980) o’zining yuksak iqtidori va beg’ubor ko’ngli ila jahonning turli mamlakatlarida yashayotgan bolalar qalbiga, ongu shuuriga yo’l topgan ardoqli adiblardan biridir. 1920 yil 23 oktyabrda Italiyaning Omen`ya shaharchasida o’rtahol novvoy oilasida dunyoga kelgan Janni go’dakligidayoq otasidan ayriladi. Ushbu musibatdan keyin ko’p o’tmay onasi uch o’g’lini (Janni oilaning kenjasi edi) olib, tug’ilib-o’sgan qishlog’i – Varesottoga jo’naydi. Janni bolaligidan musiqa va adabiyotga oshno bo’ladi, skripka chalish sirlarini qunt bilan o’rganadi, Nitsshe, Shopengauer, Tolstoy asarlarini sevib mutolaa qiladi. O’rta maktabdan so’ng uch yillik seminariyani bitirgan Janni Rodari 17 yoshidan qishloq maktabida boshlang’ich sinflarga dars bera boshlaydi. 1939 yilda Milan universitetninig filologiya fakul`tetiga o’qishga kiradi. Uning talabalik yillari Ikkinchi jahon urushi davriga to’g’ri kelgandi. Akalari Chezare va Mario fashistlarga qarshi urushga otlanadi.
Janni Rodari mamlakatda fashistlar tuzumiga norozilik sifatida yuzaga kelgan Qarshilik harakatiga a’zo bo’ladi. Bolalikning og’ir damlari, ketma-ket kelgan musibat, siyosiy harakatdagi faollik Rodarini erta ulg’aytirgan bo’lsa-da, biroq uning qalbidagi beg’uborlikka putur yetkazolmaydi. U dunyoni bolalardek ma’sum nigoh bilan ko’ra olardi. Buning natijasi o’laroq, 1948 yilda Rodari “Unita” gazetasiga muxbir bo’lib ishga kirib, o’sha yildan e’tiboran kichkintoylarga atab kitoblar yoza boshlaydi. 1950 yildan Rimda tashkil etilgan “Pioniere” bolalar jurnaliga bosh muharrir etib tayinlanadi. 1951 yilda uning ilk kitobi “Quvnoq she’rlar” dunyo yuzini ko’radi. So’ng adib butun dunyo bolalarining mehrini qozongan “Chipollinoning sar- guzashtlari” asarini yaratadi. Bu asar asosida dastlab mul`tfil`m, keyin esa badiiy fil`mlar suratga olinadi.
Tez orada Rodarining “Jelsamino yolg’onchilar mamlakatida”, “Osmon va zamindagi she’rlar”, “Yangi yil archalari sayyorasi”, “Samodagi tort”, “Bekorchi laqabli Jovanninoning sarguzashtlari” singari asarlari bolalar kitob javonidan joy oladi. Uning asarlari bir qator tillarga tarjima qilina boshlaydi.
1970 yilda Janni Rodari bolalar adabiyoti rivojiga qo’shgan hissasi uchun Gans Xristian Andersen nomidagi xalqaro mukofotga sazovor bo’ladi. Janni Rodari uzoq davom etgan xastalikdan so’ng 1980 yil 14 aprelda, Rim shahrida olamdan o’tadi.
Adib asarlari o’zbek tilida ham bosilib chiqqan. 1990 yilda uning bir qator ertak va qissalari “Rim ertaklari” nomi bilan nashr etilgan (Bu kitobni mana bu sahifada o’qishingiz mumkin).
***
Saranno va Lenyano oraligʻidagi yoʻlning naq oʻrtasida, kattagina oʻrmonning shundoqqina chetida atigi uchta qoʻrgʻondan iborat Kashina Pyana degan qishloq boʻlardi. U yerda oʻn bir xonadon yashardi. Oʻsha qishloqda bittagina quduq bor edi. Lekin quduqmisan alomat quduq edi-da oʻziyam: arqon oʻraladigan chigʻiri boʻla turib na chilviri, na zanjiri bor edi. Haligi oʻn bir oilaning har biri uyida chelakka bogʻlogʻliq arqon saqlar, birov suv keltirgani chiqsa, albatta uni olvolar, qoʻliga oʻragancha quduq boshiga eltardi. Chelakni tortib chiqargach, arqonni chigʻirdan yechardi-da, avaylabgina yana uyga olib ketardi. Ha, bitta quduqqa oʻn bitta arqon… Mabodo bunga ishonmasangiz, oʻsha yoqqa borib, bor gapni surishtirib bilishingiz mumkin. U yerdagilar qanday menga aytishgan boʻlsa, sizga ham hammasini soʻzlab berishadi: oʻsha oʻn bir oila bir-biri bilan chiqisholmaganiyu bir-birini koʻrishga sira toqati boʻlmaganigacha, pul yigʻib, bitta chiroyli zanjir sotib olish, hamma ishlatsin uchun uni chigʻirga mahkamlab qoʻyish oʻrniga quduqqa qumu xas-xashak tashlashganigacha…
Xullas, ahvol shunday edi. Nogoh urush boshlandi-yu, qishloq erkaklari xotinlariga ancha-muncha gapni, shu qatori arqonlarini oʻgʻirlatib qoʻymaslikni ham qattiq tayinlab, frontga joʻnab ketishdi. Soʻng bu tomonlarga nemislar bostirib keldi. Erkaklar uzoqda, ayollar esa dahshatga tushgan. Boyagi oʻn bitta arqon boʻlsa odatdagicha oʻn bir uyda begona koʻzdan nari turardi.
Qaysidir kuni kashinalik bir bola bir quchoq oʻtin tergani oʻrmonga borgandi, tuyqus buta orasidan kelayotgan ingroq tovushni eshitib qoldi. Qarasa, u yerda oyogʻi yarador bir partizan yotganmish. Bolakay shosha-pisha oyisini chaqirib, oʻsha yoqqa boshlab bordi. Partizanni koʻrarkan, avvaliga ayolning oʻtakasi yorilib, qoʻllari mayishib ketdi. Ammo u saldan oʻziga kelib keyin shunday dedi:
– Uni uyga olib borib, yashirib qoʻyamiz… Askar otangning holi ne kechdiykin-a. Iloyim, unga ham kimdir yordam bersin-da… Hech boʻlmasa u hozir qayerda ekanini bilsaydik… tirikmikan ishqilib”.
Soʻng ona-bola haligi partizanni don-dun saqlanadigan omborga yashirishdi-da, keksa buvimiz ogʻrib qoldi deb, shifokorga odam yuborishdi. Aksiga olib, Kashinadagi oʻzga ayollar kampirni ayni oʻsha kuni ertalab koʻrishgan, oʻshanda onaxon soppa-sogʻ edi. Ular bu yerda bir gap borligini sezib qolishdi. Oradan yigirma toʻrt soat oʻtar-oʻtmas omborda yarador partizan yotgani butun Kashinaga maʼlum boʻldi. Shunda bir dehqon chol “Agar buni nemislar bilib qolsa bormi, hammamizni oʻldirishadi. Oxiri voy boʻladi” dedi.
Biroq ayollar bu narsani muhokama qilib oʻtirishmadi. Xotinlar qaylardadir qon kechib yurgan erlarini oʻylashar, kim bilsin, ular ham yaradormikin, bekinishga majbur boʻlishdimikin degan xayolda oh-voh chekishardi. Uchinchi kuni bir juvon Katerinanikiga (partizanni yashirib qoʻygan ayolning ismi shunday edi) bordi. “Bu boyaqish yigit hali kuchga kirishi kerak. Unga manavindan ber” deb tayinladi u choʻchqa goʻshtidan qilingan yangigina kolbasani tutqazarkan. Sal oʻtmay, boshqa bir ayol bir shisha vino koʻtarib keldi. Keyin esa yana bir xotin boʻtqa pishirib berasan deb, bir xalta zogʻora un berib ketdi. Tagʻin boshqasi choʻchqa yogʻi keltiribdi. Xullas, kechgacha Kashinadagi hamma ayollar Katerinalarnikida boʻlib, partizanni koʻrishdi. Unga u-bu narsa berisharkan, yoshlangan koʻzlarini sekingina artib ham qoʻyishdi. Jarohat butkul bitib ketgungacha qishloqdagi oʻn bir oilaning barchasi partizanni oʻz farzandidek parvarishladi, uni hech narsadan zoriqtirmadi.
Partizan yigit oyoqqa turgach, bir kuni oftobda toblanish uchun hovliga chiqdi. Shu chogʻ arqoni yoʻq quduqqa koʻzi tushib, bu holdan gʻoyat taajjublandi. Ayollar hijolatdan qizarib-boʻzargancha har birlarida alohida-alohida arqon borligini tushuntirishdi. Ammo bu bilan biron arzigulik vaj koʻrsatisholmadi. Yoʻqsa, shu paytgacha ular bir-biriga ola boʻlishganini aytishlariga toʻgʻri kelardi-da. Lekin endi oradagi gina-kuduratdan asar ham qolgani yoʻq. Axir, hammalari birga mashaqqat chekib, partizanga bahamjihat yordam berishdi-ku. Garchi hali oʻzlari buni anglab yetishmagan esa-da, endi ular opa-singil, sirdosh dugona boʻlib qolishgan, va oʻz-oʻzidan oʻn bitta arqonni saqlashdan ham maʼno yoʻq edi.
Ana shunda hammalari pul toʻplab, bitta zanjir sotib olishga, uni chigʻirga bogʻlab qoʻyishga qaror berishdi. Shunday ham qilishdi. Partizan yigit birinchi boʻlib yangi chelak bilan quduqdan suv tortib chiqardi. Bu voqea xuddiki biron yodgorlikning ochilish marosimiday oʻtdi.
Batamom sogʻayib ketgan partizan esa oʻsha kecha toqqa qarab joʻnab ketdi.
Italyan tilidan Rustam Ibragimov (Ibrohimov) tarjimasi
