Кунларнинг бирида кенжа Соммерс хонимнинг бошига сира кутилмаганда каттагина омад қуши қўниб қолди: иттифоқо у нақ ўн беш доллар топиб олди. Хонимга шугина пул ҳам жуда кўпдек бўлиб туюлди, неча замонлардан бери эгнидан қўймай кийиб келаётган эски кўйлакчасининг тор-танқис чўнтагига Худонинг берганини авайлаб тиқаркан, назарида, гўё чўнтаги ҳамманинг кўзига кўринадиган тарзда қаппайиб кетгандек бўлди…
Кейт ШОПЕН
УЧ ҲИКОЯ
Кейт Шопен (ингл. Kate Chopin; Catherine O’Flaherty) (1850-1904) америкалик машҳур ёзувчи ҳамда бир қанча роман ва кичик ҳикоялар муаллифи. Айни даврда ҳам мазкур адиба беназир ижоди туфайли йигирманчи асрнинг энг ёрқин аёл ёзувчиларидан бири сифатида юқори таъкидланмоқда.
Кейт Чопин дастлаб 1892-йилдан то 1895-йилга қадар фақат болалар ва ўсмирлар учун ижод қилди, ёзувчининг ўша асарлари “Ойлик Атлантика”, “Замона”, “Аср журнали” ҳамда “Ёшлар ҳамроҳи” номли турли хил журналларда чоп этилиб турди. Кейт Чопиннинг асосий кичик ҳикоялари 1893-йилда нашр этилган “Гўдак орзуси” номли китобига жамлангандир. “Бир соатлик ҳангома”(1894й) ва “Бўрон” (1898й) номли ҳикоялари ҳам шулар жумласидандир. Чопин фақат ҳикоялар ёзиш билангина чекланиб қолмасдан Америка адабиётида дурдона асарлар сирасига кирадиган бир нечта атоқли романларни ҳам ёзиб қолдирди. Айниқса, унинг “Гуноҳ”(1890й) ҳамда “Уйғониш”(1899й) номли романлари ёзувчи шуҳратини яна-да баланд чўққиларга олиб чиқди.
Кейт Чопин замонасининг энг етакчи ёзувчиларидан бири сифатида аллақачон тан олиб бўлинган эди. Адибанинг порлоқ номи ҳамда унинг сермаҳсул ижоди то бугунги кунгача ҳам ўз қимматини сақлаб келмоқда.
ЎКИНЧ
Мамзеле Аурелия басавлатдан келган, ёноқлари қип-қизил, сочлари энди-энди оқара бошлаган, кўзлари атрофга ҳаммавақт синчковлик билан боқадиган ўрта ёшлардаги эркакшода бир аёл эди. У одатда, бошига ферма эркаклари киядиган шляпа кийиб юрар, совуқ кунлари эгнига ранги униқиб кетган мовий ёмғирпўш билан оёқларига зил-замбил кирза этикларини илиб оларди.
Мамзеле Аурелия умри бино бўлиб, турмушга чиқиш борасида сира бош қотириб кўрмаган эди. Бу аёл бутун ҳаёти мобайнида ҳатто севиб ҳам қолмаганди. Бир пайтлар, йигирма ёшлик авжи дуркун чоғларида унинг ҳам қўлини сўраб келишган, аммолекин Аурелия ўша заҳотиёқ бу таклифни кескин рад этганди, шундай бўлса-да, мана ҳозир ёши элликка яқинлашиб қолган бўлса-да, Мамзеле Аурелия бир ўзи ёлғиз яшаб келаётганидан зиғирча ҳам афсусланмас эди.
Пешонани қарангки, бу ғаройиб аёл шундай кенг-катта оламда ёппа-ёлғиз яшаб келаётганди, албатта, Мамзеле Аурелиянинг содиқ ити Понто ва экинзорларида меҳнат қиладиган негрлару бир-икки дона сигир, бир жуфт хачир, турли-туман даррандаю паррандалар ҳамда аёлнинг қўшотар милтиғини (бу қуролни у жўжаларига хавф солувчи қирғийлар учун ишлатар эди) ҳисобга олмаганда, Аурелия бутунлай сўққабош эди, балким шу ёлғизлиги сабабданми аёл Худога қаттиқ боғланиб қолганди, туну кун ибодатини ҳеч канда қилмасди.
Бир куни эрталаб осмонда тўсатдан пайдо бўлиб қолган қора булутлар каби бир тўп болаларнинг уйи томон ёпирилиб келаётганига Мамзеле Аурелиянинг кўзи тушиб қолди. Чақирилмаган бу меҳмонларидан аёлнинг кўнгли бироз хижил тортди. Болалар Аурелиянинг ён қўшниси Оделияга тегишли эди, лекин, очиғини айтганда, бу сўққабош аёл шу пайтгача қўшниларининг ҳатто биронтаси билан ҳам у қадар апоқ-чапоқ бўлиб кетмаган эди.
Орадан беш дақиқа ўтар-ўтмас, болалари ортидан ёш жувон Оделиянинг ўзи ҳам кўринди. У бир қўлида жажжи қизалоғи Элодияни кўтариб олган, бир қўли билан эса эндигина этак-чечак қила бошлаган ТиНоммини базўр етаклаб олганча қоқилиб-суқилиб келар, унинг орқасидан катта қизлари Марселина билан Марселетта ҳам шошилганча эргашиб келишарди.
Оделиянинг юзлари хадеб йиғлайверганидан қизариб, шишиб кетганди. Гап шундаки, жувоннинг олис шаҳарда яшовчи онаси оғир хасталаниб қолиб, қизини ҳузурига чақиртирганди, бахтга қарши жувоннинг эри ҳам ёнида эмас – Техасга кетиб қолганди, Техас эса Оделияга дунёнинг бир тупкасидай жуда узоқ жой бўлиб кўринарди, устига-устак айни чоғда ёлланган ҳайдовчи Валсин ҳам станцияда аёлнинг йўлига кўз тутиб ўтирар эди.
“Биламан, Мамзеле Аурелия, ишингиз бир дунё, бошингиздан ошиб ётибди, бироқ бу зумрашаларни сиздан бошқа кимга ҳам ишониб топшира олардим, ўтинаман, йўқ деманг, то мен қайтиб келгунимча болаларимга кўз-қулоқ бўлиб турсангиз. Йўқ-йўқ, ўтирмайман, овора бўлманг, мени станцияда кутишяпти, Мамзеле Аурелия, тушунинг, бошқа чорам йўқ! Мен учун бир савоб иш қилинг, илтимос, келиб сизни албатта, рози қиламан. Бир ўзим шунча болаларни йўлда эплаб олиб кетолмайман, ахир узоқ йўлда бу болалар одамни ақлдан оздириши турган гап, аксига олиб эримнинг ҳам уйда эмаслигини кўрмайсизми, Худо кўрсатмасин, ишқилиб, мен уймаланиб етиб боргунимча онаизорим узилиб қолмасинлар-да, илойим!” – чинданам фавқулодда мушкул вазият Оделиянинг ақлини шошириб қўйган, жувоннинг тоза боши қотиб қолганди, у ҳатто нима деб, нима қилаётганини ҳам тузукроқ идрок этолмас эди.
Жувон ялина-ялина барибир болаларини Мамзеле Аурелиянинг уйи остонасида қолдирганча шошиб жўнаб кетди; болалар эса қуёш куйдираётган, жажжи жўжалар оёқлари билан ўт-майсаларни бемалол титкилаб юришган ҳовли ўртасида эгасиз бир ўзлари шумшайиб қолишди, лекин хаял ўтмай бири тортина-тортина, бири бўлса беҳадик, зипиллаганча зина бўйлаб орқама-кетин кўтарила бошлашди. Шу дамда ҳавода мойчечакларнинг ажиб ифори бўй таратар, узоқ-узоқлардаги пахта далалари оша ишчи негрларнинг қувноқ кулгулари садоси ўткир жаранглаб келмоқда эди.
Мамзеле Аурелия болакайларга ўзининг норози ва синчков кўзларини қадаганча серрайиб туриб қолди. У бўмбалоқ Элодиянининг оғирлигидан энкайиб олганча гандираклаб қадам босаётган Марселинага хушламайгина кўз қирини ташлаб қўйди. Шу оннинг ўзида онасини сўрайвериб хархаша қилаётган ТиНоммини тинчлантиришга уринаётган Марселитани ҳам бу совуқ нигоҳидан бебаҳра қўймади. Икки-уч лаҳзалик шундай дўқ-пўписаларидан кейин Мамзеле Аурелия бироз кўнглини бўшатиб олди-да, ноилож ўзини қўлга олиб, энди қилиши мажбурий бўлган ишлари режасини ўзича тузиб чиқди. Аёл дастлабки ишини тўполончиларнинг қорнини тўйғазишдан бошлади.
Башарти бу болалар Мамзеле Аурелиянинг қўл остида ишҳақи олиб, меҳнат қилаётган негрлар қабилида бўлишганда бормиди, аёл ўша вақтнинг ўзидаёқ бу шумтакаларни бир зумда ҳайдаб юборган бўлар эди, аммо шўрлик Оделиянинг оҳу зорлари унинг бу қарорини қатъий чеклаб турарди. Бироқ барибир, бола боқиш ҳазил иш эмас-да, ахир болалар кичкина чўчқа болалари эмас-ку, улар ҳаммавақт эътибор талаб қилиб, одамдан астойдил меҳр кутишади; бу мураккаб вазифа эса бу каби юмушларга буткул ношуд бўлган Мамзеле Аурелиянинг асло қўлидан келмас эди, умрида шундай қалтис вазиятга тушиб қолишини эса аёл ҳатто тушида ҳам кўрмаганди.
Шунинг учун биринчи кунлари Оделиянинг полапонларига ғамхўрлик кўрсатишда, рости, Мамзеле Аурелия анчагина адабини еди. Ахир у жонсарак Марселеттани баланд ва буйруқомуз оҳангда гап эшитиши билан дарров йиғлаб юборишини қаердан ҳам билсин? Ёш Марселеттанинг табиати шунақа экан-да! Мамзеле Аурелия кичкинтой ТиНоммининг ҳам гулларга ишқи баланд эканлигин аниқлаб олди, кичкина безори то гулларни бандидан узиб, боғдаги жами сара чечакларни пайҳон қилмагунича кўнгли ҳеч жойига тушмас экан.
“Унга ҳеч қайси танбеҳингиз кор қилмайди, Мамзеле Аурелия”, — дея аёлга йўл кўрсатди Марселина, — яхшиси, сиз уни стулга боғлаб қўйинг. Ойим ҳамиша ТиНоммининг ақлини шу тарзда киритиб қўярдилар”. Мамзеле Аурелия безори ТиНоммини боғлаб қўйган стул кенггина ва қулайгина экан чоғи кичкинтой унда бир зумда пинакка кетиб қолди, ниҳоят Мамзеле Аурелия тўполончилардан бирини шу йўсинда тинчитди.
Оқшом чўкиши билан аёл худди жўжаларни инига ҳайдаб кираётган каби болакайларнинг барини бирма-бир жой-жойларига ётишларини буюрди, бироқ кичкинтойлар Мамзеле Аурелиянинг қаршисида каловланганча туриб қолишди. Ахир уларнинг момиққина ёстиқлари устига ҳар кеч тахт қилиб қўйиладиган тунги кўйлаклари қаерда қолди, бунинг ўрнига улар нима учун худди хўкиз қамчисидай оғир қўл билан кетларига ниқталганларича ётоқларига ҳайдалишлари керак? Ҳар кеч полнинг ўртасига уларнинг толиққан, қуёшда тобланиб чанг-чунг бўлиб кетган оёқларини ювиб олишлари учун келтириб қўйиладиган сув тўла тос-чи, у қаерда қолди? Шу тобда қизалоқлар Марселина билан Марселеттанинг кулгусини қистатган нарса, Мамзеле Аурелиянинг шумтака ТиНоммини ухлата олмай тоза хуноб бўлиб қийналгани бўлди, ахир аёл бу ёш қароқчига Крок-митан ёки бўлмасам Луп-гару тўғрисидаги эртаклар айтилмагунича ухлай ололмаслигини қаёқдан ҳам билсин, яна кенжатой Элодия ҳам алла эшитиб, тебранишсиз кўз юмиши ўлгудай қийин эканлигини аёл бечора ниҳоят аранг тушуниб етди.
“Яхшигина тавбамга таяниб қолдим, Руби хола”, — дея иқрор бўлди Мамзеле Аурелия ўз ошпазига ёрилиб, “мен учун бу болаларга қарашдан кўра ўнлаб плантацияларни бошқариш осонроқ экан. Ахир бу даҳшат-ку! Жоним ҳиқилдоғимга келди! Энди менга ҳеч қачон бола тўғрисида оғиз оча кўрманг!”
“Оҳ, Мамзеле Аурелия-ей, бу оламда болалардан-да беғуборроқ зот топа олсангиз кошки эди. Ахир болалар билан бирга маза қилиб ўйнаш катталар билан муомала қилишдан кўра ёқимлироқ эмасми? Менимча, сизга уларнинг тилини топиб олиш мушкуллик қиляпти. Бора-бора болалар билан қандай чиқишиб кетганингизни ўзингиз ҳам сезмай қоласиз”.
Шубҳасиз, Мамзеле Аурелия Руби холанинг гапларига ўша заҳотиёқ қўшила қолмади, буни қаранг-а, тўртта-бешта тўполончи билан икки кунда тил топишиб бўлармиди – бу ахир Мамзеле Аурелиядай аёл учун бениҳоят мураккаб вазифа-ку! Атига зарурат туфайлигина оналарнинг икки-уч найрангини ўзлаштириб олганига ҳам Мамзеле Аурелия Худога беҳисоб шукроналар келтирарди.
Лекин барибир Руби хола ҳақ бўлиб чиқди: Мамзеле Аурелия аста-секин барига кўникиб қолди; у кичкина безори ТиНоммининг ҳаммавақт шира юрадиган қўллари учун умрида ҳеч тутмайдиган оппоқ пешбандини тутиб оладиган бўлди, ҳаттоки тўполончининг меҳр ва ташаккур ифодаси сифатида чопқиллаб келиб чўлп-чўлп қилиб ўпишларига-да ўрганиб қолди. Не-не замонлардан бери шкаф тепасида қўл тегмай, чанг босиб ётган игна-ип солинган саватча ҳам жойидан қўзғалди, энди Мамзеле Аурелия йиртилган кийимлару тугмасиз камзулларни бутлаб қўйиш учун қўлига ҳаттоки игна олишгача мажбур бўлди. Аммо аёлнинг энг қийналган жойи бутун кун мобайнида бир нафас ҳам тинмайдиган қаттиқ бақириғу чинқириқлар, уйнинг у бурчагидан-бу бурчагигача акс-садо бериб, то қора кечгача тугамайдиган шовқин-суронлар бўлди. Лекин кечалари ҳам Мамзеле Аурелия баҳузур ухлай ололмас эди, негаки кичкина Элодиянинг иссиққина бўмбалоқ танаси аёлга маҳкам ёпишиб ётар, кенжатойнинг ўтдай нафаси Мамзеле Аурелиянинг ёноқларига гўё жажжи қушнинг қанотларидай майин уриб турарди.
Орадан икки ҳафта ўтар-ўтмай Мамзеле Аурелия ахийри бу ғалваларнинг барига кўникиб қолди, энди у ортиқ нолимай ҳам қўйди.
Бир оқшом айвонга қандайдир юмуш билан чиққан Мамзеле Аурелия кўча муюлишида уйи томонга қайрилаётган Валсиннинг таниш кўк машинасини кўриб қолди. Ҳайдовчининг ёнида кўзлари соғинчдан порлаган Оделиянинг интизор чеҳраси акс этди. Улар уйга тобора яқинлашганлари сари Мамзеле Аурелия ёш жувоннинг қувончдан ёришиб кетган юзларидан унинг уйга қайтиб келганидан беҳад хушбахт эканлигини юрак-юрагидан ҳис этди.
Шундайку-я, бироқ бу айтилмаган ва кутилмаган ташриф Мамзеле Аурелиянинг қалбига улкан қайғу тошини-да бир оннинг ўзида бостириб қўйди. У дарҳол болаларни тўплаб бериши лозим эди. Ах, бу зумраша ТиНомми қаёқда қолдийкин-а? Э-ҳа, бу шумтака бўлса-бўлмаса, оғилхонада пичоқ ўйнаб ўтирган бўлиши керак. Хўш, қизалоқлар Марселина билан Марселлета-чи, улар қаерда қолишди? Уйнинг бирор бурчагида қўғирчоқларига кўйлак бичиб, уларни ясантириш билан машғул бўлсалар керак-да. Биргина кенжатой Элодиядангина ташвиш қилмаса бўларди, негаки гўдак Мамзеле Аурелиянинг қўлларида ҳеч нарса билан иши йўқ, ўзи билан ўзи ўйнаб ётарди, аммо у онасини олиб кетган ҳайдовчи Валсиннинг қадрдон машинаси чироқларини кўриб қолиши билан севинганидан бирдан қаттиқ қичқириб юборди.
Ниҳоят, ҳамма тўс-тўполон тинчийдиган бўлди, ана энди болакайлар ўз уйларига бутунлай қайтиб кетишади. Э-воҳ, улар бунча тез кетиб қолишмаса! Ахир келганларига унча кўп бўлгани йўқ-ку! Мамзеле Аурелия пешайвон ўртасида турганча негадир ич-ичидан ёпирилиб келаётган ўкинч тўла нидога аранг дош берганча жимгина туриб қолди. У ҳатто машинанинг қандай келиб, болаларни қандай олиб кетганини ҳам сезмай қолди. Бутун атроф-жавонибдаги далалар узра қип-қизил шафақ шуълалари ила ғира-шира шом кўланкаси чўкиб борар, гўё мана шу теварак олам ҳам бу қоронғулик ичига тамомила қоришиб кетаётгандай бўларди. Жами борлиқ узра ёйилиб бораётган қирмизи туман ичида аёлнинг нигоҳи ортиқ ҳеч нарсани илғамай қолди. Унинг қулоқлари ҳаттоки машина ғилдиракларининг қулоқни қоматга келтиргудай ўткир чирқирашини-да эшитмади. Унинг қулоқларига кичкинтой безориларнинг шодон, янгроқ овозлари қаттиқ ўрнашиб қолганди.
Мамзеле Аурелия оҳиста хўрсинганча уйга кириб кетди. Ичкарида уни бир дунё юмуш кутиб турарди, болакайлар бутун уйни остин-устин қилиб юборишган, ҳаммаёқ пароканда бўлиб тўзғиб ётарди, аммо хоналарни тартибга солишга аёлнинг қўли дарров бормади. У стол олдига хомуш чўкди. Яна бир ўзи ёлғиз қолган жуссасини қуршаганча ташқаридан ўрмалаб кириб келаётган тун рутубати чулғаган совуқ хонаси ичига маъюс бир нигоҳ ташлади. Сўққабош аёл бошини қўллари устига қўйди-да, ич-ичидан отилиб келаётган сўзсиз фарёдларга ортиқ бардош беролмай охири йиғлаб юборди. Ҳа, Мамзеле Аурелия йиғлаётган эди! Лекин унинг йиғиси ҳамма аёлларникидай юмшоқ, майин йиғига ўхшамасди. Мамзеле Аурелия худди эркак кишидай, бутун юрагини пора-пора қилиб юборгудай нола билан ўкириб-ўкириб йиғларди. У ҳатто ити Понто келиб, қўлларини ялаётганини ҳам сезмас эди.
ДЕЗИРЕНИНГ ЧАҚАЛОҒИ
1
Ҳаво жуда ажойиб эди. Валмонде хоним бундай хушҳавода қизи Дезире билан унинг ҳали жишдеккина чақалоғини кўриб келиш учун Л’абри томонларни бир айланиб келмоқчи бўлди. Аёлнинг кулгуси қистарди, ахир кечагина Дезиренинг ўзи гўдак бола эди. Эрининг дарвозадан кириб келаркан, оғзи қулоғида, улкан парболиш устига рангпар юзларини яширган Валмондега қайрилиб ҳам қарамасдан ҳадеб қизчасини кўришга ошиққани ҳам кечагина эмасмиди ахир? Дезиренинг эса бунча парвоналикка арзирли айтгани бор-йўғи “дада” деган сўзни ҳижжалагани бўларди, холос.
Бир гал қизча энди эмаклай бошлаганда туйқус йўқолиб қолди, баъзилар, у йўлдан адашиб, ўз хоҳиши билан юриб кетган, деб ўйлашди, чунки бола ростданам эндигина юра бошлаган ёшда эди. Аммо кўпчилик уни атайлаб ташлаб кетишган, деб гап тарқатди. Воқеа шундаки, ўша куни кечқурун бир гуруҳ Техасликлар мато билан қопланган аравасида плантациядан пастроқда жойлашган Котон Мейс қўриқлайдиган паромдан ўтганди, ўша ерда бироз англашилмовчилик бўлгандир.
Орадан йиллар ўтиб, Валмонде хоним одамларнинг гап-сўзига зиғирча ҳам парво қилмай қўйди ва фақат битта ишончни қалбига абадий муҳрлади: бу гўдак — меҳрибон тақдирнинг унга юборган неъматидир. Ҳақиқат шундаки, Валмонде хоним ўзи туғмаган, ўз танасида ҳомила кўтармаган аёл эди. Қизалоқ гўзал, мулойим, меҳрибон ва самимий бўлиб улғайди, бечора Валмонде хонимнинг жондан азиз юрак парчасига айланди.
Дезиренинг бахт қуши ҳам кутилгандек бўлди. Бундан ўн саккиз йил аввал, бир куни у соясида дам оладиган тош устунга суянганча атрофни томоша қилиб тураркан, Арман Обигни деган навқирон йигит от миниб унинг ўша томондан ўтиб қолди, қизга кўзи тушди-ю, биринчи нигоҳдаёқ юраги жиз этди.
Обигнилар оиласида муҳаббат шунақа – бир қарашда севиб қолиш одат. Бу уларнинг қонида бор, кўришади-ю, ўқдек-чўғдек севиб қолишади. Қизиғи шундаки, Арман қизни аввал ҳам кўрган, аммо унга эътибор қилмаган экан, онаси ўлгач, саккиз ёшлигида отаси уни Париждан уйга олиб келганди, ана ўша вақтдан бери у Дезирени танирди, аслида.
Ўша куни, эшикда қизнинг сиймосини кўрганда Арманнинг қалбида уйғониб кетган меҳр, баланд тоғлардан келаётган қор кўчкисидек шиддат билан тушиб, кенг чўлда тез аланга оладиган олов каби барча тўсиқларни парчалаб, бир зумда жамики ғовларни йўқ қилди. Аммо жаноб Валмонде ҳаётнинг ўзига хос паст-баландини кўрган, сермулоҳаза одам эди, у ҳар бир иш олдидан етти марта ўлчаб, бир марта кесарди, сабр ва аниқлик билан қарор қабул қилишни маъқул кўрар, тортишишга сира жой қолдирмасди. Яъни, қизнинг номаълум насл-насаби, сирли келиб чиқишини йигитга олдиндан маълум қилишни Велмонделар ота-оналик бурчи деб билдилар. Бироқ бу ҳақиқат қизнинг кўзларида ҳам билиниб тургани билан Арман бунга тирноқчалик аҳамият бермади. Қизнинг ҳатто маҳаллийча исмиям йўқ эди. Нима қипти, йигит унга Луизиананинг энг қадимий ва шарафли исмларидан бирини беради, шу билан масала ҳал бўлади. Ниҳоят, Арман Париждан унаштириш учун бир сават гул буюртма қилди, гули келгунча йигит чексиз интиқлик билан қизга орзиқди. Гуллар етиб келгач, улар турмуш қуришди. Бирга бошлаган ҳаётларида муҳаббат ва умидга тўла янги саҳифа очилди.
2
Валмонде хоним тўрт ҳафтадан буён Дезире билан чақалоғини кўрмаганди. Л’Абрининг биринчи кўринишиёқ уни ҳар доимгидек ваҳимага солди. Бу жойни «уй» деб бўлмасди — йиллар давомида аёл қўли тегмаган, унутилган, ташландиқ харобага айланиб қолганди. Бу ерда кекса Монсеньёр Обигни уйланган, сўнг хотинини Францияда дафн этганди. Марҳума хотини, афтидан, бу уйни жон-дили билан севарди, чунки у фақат «уйим-жойим» дейдиган аёл эди. Уйнинг томи тик ва паст тушган бўлиб, қоп-қора тусга кирган, сариқ оҳак суртилган деворларни кенг айвонлар ўраб олган, бу айвонлар йиқиладиган даражада емирилиб кетганди. Уй атрофидаги баҳайбат, улуғвор дуб дарахтлари деворларга тиралганча ўсган, уларнинг қалин баргли, узун шохлари ерга етгудек осилиб турар, барглар бутун уйга ғам-ташвиш пардасидек соя соларди.
Ёш Обигни қўл остида ишлайдиган негрларни жуда қаттиқ ушларди, бечора ишчилар шодлик, эркин ҳаёт нима эканлигини унутган, бундай кунлар фақат олдинги хўжайинлари даврида қолганди. Бу пайтда Дезире янгигина оёққа туриб келаётган ёш она эди. У оппоқ, юмшоқ ипаклар ва тўрлар ичидаги кенг ётоқда дам олиб ётарди. Дераза ёнида эса сариқдан келган энага ўзини елпиб ўтирарди.
Валмонде хоним бор гавдаси билан эгилиб, Дезирени ўпди, унинг нимжон танасини меҳрибонлик билан қучоқлади. Сўнгра чақалоққа юзланди.
— Вой, бу чақалоқ эмас, полвон-ку! — деди у ҳайратга тўла овозда.
Бу пайтда Валмонделар хонадонда француз тилида сўзлашарди.
— Ҳайрон қолишингизни билгандим, — деди Дезире кулиб. — Шунақа катта бўляпти. Кичкина сут чўчқаси! Ойи, сиз унинг қўл-оёқларига бир қаранг-а, тирноқлари бўлса худди катта одамларникига ўхшайди. Шу бугун эрталаб Зандрина тирноқларини олиб қўйди. Тўғрими, Зандрина?
Аёл виқор билан салладек қилиб рўмол танғиган бошини қимирлатди:
— Mais si, Madame* .
— Йиғлашини бир кўрсангиз эди, — Дезире чақалоғининг қилиқларини тўхтамай таърифлар эди, — йиғлаганида нақ қулоғингизни тешиб юборай дейди. Ҳатто бир куни Арман уни ҳув узоқдаги Ла Бланчанинг уйидан туриб эшитибди.
Валмонде хоним бир дақиқага ҳам кўзини боладан узолмасди. У чақалоқни авайлабгина кўтарди-да, деразанинг ёруғ томонига аста олиб борди. У чақалоқни диққат билан кузатиб чиқди, сўнгра синчков назар билан Зандринага қаради, бу пайтда энаганинг кўзи далаларда, хаёлга ботиб ўтирар эди.
— Ҳа, чақалоқ катта бўлиб қолибди, ўзгарибди ҳам, — деди Валмонде хоним секин-аста чақалоғини онасининг ёнига ётқизаркан.
— Арман нима деяпти? — деб сўради у кейин.
Дезиренинг юзи янаям ёришиб кетди, шу тобда унинг юзларида чексиз бахт нурлари балқир эди.
* Ҳа, шундай, хоним. (франц.)
3
— Вой, Арманни бу маҳалладаги энг ғурурли ота деб ўйлайман, ўғил кўрганидан ўзида йўқ хурсанд, ўғил бола номимни давом эттиради, деб суюнади-да, лекин қиз боланиям шунақа яхши кўрардим, дейди-ю, аммо мен бунга унча ишонмайман, кўнглимни оғритмаслик учун шунақа деб қўйган у. — Ойи, кейин-чи, — Дезире сирли бир гап айтишга шиддат билан имо қилиб, Валмонде хонимнинг қўлини олиб, паст овозда мамнуният билан қўшиб қўйди: — Арман бола туғилгандан бери ҳеч қайси ишчисини урмади, бирортасини ҳам. Ҳатто бир куни Негриллонни атайлаб дам оламан деб оёғини куйдириб олгандаям эътиборсиз кулибгина қўйди, шунчаки Негриллон шайтоннинг ўзи-да, деб қўйди, холос. Оҳ, ойи, шунақаям бахтлиманки, ҳатто қўрқиб кетяпман.
Дезиренинг айтганлари тўғри эди.
Турмуш, ундан кейин ўғлининг туғилиши Арман Обигнининг мағрур, манман феълини анча юмшатган эди. Бечора Дезире эрининг мулойим бўлиб қолганидан чексиз суюнар, кундан-кун Арманни кўпроқ яхши кўриб кетарди. Эри қовоғини уйганда эса оёқ-қўлини титроқ босар, аммо барибир уни яхши кўраверарди. Агар кулиб қўйгудек бўлса-чи, соддадил Дезиренинг Худодан бошқа тилаги қолмасди. Бироқ Арманнинг қорачадан келган, хушбичим юзи хотинини севиб қолган кундан бери камдан-кам ҳоллардагина тундлашар, жаҳли ҳам камдан-кам чиқарди.
Бир куни чақалоқ уч ойлик бўлганда, Дезире уйида оромини бузишга таҳдид қолаётган хавф ҳиссини туйган ҳолда уйғонди. Аввалига дабдурустдан ҳаммасини тушуна олмади. Фақат кўнглида бир ғашлик ғимирлаб қолганини ҳис қиларди, қоп-қора пардалар орасидан номаълум бир сир яшириниб турар, кутилмаганда узоқ-яқин қўшниларнинг тез-тез кириб-чиқишларининг ҳисобидан адашиб кетарди. Кейин эрининг юзида ҳам ғалати, ваҳимали ўзгариш пайдо бўлиб қолган, сабабини сўрашга Дезиренинг юраги дов бермасди. Арман унга қараб гапираётганда негадир кўзларини олиб қочар, аввалги севги тўла кўзлар сўниб, адо бўлгандек эди. У уйда бўлганда ҳам ўзини йўқдек тутар, Дезире билан боладан ўзини олиб қочар, яқинига йўламасди. Ишчилар билан қиладиган муомаласидаги иблис феъли яна уни ўраб олгандек эди. Дезиренинг кўзларига дунё қоронғу бўлди, ҳатто ўлгиси келиб кетди. Бир куни туш вақти эди, иссиқ хонасида эгнида кечки халат, чарчаган, безор бўлган ҳолда елкасига тушиб турган узун, ипакдек майин сочларини бармоқлари орасида тортиб, ўйнаганча ўтирган эди. Чақалоқ ярим яланғоч, ўзининг катта, ёнғоқ дарахтидан ясалган каравотида ухлаб ётарди, унинг каравоти дабдабали, улкан тахтдек кўринар, сатин матодан тикилган ҳарир парда унга яна-да шоҳона кўриниш берар эди. Қўшниси Ла Бланченинг юзида африканча нуқси уриб турган кичкина ўғли Дезиренинг чақалоғи тепасида товус патларидан қилинган елпиғич билан уни оҳиста елпиб турарди. Дезиренинг кўзлари боласига қаттиқ, ғамгин қадалган, хаёлида унга яқинлашиб келаётган қўрқинчли туманни англашга қийналиб уринарди. Шу пайт у чақалоғидан кўзини олиб, ёнидаги болага қаради, кейин яна чақалоққа боқди, қайта-қайта шундай қилаверди.
— Оҳ!
Тилига ўзи билмаган ҳолда қаттиқ фарёдли хитоб келди, аёл буни ўзи фаҳмламади ҳам. Бирдан томирларидаги қон музга айланди, юзини ёпишқоқ, совуқ тер реза-реза бўлиб қоплади.
4
Дезире қиёфаси айни африкаликларникидек, ювош бўлиб турган болага гапириб кўрмоқчи бўлди, аммо тили калимага келишмас, соқовдек бўлиб қолганди. Титроқ товушда чақирилган исмини эшитиши билан бола бошини кўтариб қаради, бекаси унга чиқиб кет, дегандек эшикни кўрсатиб турарди. Бола каравот ёнига катта, юмшоқ елпиғични қўйди-да, итоаткорлик билан, яланг оёғининг учида, полнинг силлиқ юзаси бўйлаб оҳиста чиқиб кетди.
Аёл қимир этмай, бутун гавдаси кўз бўлиб яна чақалоғига термулди, унинг юзи тўла адоғсиз қўрқув акс этарди. Шу тобда хонага эри кириб келди, хотини борлигини пайқамасдан, стол олдига борди ва у ерда ёйилиб ётган бетартиб қоғозлар ичидан ниманидир ахтара бошлади.
— Арман, — деб чақирди хотини уни, бундай овозни эшитган одам агар ростданам одам зотидан бўлса, бу овоздан юрак-бағри тешилиб кетган бўларди. Аммо у ҳамон ўшандай эътиборсиз, пинагиниям бузмасди.
— Арман, — деб чақирди Дезире уни яна. Шундай деди-ю, аёл даст ўрнидан туриб, эрининг ёнига мажолсиз оёларини босиб зўрға борди.
— Арман, — аёл яна бир марта оғир нафас чиқарди, у ич-ичидан чексиз эзилган, эркакнинг қўлларини маҳкам ушлаб олганди, — бир марта бўлсаям боламизга қара. Сенга нима бўляпти, гапир менга.
Эри совуққонлик билан аста билагидан унинг бармоқларини бўшатди-да, аёлни ўзидан нари итарди.
— Ахир гапирсанг-чи, нега бунақа қиляпсан?! – Дезире қичқириб юборди, шунча вақт тўпланиб юрган барча алам ва сабри шу вақт охири портлади.
— Нега бунақа қиляпман, — деди Арман энсаси қотгандек, ички такаббурлик билан, — ахир ўзинг билмаяпсанми, болани оқ танли эмаслигини наҳотки кўрмаяпсанми? Бу дегани, демак, сен ҳам оқ танли эмассан, дегани, билдингми?!
Сониялар ичида бор ҳақиқат аён бўлди, айни пайтда бундай шафқасиз аёблов аёлнинг жон-жонидан ўтди, шуурсиз бир журъат билан уни рад этди.
— Бу ёлғон, бу тўғри эмас, ахир мен оқ танлиман-ку! Мана, сочларимга боқ, у жигарранг тусда, кўзларимга қара, уларнинг ранги кулранг, Арман, ахир сен буларнинг барини кўриб турибсан, кўриб турибсан-ку, танам эса оқ рангда, — Дезире яна эрининг билагига ёпишди. – Мана, қўлларимга яхшилаб қара, қўлларим сеникидан ҳам оқроқ-ку, Арман, — аёл жазава ичида қаҳ-қаҳ отиб кулди.
— Ҳа, қўлларинг Ла Бланченики билан бир хил, оппоқ, — Арман истеҳзо билан хонадан чиқиб кетди, аёлнинг бир ўзини бегуноҳ норасидаси билан, золимларча чиқди- кетди.
Орадан бироз вақт ўтиб, умидлари чилпарчин бўлган, ғамга ботган Дезире қўлига қалам олиб, Велмонде хонимга қайғу-ҳасратга тўла мактуб ёзди:
— Онажоним, қисматнинг бераҳм зарбасини кўринг: менга оқ танли эмассан, деб айтишди. Тағин бу гапни менга ўз эрим – Арман айтди. Худо ҳаққи, бу гап ёлғон эканлигини айтинг уларга! Ахир сиз бунинг ҳақиқат эмаслигини биласиз-ку! Акс ҳолда, мен ўлиб қоламан. Умримни бахтсизликда ўтказгандан кўра ўлганим яхши. Бу бахтиқаро ҳаётни мен яшай олмайман!
Велмонде хонимнинг жавоб хати қисқа эди:
— Оҳ, ўзимнинг Дезирегинам! Ўз уйингга қайт, сени яхши кўрадиган онажонинг ёнига қайт, қизим. Болангни ҳам олиб кел.
Бу хатни Дезире қўлига олиб, эрининг ишхонасидаги стол устига, ўтирадиган курсиси қаршисига очиқ қўйди. Шу вақтдан бошлаб, у тошдек ҳиссиз, нурсиз ва жонсиз аёлга айланиб қолди – аввалги Дезире гўё ўлгандек эди.
5
У бир оғиз ҳам гапирмасдан, совуқ кўзлари билан ёзилган сўзларни диққат билан ўқиб чиқди. Ҳали ҳам бирон нарса демади.
— Кетаверайми, Арман? — У қийналиб, нафаси тўхтаб қолаётгандек, қаттиқ ва ўта хавотирли овозда сўради.
— Кетавер, — деди эри қисқа ва совуқ қилиб.
— Сен менинг кетишимни истайсанми?
— Ҳа, шундай қилишингни хоҳлайман.
Арман ич-ичидан қудратли Тангри уни шафқатсизларча, ноҳақларча жазолаганни туяр ва гўё энди хотинининг қалбига айни шу жазони наштардек санчиб, Яратганга жавоб қайтарарди. Эркак энди уни ортиқ севмасди ҳам, муқаддас остонасига бу беҳаё аёл кўтариб келган шармисорлик эркаклик ғурурини ер билан бир қилганди.
Кутилмаган зарбадан эси оққан Дезире орқасига ўгирилди-да, эшик тарафга секин юрди, шунда ҳам кўнглида эри уни қайт, деб чақиради, деган шикаста умиди бор эди.
— Яхши қол, Арман, — зорланди аёл ички оғриқ билан.
Эркак жавоб қилмади. Бу унинг тақдирга урган охирги зарбаси эди. Дезире чақалоғини излаб, боланинг хонасига кирди, Зандрина чақалоқни қўлида авайлаб кўтариб турар, хонада оҳиста қадам ташлаб у ёқдан-бу ёққа бориб-келарди. Дезире жажжи фариштасини энаганинг қўлидан олди-да, ҳеч нарсани тушунтирмасдан зина бўйлаб пастга тушди, адл ўсган дуб дарахтларининг улкан шохлари тагида бир-бир босиб, кўздан йўқолди. Бу вақтда табиатда октябр ҳавоси кезар, қуёш эндигина уфққа бош қўяётган эди. Ташқарида, бепоён далаларда эса ҳамон негрлар пахта териб юрарди. Дезире эгнидаги ингичка, оппоқ либоси билан шиппакларини алитштирмади. Сочлари тўзғиган, қўнғирранг толалар ботаётган қуёш шафағида тилладек ялтирар эди. Аёл Валмонделарнинг олис экинзорларига олиб борадиган узоқ ва қатқалон йўлдан бормади. У кимсасиз, сукунат қоплаган дала ўртасидан кесиб ўтди, қуруқ поялар нозик пояфзал орқали оёқларини оғритар, шамолда силкинган юпқа кўйлаги ўт-ўлан ва тиканларга илашиб, гўё унинг дарз кетган орзулари каби парча-парча бўлиб йиртилар эди. Дезире чуқур ва лойқа дарё ёқасида тилсиз қамишзор ва толлар орасида аста-секинлик билан ғойиб бўлиб борарди. Табиат ҳам унга тун каби жимжит ҳаамроҳлик қилар, ҳар бир қадами ортидаги ўтмиш билан узилаётган ришта сингари юрагига сингир, қалби тўла чексиз ҳузун қопланган эди. У энди ҳеч қачон қайтмас эди – на бу жойга, на бу оғриққа, на бу оламга.
Орадан уч-тўрт ҳафта ўтгач, файзу таровати қолмаган Л’Абрининг сукунатини бир кутилмаган, ғалати манзара бузди. Текислаб супурилган ҳовлининг чекида улкан гулхан аланга олиб, осмонга қўрқинчли, аччиқ ҳидли дуд тортилди. Гулхан атрофини зулматга ботган хотиралар қуршаган эди.
Йўлак бошида Арман Обигни жим туриб, бу ёқиш маросимига раҳбарлик қилаётганди, у бир неча негр хизматкорларга гулханни ёқиш ва ёқилган оташни яна-да алангалатиб туришни буюрган, улар эса ғамгин, лекин итоаткор қадамлар билан буйруқни бажарар эдилар. Аллақачон нафис тол новдаларидан ўта нозик қилиб ясалган бешик бор безаклари ва зийнатлари билан гулхан ёнига қўйилган, унинг ёнида чақалоқнинг оппоқ, алвон рангдаги кийимлари ҳам ёнмоққа тайёр эди.
Шу бешик олдига яна бир неча нарсалар чиқарилди: аёллар ипак халати, бахмал ва сатиндан тикилган кўйлаклар, назокат билан безатилган шляпалар, нафис қўлқоплар… Барчаси меҳр билан совға қилинган, барчаси ўтмишдаги муҳаббат ва орзуларни ёдга соларди. Энди эса улар — пўписа қилинган ҳаётнинг ёниб кетаётган ёдгорлиги каби аланга ичида бир-бир кулга айланмоқда эди.
6
Ҳақиқатни очадиган, қалблар қулфини ечадиган он… афсуски, кеч келди. Арман мактублар сақланадиган тортмани очиб, ўтмиш ёдгорларини кўздан кечираркан, бир даста севгига тўла, соддалик билан ёзилган ёзувларнинг ўрнига фақатгина битта кичик, қиррали қоғоз парчасига дуч келди. Аввалига у буни Дезиренинг хатидир, деб ўйлади. Бироқ у хат парчасини на Дезиренинг бармоқлари ёзган, на унинг нафаси билан тўлган эди. Бу унинг онасининг эрига – Арманнинг отасига ёзган эски, бир умр сир сақланган мактуби эди. Арман хатни очди. Унда онаси турмуш ўртоғининг севгиси учун Яратганга чексиз миннатдорлик ва шукроналар айтган ва …сатрлар ичида яширинган ҳақиқатни ғоят оғир ва азобли тарзда битган эди.
“Бироқ, энг аввало, — деб ёзганди у, — мен туну кун улуғ Тангримга шукроналар айтаман, зотан у ҳаётимиз йўлини шундай белгиладики, севимли Арманимизнинг қалби энди ҳеч қачон жароҳат олмайди. У ҳеч қачон билмайди: уни жонидан ҳам ортиқ яхши кўрадиган онаси — лаънатланган қуллар наслидан эканлигини у умрбод билмайди, умрбод…”
Ўша сўнгги сатрлар Арманнинг бутун дунёси устидан сукунат каби чўкди. Асл ҳақиқатни ошкор қилган оддийгина бир мактуб парчаси, унинг юрагида чексиз ва кечиккан надомат оловини ёқди…
БИР ЖУФТ ИПАК ПАЙПОҚ
Кунларнинг бирида кичик Соммерс хонимнинг бошига сира кутилмаганда каттагина омад қуши қўниб қолди: иттифоқо у нақ ўн беш доллар топиб олди. Хонимга шугина пул ҳам жуда кўпдек бўлиб туюлди, неча замонлардан бери эгнидан қўймай кийиб келаётган эски кўйлакчасининг тор-танқис чўнтагига Худонинг берганини авайлаб тиқаркан, назарида, гўё чўнтаги ҳамманинг кўзига кўринадиган тарзда ҳаддан ташқари шишиб кетгандек бўлди. Аммо кичик хоним ўзида йўқ шод эди, ахир неча йиллардан бери унинг жажжи қўллари бунча катта пулни ушламаган, кўзлари ҳам севинч ва хотиржамликдан бу қадар чақнамаган эди.
Пулни нимага сарфлаш муаммоси бунданам ҳаяжонли кечди. Бир-икки кун ичида Соммерс хоним еттинчи осмонларда учиб юрди, хаёлида ҳамма нарсаларни сотиб олаверди, ҳисоб-китобдан ҳатто силласи қуриёзди. У ҳовлиқиб ҳаракат қилишни ҳечам истамасди, шошиб бирор хатога йўл қўйиб қўйгудек бўлса, унда охирги пушмон ўзига душман ҳолига тушиши мумкин, бундан баттари эса бўлмайди. Тунлар, атроф жим-житликка чўмган пайтларида, у уйқусиз ётар ва минг хил режаларни кўнглидан ўтказарди. Ана шунда, у пулни энг тўғри ва оқилона тарзда, бекорга совурмасдан ишлатиш йўлини аниқ тасаввур қила оларди.
Бир-икки долларни ҳар ой Жейннинг туфлиси учун бериладиган суммага қўшса, қизалоқ у туфлиларни одатдагидек кўра анча вақтгача кия олади. Шу билан бирга, ўғил болаларга янги кўйлак, Жейн билан Мэгга янги кофталар тиккани қанча метр мато керак, миссис Соммерс буларнинг ҳаммасини ҳисобини қиларди. Аслида у эски кийимларни чиройли қилиб ямашни ҳам ўйлаётганди. Мэгга албатта янги кўйлак олмаса бўлмайди. Дўкон витриналарида кўрган бежирим матолару одамнинг ақлини шоширадиган чегирмалар аёлнинг эсига тушди. Топган пулига ҳар бир фарзандига бир жуфт янги пайпоқ ҳам олиши мумкин экан, ҳеч бўлмаганда бир оз вақтга бўлсаям пайпоқ ямашдан дам олади! Ўғилларига янги бош кийим, қизларига эса денгизда кийиб юрадиган шляпалар…. Ана шундай манзара — фарзандларининг ҳаммаси ҳаётда илк бор гўзал ва озода кийиниб турган тасаввури — миссис Соммерснинг кўнглини шундай ҳаяжон ва умидга тўлдирдики, бу туйғулардан кўзи уйқу тутмади.
Қўшнилари баъзан миссис Соммерсдан олдинроқ, ҳали миссис Соммерс бўлмасидан аввал бахтлироқ, яхши кунлар кўргани ҳақида гапиришарди. Лекин аёлнинг ўзи бундай оғир ва қайғули хотираларга ботмаган. Уни ўтмишни ўйлашга бир дақиқа ҳам вақти йўқ эди. Миссис Соммерснинг ҳар бир сонияси, ҳар бир хаёли фақат бугунги кунининг ташвишлари билан тўла эди. Келажак ҳақидаги тасаввурларида гоҳида ваҳимали, нурсиз ва баҳайбат аждарҳони кўриб тургандек бўлар, аммо бахтига эртанги кун ҳечам келмасди.
Чегирма қадрини энг теран тушунадиган одам ҳам миссис Соммерс эди; у орзу қилган буюмини пастроқ нархда сотилаётганини кўрса, соатлаб-соатлаб, катта сабр билан кутаверарди. Керак бўлса, гавжум харидорлар орасидан тирсаги билан бўлсаям ўзига йўл очар, буюмни қўлига олиб, маҳкам ушлаб турар, баъзан навбати келгунча сабр-тоқат билан кутиб ўтирарди. Аммо ўша куни у анча чарчаган, силласи қуриган эди. Қорни таталаб кетган, ўша куни оғзига бир луқма ҳам овқат олмаган экан! Энди тамаддига ўтираман деса, ҳали болаларига овқат бериш, ҳали уйни йиғиштириш, бозорга чопиш дегандек, охири ўзини тушлик қилишга вақти бўлмабди. У одам камроқ бўлган пештахта олдидаги айланадиган курсига ўтирди. Кўнглидаги қўрқувни енгиб, юбка билан безакли ёпиқ матолар сотилаётган растага, одамлар орасига кириб бориш учун қувват ва матонат тўплашга уринар эди. Бирдан заифлик ҳисси устун келди-ю, аёл қўлини пештахта устига мақсадсиз қўйди.
Қўлида қўлқопи йўқ эди. Орадан бироз вақт ўтгач, у қўлини жудаям инжа, жудаям нафис бўлган нимагадир тегиб турганини сезди. Қараса, бармоқлари тагида бир жуфт ипак пайпоқлар турибди. Ёнидаги ёзувда унинг нархи нақ икки доллару эллик сентдан бир доллару тўқсон саккиз сентга туширилгани қайд этилганди, пештахта орқасида турган ёшгина ойимқиз ундан ипак пайпоқлар сифатини бир кўрасизми, деб сўраб қолди. Миссис Соммерс худди бебаҳо олмос зийнатни кўришга таклиф қилингану уни сотиб олишга қодир бўлгандек бир жилмайиб қўйди. Шундай бўлса-да, у иккала қўли билан майин, ёрқин ва силлиқ ипак пайпоқларни текшириб кўрди, уларни кўзига яқинроқ олиб келиб, бармоқлари орасида илондек силкинаётганини ҳис қилди. Аёлнинг қони қочган юзига бир дам қизиллик югуриб, қиздан сўради:
— Қараб кўринг-чи, улар орасида саккиз ярим ўлчамдагиси борми?
Айнан шу ўлчамли пайпоқлар истаганидан ҳам кўп экан, ҳатто улар бошқа хил ўлчамлардан ҳам кўпроқ экан.
Мана оч кўк ранглиги, яна қора ва қизил рангдагиси, бир нечта жигарранг ҳамда кулранг тусдагилари бор экан. Миссис Соммерс қора ранглисини танлади-да, уларга жуда узоқ ва яқиндан тикилиб қолди. Ўзини пайпоқларнинг матосини текшириб кўраётгандек тутар, сотувчи қиз эса у танлаган пайпоқлар энг сифатлиси эканлигига аёлни ишонтирар эди.
— Бир доллару тўқсон саккиз сент… – иккиланганча овозини чиқариб сасланди аёл. – Хўп, шунисини оламан.
У қизга беш долларлик купюра узатди ва қайтими билан бирга пайпоқларни ўраб беришини кутиб турди. Вой, қандай кичкина харид бўлди бу! Миссис Соммерс пайпоқларни эскирган харид сумкасига солар экан, улар сумканинг тагида йўқолиб кетгандек туюлди.
Миссис Соммерс энди чегирмалар пештахталари ёнидан юрмади, лифтга чиқиб, юқори қаватда жойлашган аёллар хонаси томон йўл олди. Шу ерда, панароқ жойда, эски пахта пайпоқларини ечиб, ҳозиргина сотиб олган янги ипак пайпоқларни кийди. Айни пайтда миссис Соммерс қилган ишини ҳечам таҳлил қилгиси келмас, ўзини на бирон нарсага ишонтирар ва на оқлар эди. У умуман ўйлашни истамасди. Гўё бир нафасга фикрлашдек оғир, чарчатувчи вазифадан дам олаётгандек, ҳаракатларини қандайдир тушунарсиз ички ёруғ бир ҳис бошқариб, уни барча маъсулиятдан озод қилгандек эди.
Бу ипак пайпоқнинг оёғига тегиши бунчаям ёқимли бўлмаса! Аёл тебратма кресло ёстиғига бошини қўйиб, бироз эркаланиб ором олишни истади. Аста ёстиққа ястаниб, бир зум шундай дам олди. Сўнгра туфлисини кийиб, боя ечган пайпоқларини ўради-да, сумкасига солди. Кейин тўғри поябзал бўлими томон кетиб, у ерда навбати келишини кутиб ўтирди.
У жуда нозик табиатли, ҳар бир майда-чуйдага аҳамият берадиган аёл эди. Сотувчи эса унинг кўнглини топишда анча қийналар, туфлиси пайпоғига мос тушмаётганини қанча тушунтирмасин, миссис Соммерсни бунга ишонтиролмасди. Сабаби миссис Соммерс ҳар бир танловга шубҳа билан қарарди. Учи қиррали, ялтироқ туфлиларни кияркан, юбкасини бир оз кўтариб, оёғини айлантириб томоша қилар, бошини бир томонга эгиб, харидини ҳар томонлама кўздан кечирарди. Оёқлари билан тўпиқлари жуда бежирим эди. Лекин барибир бир қарорга кела олмас, бу туфли унга ҳақиқатан мосми-йўқми — ажрата олмасди. Ниҳоят, аёл унга хизмат қилаётган сотувчи йигитга энг чиройли, охирги урфдаги оёқ кийимини хоҳлаётганини тортинмай айтди, ҳатто нархи бир-икки доллар қиммат бўлсаям фарқи йўқ. Ахир у шундай орзусига етишиб турибди, бир пайтлар тушида ҳам кўрмаган, лекин имкони бўлмаган шундай бахтга энди ҳеч қандай тўсиқ қолмаганди.
Миссис Соммерс умрида қўлига қўлқоп киймаган аёл эди. Онда – сонда чегирмада бўлган, нархи ақл бовар қилмас даражада арзон бўлган қўлқопларни қўлига мослаб кўрарди. Мана ҳозир у қўлқоплар растасида, тирсагини қўлқоп ёстиқчасига қўйганча, бу жажжи, майин кашфиётни томоша қиларди, билаги узун қилиб ишланган қўлқоп гўё миссис Соммерснинг қўлини сийпалаб қўярди. Аёл уни билаги бўйлаб оҳиста текисларкан, ҳафсала билан тугмаларини қадади, сўнгра қўлқоп кийган ҳар икки қўлига ҳаяжон билан, олсамми, олмасамми, деган мулоҳазада, чуқур ўйга толганча термулиб қолди. Ахир сотиб оладиган яна бир талай нарсалар ҳам бор эди. Бироз нарида, кўчанинг охирроғида дўкон пештоқига уюлган бир даста китоб ва журналлар бор эди. Миссис Соммерс худди илгаридан ўқиб юрадигандек икки дона қиммат журналлардан сотиб олди, у энди ўзини олдиндан энг ёқимли, энг чиройли нарсаларга ўргангандек ҳис қиларди. Журналларни у ўрамай, шундайлигича қўлида кўтариб кетди. Чорраҳалардан ўтаётганда юбкаларини бироз кўтариб оларди. Унинг юриш-туриши ажойиб, роса ҳайратланарли эди: пайпоқлари билан туфлиси қўлидаги нафис қўлқопларга чиппа мос тушган, миссиснинг ўзи эса энди ўзини киборлар жамиятига мансубдек, ўзига ўзи баланд ишонч билан боқарди.
Бироздан сўнг қорни жудаям очиб кетди. Бошқа пайт бўлганда уйига етгунича овқат борасидаги истакларини жиловлай олар, уйига келгач эса бир пиёла чой тайёрлаб ошхонада бор нарсасини еб, енгилгина тамадди қилиб қўярди. Лекин айни дамдаги уни ичкаридан бошқараётган юксак кечинмалари ҳеч бир истагини рад этиб, азоб чекишига йўл қўймасди. Шундоққина муюлишда бир ресторан кўринди. Миссис Соммерс ресторанга бориш нари турсин, ҳатто унинг остонасидан ҳам хатламаган эди. Баъзан ташқаридан ресторан ичидаги нафис мато билан ялтироқ шаффоф нурлар билан юмшоқ қадам ташлаб хизмат қилаётган мулойим чеҳрали официантларгина унинг кўзига кўринар эди, холос.
Ҳеч бир ҳайрат ва ҳадиксиз қадам ташлаб, ичкари кирганда унда аввалги саросима ва қўрқувдан асар ҳам йўқ эди. Бир ўзи чоғроқ стол ёнига бориб ўтиргач, зийрак официант буюртма олиш учун хонимнинг олдига борди. Миссис Соммерснинг тўйиб овқатлангиси йўқ эди, шунчаки енгил, аммо мазали нонушта қилгиси бор эди – ярим дудланган садафак* , кресс салати билан бирга тайёрланган товуқ котлети, десерт учун юмшоқ, ширин крем ҳамда бир қадаҳ Рейн шароби, охирида эса бир чашка қаҳва жоннинг роҳати учун етади. Буюртмаси тайёр бўлгунча аёл ниҳоятда эҳтиёткорлик билан қўлқопларини ечди ва авайлабгина ёнига қўйди. Кейин эса журналлардан бирини қўлига олиб, аста унга кўз югуртирди, пичоқчасининг ўтмас учида айрим саҳифаларини қирқиб олди. Буларнинг ҳаммаси бирам нашъали эди. Ресторанда у ташқарида кўрган нафислик ичкарида янаям ёрқинроқ экан, нурлар ҳам кучлироқ чарақларкан. Бу ерда бир нечта хонимлар ва жаноблар унга эътибор ҳам бермас, худди уникидек кичик-кичик стол атрофида нозик маданият билан тушлик қилишарди. Майин, ёқимли мусиқа овози эшитилиб турар, деразадан енгил шабада оқиб кирарди. Миссис Соммерс емагини еди, журналдан бир-иккита сўз ўқиган бўлди, ипак пайпоқ кийган оёқларини ликиллатганча қаҳрабодек шаробдан ҳўплаб ўтирди. Ҳеч бир нарсанинг қиймати ёки нархи уни ўйлантирмас эди ўша лаҳзаларда. Ҳисобни тўлаш учун официантга пулни узатганда, патнисга ҳам қўшимча танг ташлади. Йигит эса уни оиланинг маликаларига хос эҳтиром билан қарши олиб, чуқур эҳтиром билан таъзим қилди.
Ҳамёнда пул ҳали бор эди, миссис Соммерсни навбатдаги васвасаси — тонгги спектакль афишаси бўлди.
Театрга сал кечикиброқ кирди, томоша бироз аввал бошланиб бўлган, зал одамлар билан лиқ тўлган эди. Лекин у ер-бу ерда бўш ўриндиқлар ҳам чиқиб қолди, уни ясан-тусан қилиб олган аёллар орасига ўтқазиб қўйишди, бу хонимлар театрга спектакль кўргани эмас, шунчаки вақтини ўтказиб, ширинлик ейишга, эгниларидаги кўзга ташланиб турадиган ялтир-юлтир либосларини кўрсатишга келган эдилар. Баъзилари эса фақат спектаклни ва актёрларнинг ўйинини кўриш мақсадида йиғилган эди.
Барибир миссис Соммерснинг оромини бузадиган, унинг ғашига тегадиган ҳеч қандай важ йўқ эди атрофида. У бор вужуди билан бутун саҳна билан ўйинчилар ижросига берилди, ҳар лаҳзасида қаттиқ таъсирланди, томоша ичида яшаб, жон-дилдан завқланди. Комедия вақтида эса мириқиб кулди, трагедия қўйилганда эса ёнида ўтирган роса пардоз қилиб, кўзни қамаштирар даражада ялтироқ кийинган аёлга қўшилиб йиғлади. Фожеа ҳақида бироз дардлашдилар ҳам. Кейин кибор хоним атир ҳиди анқиган, жажжи дастрўмоли билан кўзларини артди-да, кичик миссис Соммерсга бир қути ширинлик узатди.
Томоша тугади, мусиқа овози тинди, ҳамма чиқиш эшиги томон шошди. Гўё лаззатли туш адоғига етгандек эди. Одамлар кўчада ҳар томонга тарқалди. Миссис Соммерс кўча муюлишида туриб, трамвай кутиб қолди.
Трамвайда унинг рўпарасида ўтирган, ўткир нигоҳли бир одам, гўёки миссис Соммерснинг оқарган, ҳеч қандай рангсиз юзини ўқишга тиришарди. Аммо қанча тикилмасин, бу юздан ҳеч нимани англаб етолмасди.
Аслида у ҳеч нарсани англаб етолмасди, агар у бир сеҳргар, қалбларни оча оладиган чинакам таниқли жодугар бўлган тақдирда ҳам, миссис Соммерснинг ўша пайтда қалбини титратган оғриқли орзусини асло англай олмасди — аёлнинг қалбида шундай илтижо нола қиларди: трамвай уни олиб кетсин, тўхтамасин, ҳеч қаерда тўхтамай, абадий кетаверсин…
* Садафак (устрица) — денгиз жонивори
Инглиз тилидан Қандилат Юсупова таржимаси
Kunlarning birida kenja Sommers xonimning boshiga sira kutilmaganda kattagina omad qushi qo‘nib qoldi: ittifoqo u naq o‘n besh dollar topib oldi. Xonimga shugina pul ham juda ko‘pdek bo‘lib tuyuldi, necha zamonlardan beri egnidan qo‘ymay kiyib kelayotgan eski ko‘ylakchasining tor-tanqis cho‘ntagiga Xudoning berganini avaylab tiqarkan, nazarida, go‘yo cho‘ntagi hammaning ko‘ziga ko‘rinadigan tarzda qappayib ketgandek bo‘ldi…
Keyt SHOPЕN
UCH HIKOYA
Keyt Shopen (ingl. Kate Chopin; Catherine O’Flaherty) (1850-1904) amerikalik mashhur yozuvchi hamda bir qancha roman va kichik hikoyalar muallifi. Ayni davrda ham mazkur adiba benazir ijodi tufayli yigirmanchi asrning eng yorqin ayol yozuvchilaridan biri sifatida yuqori ta’kidlanmoqda.
Keyt Chopin dastlab 1892-yildan to 1895-yilga qadar faqat bolalar va o‘smirlar uchun ijod qildi, yozuvchining o‘sha asarlari “Oylik Atlantika”, “Zamona”, “Asr jurnali” hamda “Yoshlar hamrohi” nomli turli xil jurnallarda chop etilib turdi. Keyt Chopinning asosiy kichik hikoyalari 1893-yilda nashr etilgan “Go‘dak orzusi” nomli kitobiga jamlangandir. “Bir soatlik hangoma”(1894y) va “Bo‘ron” (1898y) nomli hikoyalari ham shular jumlasidandir. Chopin faqat hikoyalar yozish bilangina cheklanib qolmasdan Amerika adabiyotida durdona asarlar sirasiga kiradigan bir nechta atoqli romanlarni ham yozib qoldirdi. Ayniqsa, uning “Gunoh”(1890y) hamda “Uyg‘onish”(1899y) nomli romanlari yozuvchi shuhratini yana-da baland cho‘qqilarga olib chiqdi.
Keyt Chopin zamonasining eng yetakchi yozuvchilaridan biri sifatida allaqachon tan olib bo‘lingan edi. Adibaning porloq nomi hamda uning sermahsul ijodi to bugungi kungacha ham o‘z qimmatini saqlab kelmoqda.
O‘KINCH
Mamzele Aureliya basavlatdan kelgan, yonoqlari qip-qizil, sochlari endi-endi oqara boshlagan, ko‘zlari atrofga hammavaqt sinchkovlik bilan boqadigan o‘rta yoshlardagi erkakshoda bir ayol edi. U odatda, boshiga ferma erkaklari kiyadigan shlyapa kiyib yurar, sovuq kunlari egniga rangi uniqib ketgan moviy yomg‘irpo‘sh bilan oyoqlariga zil-zambil kirza etiklarini ilib olardi.
Mamzele Aureliya umri bino bo‘lib, turmushga chiqish borasida sira bosh qotirib ko‘rmagan edi. Bu ayol butun hayoti mobaynida hatto sevib ham qolmagandi. Bir paytlar, yigirma yoshlik avji durkun chog‘larida uning ham qo‘lini so‘rab kelishgan, ammolekin Aureliya o‘sha zahotiyoq bu taklifni keskin rad etgandi, shunday bo‘lsa-da, mana hozir yoshi ellikka yaqinlashib qolgan bo‘lsa-da, Mamzele Aureliya bir o‘zi yolg‘iz yashab kelayotganidan zig‘ircha ham afsuslanmas edi.
Peshonani qarangki, bu g‘aroyib ayol shunday keng-katta olamda yoppa-yolg‘iz yashab kelayotgandi, albatta, Mamzele Aureliyaning sodiq iti Ponto va ekinzorlarida mehnat qiladigan negrlaru bir-ikki dona sigir, bir juft xachir, turli-tuman darrandayu parrandalar hamda ayolning qo‘shotar miltig‘ini (bu qurolni u jo‘jalariga xavf soluvchi qirg‘iylar uchun ishlatar edi) hisobga olmaganda, Aureliya butunlay so‘qqabosh edi, balkim shu yolg‘izligi sababdanmi ayol Xudoga qattiq bog‘lanib qolgandi, tunu kun ibodatini hech kanda qilmasdi.
Bir kuni ertalab osmonda to‘satdan paydo bo‘lib qolgan qora bulutlar kabi bir to‘p bolalarning uyi tomon yopirilib kelayotganiga Mamzele Aureliyaning ko‘zi tushib qoldi. Chaqirilmagan bu mehmonlaridan ayolning ko‘ngli biroz xijil tortdi. Bolalar Aureliyaning yon qo‘shnisi Odeliyaga tegishli edi, lekin, ochig‘ini aytganda, bu so‘qqabosh ayol shu paytgacha qo‘shnilarining hatto birontasi bilan ham u qadar apoq-chapoq bo‘lib ketmagan edi.
Oradan besh daqiqa o‘tar-o‘tmas, bolalari ortidan yosh juvon Odeliyaning o‘zi ham ko‘rindi. U bir qo‘lida jajji qizalog‘i Elodiyani ko‘tarib olgan, bir qo‘li bilan esa endigina etak-chechak qila boshlagan TiNommini bazo‘r yetaklab olgancha qoqilib-suqilib kelar, uning orqasidan katta qizlari Marselina bilan Marseletta ham shoshilgancha ergashib kelishardi.
Odeliyaning yuzlari xadeb yig‘layverganidan qizarib, shishib ketgandi. Gap shundaki, juvonning olis shaharda yashovchi onasi og‘ir xastalanib qolib, qizini huzuriga chaqirtirgandi, baxtga qarshi juvonning eri ham yonida emas – Texasga ketib qolgandi, Texas esa Odeliyaga dunyoning bir tupkasiday juda uzoq joy bo‘lib ko‘rinardi, ustiga-ustak ayni chog‘da yollangan haydovchi Valsin ham stansiyada ayolning yo‘liga ko‘z tutib o‘tirar edi.
“Bilaman, Mamzele Aureliya, ishingiz bir dunyo, boshingizdan oshib yotibdi, biroq bu zumrashalarni sizdan boshqa kimga ham ishonib topshira olardim, o‘tinaman, yo‘q demang, to men qaytib kelgunimcha bolalarimga ko‘z-quloq bo‘lib tursangiz. Yo‘q-yo‘q, o‘tirmayman, ovora bo‘lmang, meni stansiyada kutishyapti, Mamzele Aureliya, tushuning, boshqa choram yo‘q! Men uchun bir savob ish qiling, iltimos, kelib sizni albatta, rozi qilaman. Bir o‘zim shuncha bolalarni yo‘lda eplab olib ketolmayman, axir uzoq yo‘lda bu bolalar odamni aqldan ozdirishi turgan gap, aksiga olib erimning ham uyda emasligini ko‘rmaysizmi, Xudo ko‘rsatmasin, ishqilib, men uymalanib yetib borgunimcha onaizorim uzilib qolmasinlar-da, iloyim!” – chindanam favqulodda mushkul vaziyat Odeliyaning aqlini shoshirib qo‘ygan, juvonning toza boshi qotib qolgandi, u hatto nima deb, nima qilayotganini ham tuzukroq idrok etolmas edi.
Juvon yalina-yalina baribir bolalarini Mamzele Aureliyaning uyi ostonasida qoldirgancha shoshib jo‘nab ketdi; bolalar esa quyosh kuydirayotgan, jajji jo‘jalar oyoqlari bilan o‘t-maysalarni bemalol titkilab yurishgan hovli o‘rtasida egasiz bir o‘zlari shumshayib qolishdi, lekin xayal o‘tmay biri tortina-tortina, biri bo‘lsa behadik, zipillagancha zina bo‘ylab orqama-ketin ko‘tarila boshlashdi. Shu damda havoda moychechaklarning ajib ifori bo‘y taratar, uzoq-uzoqlardagi paxta dalalari osha ishchi negrlarning quvnoq kulgulari sadosi o‘tkir jaranglab kelmoqda edi.
Mamzele Aureliya bolakaylarga o‘zining norozi va sinchkov ko‘zlarini qadagancha serrayib turib qoldi. U bo‘mbaloq Elodiyanining og‘irligidan enkayib olgancha gandiraklab qadam bosayotgan Marselinaga xushlamaygina ko‘z qirini tashlab qo‘ydi. Shu onning o‘zida onasini so‘rayverib xarxasha qilayotgan TiNommini tinchlantirishga urinayotgan Marselitani ham bu sovuq nigohidan bebahra qo‘ymadi. Ikki-uch lahzalik shunday do‘q-po‘pisalaridan keyin Mamzele Aureliya biroz ko‘nglini bo‘shatib oldi-da, noiloj o‘zini qo‘lga olib, endi qilishi majburiy bo‘lgan ishlari rejasini o‘zicha tuzib chiqdi. Ayol dastlabki ishini to‘polonchilarning qornini to‘yg‘azishdan boshladi.
Basharti bu bolalar Mamzele Aureliyaning qo‘l ostida ishhaqi olib, mehnat qilayotgan negrlar qabilida bo‘lishganda bormidi, ayol o‘sha vaqtning o‘zidayoq bu shumtakalarni bir zumda haydab yuborgan bo‘lar edi, ammo sho‘rlik Odeliyaning ohu zorlari uning bu qarorini qat’iy cheklab turardi. Biroq baribir, bola boqish hazil ish emas-da, axir bolalar kichkina cho‘chqa bolalari emas-ku, ular hammavaqt e’tibor talab qilib, odamdan astoydil mehr kutishadi; bu murakkab vazifa esa bu kabi yumushlarga butkul noshud bo‘lgan Mamzele Aureliyaning aslo qo‘lidan kelmas edi, umrida shunday qaltis vaziyatga tushib qolishini esa ayol hatto tushida ham ko‘rmagandi.
Shuning uchun birinchi kunlari Odeliyaning polaponlariga g‘amxo‘rlik ko‘rsatishda, rosti, Mamzele Aureliya anchagina adabini yedi. Axir u jonsarak Marselettani baland va buyruqomuz ohangda gap eshitishi bilan darrov yig‘lab yuborishini qayerdan ham bilsin? Yosh Marselettaning tabiati shunaqa ekan-da! Mamzele Aureliya kichkintoy TiNommining ham gullarga ishqi baland ekanligin aniqlab oldi, kichkina bezori to gullarni bandidan uzib, bog‘dagi jami sara chechaklarni payhon qilmagunicha ko‘ngli hech joyiga tushmas ekan.
“Unga hech qaysi tanbehingiz kor qilmaydi, Mamzele Aureliya”, — deya ayolga yo‘l ko‘rsatdi Marselina, — yaxshisi, siz uni stulga bog‘lab qo‘ying. Oyim hamisha TiNommining aqlini shu tarzda kiritib qo‘yardilar”. Mamzele Aureliya bezori TiNommini bog‘lab qo‘ygan stul kenggina va qulaygina ekan chog‘i kichkintoy unda bir zumda pinakka ketib qoldi, nihoyat Mamzele Aureliya to‘polonchilardan birini shu yo‘sinda tinchitdi.
Oqshom cho‘kishi bilan ayol xuddi jo‘jalarni iniga haydab kirayotgan kabi bolakaylarning barini birma-bir joy-joylariga yotishlarini buyurdi, biroq kichkintoylar Mamzele Aureliyaning qarshisida kalovlangancha turib qolishdi. Axir ularning momiqqina yostiqlari ustiga har kech taxt qilib qo‘yiladigan tungi ko‘ylaklari qayerda qoldi, buning o‘rniga ular nima uchun xuddi xo‘kiz qamchisiday og‘ir qo‘l bilan ketlariga niqtalganlaricha yotoqlariga haydalishlari kerak? Har kech polning o‘rtasiga ularning toliqqan, quyoshda toblanib chang-chung bo‘lib ketgan oyoqlarini yuvib olishlari uchun keltirib qo‘yiladigan suv to‘la tos-chi, u qayerda qoldi? Shu tobda qizaloqlar Marselina bilan Marselettaning kulgusini qistatgan narsa, Mamzele Aureliyaning shumtaka TiNommini uxlata olmay toza xunob bo‘lib qiynalgani bo‘ldi, axir ayol bu yosh qaroqchiga Krok-mitan yoki bo‘lmasam Lup-garu to‘g‘risidagi ertaklar aytilmagunicha uxlay ololmasligini qayoqdan ham bilsin, yana kenjatoy Elodiya ham alla eshitib, tebranishsiz ko‘z yumishi o‘lguday qiyin ekanligini ayol bechora nihoyat arang tushunib yetdi.
“Yaxshigina tavbamga tayanib qoldim, Rubi xola”, — deya iqror bo‘ldi Mamzele Aureliya o‘z oshpaziga yorilib, “men uchun bu bolalarga qarashdan ko‘ra o‘nlab plantatsiyalarni boshqarish osonroq ekan. Axir bu dahshat-ku! Jonim hiqildog‘imga keldi! Endi menga hech qachon bola to‘g‘risida og‘iz ocha ko‘rmang!”
“Oh, Mamzele Aureliya-yey, bu olamda bolalardan-da beg‘uborroq zot topa olsangiz koshki edi. Axir bolalar bilan birga maza qilib o‘ynash kattalar bilan muomala qilishdan ko‘ra yoqimliroq emasmi? Menimcha, sizga ularning tilini topib olish mushkullik qilyapti. Bora-bora bolalar bilan qanday chiqishib ketganingizni o‘zingiz ham sezmay qolasiz”.
Shubhasiz, Mamzele Aureliya Rubi xolaning gaplariga o‘sha zahotiyoq qo‘shila qolmadi, buni qarang-a, to‘rtta-beshta to‘polonchi bilan ikki kunda til topishib bo‘larmidi – bu axir Mamzele Aureliyaday ayol uchun benihoyat murakkab vazifa-ku! Atiga zarurat tufayligina onalarning ikki-uch nayrangini o‘zlashtirib olganiga ham Mamzele Aureliya Xudoga behisob shukronalar keltirardi.
Lekin baribir Rubi xola haq bo‘lib chiqdi: Mamzele Aureliya asta-sekin bariga ko‘nikib qoldi; u kichkina bezori TiNommining hammavaqt shira yuradigan qo‘llari uchun umrida hech tutmaydigan oppoq peshbandini tutib oladigan bo‘ldi, hattoki to‘polonchining mehr va tashakkur ifodasi sifatida chopqillab kelib cho‘lp-cho‘lp qilib o‘pishlariga-da o‘rganib qoldi. Ne-ne zamonlardan beri shkaf tepasida qo‘l tegmay, chang bosib yotgan igna-ip solingan savatcha ham joyidan qo‘zg‘aldi, endi Mamzele Aureliya yirtilgan kiyimlaru tugmasiz kamzullarni butlab qo‘yish uchun qo‘liga hattoki igna olishgacha majbur bo‘ldi. Ammo ayolning eng qiynalgan joyi butun kun mobaynida bir nafas ham tinmaydigan qattiq baqirig‘u chinqiriqlar, uyning u burchagidan-bu burchagigacha aks-sado berib, to qora kechgacha tugamaydigan shovqin-suronlar bo‘ldi. Lekin kechalari ham Mamzele Aureliya bahuzur uxlay ololmas edi, negaki kichkina Elodiyaning issiqqina bo‘mbaloq tanasi ayolga mahkam yopishib yotar, kenjatoyning o‘tday nafasi Mamzele Aureliyaning yonoqlariga go‘yo jajji qushning qanotlariday mayin urib turardi.
Oradan ikki hafta o‘tar-o‘tmay Mamzele Aureliya axiyri bu g‘alvalarning bariga ko‘nikib qoldi, endi u ortiq nolimay ham qo‘ydi.
Bir oqshom ayvonga qandaydir yumush bilan chiqqan Mamzele Aureliya ko‘cha muyulishida uyi tomonga qayrilayotgan Valsinning tanish ko‘k mashinasini ko‘rib qoldi. Haydovchining yonida ko‘zlari sog‘inchdan porlagan Odeliyaning intizor chehrasi aks etdi. Ular uyga tobora yaqinlashganlari sari Mamzele Aureliya yosh juvonning quvonchdan yorishib ketgan yuzlaridan uning uyga qaytib kelganidan behad xushbaxt ekanligini yurak-yuragidan his etdi.
Shundayku-ya, biroq bu aytilmagan va kutilmagan tashrif Mamzele Aureliyaning qalbiga ulkan qayg‘u toshini-da bir onning o‘zida bostirib qo‘ydi. U darhol bolalarni to‘plab berishi lozim edi. Ax, bu zumrasha TiNommi qayoqda qoldiykin-a? E-ha, bu shumtaka bo‘lsa-bo‘lmasa, og‘ilxonada pichoq o‘ynab o‘tirgan bo‘lishi kerak. Xo‘sh, qizaloqlar Marselina bilan Marselleta-chi, ular qayerda qolishdi? Uyning biror burchagida qo‘g‘irchoqlariga ko‘ylak bichib, ularni yasantirish bilan mashg‘ul bo‘lsalar kerak-da. Birgina kenjatoy Elodiyadangina tashvish qilmasa bo‘lardi, negaki go‘dak Mamzele Aureliyaning qo‘llarida hech narsa bilan ishi yo‘q, o‘zi bilan o‘zi o‘ynab yotardi, ammo u onasini olib ketgan haydovchi Valsinning qadrdon mashinasi chiroqlarini ko‘rib qolishi bilan sevinganidan birdan qattiq qichqirib yubordi.
Nihoyat, hamma to‘s-to‘polon tinchiydigan bo‘ldi, ana endi bolakaylar o‘z uylariga butunlay qaytib ketishadi. E-voh, ular buncha tez ketib qolishmasa! Axir kelganlariga uncha ko‘p bo‘lgani yo‘q-ku! Mamzele Aureliya peshayvon o‘rtasida turgancha negadir ich-ichidan yopirilib kelayotgan o‘kinch to‘la nidoga arang dosh bergancha jimgina turib qoldi. U hatto mashinaning qanday kelib, bolalarni qanday olib ketganini ham sezmay qoldi. Butun atrof-javonibdagi dalalar uzra qip-qizil shafaq shu’lalari ila g‘ira-shira shom ko‘lankasi cho‘kib borar, go‘yo mana shu tevarak olam ham bu qorong‘ulik ichiga tamomila qorishib ketayotganday bo‘lardi. Jami borliq uzra yoyilib borayotgan qirmizi tuman ichida ayolning nigohi ortiq hech narsani ilg‘amay qoldi. Uning quloqlari hattoki mashina g‘ildiraklarining quloqni qomatga keltirguday o‘tkir chirqirashini-da eshitmadi. Uning quloqlariga kichkintoy bezorilarning shodon, yangroq ovozlari qattiq o‘rnashib qolgandi.
Mamzele Aureliya ohista xo‘rsingancha uyga kirib ketdi. Ichkarida uni bir dunyo yumush kutib turardi, bolakaylar butun uyni ostin-ustin qilib yuborishgan, hammayoq parokanda bo‘lib to‘zg‘ib yotardi, ammo xonalarni tartibga solishga ayolning qo‘li darrov bormadi. U stol oldiga xomush cho‘kdi. Yana bir o‘zi yolg‘iz qolgan jussasini qurshagancha tashqaridan o‘rmalab kirib kelayotgan tun rutubati chulg‘agan sovuq xonasi ichiga ma’yus bir nigoh tashladi. So‘qqabosh ayol boshini qo‘llari ustiga qo‘ydi-da, ich-ichidan otilib kelayotgan so‘zsiz faryodlarga ortiq bardosh berolmay oxiri yig‘lab yubordi. Ha, Mamzele Aureliya yig‘layotgan edi! Lekin uning yig‘isi hamma ayollarnikiday yumshoq, mayin yig‘iga o‘xshamasdi. Mamzele Aureliya xuddi erkak kishiday, butun yuragini pora-pora qilib yuborguday nola bilan o‘kirib-o‘kirib yig‘lardi. U hatto iti Ponto kelib, qo‘llarini yalayotganini ham sezmas edi.
DЕZIRЕNING CHAQALOG‘I
1
Havo juda ajoyib edi. Valmonde xonim bunday xushhavoda qizi Dezire bilan uning hali jishdekkina chaqalog‘ini ko‘rib kelish uchun L’abri tomonlarni bir aylanib kelmoqchi bo‘ldi. Ayolning kulgusi qistardi, axir kechagina Dezirening o‘zi go‘dak bola edi. Erining darvozadan kirib kelarkan, og‘zi qulog‘ida, ulkan parbolish ustiga rangpar yuzlarini yashirgan Valmondega qayrilib ham qaramasdan hadeb qizchasini ko‘rishga oshiqqani ham kechagina emasmidi axir? Dezirening esa buncha parvonalikka arzirli aytgani bor-yo‘g‘i “dada” degan so‘zni hijjalagani bo‘lardi, xolos.
Bir gal qizcha endi emaklay boshlaganda tuyqus yo‘qolib qoldi, ba’zilar, u yo‘ldan adashib, o‘z xohishi bilan yurib ketgan, deb o‘ylashdi, chunki bola rostdanam endigina yura boshlagan yoshda edi. Ammo ko‘pchilik uni ataylab tashlab ketishgan, deb gap tarqatdi. Voqea shundaki, o‘sha kuni kechqurun bir guruh Texasliklar mato bilan qoplangan aravasida plantatsiyadan pastroqda joylashgan Koton Meys qo‘riqlaydigan paromdan o‘tgandi, o‘sha yerda biroz anglashilmovchilik bo‘lgandir.
Oradan yillar o‘tib, Valmonde xonim odamlarning gap-so‘ziga zig‘ircha ham parvo qilmay qo‘ydi va faqat bitta ishonchni qalbiga abadiy muhrladi: bu go‘dak — mehribon taqdirning unga yuborgan ne’matidir. Haqiqat shundaki, Valmonde xonim o‘zi tug‘magan, o‘z tanasida homila ko‘tarmagan ayol edi. Qizaloq go‘zal, muloyim, mehribon va samimiy bo‘lib ulg‘aydi, bechora Valmonde xonimning jondan aziz yurak parchasiga aylandi.
Dezirening baxt qushi ham kutilgandek bo‘ldi. Bundan o‘n sakkiz yil avval, bir kuni u soyasida dam oladigan tosh ustunga suyangancha atrofni tomosha qilib turarkan, Arman Obigni degan navqiron yigit ot minib uning o‘sha tomondan o‘tib qoldi, qizga ko‘zi tushdi-yu, birinchi nigohdayoq yuragi jiz etdi.
Obignilar oilasida muhabbat shunaqa – bir qarashda sevib qolish odat. Bu ularning qonida bor, ko‘rishadi-yu, o‘qdek-cho‘g‘dek sevib qolishadi. Qizig‘i shundaki, Arman qizni avval ham ko‘rgan, ammo unga e’tibor qilmagan ekan, onasi o‘lgach, sakkiz yoshligida otasi uni Parijdan uyga olib kelgandi, ana o‘sha vaqtdan beri u Dezireni tanirdi, aslida.
O‘sha kuni, eshikda qizning siymosini ko‘rganda Armanning qalbida uyg‘onib ketgan mehr, baland tog‘lardan kelayotgan qor ko‘chkisidek shiddat bilan tushib, keng cho‘lda tez alanga oladigan olov kabi barcha to‘siqlarni parchalab, bir zumda jamiki g‘ovlarni yo‘q qildi. Ammo janob Valmonde hayotning o‘ziga xos past-balandini ko‘rgan, sermulohaza odam edi, u har bir ish oldidan yetti marta o‘lchab, bir marta kesardi, sabr va aniqlik bilan qaror qabul qilishni ma’qul ko‘rar, tortishishga sira joy qoldirmasdi. Ya’ni, qizning noma’lum nasl-nasabi, sirli kelib chiqishini yigitga oldindan ma’lum qilishni Velmondelar ota-onalik burchi deb bildilar. Biroq bu haqiqat qizning ko‘zlarida ham bilinib turgani bilan Arman bunga tirnoqchalik ahamiyat bermadi. Qizning hatto mahalliycha ismiyam yo‘q edi. Nima qipti, yigit unga Luiziananing eng qadimiy va sharafli ismlaridan birini beradi, shu bilan masala hal bo‘ladi. Nihoyat, Arman Parijdan unashtirish uchun bir savat gul buyurtma qildi, guli kelguncha yigit cheksiz intiqlik bilan qizga orziqdi. Gullar yetib kelgach, ular turmush qurishdi. Birga boshlagan hayotlarida muhabbat va umidga to‘la yangi sahifa ochildi.
2
Valmonde xonim to‘rt haftadan buyon Dezire bilan chaqalog‘ini ko‘rmagandi. L’Abrining birinchi ko‘rinishiyoq uni har doimgidek vahimaga soldi. Bu joyni «uy» deb bo‘lmasdi — yillar davomida ayol qo‘li tegmagan, unutilgan, tashlandiq xarobaga aylanib qolgandi. Bu yerda keksa Monsenyor Obigni uylangan, so‘ng xotinini Fransiyada dafn etgandi. Marhuma xotini, aftidan, bu uyni jon-dili bilan sevardi, chunki u faqat «uyim-joyim» deydigan ayol edi. Uyning tomi tik va past tushgan bo‘lib, qop-qora tusga kirgan, sariq ohak surtilgan devorlarni keng ayvonlar o‘rab olgan, bu ayvonlar yiqiladigan darajada yemirilib ketgandi. Uy atrofidagi bahaybat, ulug‘vor dub daraxtlari devorlarga tiralgancha o‘sgan, ularning qalin bargli, uzun shoxlari yerga yetgudek osilib turar, barglar butun uyga g‘am-tashvish pardasidek soya solardi.
Yosh Obigni qo‘l ostida ishlaydigan negrlarni juda qattiq ushlardi, bechora ishchilar shodlik, erkin hayot nima ekanligini unutgan, bunday kunlar faqat oldingi xo‘jayinlari davrida qolgandi. Bu paytda Dezire yangigina oyoqqa turib kelayotgan yosh ona edi. U oppoq, yumshoq ipaklar va to‘rlar ichidagi keng yotoqda dam olib yotardi. Deraza yonida esa sariqdan kelgan enaga o‘zini yelpib o‘tirardi.
Valmonde xonim bor gavdasi bilan egilib, Dezireni o‘pdi, uning nimjon tanasini mehribonlik bilan quchoqladi. So‘ngra chaqaloqqa yuzlandi.
— Voy, bu chaqaloq emas, polvon-ku! — dedi u hayratga to‘la ovozda.
Bu paytda Valmondelar xonadonda fransuz tilida so‘zlashardi.
— Hayron qolishingizni bilgandim, — dedi Dezire kulib. — Shunaqa katta bo‘lyapti. Kichkina sut cho‘chqasi! Oyi, siz uning qo‘l-oyoqlariga bir qarang-a, tirnoqlari bo‘lsa xuddi katta odamlarnikiga o‘xshaydi. Shu bugun ertalab Zandrina tirnoqlarini olib qo‘ydi. To‘g‘rimi, Zandrina?
Ayol viqor bilan salladek qilib ro‘mol tang‘igan boshini qimirlatdi:
— Mais si, Madame* .
— Yig‘lashini bir ko‘rsangiz edi, — Dezire chaqalog‘ining qiliqlarini to‘xtamay ta’riflar edi, — yig‘laganida naq qulog‘ingizni teshib yuboray deydi. Hatto bir kuni Arman uni huv uzoqdagi La Blanchaning uyidan turib eshitibdi.
Valmonde xonim bir daqiqaga ham ko‘zini boladan uzolmasdi. U chaqaloqni avaylabgina ko‘tardi-da, derazaning yorug‘ tomoniga asta olib bordi. U chaqaloqni diqqat bilan kuzatib chiqdi, so‘ngra sinchkov nazar bilan Zandrinaga qaradi, bu paytda enaganing ko‘zi dalalarda, xayolga botib o‘tirar edi.
— Ha, chaqaloq katta bo‘lib qolibdi, o‘zgaribdi ham, — dedi Valmonde xonim sekin-asta chaqalog‘ini onasining yoniga yotqizarkan.
— Arman nima deyapti? — deb so‘radi u keyin.
Dezirening yuzi yanayam yorishib ketdi, shu tobda uning yuzlarida cheksiz baxt nurlari balqir edi.
* Ha, shunday, xonim. (frans.)
3
— Voy, Armanni bu mahalladagi eng g‘ururli ota deb o‘ylayman, o‘g‘il ko‘rganidan o‘zida yo‘q xursand, o‘g‘il bola nomimni davom ettiradi, deb suyunadi-da, lekin qiz bolaniyam shunaqa yaxshi ko‘rardim, deydi-yu, ammo men bunga uncha ishonmayman, ko‘nglimni og‘ritmaslik uchun shunaqa deb qo‘ygan u. — Oyi, keyin-chi, — Dezire sirli bir gap aytishga shiddat bilan imo qilib, Valmonde xonimning qo‘lini olib, past ovozda mamnuniyat bilan qo‘shib qo‘ydi: — Arman bola tug‘ilgandan beri hech qaysi ishchisini urmadi, birortasini ham. Hatto bir kuni Negrillonni ataylab dam olaman deb oyog‘ini kuydirib olgandayam e’tiborsiz kulibgina qo‘ydi, shunchaki Negrillon shaytonning o‘zi-da, deb qo‘ydi, xolos. Oh, oyi, shunaqayam baxtlimanki, hatto qo‘rqib ketyapman.
Dezirening aytganlari to‘g‘ri edi.
Turmush, undan keyin o‘g‘lining tug‘ilishi Arman Obignining mag‘rur, manman fe’lini ancha yumshatgan edi. Bechora Dezire erining muloyim bo‘lib qolganidan cheksiz suyunar, kundan-kun Armanni ko‘proq yaxshi ko‘rib ketardi. Eri qovog‘ini uyganda esa oyoq-qo‘lini titroq bosar, ammo baribir uni yaxshi ko‘raverardi. Agar kulib qo‘ygudek bo‘lsa-chi, soddadil Dezirening Xudodan boshqa tilagi qolmasdi. Biroq Armanning qorachadan kelgan, xushbichim yuzi xotinini sevib qolgan kundan beri kamdan-kam hollardagina tundlashar, jahli ham kamdan-kam chiqardi.
Bir kuni chaqaloq uch oylik bo‘lganda, Dezire uyida oromini buzishga tahdid qolayotgan xavf hissini tuygan holda uyg‘ondi. Avvaliga dabdurustdan hammasini tushuna olmadi. Faqat ko‘nglida bir g‘ashlik g‘imirlab qolganini his qilardi, qop-qora pardalar orasidan noma’lum bir sir yashirinib turar, kutilmaganda uzoq-yaqin qo‘shnilarning tez-tez kirib-chiqishlarining hisobidan adashib ketardi. Keyin erining yuzida ham g‘alati, vahimali o‘zgarish paydo bo‘lib qolgan, sababini so‘rashga Dezirening yuragi dov bermasdi. Arman unga qarab gapirayotganda negadir ko‘zlarini olib qochar, avvalgi sevgi to‘la ko‘zlar so‘nib, ado bo‘lgandek edi. U uyda bo‘lganda ham o‘zini yo‘qdek tutar, Dezire bilan boladan o‘zini olib qochar, yaqiniga yo‘lamasdi. Ishchilar bilan qiladigan muomalasidagi iblis fe’li yana uni o‘rab olgandek edi. Dezirening ko‘zlariga dunyo qorong‘u bo‘ldi, hatto o‘lgisi kelib ketdi. Bir kuni tush vaqti edi, issiq xonasida egnida kechki xalat, charchagan, bezor bo‘lgan holda yelkasiga tushib turgan uzun, ipakdek mayin sochlarini barmoqlari orasida tortib, o‘ynagancha o‘tirgan edi. Chaqaloq yarim yalang‘och, o‘zining katta, yong‘oq daraxtidan yasalgan karavotida uxlab yotardi, uning karavoti dabdabali, ulkan taxtdek ko‘rinar, satin matodan tikilgan harir parda unga yana-da shohona ko‘rinish berar edi. Qo‘shnisi La Blanchening yuzida afrikancha nuqsi urib turgan kichkina o‘g‘li Dezirening chaqalog‘i tepasida tovus patlaridan qilingan yelpig‘ich bilan uni ohista yelpib turardi. Dezirening ko‘zlari bolasiga qattiq, g‘amgin qadalgan, xayolida unga yaqinlashib kelayotgan qo‘rqinchli tumanni anglashga qiynalib urinardi. Shu payt u chaqalog‘idan ko‘zini olib, yonidagi bolaga qaradi, keyin yana chaqaloqqa boqdi, qayta-qayta shunday qilaverdi.
— Oh!
Tiliga o‘zi bilmagan holda qattiq faryodli xitob keldi, ayol buni o‘zi fahmlamadi ham. Birdan tomirlaridagi qon muzga aylandi, yuzini yopishqoq, sovuq ter reza-reza bo‘lib qopladi.
4
Dezire qiyofasi ayni afrikaliklarnikidek, yuvosh bo‘lib turgan bolaga gapirib ko‘rmoqchi bo‘ldi, ammo tili kalimaga kelishmas, soqovdek bo‘lib qolgandi. Titroq tovushda chaqirilgan ismini eshitishi bilan bola boshini ko‘tarib qaradi, bekasi unga chiqib ket, degandek eshikni ko‘rsatib turardi. Bola karavot yoniga katta, yumshoq yelpig‘ichni qo‘ydi-da, itoatkorlik bilan, yalang oyog‘ining uchida, polning silliq yuzasi bo‘ylab ohista chiqib ketdi.
Ayol qimir etmay, butun gavdasi ko‘z bo‘lib yana chaqalog‘iga termuldi, uning yuzi to‘la adog‘siz qo‘rquv aks etardi. Shu tobda xonaga eri kirib keldi, xotini borligini payqamasdan, stol oldiga bordi va u yerda yoyilib yotgan betartib qog‘ozlar ichidan nimanidir axtara boshladi.
— Arman, — deb chaqirdi xotini uni, bunday ovozni eshitgan odam agar rostdanam odam zotidan bo‘lsa, bu ovozdan yurak-bag‘ri teshilib ketgan bo‘lardi. Ammo u hamon o‘shanday e’tiborsiz, pinaginiyam buzmasdi.
— Arman, — deb chaqirdi Dezire uni yana. Shunday dedi-yu, ayol dast o‘rnidan turib, erining yoniga majolsiz oyolarini bosib zo‘rg‘a bordi.
— Arman, — ayol yana bir marta og‘ir nafas chiqardi, u ich-ichidan cheksiz ezilgan, erkakning qo‘llarini mahkam ushlab olgandi, — bir marta bo‘lsayam bolamizga qara. Senga nima bo‘lyapti, gapir menga.
Eri sovuqqonlik bilan asta bilagidan uning barmoqlarini bo‘shatdi-da, ayolni o‘zidan nari itardi.
— Axir gapirsang-chi, nega bunaqa qilyapsan?! – Dezire qichqirib yubordi, shuncha vaqt to‘planib yurgan barcha alam va sabri shu vaqt oxiri portladi.
— Nega bunaqa qilyapman, — dedi Arman ensasi qotgandek, ichki takabburlik bilan, — axir o‘zing bilmayapsanmi, bolani oq tanli emasligini nahotki ko‘rmayapsanmi? Bu degani, demak, sen ham oq tanli emassan, degani, bildingmi?!
Soniyalar ichida bor haqiqat ayon bo‘ldi, ayni paytda bunday shafqasiz ayoblov ayolning jon-jonidan o‘tdi, shuursiz bir jur’at bilan uni rad etdi.
— Bu yolg‘on, bu to‘g‘ri emas, axir men oq tanliman-ku! Mana, sochlarimga boq, u jigarrang tusda, ko‘zlarimga qara, ularning rangi kulrang, Arman, axir sen bularning barini ko‘rib turibsan, ko‘rib turibsan-ku, tanam esa oq rangda, — Dezire yana erining bilagiga yopishdi. – Mana, qo‘llarimga yaxshilab qara, qo‘llarim senikidan ham oqroq-ku, Arman, — ayol jazava ichida qah-qah otib kuldi.
— Ha, qo‘llaring La Blancheniki bilan bir xil, oppoq, — Arman istehzo bilan xonadan chiqib ketdi, ayolning bir o‘zini begunoh norasidasi bilan, zolimlarcha chiqdi- ketdi.
Oradan biroz vaqt o‘tib, umidlari chilparchin bo‘lgan, g‘amga botgan Dezire qo‘liga qalam olib, Velmonde xonimga qayg‘u-hasratga to‘la maktub yozdi:
— Onajonim, qismatning berahm zarbasini ko‘ring: menga oq tanli emassan, deb aytishdi. Tag‘in bu gapni menga o‘z erim – Arman aytdi. Xudo haqqi, bu gap yolg‘on ekanligini ayting ularga! Axir siz buning haqiqat emasligini bilasiz-ku! Aks holda, men o‘lib qolaman. Umrimni baxtsizlikda o‘tkazgandan ko‘ra o‘lganim yaxshi. Bu baxtiqaro hayotni men yashay olmayman!
Velmonde xonimning javob xati qisqa edi:
— Oh, o‘zimning Dezireginam! O‘z uyingga qayt, seni yaxshi ko‘radigan onajoning yoniga qayt, qizim. Bolangni ham olib kel.
Bu xatni Dezire qo‘liga olib, erining ishxonasidagi stol ustiga, o‘tiradigan kursisi qarshisiga ochiq qo‘ydi. Shu vaqtdan boshlab, u toshdek hissiz, nursiz va jonsiz ayolga aylanib qoldi – avvalgi Dezire go‘yo o‘lgandek edi.
5
U bir og‘iz ham gapirmasdan, sovuq ko‘zlari bilan yozilgan so‘zlarni diqqat bilan o‘qib chiqdi. Hali ham biron narsa demadi.
— Ketaveraymi, Arman? — U qiynalib, nafasi to‘xtab qolayotgandek, qattiq va o‘ta xavotirli ovozda so‘radi.
— Ketaver, — dedi eri qisqa va sovuq qilib.
— Sen mening ketishimni istaysanmi?
— Ha, shunday qilishingni xohlayman.
Arman ich-ichidan qudratli Tangri uni shafqatsizlarcha, nohaqlarcha jazolaganni tuyar va go‘yo endi xotinining qalbiga ayni shu jazoni nashtardek sanchib, Yaratganga javob qaytarardi. Erkak endi uni ortiq sevmasdi ham, muqaddas ostonasiga bu behayo ayol ko‘tarib kelgan sharmisorlik erkaklik g‘ururini yer bilan bir qilgandi.
Kutilmagan zarbadan esi oqqan Dezire orqasiga o‘girildi-da, eshik tarafga sekin yurdi, shunda ham ko‘nglida eri uni qayt, deb chaqiradi, degan shikasta umidi bor edi.
— Yaxshi qol, Arman, — zorlandi ayol ichki og‘riq bilan.
Erkak javob qilmadi. Bu uning taqdirga urgan oxirgi zarbasi edi. Dezire chaqalog‘ini izlab, bolaning xonasiga kirdi, Zandrina chaqaloqni qo‘lida avaylab ko‘tarib turar, xonada ohista qadam tashlab u yoqdan-bu yoqqa borib-kelardi. Dezire jajji farishtasini enaganing qo‘lidan oldi-da, hech narsani tushuntirmasdan zina bo‘ylab pastga tushdi, adl o‘sgan dub daraxtlarining ulkan shoxlari tagida bir-bir bosib, ko‘zdan yo‘qoldi. Bu vaqtda tabiatda oktyabr havosi kezar, quyosh endigina ufqqa bosh qo‘yayotgan edi. Tashqarida, bepoyon dalalarda esa hamon negrlar paxta terib yurardi. Dezire egnidagi ingichka, oppoq libosi bilan shippaklarini alitshtirmadi. Sochlari to‘zg‘igan, qo‘ng‘irrang tolalar botayotgan quyosh shafag‘ida tilladek yaltirar edi. Ayol Valmondelarning olis ekinzorlariga olib boradigan uzoq va qatqalon yo‘ldan bormadi. U kimsasiz, sukunat qoplagan dala o‘rtasidan kesib o‘tdi, quruq poyalar nozik poyafzal orqali oyoqlarini og‘ritar, shamolda silkingan yupqa ko‘ylagi o‘t-o‘lan va tikanlarga ilashib, go‘yo uning darz ketgan orzulari kabi parcha-parcha bo‘lib yirtilar edi. Dezire chuqur va loyqa daryo yoqasida tilsiz qamishzor va tollar orasida asta-sekinlik bilan g‘oyib bo‘lib borardi. Tabiat ham unga tun kabi jimjit haamrohlik qilar, har bir qadami ortidagi o‘tmish bilan uzilayotgan rishta singari yuragiga singir, qalbi to‘la cheksiz huzun qoplangan edi. U endi hech qachon qaytmas edi – na bu joyga, na bu og‘riqqa, na bu olamga.
Oradan uch-to‘rt hafta o‘tgach, fayzu tarovati qolmagan L’Abrining sukunatini bir kutilmagan, g‘alati manzara buzdi. Tekislab supurilgan hovlining chekida ulkan gulxan alanga olib, osmonga qo‘rqinchli, achchiq hidli dud tortildi. Gulxan atrofini zulmatga botgan xotiralar qurshagan edi.
Yo‘lak boshida Arman Obigni jim turib, bu yoqish marosimiga rahbarlik qilayotgandi, u bir necha negr xizmatkorlarga gulxanni yoqish va yoqilgan otashni yana-da alangalatib turishni buyurgan, ular esa g‘amgin, lekin itoatkor qadamlar bilan buyruqni bajarar edilar. Allaqachon nafis tol novdalaridan o‘ta nozik qilib yasalgan beshik bor bezaklari va ziynatlari bilan gulxan yoniga qo‘yilgan, uning yonida chaqaloqning oppoq, alvon rangdagi kiyimlari ham yonmoqqa tayyor edi.
Shu beshik oldiga yana bir necha narsalar chiqarildi: ayollar ipak xalati, baxmal va satindan tikilgan ko‘ylaklar, nazokat bilan bezatilgan shlyapalar, nafis qo‘lqoplar… Barchasi mehr bilan sovg‘a qilingan, barchasi o‘tmishdagi muhabbat va orzularni yodga solardi. Endi esa ular — po‘pisa qilingan hayotning yonib ketayotgan yodgorligi kabi alanga ichida bir-bir kulga aylanmoqda edi.
6
Haqiqatni ochadigan, qalblar qulfini yechadigan on… afsuski, kech keldi. Arman maktublar saqlanadigan tortmani ochib, o‘tmish yodgorlarini ko‘zdan kechirarkan, bir dasta sevgiga to‘la, soddalik bilan yozilgan yozuvlarning o‘rniga faqatgina bitta kichik, qirrali qog‘oz parchasiga duch keldi. Avvaliga u buni Dezirening xatidir, deb o‘yladi. Biroq u xat parchasini na Dezirening barmoqlari yozgan, na uning nafasi bilan to‘lgan edi. Bu uning onasining eriga – Armanning otasiga yozgan eski, bir umr sir saqlangan maktubi edi. Arman xatni ochdi. Unda onasi turmush o‘rtog‘ining sevgisi uchun Yaratganga cheksiz minnatdorlik va shukronalar aytgan va …satrlar ichida yashiringan haqiqatni g‘oyat og‘ir va azobli tarzda bitgan edi.
“Biroq, eng avvalo, — deb yozgandi u, — men tunu kun ulug‘ Tangrimga shukronalar aytaman, zotan u hayotimiz yo‘lini shunday belgiladiki, sevimli Armanimizning qalbi endi hech qachon jarohat olmaydi. U hech qachon bilmaydi: uni jonidan ham ortiq yaxshi ko‘radigan onasi — la’natlangan qullar naslidan ekanligini u umrbod bilmaydi, umrbod…”
O‘sha so‘nggi satrlar Armanning butun dunyosi ustidan sukunat kabi cho‘kdi. Asl haqiqatni oshkor qilgan oddiygina bir maktub parchasi, uning yuragida cheksiz va kechikkan nadomat olovini yoqdi…
BIR JUFT IPAK PAYPOQ
Kunlarning birida kichik Sommers xonimning boshiga sira kutilmaganda kattagina omad qushi qo‘nib qoldi: ittifoqo u naq o‘n besh dollar topib oldi. Xonimga shugina pul ham juda ko‘pdek bo‘lib tuyuldi, necha zamonlardan beri egnidan qo‘ymay kiyib kelayotgan eski ko‘ylakchasining tor-tanqis cho‘ntagiga Xudoning berganini avaylab tiqarkan, nazarida, go‘yo cho‘ntagi hammaning ko‘ziga ko‘rinadigan tarzda haddan tashqari shishib ketgandek bo‘ldi. Ammo kichik xonim o‘zida yo‘q shod edi, axir necha yillardan beri uning jajji qo‘llari buncha katta pulni ushlamagan, ko‘zlari ham sevinch va xotirjamlikdan bu qadar chaqnamagan edi.
Pulni nimaga sarflash muammosi bundanam hayajonli kechdi. Bir-ikki kun ichida Sommers xonim yettinchi osmonlarda uchib yurdi, xayolida hamma narsalarni sotib olaverdi, hisob-kitobdan hatto sillasi quriyozdi. U hovliqib harakat qilishni hecham istamasdi, shoshib biror xatoga yo‘l qo‘yib qo‘ygudek bo‘lsa, unda oxirgi pushmon o‘ziga dushman holiga tushishi mumkin, bundan battari esa bo‘lmaydi. Tunlar, atrof jim-jitlikka cho‘mgan paytlarida, u uyqusiz yotar va ming xil rejalarni ko‘nglidan o‘tkazardi. Ana shunda, u pulni eng to‘g‘ri va oqilona tarzda, bekorga sovurmasdan ishlatish yo‘lini aniq tasavvur qila olardi.
Bir-ikki dollarni har oy Jeynning tuflisi uchun beriladigan summaga qo‘shsa, qizaloq u tuflilarni odatdagidek ko‘ra ancha vaqtgacha kiya oladi. Shu bilan birga, o‘g‘il bolalarga yangi ko‘ylak, Jeyn bilan Megga yangi koftalar tikkani qancha metr mato kerak, missis Sommers bularning hammasini hisobini qilardi. Aslida u eski kiyimlarni chiroyli qilib yamashni ham o‘ylayotgandi. Megga albatta yangi ko‘ylak olmasa bo‘lmaydi. Do‘kon vitrinalarida ko‘rgan bejirim matolaru odamning aqlini shoshiradigan chegirmalar ayolning esiga tushdi. Topgan puliga har bir farzandiga bir juft yangi paypoq ham olishi mumkin ekan, hech bo‘lmaganda bir oz vaqtga bo‘lsayam paypoq yamashdan dam oladi! O‘g‘illariga yangi bosh kiyim, qizlariga esa dengizda kiyib yuradigan shlyapalar…. Ana shunday manzara — farzandlarining hammasi hayotda ilk bor go‘zal va ozoda kiyinib turgan tasavvuri — missis Sommersning ko‘nglini shunday hayajon va umidga to‘ldirdiki, bu tuyg‘ulardan ko‘zi uyqu tutmadi.
Qo‘shnilari ba’zan missis Sommersdan oldinroq, hali missis Sommers bo‘lmasidan avval baxtliroq, yaxshi kunlar ko‘rgani haqida gapirishardi. Lekin ayolning o‘zi bunday og‘ir va qayg‘uli xotiralarga botmagan. Uni o‘tmishni o‘ylashga bir daqiqa ham vaqti yo‘q edi. Missis Sommersning har bir soniyasi, har bir xayoli faqat bugungi kunining tashvishlari bilan to‘la edi. Kelajak haqidagi tasavvurlarida gohida vahimali, nursiz va bahaybat ajdarhoni ko‘rib turgandek bo‘lar, ammo baxtiga ertangi kun hecham kelmasdi.
Chegirma qadrini eng teran tushunadigan odam ham missis Sommers edi; u orzu qilgan buyumini pastroq narxda sotilayotganini ko‘rsa, soatlab-soatlab, katta sabr bilan kutaverardi. Kerak bo‘lsa, gavjum xaridorlar orasidan tirsagi bilan bo‘lsayam o‘ziga yo‘l ochar, buyumni qo‘liga olib, mahkam ushlab turar, ba’zan navbati kelguncha sabr-toqat bilan kutib o‘tirardi. Ammo o‘sha kuni u ancha charchagan, sillasi qurigan edi. Qorni tatalab ketgan, o‘sha kuni og‘ziga bir luqma ham ovqat olmagan ekan! Endi tamaddiga o‘tiraman desa, hali bolalariga ovqat berish, hali uyni yig‘ishtirish, bozorga chopish degandek, oxiri o‘zini tushlik qilishga vaqti bo‘lmabdi. U odam kamroq bo‘lgan peshtaxta oldidagi aylanadigan kursiga o‘tirdi. Ko‘nglidagi qo‘rquvni yengib, yubka bilan bezakli yopiq matolar sotilayotgan rastaga, odamlar orasiga kirib borish uchun quvvat va matonat to‘plashga urinar edi. Birdan zaiflik hissi ustun keldi-yu, ayol qo‘lini peshtaxta ustiga maqsadsiz qo‘ydi.
Qo‘lida qo‘lqopi yo‘q edi. Oradan biroz vaqt o‘tgach, u qo‘lini judayam inja, judayam nafis bo‘lgan nimagadir tegib turganini sezdi. Qarasa, barmoqlari tagida bir juft ipak paypoqlar turibdi. Yonidagi yozuvda uning narxi naq ikki dollaru ellik sentdan bir dollaru to‘qson sakkiz sentga tushirilgani qayd etilgandi, peshtaxta orqasida turgan yoshgina oyimqiz undan ipak paypoqlar sifatini bir ko‘rasizmi, deb so‘rab qoldi. Missis Sommers xuddi bebaho olmos ziynatni ko‘rishga taklif qilinganu uni sotib olishga qodir bo‘lgandek bir jilmayib qo‘ydi. Shunday bo‘lsa-da, u ikkala qo‘li bilan mayin, yorqin va silliq ipak paypoqlarni tekshirib ko‘rdi, ularni ko‘ziga yaqinroq olib kelib, barmoqlari orasida ilondek silkinayotganini his qildi. Ayolning qoni qochgan yuziga bir dam qizillik yugurib, qizdan so‘radi:
— Qarab ko‘ring-chi, ular orasida sakkiz yarim o‘lchamdagisi bormi?
Aynan shu o‘lchamli paypoqlar istaganidan ham ko‘p ekan, hatto ular boshqa xil o‘lchamlardan ham ko‘proq ekan.
Mana och ko‘k rangligi, yana qora va qizil rangdagisi, bir nechta jigarrang hamda kulrang tusdagilari bor ekan. Missis Sommers qora ranglisini tanladi-da, ularga juda uzoq va yaqindan tikilib qoldi. O‘zini paypoqlarning matosini tekshirib ko‘rayotgandek tutar, sotuvchi qiz esa u tanlagan paypoqlar eng sifatlisi ekanligiga ayolni ishontirar edi.
— Bir dollaru to‘qson sakkiz sent… – ikkilangancha ovozini chiqarib saslandi ayol. – Xo‘p, shunisini olaman.
U qizga besh dollarlik kupyura uzatdi va qaytimi bilan birga paypoqlarni o‘rab berishini kutib turdi. Voy, qanday kichkina xarid bo‘ldi bu! Missis Sommers paypoqlarni eskirgan xarid sumkasiga solar ekan, ular sumkaning tagida yo‘qolib ketgandek tuyuldi.
Missis Sommers endi chegirmalar peshtaxtalari yonidan yurmadi, liftga chiqib, yuqori qavatda joylashgan ayollar xonasi tomon yo‘l oldi. Shu yerda, panaroq joyda, eski paxta paypoqlarini yechib, hozirgina sotib olgan yangi ipak paypoqlarni kiydi. Ayni paytda missis Sommers qilgan ishini hecham tahlil qilgisi kelmas, o‘zini na biron narsaga ishontirar va na oqlar edi. U umuman o‘ylashni istamasdi. Go‘yo bir nafasga fikrlashdek og‘ir, charchatuvchi vazifadan dam olayotgandek, harakatlarini qandaydir tushunarsiz ichki yorug‘ bir his boshqarib, uni barcha ma’suliyatdan ozod qilgandek edi.
Bu ipak paypoqning oyog‘iga tegishi bunchayam yoqimli bo‘lmasa! Ayol tebratma kreslo yostig‘iga boshini qo‘yib, biroz erkalanib orom olishni istadi. Asta yostiqqa yastanib, bir zum shunday dam oldi. So‘ngra tuflisini kiyib, boya yechgan paypoqlarini o‘radi-da, sumkasiga soldi. Keyin to‘g‘ri poyabzal bo‘limi tomon ketib, u yerda navbati kelishini kutib o‘tirdi.
U juda nozik tabiatli, har bir mayda-chuydaga ahamiyat beradigan ayol edi. Sotuvchi esa uning ko‘nglini topishda ancha qiynalar, tuflisi paypog‘iga mos tushmayotganini qancha tushuntirmasin, missis Sommersni bunga ishontirolmasdi. Sababi missis Sommers har bir tanlovga shubha bilan qarardi. Uchi qirrali, yaltiroq tuflilarni kiyarkan, yubkasini bir oz ko‘tarib, oyog‘ini aylantirib tomosha qilar, boshini bir tomonga egib, xaridini har tomonlama ko‘zdan kechirardi. Oyoqlari bilan to‘piqlari juda bejirim edi. Lekin baribir bir qarorga kela olmas, bu tufli unga haqiqatan mosmi-yo‘qmi — ajrata olmasdi. Nihoyat, ayol unga xizmat qilayotgan sotuvchi yigitga eng chiroyli, oxirgi urfdagi oyoq kiyimini xohlayotganini tortinmay aytdi, hatto narxi bir-ikki dollar qimmat bo‘lsayam farqi yo‘q. Axir u shunday orzusiga yetishib turibdi, bir paytlar tushida ham ko‘rmagan, lekin imkoni bo‘lmagan shunday baxtga endi hech qanday to‘siq qolmagandi.
Missis Sommers umrida qo‘liga qo‘lqop kiymagan ayol edi. Onda – sonda chegirmada bo‘lgan, narxi aql bovar qilmas darajada arzon bo‘lgan qo‘lqoplarni qo‘liga moslab ko‘rardi. Mana hozir u qo‘lqoplar rastasida, tirsagini qo‘lqop yostiqchasiga qo‘ygancha, bu jajji, mayin kashfiyotni tomosha qilardi, bilagi uzun qilib ishlangan qo‘lqop go‘yo missis Sommersning qo‘lini siypalab qo‘yardi. Ayol uni bilagi bo‘ylab ohista tekislarkan, hafsala bilan tugmalarini qadadi, so‘ngra qo‘lqop kiygan har ikki qo‘liga hayajon bilan, olsammi, olmasammi, degan mulohazada, chuqur o‘yga tolgancha termulib qoldi. Axir sotib oladigan yana bir talay narsalar ham bor edi. Biroz narida, ko‘chaning oxirrog‘ida do‘kon peshtoqiga uyulgan bir dasta kitob va jurnallar bor edi. Missis Sommers xuddi ilgaridan o‘qib yuradigandek ikki dona qimmat jurnallardan sotib oldi, u endi o‘zini oldindan eng yoqimli, eng chiroyli narsalarga o‘rgangandek his qilardi. Jurnallarni u o‘ramay, shundayligicha qo‘lida ko‘tarib ketdi. Chorrahalardan o‘tayotganda yubkalarini biroz ko‘tarib olardi. Uning yurish-turishi ajoyib, rosa hayratlanarli edi: paypoqlari bilan tuflisi qo‘lidagi nafis qo‘lqoplarga chippa mos tushgan, missisning o‘zi esa endi o‘zini kiborlar jamiyatiga mansubdek, o‘ziga o‘zi baland ishonch bilan boqardi.
Birozdan so‘ng qorni judayam ochib ketdi. Boshqa payt bo‘lganda uyiga yetgunicha ovqat borasidagi istaklarini jilovlay olar, uyiga kelgach esa bir piyola choy tayyorlab oshxonada bor narsasini yeb, yengilgina tamaddi qilib qo‘yardi. Lekin ayni damdagi uni ichkaridan boshqarayotgan yuksak kechinmalari hech bir istagini rad etib, azob chekishiga yo‘l qo‘ymasdi. Shundoqqina muyulishda bir restoran ko‘rindi. Missis Sommers restoranga borish nari tursin, hatto uning ostonasidan ham xatlamagan edi. Ba’zan tashqaridan restoran ichidagi nafis mato bilan yaltiroq shaffof nurlar bilan yumshoq qadam tashlab xizmat qilayotgan muloyim chehrali ofitsiantlargina uning ko‘ziga ko‘rinar edi, xolos.
Hech bir hayrat va hadiksiz qadam tashlab, ichkari kirganda unda avvalgi sarosima va qo‘rquvdan asar ham yo‘q edi. Bir o‘zi chog‘roq stol yoniga borib o‘tirgach, ziyrak ofitsiant buyurtma olish uchun xonimning oldiga bordi. Missis Sommersning to‘yib ovqatlangisi yo‘q edi, shunchaki yengil, ammo mazali nonushta qilgisi bor edi – yarim dudlangan sadafak* , kress salati bilan birga tayyorlangan tovuq kotleti, desert uchun yumshoq, shirin krem hamda bir qadah Reyn sharobi, oxirida esa bir chashka qahva jonning rohati uchun yetadi. Buyurtmasi tayyor bo‘lguncha ayol nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo‘lqoplarini yechdi va avaylabgina yoniga qo‘ydi. Keyin esa jurnallardan birini qo‘liga olib, asta unga ko‘z yugurtirdi, pichoqchasining o‘tmas uchida ayrim sahifalarini qirqib oldi. Bularning hammasi biram nash’ali edi. Restoranda u tashqarida ko‘rgan nafislik ichkarida yanayam yorqinroq ekan, nurlar ham kuchliroq charaqlarkan. Bu yerda bir nechta xonimlar va janoblar unga e’tibor ham bermas, xuddi unikidek kichik-kichik stol atrofida nozik madaniyat bilan tushlik qilishardi. Mayin, yoqimli musiqa ovozi eshitilib turar, derazadan yengil shabada oqib kirardi. Missis Sommers yemagini yedi, jurnaldan bir-ikkita so‘z o‘qigan bo‘ldi, ipak paypoq kiygan oyoqlarini likillatgancha qahrabodek sharobdan ho‘plab o‘tirdi. Hech bir narsaning qiymati yoki narxi uni o‘ylantirmas edi o‘sha lahzalarda. Hisobni to‘lash uchun ofitsiantga pulni uzatganda, patnisga ham qo‘shimcha tang tashladi. Yigit esa uni oilaning malikalariga xos ehtirom bilan qarshi olib, chuqur ehtirom bilan ta’zim qildi.
Hamyonda pul hali bor edi, missis Sommersni navbatdagi vasvasasi — tonggi spektakl afishasi bo‘ldi.
Teatrga sal kechikibroq kirdi, tomosha biroz avval boshlanib bo‘lgan, zal odamlar bilan liq to‘lgan edi. Lekin u yer-bu yerda bo‘sh o‘rindiqlar ham chiqib qoldi, uni yasan-tusan qilib olgan ayollar orasiga o‘tqazib qo‘yishdi, bu xonimlar teatrga spektakl ko‘rgani emas, shunchaki vaqtini o‘tkazib, shirinlik yeyishga, egnilaridagi ko‘zga tashlanib turadigan yaltir-yultir liboslarini ko‘rsatishga kelgan edilar. Ba’zilari esa faqat spektaklni va aktyorlarning o‘yinini ko‘rish maqsadida yig‘ilgan edi.
Baribir missis Sommersning oromini buzadigan, uning g‘ashiga tegadigan hech qanday vaj yo‘q edi atrofida. U bor vujudi bilan butun sahna bilan o‘yinchilar ijrosiga berildi, har lahzasida qattiq ta’sirlandi, tomosha ichida yashab, jon-dildan zavqlandi. Komediya vaqtida esa miriqib kuldi, tragediya qo‘yilganda esa yonida o‘tirgan rosa pardoz qilib, ko‘zni qamashtirar darajada yaltiroq kiyingan ayolga qo‘shilib yig‘ladi. Fojea haqida biroz dardlashdilar ham. Keyin kibor xonim atir hidi anqigan, jajji dastro‘moli bilan ko‘zlarini artdi-da, kichik missis Sommersga bir quti shirinlik uzatdi.
Tomosha tugadi, musiqa ovozi tindi, hamma chiqish eshigi tomon shoshdi. Go‘yo lazzatli tush adog‘iga yetgandek edi. Odamlar ko‘chada har tomonga tarqaldi. Missis Sommers ko‘cha muyulishida turib, tramvay kutib qoldi.
Tramvayda uning ro‘parasida o‘tirgan, o‘tkir nigohli bir odam, go‘yoki missis Sommersning oqargan, hech qanday rangsiz yuzini o‘qishga tirishardi. Ammo qancha tikilmasin, bu yuzdan hech nimani anglab yetolmasdi.
Aslida u hech narsani anglab yetolmasdi, agar u bir sehrgar, qalblarni ocha oladigan chinakam taniqli jodugar bo‘lgan taqdirda ham, missis Sommersning o‘sha paytda qalbini titratgan og‘riqli orzusini aslo anglay olmasdi — ayolning qalbida shunday iltijo nola qilardi: tramvay uni olib ketsin, to‘xtamasin, hech qayerda to‘xtamay, abadiy ketaversin…
* Sadafak (ustritsa) — dengiz jonivori
Ingliz tilidan Qandilat Yusupova tarjimasi
Ҳикоялар шунчалар равон тилда ёзилганки, айнан ўша ҳаётда яшаётгандек бўласиз, гўё…
Ҳикояар содда тилда ажойиб ёзилган. Уларда чинакам ҳаёт акс этган..