У мункиллаб қолган бир чол эди,  Кентукки шаҳарчасидаги темирйўл зиналари устида эрта тонгдан то қош қорайгунча ўтираверарди. Шу ерга афтидан сайёҳ бўлиб келган, уст-бошлари башанг қандайдир бегона киши чолнинг рўпарасига келиб туриб қолди…

Шервуд Андерсон
КЕКСАЛИК
Аслиятдан Қандилат Юсупова таржимаси

   Таниқли адиб Шервуд Андерсон (1876-1941) АҚШ адабиётининг энг ёрқин сиймоларидан бири. У энг аввало бетакрор ҳикоянавис сифатида шуҳрат қозонган. Уильям Фолкнер, Томас Вулф, Эрнст Ҳемингуэй, Жон Стейнбек, Рэй Брэдбери каби атоқли адиблар Андерсонни ўз устозлари, у яратган асарларни тенги йўқ ижод намуналари деб эътироф этишган.

У мункиллаб қолган бир чол эди, кичкинагина Кентукки шаҳарчасидаги темирйўл зиналари устида эрта тонгдан то қош қорайгунча ўтираверарди.

Шу ерга афтидан сайёҳ бўлиб келган, уст-бошлари башанг қандайдир бегона киши чолнинг рўпарасига келиб туриб қолди.

Қария унга тортинибгина кулимсираб қўйди.

Чолнинг табассуми худди ёш боланикига ўхшарди. Юзи тиришиб, бужмайиб кетган, картошкадай дағал бурни бўлса афтида хунук қаққайиб турарди.

— Нима бўлди, биродар, бирор касаллик сизни безовта қиляптими, дейман? Айтайлик, йўталданми, шамоллашдан, сил ёки қон йўқотадиган бошқа бир касалликданми қийналяпсизми? — деб сўради у.

Чолнинг овозида юракни сирқиратиб юборадиган ялинчоқлик оҳанги зоҳир эди.

Нотаниш киши бошини тебратиб “йўқ”, деган бўлди. Қария бир пас сукут сақлади-да, кейин инқиллаганча ўрнидан туриб, базўр қаддини ростлади.

— Ҳа, қон йўқотадиган касаллик жуда ёмон-да, — деб қўйди у ўзича. Шундан сўнг оқариб кетган тилини сунъий тишлари орасидан чиқарди-да, негадир бир айлантириб қўйди. Тўсатдан титроқ қўлини бегона кишининг қўли устига қўйди-ю, бехос кулиб юборди.

— Ҳечам ташвишланманг, азизим, – деб хитоб қилди у кейин. — Мен ҳамма касалингизни даволайман – йўтал дейсизми, шамоллашингиз борми, ҳатто сил ёки бўлмасам, қон кетадиган оғриқларингизгача – бари-барига шифо топиб бераман. Мен ҳатто қўлдаги сўгалларни ҳам юлиб ташлай оламан – эҳ, аттанг, ҳозир буни қандай қилиб бажаришимни сизга тушунтириб бера олмайман-да – яхшиси бу сир бўлиб қолаверсин – энг асосийси, мен қилган меҳнатимга бир тийин ҳам пул олмайман – дарвоқе, менинг исмим Том – мен сизга маъқул келдимми ўзи?

Бегона одамнинг чеҳраси ёришди. У дўстона жилмайганча, бош ирғаб, чолнинг гапини тасдиқлаган бўлди. Шу топда қариянинг хардамхаёллиги қўзиб, бирдан олма-терма гапларини айтиб, алжирай бошлади.

— Менинг отам ўлгудай қаттиққўл одам эди, — дея ҳикоясини бошлаб кетди чол. — У менга ўхшаб кетарди, айнан касб-коримиз жиҳатдан, яъни отам ҳам мендай темирчи бўлиб ўтган, аммо отамнинг бошида ҳаммавақт бўйрадан қилинган шляпаси бўларди. Даладаги маккажўхори мўл ҳосил берган йиллари, у, албатта, бечора камбағалларга ҳайр-эҳсон қилар, “далага бориб, қорнингизга керагича дондан олаверинглар”, деб ҳиммат кўрсатарди, аммо уруш даврида доннинг бир бушели (Америка ва Англияда дон ўлчов бирлиги) учун беш доллардан тўлаб, охир-оқибат ўзи қуриб қолди.

Мен отамнинг айтганига кўнмай, ўзим танлаган қизга уйлангандим. Бечора олдимга келиб, юзимга очиқ-ойдин айтган эди-я:

— Том”, деган эди раҳматли, — уйланадиган қизинг менга ҳечам ёқмади.
— Сизга ёқмаса ёқмас, бироқ мен уни севаман, — деб жавоб бергандим унга.
— У менга барибир ёқмайди, — деб яна таъкидлаб қўйганди отам раҳматли.

Ўшанда ота-бола ёғоч хода устига ўтирволиб, алламаҳалгача гаплашган эдик. Ҳа, отам ажойиб одам эди-да, бўйрадан қилинган шляпасиниям ҳеч бошидан олмасди.

— Мана кўрасиз, мен тўйимизга рухсатнома олиб келаман, — деб туриб олгандим ўшанда.
— Энди мендан сариқ чақаям ололмайсан, — деганча норози бўлиб қолганди отам бечора.

Тўйим менга йигирма бир долларга тушганди – шу пулни топаман, деб жўхори даласида анча тер тўккандим – устимдан челаклаб ёмғир қуйиб турсаям, ҳатто отларим туманда ҳеч нарсани кўрмай қолган совуқ кунлардаям, ҳеч балога қарамай, жон-жаҳдим билан меҳнат қилавергандим – турмуш қурадиганларни рўйхатдан ўтказувчи ходимнинг берган саволи: “Ёшингиз йигирма бирдан ошганми ўзи?” деб сўраш бўлганди, холос. Мен ҳам, хотиним ҳам “Ҳа”, деб жавоб бергандик ўшанда. Тентаклигимизни қаранг-а, ўша кунни туфлиларимиз устига бўр билан ёзиб қўйибмиз. Отам аллақачон барини ҳал қилиб бўлганди: “Тўрт томонинг қибла”, — дедилару, бошқа гапирмай кетдилар, унинг охирги гапи ҳам шу бўлганди. Чўнтагимизда бир мириям ақчамиз йўқ, роса абгор бўлгандик. Орзиқиб кутган тўйим пешона тери қилиб қўлимга тушган 21 доллар пул эвазига тушди. Хотиним бўлса биз ҳеч қанча яшамасдан индамай ўлиб кетаверди.

Қария гапдан тўхтаб, хўрсинганча осмонга тикилиб қолди.  Қуёш уфқ томон бош қўйишга чоғланаётган, қош қорая бошлаган палла эди. Бутун само кир булутлар билан ола-була бўлиб кўринарди.

— Бир пайтлар чиройли-чиройли расмлар чизардим-а, ҳа-я, уларни бир-икки марта намойиш ҳам қилганман, — деб қўшиб қўйди чол хомуш тортиб.
— Биттагина акам бор эди, ҳозир қамоқда ётибди. Авваллари ўзимча қизиқиб, аккердеон ҳам чалиб турардим. Худди сиздай, 37 ёшимда бўлишим керак. Бир марта қамоқда, акамнинг ёнидаям ўтириб чиққанман. Ҳурпайган сочлари билан ҳам акам барибир ёқимтой бўлиб кўринаверарди. “Альберт”, — дегандим унга ўшанда, — Альберт, одам ўлдириб қўйганинг учун ич-ичингдан эзилаётган бўлсанг керак.
“Асло,- деганди у.- Зиғирчаям афсус қилмайман. Бир эмас, ўнта, юзта, ҳатто мингта одамниям ҳеч киприк қоқмай, ўлдириб кетавераман!”

Шу ерга келганда чолнинг кўнгли бузилиб, йиғлай бошлади, чўнтагидан кир рўмолчасини олиб, қалтираётган қўлларини секин артган бўлди. Бир дона тамакини қўлида эзғилаб кайф қилмоқчи бўлганди, сунъий тишлари ўрнидан силжиб, жойидан бутунлай кўчиб тушди. Чол дарров титраётган қўллари билан оғзини ёпди-да, бешбаттар уялиб кетди.

— Ҳа, мен энди қариб қолдим. Мана сиз бўлса, бошқа дунёсиз, ёшсиз, нари борса, 37 га киргандирсиз-да, аммолекин мен ёшимнинг анчасини яшаб бўлдим, — деб пичирлади чол.
— Акам ёмон одам эди – ўлгудай ичи қора эди – юзи чиройли, сочлари ярашиб турган бўлсаям, ўзи тинмай одам ўлдираверишдан завқ олаверарди. Мен кексаликдан нафратланаман – ўзим қариб қолганимдан ўзим уялиб кетаман. Қариликни Худо нари қилсин!..

Шунинг учун ҳам яқинда кетворган бир хотин олдим. Буни қаранг, унга тўрт дона мактуб ёзиб жўнатгандим, ёпирай, ҳаммасига жавоб қайтарса бўладими! Ахийри бу ерга келгач, турмуш қуриб олдик – оҳ, оҳ, унинг юришини бир кўрсангиз эди – мен хотинимга ажойиб либослар олиб бердим.

Лекин оёғи тўғри эмас-да қуриб кетгурнинг – оёқлари қийшайиб-мийшайиб ётибди – оҳ, аттанг, минг қилсаям, биринчи хотиним бебаҳо экан – ишонасизми, бармоқларим билан раҳматликнинг қўлларидаги сўгални шартта юлиб олсамам, бирор томчиям қон чиқмасди – шу сабаб бўлганми, ҳарҳолда ўз-ўзимдан йўталми, шамоллашми, сил ё қон йўқотадиган бошқа касалликларниям қўрқмай даволаб кетавераман – эшитган-уққанлар бўлса, менга дарҳол хат ёзиб юборишсин, ҳаммасига жавоб бераман – борди-ю, улар бир тийин ҳам пул жўнатишмаса, буниям зарари йўқ – қари чолга пулнинг нима кераги бор?

Чол яна ҳиқиллай бошлади, нотаниш сайёҳ бечора қарияни юпатаман, деб анча уринди. «Ахир бахтлимисиз?”- ниҳоят бир таскин сўз топгандай бўлиб сўради у.

— Бўлмасам-чи, — деди қария анча дадилланиб, лекин кўп ўтмай тағин алжирай кетди: — Мен яна яхши одамман ҳам. Истаган ерингизга бориб, мен ҳақимда бемалол сўрайверинг – исмим Том, темирчи Томман мен – хотинимнинг оёғи қийшиқ бўлсаям қадамини товусдай хиром билан босади – мен хотинимга узу-ун кўйлак олиб бердим – мана бунча, аёлим эндигина ўттизга чиқди, мен эса етмиш бешдаман – ўзиям бир дунё туфлиси бор-да хотинимнинг – ҳаммасини мен олиб берганман, лекин оёқлари қийшиқ-да – ҳа, майли, энди туфлининг тўғри юрдирадиганидан олиб бераман.

Хотиним мени ҳеч нарсани билмайдиган битта қари чол деб ўйлайди – ўзи ҳамма мени Том ҳеч вақони билмайдиган бир қария-да, деб қаттиқ адашишади – яқиндагина хотинимга этаги ерга тегадиган антиқа кўйлак олиб бердим – ана шунақа, мени Том дейдилар, ақлим ҳам бало мени, темирчи Томман мен – етмиш бешга кирган бўлсам киргандирман, аммо барибир унақа мункиллаб қолган эмасман – ахир бир томчиям қон оқизмасдан қўлдаги сўгалларни юлиб оламану – одамлар ҳеч тортинмай хат жўнатишаверсин, мен сира эринмайман, барига жавоб қайтаравераман – ахир бир тийин ҳақимни сўрамайман-ку!

Таржимон ҳақида

Қандилат Юсупова 1986 йилнинг 8 декабрида Андижонда туғилганган. 2008 йилда Ўзбекистон Давлат жаҳон тиллари университетининг инглиз тили факультетини имтиёзли тамомлаган. Унинг «Кўзларингдан қўрқаман, шеърим», «Тор сеҳри», «Ёруғ кунлар хумори», «Оҳу фарёди» номли шеърий китоблари чоп этилган. Жаҳон адабиётидан ўгирмалари ҳам матбуотда эълон қилинган.

Shervud Anderson
KEKSALIK
Asliyatdan Qandilat Yusupova tarjimasi

 Taniqli adib Shervud Anderson (1876-1941) AQSH adabiyotining eng yorqin siymolaridan biri. U eng avvalo betakror hikoyanavis sifatida shuhrat qozongan. Uil`yam Folkner, Tomas Vulf, Ernst Heminguey, Jon Steynbek, Rey Bredberi kabi atoqli adiblar Andersonni o’z ustozlari, u yaratgan asarlarni tengi yo’q ijod namunalari deb e’tirof etishgan.

U munkillab qolgan bir chol edi, kichkinagina Kentukki shaharchasidagi temiryo’l zinalari ustida erta tongdan to qosh qorayguncha o’tiraverardi.

Shu yerga aftidan sayyoh bo’lib kelgan, ust-boshlari bashang qandaydir begona kishi cholning ro’parasiga kelib turib qoldi.

Qariya unga tortinibgina kulimsirab qo’ydi.

Cholning tabassumi xuddi yosh bolanikiga o’xshardi. Yuzi tirishib, bujmayib ketgan, kartoshkaday dag’al burni bo’lsa aftida xunuk qaqqayib turardi.

— Nima bo’ldi, birodar, biror kasallik sizni bezovta qilyaptimi, deyman? Aytaylik, yo’taldanmi, shamollashdan, sil yoki qon yo’qotadigan boshqa bir kasallikdanmi qiynalyapsizmi? — deb so’radi u.

Cholning ovozida yurakni sirqiratib yuboradigan yalinchoqlik ohangi zohir edi.

Notanish kishi boshini tebratib “yo’q”, degan bo’ldi. Qariya bir pas sukut saqladi-da, keyin inqillagancha o’rnidan turib, bazo’r qaddini rostladi.

— Ha, qon yo’qotadigan kasallik juda yomon-da, — deb qo’ydi u o’zicha. Shundan so’ng oqarib ketgan tilini sun’iy tishlari orasidan chiqardi-da, negadir bir aylantirib qo’ydi. To’satdan titroq qo’lini begona kishining qo’li ustiga qo’ydi-yu, bexos kulib yubordi.

— Hecham tashvishlanmang, azizim, – deb xitob qildi u keyin. — Men hamma kasalingizni davolayman – yo’tal deysizmi, shamollashingiz bormi, hatto sil yoki bo’lmasam, qon ketadigan og’riqlaringizgacha – bari-bariga shifo topib beraman. Men hatto qo’ldagi so’gallarni ham yulib tashlay olaman – eh, attang, hozir buni qanday qilib bajarishimni sizga tushuntirib bera olmayman-da – yaxshisi bu sir bo’lib qolaversin – eng asosiysi, men qilgan mehnatimga bir tiyin ham pul olmayman – darvoqe, mening ismim Tom – men sizga ma’qul keldimmi o’zi?

Begona odamning chehrasi yorishdi. U do’stona jilmaygancha, bosh irg’ab, cholning gapini tasdiqlagan bo’ldi. Shu topda qariyaning xardamxayolligi qo’zib, birdan olma-terma gaplarini aytib, aljiray boshladi.

— Mening otam o’lguday qattiqqo’l odam edi, — deya hikoyasini boshlab ketdi chol. — U menga o’xshab ketardi, aynan kasb-korimiz jihatdan, ya’ni otam ham menday temirchi bo’lib o’tgan, ammo otamning boshida hammavaqt bo’yradan qilingan shlyapasi bo’lardi. Daladagi makkajo’xori mo’l hosil bergan yillari, u, albatta, bechora kambag’allarga hayr-ehson qilar, “dalaga borib, qorningizga keragicha dondan olaveringlar”, deb himmat ko’rsatardi, ammo urush davrida donning bir busheli (Amerika va Angliyada don o’lchov birligi) uchun besh dollardan to’lab, oxir-oqibat o’zi qurib qoldi.

Men otamning aytganiga ko’nmay, o’zim tanlagan qizga uylangandim. Bechora oldimga kelib, yuzimga ochiq-oydin aytgan edi-ya:

— Tom”, degan edi rahmatli, — uylanadigan qizing menga hecham yoqmadi.
— Sizga yoqmasa yoqmas, biroq men uni sevaman, — deb javob bergandim unga.
— U menga baribir yoqmaydi, — deb yana ta’kidlab qo’ygandi otam rahmatli.

O’shanda ota-bola yog’och xoda ustiga o’tirvolib, allamahalgacha gaplashgan edik. Ha, otam ajoyib odam edi-da, bo’yradan qilingan shlyapasiniyam hech boshidan olmasdi.

— Mana ko’rasiz, men to’yimizga ruxsatnoma olib kelaman, — deb turib olgandim o’shanda.
— Endi mendan sariq chaqayam ololmaysan, — degancha norozi bo’lib qolgandi otam bechora.

To’yim menga yigirma bir dollarga tushgandi – shu pulni topaman, deb jo’xori dalasida ancha ter to’kkandim – ustimdan chelaklab yomg’ir quyib tursayam, hatto otlarim tumanda hech narsani ko’rmay qolgan sovuq kunlardayam, hech baloga qaramay, jon-jahdim bilan mehnat qilavergandim – turmush quradiganlarni ro’yxatdan o’tkazuvchi xodimning bergan savoli: “Yoshingiz yigirma birdan oshganmi o’zi?” deb so’rash bo’lgandi, xolos. Men ham, xotinim ham “Ha”, deb javob bergandik o’shanda. Tentakligimizni qarang-a, o’sha kunni tuflilarimiz ustiga bo’r bilan yozib qo’yibmiz. Otam allaqachon barini hal qilib bo’lgandi: “To’rt tomoning qibla”, — dedilaru, boshqa gapirmay ketdilar, uning oxirgi gapi ham shu bo’lgandi. Cho’ntagimizda bir miriyam aqchamiz yo’q, rosa abgor bo’lgandik. Orziqib kutgan to’yim peshona teri qilib qo’limga tushgan 21 dollar pul evaziga tushdi. Xotinim bo’lsa biz hech qancha yashamasdan indamay o’lib ketaverdi.

Qariya gapdan to’xtab, xo’rsingancha osmonga tikilib qoldi. Quyosh ufq tomon bosh qo’yishga chog’lanayotgan, qosh qoraya boshlagan palla edi. Butun samo kir bulutlar bilan ola-bula bo’lib ko’rinardi.

— Bir paytlar chiroyli-chiroyli rasmlar chizardim-a, ha-ya, ularni bir-ikki marta namoyish ham qilganman, — deb qo’shib qo’ydi chol xomush tortib.
— Bittagina akam bor edi, hozir qamoqda yotibdi. Avvallari o’zimcha qiziqib, akkerdeon ham chalib turardim. Xuddi sizday, 37 yoshimda bo’lishim kerak. Bir marta qamoqda, akamning yonidayam o’tirib chiqqanman. Hurpaygan sochlari bilan ham akam baribir yoqimtoy bo’lib ko’rinaverardi. “Al`bert”, — degandim unga o’shanda, — Al`bert, odam o’ldirib qo’yganing uchun ich-ichingdan ezilayotgan bo’lsang kerak.
“Aslo,- degandi u.- Zig’irchayam afsus qilmayman. Bir emas, o’nta, yuzta, hatto mingta odamniyam hech kiprik qoqmay, o’ldirib ketaveraman!”

Shu yerga kelganda cholning ko’ngli buzilib, yig’lay boshladi, cho’ntagidan kir ro’molchasini olib, qaltirayotgan qo’llarini sekin artgan bo’ldi. Bir dona tamakini qo’lida ezg’ilab kayf qilmoqchi bo’lgandi, sun’iy tishlari o’rnidan siljib, joyidan butunlay ko’chib tushdi. Chol darrov titrayotgan qo’llari bilan og’zini yopdi-da, beshbattar uyalib ketdi.

— Ha, men endi qarib qoldim. Mana siz bo’lsa, boshqa dunyosiz, yoshsiz, nari borsa, 37 ga kirgandirsiz-da, ammolekin men yoshimning anchasini yashab bo’ldim, — deb pichirladi chol.
— Akam yomon odam edi – o’lguday ichi qora edi – yuzi chiroyli, sochlari yarashib turgan bo’lsayam, o’zi tinmay odam o’ldiraverishdan zavq olaverardi. Men keksalikdan nafratlanaman – o’zim qarib qolganimdan o’zim uyalib ketaman. Qarilikni Xudo nari qilsin!..

Shuning uchun ham yaqinda ketvorgan bir xotin oldim. Buni qarang, unga to’rt dona maktub yozib jo’natgandim, yopiray, hammasiga javob qaytarsa bo’ladimi! Axiyri bu yerga kelgach, turmush qurib oldik – oh, oh, uning yurishini bir ko’rsangiz edi – men xotinimga ajoyib liboslar olib berdim.

Lekin oyog’i to’g’ri emas-da qurib ketgurning – oyoqlari qiyshayib-miyshayib yotibdi – oh, attang, ming qilsayam, birinchi xotinim bebaho ekan – ishonasizmi, barmoqlarim bilan rahmatlikning qo’llaridagi so’galni shartta yulib olsamam, biror tomchiyam qon chiqmasdi – shu sabab bo’lganmi, harholda o’z-o’zimdan yo’talmi, shamollashmi, sil yo qon yo’qotadigan boshqa kasalliklarniyam qo’rqmay davolab ketaveraman – eshitgan-uqqanlar bo’lsa, menga darhol xat yozib yuborishsin, hammasiga javob beraman – bordi-yu, ular bir tiyin ham pul jo’natishmasa, buniyam zarari yo’q – qari cholga pulning nima keragi bor?

Chol yana hiqillay boshladi, notanish sayyoh bechora qariyani yupataman, deb ancha urindi. «Axir baxtlimisiz?”- nihoyat bir taskin so’z topganday bo’lib so’radi u.

— Bo’lmasam-chi, — dedi qariya ancha dadillanib, lekin ko’p o’tmay tag’in aljiray ketdi: — Men yana yaxshi odamman ham. Istagan yeringizga borib, men haqimda bemalol so’rayvering – ismim Tom, temirchi Tomman men – xotinimning oyog’i qiyshiq bo’lsayam qadamini tovusday xirom bilan bosadi – men xotinimga uzu-un ko’ylak olib berdim – mana buncha, ayolim endigina o’ttizga chiqdi, men esa yetmish beshdaman – o’ziyam bir dunyo tuflisi bor-da xotinimning – hammasini men olib berganman, lekin oyoqlari qiyshiq-da – ha, mayli, endi tuflining to’g’ri yurdiradiganidan olib beraman.

Xotinim meni hech narsani bilmaydigan bitta qari chol deb o’ylaydi – o’zi hamma meni Tom hech vaqoni bilmaydigan bir qariya-da, deb qattiq adashishadi – yaqindagina xotinimga etagi yerga tegadigan antiqa ko’ylak olib berdim – ana shunaqa, meni Tom deydilar, aqlim ham balo meni, temirchi Tomman men – yetmish beshga kirgan bo’lsam kirgandirman, ammo baribir unaqa munkillab qolgan emasman – axir bir tomchiyam qon oqizmasdan qo’ldagi so’gallarni yulib olamanu – odamlar hech tortinmay xat jo’natishaversin, men sira erinmayman, bariga javob qaytaraveraman – axir bir tiyin haqimni so’ramayman-ku!

Tarjimon haqida

Qandilat Yusupova 1986 yilning 8 dekabrida Andijonda tug’ilgangan. 2008 yilda O’zbekiston Davlat jahon tillari universitetining ingliz tili fakul`tetini imtiyozli tamomlagan. Uning «Ko’zlaringdan qo’rqaman, she’rim», «Tor sehri», «Yorug’ kunlar xumori», «Ohu faryodi» nomli she’riy kitoblari chop etilgan. Jahon adabiyotidan o’girmalari ham matbuotda e’lon qilingan.