Туркий халқлар адабиётининг тарихи жуда қадимий бўлганидек, адабий жанрларининг туғилиши ва шаклланиш жараёни ҳам узоқ тарихга эга. Бадиий адабиётнинг ҳар бир шакли маълум бир жанр асосида юзага келиши қонуниятдир. Бас, шундай экан, туркий халқларнинг исломгача бўлган даврдаги адабиётида ҳам ранг-баранг жанр ва вазн хусусиятлари мавжуд. Туркий халқлар оғзаки ижодига исломдан сўнгги ёки ҳозирги даврда адабиётшуносликда мавжуд атамалар билан ёндашиш мақсадга мувофиқ эмас. Чунки бугунги адабиётшуносликдаги мавжуд жанр, шакл ҳамда вазнни қадимги туркий адабиётдан излаш ёки ҳозирги давр атамалари билан номлаш масаланинг моҳиятини мураккаблаштиради.

Абдурашид Абдураҳмонов
ТУРКИЙ АДАБИЁТНИНГ ҚАДИМИЙ ҚАТЛАМЛАРИ
Олтинчи қисм

ҚАДИМГИ ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР АДАБИЁТИНИНГ ЖАНР ХУСУСИЯТЛАРИ

Сўз санъатининг дастлабки жанрлари инсоннинг нутқ маданияти ривожланиши билан туғилган. Демак, туркий халқлар адабиётининг тарихи жуда қадимий бўлганидек, адабий жанрларининг туғилиши ва шаклланиш жараёни ҳам узоқ тарихга эга. Бадиий адабиётнинг ҳар бир шакли маълум бир жанр асосида юзага келиши қонуниятдир. Бас, шундай экан, туркий халқларнинг исломгача бўлган даврдаги адабиётида ҳам ранг-баранг жанр ва вазн хусусиятлари мавжуд. Туркий халқлар оғзаки ижодига исломдан сўнгги ёки ҳозирги даврда адабиётшуносликда мавжуд атамалар билан ёндашиш мақсадга мувофиқ эмас. Чунки бугунги адабиётшуносликдаги мавжуд жанр, шакл ҳамда вазнни қадимги туркий адабиётдан излаш ёки ҳозирги давр атамалари билан номлаш масаланинг моҳиятини мураккаблаштиради.

Ўзбек адабиёти тарихининг қадимги даврлари ёки энг қадимги адабий ёдгорликларини ўрганишга бағишланган дарслик ва қўлланмаларда, шунингдек, бошқа тадқиқотларда ҳам «мақол», «марсия», «мунозара», «афсона», «асотир», «ривоят» каби жанрлар тўғрисида сўз юритилади. Аслида бу адабий атамалар араб тили маҳсули бўлиб, бу тушунчалар туркий халқларнинг адабий-маданий ҳаётида исломдан сўнгги даврларда юзага келган. Лекин қадимги туркий адабиётда юқоридаги атамаларни ифодалайдиган туркий тилдаги сўз, иборалар мавжуд эди. Демак, ҳар бир даврнинг адабиётидаги жанрлар ёки вазнлари ўрганилганда шу даврга хос атамалардан фойдаланиш илмий – амалий аҳамиятга эга.

Қадимги туркий халқлар оғзаки ижодининг жанр ва вазн хусусиятларини аниқлаш ҳамда адабий атама сифатида номлашга асос бўладиган манбалар мавжуддир., Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» китобидаги адабий атамалар ҳамда айрим адабий жанрларнинг номини ифодалаши мумкин бўлган сўзлар, қадимги тош ва ёзма битиклар, шунингдек, қадимги туркий халқлар оғзаки ижодидаги мазмун, ғоя ҳамда образларнинг тадрижий такомили натижаси: Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билик» достонидаги айрим тасвир ва атамалар мавзуни ёритишга хизмат қилади.

Қадимги туркий халқлар оғзаки ижодининг жанр хусусиятларини ўрганиш мавзуси адабиётшунослигимизда қисман бўлса-да ёритилган. Бу соҳанинг илк тадқиқотчиси ҳам Маҳмуд Кошғорийдир. Бизнинг замонамизда бу масалада академик Б.Валихўжаев, профессор Б.Тўхлиев, Н.Раҳмонов ва бошқаларнинг эътиборига лойиқ қарашлари мавжуд. Қуйидаги изланишлар ҳам бу мавзуни ёритишга кўмаклашади, деб ўйлаймиз.

БИЛИГ

«Девону луғотит турк»да билик сўзига «билим», «ҳикмат» ва «ақл» деб изоҳ берилган (1., 367-бет). Билга ҳикмат айтувчи, ҳикматшунос, оқил, доно, ақлли, олим кишига нисбатан қўлланади. Демак, билик – ҳикмат маълум маънода ҳозирги ўзбек тили луғат бойлигидаги мақол жанрининг мазмунини ифодалайди. Мақолда халқнинг, ижтимоий табақа ёки гуруҳнинг дунёқараши, ҳаётда тўплаган тажрибалари, кузатишлари ифодаланади. Қадимги туркийларнинг билгалари айтган биликлар ҳам шундай хусусиятга эгадир.

«Девону луғотит турк»да биликлардан кўплаб намуналар келтирилган.

Ағиз еса, кўз уязур – Оғиз еса, кўз уялур.
Этли, тиринақли эзирмас – Эт тирноқдан айрилмас.
Қарға қазға ўткўнса бути синур – Қарға учишда ғозга тақлид қилса, бути синар.
Қўш қилич қинқа сиғмас – Қўш – икки қилич бир қинға сиғмас.
Ума келса, қут келар – меҳмон келса, қут келар.
Алимчи – арслон, беримчи – сичған – Олувчи– арслон, қарзни берувчи – сичқон.

ЎТЛУК

Девону луғотит турк»да ўгит, насиҳат руҳидаги шеърлар ўтлук деб номланади. Баъзан бу атама маъносини ўвўт сўзи ҳам ифодалаган. Ўвўт асли ўгитдир. Ўтлук тарбия мавзусидаги бир неча бандли ўгит ҳамда насиҳатлардир. Девонда қофияланиш тизимига кўра ўтлук жанрига хос иккита шеър парчалари сақланиб қолган.

Ўтлук –1.

Қўшни-қўнуқ ағишқа,
Қилғил анғар ағирлик.
Артут алиб анунғил,
Эзгу тавар ўғрулуқ. I.137

Қўлса қали ўғрайин,
Бергил тақи азуқлуқ.
Қарғиш қилур умалар,
Юнчиғ кўруб қўнуқлуқ. I.272

Келса ума тушургил,
Тинсин анинг аруқлуқ.
Арпа саман яғутғил,
Булсин ати яруқлуқ. II. 366

Ўтлук –2.

Кулса киши юзингга,
Кўрклук юзин кўрунгил.
Явлақ кўзаз тилингни,
Эзгу савиғ тилангил. III.50

Ундаб улуғ табару
Тавраб келиб югургил.
Қурғақ йилин бузун кўр,
Қанда тушар қуди ил. III.76

Келса қали қатиғлиқ,
Эртар тею серингил.
Ўзлук ишин билип тур,
Анча ангар тирангил. III.252

Бўлмиш ненгир севарсан,
Ақрун ангар севингил.
Бермиш ненгик сақинма,
Азрақ ангар ўкунгил. III.372

Ҳозирги тилдаги баёни:

1

Қўни –қўшни қариндош,
Кўрсин сендан яхшилик.
Не-не совға қилишга,
Яхшироғин қил ортиқ. [1]

Келса биров йўқлашиб,
Бергил яхши озуқ нон.
Қарғаб кетар меҳмонлар,
Кутар бўлсанг гар ёмон.

Меҳмон келса ўтқазгил,
Ҳордиқ олиб тинч бўлсин.
Оти ҳам ёруғлиқда
Арпа сомонга тўлсин.

2

Кулса киши юзунгга,
Кўрклик бўлиб кўрингил.
Ширин, очиқ сўз сўйла,
Ёқмоқ учун урингил.

Бўлса оғир ишларинг,
Ўзгаларга буюрма.
Ўзингни оч қолдириб,
Бошқага озиқ берма.

Келса қанча қаттиқлик,
Ўтиб кетар, сабр этгил.
Дунё ишин билиб тур,
Ўзингни беғам тутгил.

Борлиқ мулкинг севарсан,
Унга камроқ севингил.
Кетган молга ачинма,
Унга озроқ ўкингил.

Биринчи ўтлукда меҳмон кутиш одоби, қўни-қўшнилар билан аҳил бўлиш, сахийлик ҳақида насиҳат берилади. Иккинчи ўтлукда эса, инсондаги ички ва ташқи гўзаллик улуғланган. Ширин сўзлилик, ҳаётдаги ҳар қандай қийинчиликларга бардошли бўлиш, бойликка ҳирс қўймаслик инсоний фазилат сифатида кўрсатилган.

—————-
[1] Кошғарий М. Туркий сўзлар девони. Девону луғотит турк. I том. – Т.: Ўзбекистон ФА нашриёти, 1960, 137-б. Кейинги саҳифаларда шу китобдан олинган шеърий парчалар ва кўчирмалар ёнига девон томи ва саҳифаси кўрсатилди.
——————

ТАБЗУҒ

Табзуғ туркий адабиётдаги қадимий жанрлардан биридир. Туркий халқлар топишмоқни шундай атаганлар. Девонда қуйидаги гап келтирилган: Табзу ғуқ табуздим — мен ундан бир топишмоқ сўрадим (И., 429). Топишмоқ жаҳон халқлари ўртасида кенг тарқалган жанрлардан биридир. Халқ оғзаки ижоди тарихида топишмоқнинг иккита шакли учрайди: 1. Сўз шакли, яъни яширинган нарса –ҳодисани сўз воситасида ифодалаш (Қоронғу уйда бели боғлиқ қул ётур (супурги). Бу топишмоқ ҳозирги давр оғзаки ижодида ҳам келтирилган бўлиб, у ижтимоий синфий моҳиятига кўра ўзининг қадимий қатламига эга. 2. Нарса буюм шакли, яъни нарса-буюмни кўрсатиш билан яширинган фикрни топишга даъват этиш.

Қадимги туркий халқлар ўртасида табзуғнинг нарса-буюм шакли ҳам кенг ривожланган. Геродотнинг «Тарих» китобида берилган «Доронинг Скифияга юриши» қиссасида топишмоқнинг нарса-буюм шакли келтирилган бўлиб, бу усул туркий халқлар оғзаки ижодида жуда қадим замонларда илдиз отганлигини кўрсатади. Асарда тасвирланишича, скифлар ҳукмдори Дорога қуш, сичқон, қурбақа ва бешта камон ўқини совға қилиб жўнатади. Бу нарса-буюмларда маъно яширинган бўлиб, Доро уни топиши керак эди. Форслар ҳукмдори топишмоқ-буюмнинг жавобини қуйидагича изоҳлайди.

«Скифлар менга ҳокимиятни, ер ҳамда сувини топширмоқчи. Сичқон ерда яшайди, инсондек ернинг маҳсулотидан озиқланади. Қурбақа сувда яшайди. Қуш чаққонлиги билан отга ўхшайди, камон ўқларини топширишлари эса скифларнинг бизга қаршилик кўрсатмасликларининг белгисидир».

Доро Скифияга бостириб кирганида унинг қўшини сафида Гобрий исмли доно киши бор эди. У скифлар жўнатган буюм – топишмоқни бошқача изоҳлади.

«Агар сиз, форслар, қушдек осмонга парвоз этмасаларингиз ёки сичқондек ер остига йўқолмасаларингиз ёки қурбақадек ботқоққа сакраб тушмасаларингиз ушбу камон ўқларидан ҳалок бўласизлар, ватанларингизга қайта олмайсизлар».

Буюм- топишмоқнинг ҳақиқий жавоби ҳам шу эди.

Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асарида ҳам буюм-топишмоқларнинг яхши намуналари келтирилган.

Кунтуғди элиг бир куни ёлғизликдан сиқилиб, ҳузурига Ойтўлдини чорлади. Ойтўлди келиб, ҳайратга тушди. Элигнинг қовоғи солиқ, юзи тумшайган эди. Кунтуғди уч оёқли курсида ўтирарди. Қўлида пичоқ, сўл томонида эса заҳар-заққум, ўнг томонида эса шарбат турарди.

Бу тасвир буюм-топишмоқдир. Ойтўлди унинг маъносини англаб етмагач, элигдан унинг жавобини сўрайди. Буюм-топишмоқнинг жавоби шундай эди.

1.Уч оёқли курси. Курсидаги уч оёқ унинг ўз ўрнида тўғри, оғмасдан туришига асосдир. Тўғри нарса йиқилмайди. Кунтуғди элигнинг ишлари тўғри, оғмас, яхши ва ёмонга нисбатан ҳукм чиқариши ўзгармасдир.

2.Пичоқ. Пичоқ санчилувчи ва кесувчи буюмдир. Кунтуғди даъвогар-туҳматчиларнинг ишини чўзиб ўтирмайди, барча ишларини пичоқдек кесиб, қирқиб ташлайди, адолат билан ҳал қилади.

3. Шарбат. Кунтуғди ҳузурига келган киши унинг адолатлилигидан хурсанд бўлади, севиниб, гўё ўзини шарбат ичгандек ҳис этади.

4. Заҳар-заҳқум. Зўравон, тўғриликдан қочган шахснинг насибаси заҳар-заҳқумдир. Бундай кишиларга Кунтуғди ҳукм чиқарганда улар заҳар ичгандек жонлари азоб чекади.

«Қутадғу билиг»да буюм-топишмоқларнинг келтирилиши Юсуф Хос Ҳожиб қадимги туркий халқлар оғзаки ижоди шакл-услубларидан ҳам унумли фойдаланганлигини кўрсатади.

САНДРУШ

Сандруш қадимги туркий тилда «тортишув» маъносини беради. «Девону луғотит турк»да сандрушга мисол бўла оладиган шеърлар келтирилган. Бу шеър ҳозирги адабиётшунослигимизда «Қиш ва ёз» мунозараси номи билан юритилган. Ушбу сандрушда тортишишга киришган икки предмет ўз хусусиятларини мақтайдилар, ўзгасининг қилиқларини фош этадилар. Икки фаслнинг мажозийлик хусусияти ҳаётдаги маълум табақа ёки шахсларнинг қиёфасини умумлаштиради. Қиш – ёмонлик, Ёз – яхшилик тимсолига айланади.

«Қиш ва ёз» сандруши

Тумлиғ келиб қапсади,
Қутлуғ яйиғ тепсади.
Қарлаб ажун япсади,
Эт йин ушуб эмришур. I. 430

Яй қиш била қаришти,
Эрдам ясин қуришти.
Чериг тутуб кўрушти
Ўқтағали ўтрушур. II.104

Қиш мақтанади:

Ул қар, қамуғ қишин инар,
Ашлиқ тариғ анин ўнар.
Явлақ яғи менда тинар,
Сен келибан тебрашур. II. 237

Сенда қўпар чазанлар,
Қузғу сингак йиланлар.
Дўк минг қую туманлар,
Қузруқ тикиб югрушур. III. 378

Қиш яйғару сувланур,
Эр ат менин яврулур.
Иглар ема савриюр,
Эт ен тақи бекришур. III. 294

Ёз унга жавоб беради:

Сенда қачар сундалач,
Мэнда тинар қарғилач.
Татлиғ ўтар сундувач,
Эркак тиши учрашур. I. 481

Йилқи язин атланур,
Ўтлаб анин этланур.
Беглар семиз атланур,
Севнуб ўгур исришур. I. 282

Балчиқ балиқ юғрулур,
Чиғай явуз йиғрилур.
Эрингаклари ўғрилур,
Ўзғуч била эвришур. I. 249

Ҳозирги тилдаги баёни:

«Қиш ва ёз» сандруши

Қиш ёз билан топишди,
Қинғир кўзла боқишти.
Бир-бирига ёпишди
Қиш ёз билан топишди,

Қинғир кўзла боқишти.
Бир-бирига ёпишди
Қор дунёни ўради,
Ғалабани исташур.

Совуқ келиб туради,
Қутлуғ ёзни суради
Қор дунёни ўради,
Тан увушиб зириллар.

Ёз қиш билан кўришди,
Ҳунар ёйин қуришди.
Саф тортишиб туришди,
Ўқ отгали чоғлашур.

Қиш мақтанади:

Қору ёмғир менда инар,
Озиқ-овқат шунда унар.
Ёвуз душман менда тинар,
Сен келибон қўзғалур.

Сенда барча ёмонлар,
Чибин, пашша, илонлар.
Думи гажак чаёнлар,
Ҳамла қилиб югурар.

Қиш ёз билан тортишур,
Эр, от менда ортишур.
Касалликлар қайтишур,
Куч-қувватга тўлурлар.

Ёз унга жавоб беради:

Сендан саъвалар кетар,
Мэнда қалдирғоч яшар.
Булбуллар сайраб қўнар,
Нару мода учрашур.

Йилқи ёзда этланур,
Яйловларда ўтланур.
Беклар унга отланур,
Севинишиб ўйнашур.

Лой, балчиқлар тизилур,
Камбағаллар эзилур.
Совуқ қаттиқ сезилур,
Бармоқларин ҳуҳлашур.

ЙИҒИ-ЙЎҚЛОВ

Қадимги туркийларда бирор шахснинг ўлими муносабати билан одамлар тўпланиб, кўз ёш тўкиши йиғи-йўқлов, вафот этган кишининг сифатларини айтиб йиғлаган, ўз ғам-андуҳини тўкиб, кўз ёши қилганлар йиғичидир. Шу жиҳатдан қараганда, ҳозирги адабиётшунослигимизда қадимги туркий адабиётга нисбатан қўлланиладиган марсия жанри (масалан, «Алп Эр Тўнга» марсияси)ни йиғи-йўқлов атамаси билан умумлаштириш хато ҳисобланмайди.

«Девону луғотит турк»да Алп Эр Тўнгага бағишланган йиғи-йўқловдан ташқари, яна шу жанрга мансуб тўртта шеърнинг парчалари сақланган. Улардан учтасида севикли ёридан жудо бўлган маъшуқанинг айрилиқ изтироблари ифодаланган.

Биринчи парча:

Ўзик мени кучаюр,
Тун-кун туруп йиғлаю.
Кўрди кўзум таврақин,
Юрти қалип ағлаю. III. 275

Елкин бўлуп бардуқи,
Кўнглум ангар бағлаю.
Қалдим эринч қадғуқа,
Ишим узу йиғлаю. III. 324

Иккинчи парча:

Барди кўзум яруқи,
Алди ўзум қўнуқи.
Қанда эринч қаниқи
Эмди ўзин узғурур. I. 81

Ўзик мени қумитти
Сақинч менга юмитти.
Кўнглум ангар эмитти,
Юзум менинг сарғарур. I. 99

Кўнглум ангар қайнаю,
Ичтин ангар ўйнаю.
Келди менга бўйнаю.
Уйнаб мени арғарур. I. 230

Кўрди мени эмлаю,
Бақти менга имлаю.
Қалдим кўнгул тўмлию,
Қадғу мени турғурур. III. 310

Ҳозирги тилдаги баёни:

Биринчи парча:

Севгим менинг кучаюр,
Кеча-кундуз йиғлайман.
Кўрди кўзим кетганин,
Юртда ёлғиз қолгайман.

Севиклим кетди узоқ,
Кўнглим унга боғлайман.
Қолдим чуқур қайғуда,
Уззукунлар йиғлайман.

Иккинчи парча:
Кетди кўзимнинг нури,
У билан танам руҳи.
Қайда экан севганим,
Кечалари йўқ уйқу.

Севги дарди қўймайди,
Соғинч яна қийнайди.
Кўнглим унга тўймайди,
Юзим менинг сарғаюр.

Кўнглим унга қайнайди.
Юракларим ўйнайди,
Энди келиб бағримга,
Ҳордирмайин қўймайди.

Кўрди мени, эмлади,
Боқти менга, имлади.
Қолди кўнглим, тўнглади,
Қайғу мени яралар.

Урхун Энасой тош битикларида ҳам йиғи-йўқловлар руҳи етакчи ўринда туради. Битиклардаги йиғи-йўқловларни ифода усулига кўра иккига ажратиш мумкин:

1. Йиғи-йўқлов вафот этган шахснинг ўзи тилида баён этилади (Энасой битиклари асосан шундай хусусиятга эга).

2. Йиғи-йўқлов йиғичи, яъни вафот этган шахснинг қариндош-уруғлари томонидан баён этилади («Кул тегин битиги»).

Қуйида Энасой битикларидан келтирилаётган Чиксин йиғиси вафот этган шахснинг аламли фарёдидир. Ўлган шахс ҳам, йиғичи ҳам Чиксин бўлиб, йиғи-йўқлов ҳам унинг тилидан баён этилган.

Авлодларим, сизлардан айрилдим,
Оҳ, уйдаги хонзодаларимдан айрилдим.
Саккиз ўғлимдан айрилдим- эй,
Хоқоним, элим хизматида бўлдим,
Доно ҳукмдоримга хизмат қилдим,
Дўстларимга хизмат қилдим,
Бу мен учун шарафдир.
Хоқоним учун Билга Чиқшан хоқонига хизмат қилдим.
Эй халқим, Йигитлик шарафим учун
Давлатимга хизмат қилдим.
Энди ажойиб дўстларимдан айрилдим.
Бу мангу тошимдир.
Мeн аламли Чиксинман.

Йиғи-йўқловнинг бу шаклида ҳаётдан кўз юмган кишининг таржимаи ҳоли баён этилади. Ҳаётдан, қариндош-уруғларидан, орзу-умидларидан ажралиш ўлган шахснинг аламли изтиробларига айланган.

ТЎРТЛИК

«Девону луғотит турк» орқали бизгача етиб келган қадимги шеърий асарларнинг бандланиши тўрт мисраликдир. Туркий адабиётдаги тўрт мисралик шеър ва банди тўрт мисралик бўлган шеърлар ўртасида ўзига хос тафовут бор, албатта. Тугал мазмунни ифодалаган тўрт мисрали шеърлар Шарқ адабиётида рубоий деб аталади. Девонда панд-насиҳат руҳидаги қуйидаги тўртлик келтирилган:

Қардуни еню сақинманг,
Тузғуни маню сезинманг.

Булмадиқ ненга севинманг,
Билгалар ани йирар. И.396

Музни жавоҳир деб билманг,
Ҳадя ошни еб қўйманг.

Беҳудага севинманг,
Донолар шуни айтур. (А.А.)

Албатта, бу шеърни рубоий деб бўлмайди. Чунки шеърнинг ахлоқий-таълимий руҳи рубоийни эслатса-да, қофия, вазн хусусияти бу жанр талабига жавоб бермайди. Рубоийнинг қофияланиш тизими а-а-б-а, а-а-а-а шаклида бўлади. Бу тўртликда қофия а-а-а-б тарзида келган. Аруз вазни талабига кўра рубоийлар ҳазаж баҳрининг ахрам ва ахраб вазнида ёзилиши керак. Юқоридаги шеър шакл жиҳатидан тўрт мисра, яъни рубоий шаклида бўлса-да, вазн жиҳатидан бармоқ вазнида ёзилгандир. Ҳар бир мисрадаги ўжук (бўғин)лар сони 8 та, туроқланиш тартиби 3 +2+3= 8 дир.

Демак, тўртлик туркий шеъриятда алоҳида мустақил жанр сифатида шаклланган. Шу жиҳатдан қараганда, Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» достони таркибига киритилган тўрт мисралик шеърларнинг ҳам рубоий ёки тўртлик деб аташ муаммоси мавжуддир. Чунки бу шеърлар ҳам рубоий шаклида, тўрт мисралик қилиб ёзилишидан қатъий назар, уларнинг вазни ҳазаж баҳрида эмас, балки бармоқ вазнида битилгандир. Шу сабабли ҳам «Қутадғу билиг»дан ўрин олган тўрт мисралик шеърларнинг қадимги туркий адабиётдаги тўртлик жанрининг намуналари деб қараш ҳақиқатга яқиндир. Лекин эътиборли томони шундаки, «Қутатғу билиг»даги тўртликларнинг қофия тизими рубоийникига мос келади. Демак, бу шакл бармоқдаги тўртлик ҳамда аруздаги рубоий анъанасининг бирлашган натижаси ҳам бўлиши мумкин.

Киши йилқи бирла адирти билиг, Билиг бирла янглуқ кўтурди алиг. Юри йилқи бўлса билиг бил, уқуш, Билиг бирла сўзла, йўруқ тут тилиг.

(Одамни вуҳушдан билим фарқлади,
Билим бирла инсон қадрин тиклади
Бўлиб қолма йилқи, билим ол, ҳунар,
Билим сўзла, тилни билим сақлади).

ТУЮҚ

Шаклан кўп маъноли сўзлар қадимги туркий тил луғат бойлигининг алоҳида қисмини ташкил этади. Масалан, яш (кўз ёши, кўкат, янги, соф), қарақуш (қирғий, Муштарий юлдузи, туя оёғининг таг атрофлари), йиғач (ёғоч, бир фарсах, дарахт), тил (тил, луғат, сўз, жосус), кўг (шеър вазни, куй, мақом, кулгили воқеа, бошвоғи олиниб, қўйиб юборилган ҳайвон, эчки ва бошқа ҳайвонларнинг жуфтлашадиган вақти, ойна юзидаги доғ, занг, хотинлар юзидаги доғ), кўк (осмон, кўк ранги, яшил дарахтлар) ва бошқа сўзлар шундай кўп маънолилик хусусиятларига эга. «Девону луғотит турк»да бундай сўзларнинг кўплаб намуналари келтирилган.

Маълумки, кўп маъноли сўзлар Шарқ адабиётида тажнис санъати юзага келишига асос бўлган. Туркий адабиётда эса бошқа халқлар адабиётидан фарқли ўлароқ, туюқ жанри шаклланган бўлиб, унинг асосини қофияларнинг тажнисли — шакл бир хил, аммо маъноларнинг ҳар хиллиги ташкил этади. Алишер Навоий «Мэзон ул авзон» асарида туюқни бежизга туркий халқлар шеъриятига мансуб жанр деб ҳисобламаган. «Девони луғотит турк»да гарчи туюқ шеърларнинг намунаси келтирилмаган бўлса-да, луғат таркибида кўплаб омоним сўзларнинг берилиши туркий тил туюқ жанри туғилиши ва шаклланиши учун кенг имкониятларга эга бўлганидан далолат беради.

«Қутадғу билиг» достонида келтирилган тўртликлар таркибида туюқ намуналарининг учраши ҳам бу жанр туркий адабиётда аввалдан шаклланганлигини кўрсатади.

Қаю эрда бўлса уқуш бирла ўг, Ани эр, атағил, неча ўгса ўг. Уқуш, ўг, билиг кимда бўлса тугал, Явуз эрса каз те, кичиг эрса ўг.

(Агар кимда бўлса ақл, илм, зеҳн,
Уни мадҳ этиб сен, тугал эр дегин.
Зиёд бўлса кимда уқув, ақл, билим,
Ёмон ва кичик бўлса ҳам мақтагин).

Бу туюқда ўг – ақл, мақтамоқ, улуғламоқ маъноларида қўлланилган.

АЛҚИШ

Алқиш (ДЛТ., I., 123) – олқиш, мақташ, дуо қилмоқ, мадҳия айтмоқ, табрикламоқ маъноларида қўлланилади. Девонда олқишга берилган таъриф нуқтаи назаридан ёндашиладиган бўлса, бизгача етиб келган қадимги шеърий асарлар орасида бу жанрга мансубларини аниқлаш мумкин.

1. Тангрига мақтовлар (арабча «ҳамд»). Қадимги туркий халқлар оғзаки ижодида яратилган асарлар, шу жумладан, айрим тош битиклар тангрига олқиш ва мақтовлар билан бошланган. Масалан, «Девону луғотит турк»да сақланган бир қаҳрамонлик достонининг муқаддимасида қуйидаги олқиш берилган.

Тангри ажун турутти,
Чиғри изи тезгинўр,
Юлдузлари юркашиб,
Тун кун уза бурканур. II. 350

Яратти яшил яш,
Савурди ўрунг қаш.
Тизилди қара қуш,
Тун кун уза юрканур. I. 318

Изимни укарман,
Биликни югарман.
Кўнгулни тугарман,
Эрдам уза турлунур. II. 283

Мазмуни:

Тангри оламни яратди,
Фалак доим айланур.
Кун ўрнини тун олур.
Юлдузлари шайланур.

Яшил кўкни яратти,
Юлдузлар сочилди.
Мэзон юлдуз тизилди,
Тун кун уза қопланур. (А.А.)

Эгамни мақтайман,
Билимни тахлайман.
Кўнгилни жаҳдлайман,
Ҳунар бутун тўпланур.

2. Бирор қаҳрамон ёки ҳукмрон номига олқишлар (арабча мадҳия). Девонда шундай тўртлик келтирилади.

Қачан кўрса ани турк,
Бузун анға анинг айдачи.
Мунгар тагир улуғлуқ,
Мунда нару кесланур. I. 335

Мазмуни:

Қачон кўрса уни турк,
Шодликка тўлар тўлиқ.
Унда бордир улуғлик,
Сира бундан ортиқ йўқ. (А.А.)

2. Бирор қаҳрамон ёки ҳукмрон номига олқишлар (арабча мадҳия). Девонда шундай тўртлик келтирилади.

ҚАРҒАҚ

Қарғақ (арабча мазаммат) (ДЛТ., II., 333) — қарғиш, лаънат маъносини беради. Тенгри қарғиши анинг уза — худонинг лаънати унга бўлсин (I., 428); Тенгри қарғағинга илинма – худо қарғишига йўлиқма (II., 333). Демак, қарғиш олқишга нисбатан зид маъно ҳосил қилувчи тушунчадир. «Девону луғотит турк»даги қуйидаги шеърий парчалар қарғақ намунаси ҳисобланади.

Кўрклуғ тунуғ ўзунга,
Татлиғ ашинг азинқа.
Тутғил қўнуқ ағирлиғ,
Язсун явинг бузунқа. I. 80

Бақмас будун савуқ сўз,
Юдқи юзи саранқа.
Қазған улич тузунлук,
Қалсун чавинг яринқа. II. 291

Бермиш сенинг бил
Ялинчуқ тапар қаринқа
Қалмиш тавар азиннинг,
Кирса қара ўрунқа. II. 241

Мазмуни:

Кўрклик тўнинг ўзингга,
Тотлиқ ошинг ўзгага.
Қўноққа кўргиз иззат,
Ёйсин шаънинг узоққа.

Боқмас жаҳон совуқ сўз,
Сендек юзсиз бахилга.
Ёқимли бўл, хуш хулқ бўл,
Қолсин номинг кўп йилга.

Сенгадир фақат билгил,
Неки кирса қоринга.
Қолгай мулкинг бориси,
Кирсанг қора ўринга.

ҚОШУҒ

Қошуғ (ДЛТ., I., 357) – шеър, қасида, қўшиқ жанрларининг маъносини умумлаштирган. Девонда қўшилди (II., 156) сўзига изоҳ берилар экан, ир қўшилди ибораси келтирилади. Бунинг маъноси шеър айтилди, қўшиқ тўқилди ибораларига тўғри келади. Профессор С.Муталлибов шу ўринда қўшуғ ҳақида фикр юритар экан, «Қошуқ сўзининг асл маъноси бир сўзнинг бошқа сўзларга қўшилиши, маълум бир вазн талаб қилган миқдордаги сўзлар қўшилмаси – тизмаси» деб ёзади. Демак, шеърий йўлда ёзилган асарларга нисбатан қўшиқ атамасининг қўлланиши шу таърифга мос тушади. Қуйидаги тўртликда шундай маъно, яъни қўшиқ атамаси шеърий усулда битилган хабар мазмунини ифодалаган.

Туркан қатун қутинга,
Тегур мендин қўшиғ.
Айғил сизнинг табуғчи,
Ўтнур янги табуғ. I. 357

Мазмуни:

Туркан хотин қошига,
Мэндан еткур шеър.
Хизматга ходимингиз,
Рост, деб паём бер.

Қадимги туркий адабиётшуносликда шеърий асарларни қўшиқ деб номлаш натижасидирки, профессор Б.Тўхлиев ҳам «Ўзбек адабиёти» (9-синф) дарслигида «Девону луғотит турк»даги барча шеърий парчаларни «Қадимги қўшиқлар» номи билан умумлаштиради. Албатта, қадимги адабиётшуносликдаги қарашлар нуқтаи назаридан бу таъриф тўғридир. Шу билан бирга шеърий асарнинг куйга солиб ижро этилиши ҳам қадимги туркийларда қўшиқ номи билан юритилган. Девондаги қуйидаги парчалар одамларнинг қувноқ ўтиришлари, ўйин-кулгиси, куй ва шеърнинг вобасталиги ифодаси бўлиб, у ижро этишга, яъни қўшиққа мўлжалланганлиги аниқдир.

Кўглар қамуғ тузулди,
Ивриқ изиш тизилди.
Сенсиз узум узалди,
Келгил, амул ўйналим. III. 145

Ивриқ баши қазлаю,
Сағрақ тулу кўзлаю.
Сақинч кўзи кезлаю,
Тун кун била севналим. I. 126

Ўттуз ичиб қиқралим,
Юқар қубуб секралим.
Арсланлаю кўкралим,
Қачти сақинч севналим. I. 160

Мазмуни:

Куйлар ажаб тузилди,
Май идиши тизилди.
Сенсиз кўнглим эзилди,
Кел, шодланиб ўйнайлик.

Май идиши ғоз бўлсин,
Туби кўз каби тўлсин.
Ғамни кўмайлик, ўлсин.
Тун кун ўйнаб кулайлик.

Уч бор ичиб қувнайлик,
Сакраб-сакраб ўйнайлик.
Арслон каби увлайлик,
Кетди қайғу яйрайлик.

Бундан ташқари, ўқув дарсликларимизда қадимги халқларимизнинг меҳнат ва маросимлари билан боғланган кўплаб шеърлар келтирилганки, улар ҳам қадимги қўшиқларнинг нодир намунаси ҳисобланади.

ЙИР

ЙИР- куй, мақом. Кўпинча бу сўз шеърга нисбатан қўлланади.Бу сўз ир тарзида ҳам талаффуз қилинади (III., 9). Бу атама бошқа саҳифада «ғазал, мақом, куй» (ИИИ., 159) шаклида изоҳланган. Демак, йир қадимги мусиқага ҳам тегишли атама бўлиб, лекин кўпроқ шеърга нисбатан ишлатилган.

Йир адабий атама сифатида кўпгина туркий халқларда ҳозиргача ҳам сақланган. Йир Алишер Навоий асарларида ҳам учрайдиган сўз бўлиб, у ашула, қўшиқ, жир маъноларини ифодалайди. Жир – йирнинг туркийлар «ж»лашган шеваларига хос ўзгарган шаклидир. Йирламоқ дейилганда ҳам жирламоқ – ашула қилмоқ тушунилган. Ҳозирги даврда татарларда, умуман, халқ қўшиқлари, қозоқ ва қорақалпоқларда эса сюжет асосида қурилган халқ шеърияти, кўпроқ достонлар жир деб аталади.

Жир айтган ижодкор жиров деб номланган. Қадимдан ҳозиргача ўзбек, қозоқ ва қорақалпоқларда халқ достонлари ҳамда тарихий қўшиқларни куйлаган халқ шоирлари жировлар деб юритилган. Ўзбекларда халқ достонларини куйлаган шоирлар асосан бахши дейилади. Лекин қорақалпоқларда жиров ва бахши фарқланади. Халқ қаҳрамонлик достонлари ва тарихий қўшиқларни қўбиз билан куйловчи шоир жировдир. Романик достонларни дўмбира ёки дутор билан айтувчилар бахши ҳисобланади.

Демак, йир –жир туркий адабиётдаги қадимий жанрлардан бири бўлиб, уларга хос хусусият шеър ва куйнинг узвий тарзда ижро этилишидадир.

КЎГ

Маҳмуд Кошғарий кўг сўзини уч хил маънода қўллайди (ДЛТ., III., 144-145 бетлар).

1. Кўг – шеърнинг вазни, ўлчови. Бу жир не кўг ўза ўл- бу шеър қайси вазнда.

2. Кўг- куй, мақом, ашулада махсус қоидага мувофиқ баланд – паст қилиш. Эр кўгланди – одам овозини баланд-паст қилиб, маълум мақомда ашула айтди.

Девонда кўг атамасига берилган икки таъриф мантиқан бир-бирига боғланади. Биринчиси шеър, иккинчиси мусиқага оиддир. Иккинчи таърифда адабий матн – қўшиқ қилиб ижро этиладиган шеърнинг мусиқага мослаштирилиши, ижрочининг мусиқага мос товуш чиқаришига урғу берилган. Демак, кўг – шеър ва мусиқа мужассамлигидаги жанр ҳисобланган.

Кўг шеърнинг вазни ва ўлчови дейилганда мисралардаги товушларнинг мусиқа оҳангига мос келиши назарда тутилган. Биринчи таърифда «Бу шеър қайси вазнда?» гапи келтирилган. Қадимги туркий шеъриятда етакчи вазн бармоқ ҳисобланган бўлиши мумкин. Шу сабабли бу тушунчани шеър қайси вазн (бармоқ, аруз, эркин, сарбаст кабилар)да ёзилганлигини аниқлаш маъносида эмас, балки шеър мусиқанинг қайси оҳанги, ўлчовига тўғри келишини белгилаш мақсадида англаш ҳақиқатга яқиндир. «Девону луғотит турк» ношири С.Муталлибов Алишер Навоий ижодида ҳам кўг сўзи мусиқага тегишли атама сифатида учрашини эслатади.

1. Соқиё, май тўлаким арбада истар кўнгил,
Эй қаландар, чала бошла ўкурур кўкта қўбуз.

2. Дедим, таронайи жонбахш мутрибо, сен худ,
Фироқ сори тузуб ўлтурур кўки чолдинг.

Келтирилган ҳар икки байтда ҳам кўк қўбуз билан ижро этилиши таъкидланган. Байтлардаги тасвир моҳиятига кўра, кўк қўбуз воситасида ижро этиладиган, инсонга жўшқинлик, кўтаринки кайфият бағишлайдиган шеър ва куйдир. «Девону луғотит турк»даги қуйидаги тўртликда ҳам кўк тушунчаси ифодаланган бўлиб, шеърнинг мазмуни қувноқлик, ўйин-кулги, шодланишни ифодалайди.

Кўглар қамуғ тузулди,
Ивриқ изиш тизилди.
Сенсиз узум узалди,

Келгил, амул ўйналим. III. 145

Куйлар ажаб тузилди, Май идиши тизилди. Сенсиз кўнглим эзилди, Кел, шодланиб ўйнайлик.

3. КЎГ. Маҳмуд Кошғарий кўгнинг учинчи маъносини шундай изоҳлайди:

«Бир хил кулгики, ҳар шаҳар халқи орасида машҳур бўлиб, айтиб юрилади. Бу йил бу кўг келди – бу йил бу кулги чиқди, дейилиши каби». Демак, кўг қувноқ шеъриятни, шўх мусиқани ифодалагани каби кулгили воқеалар, ҳангомалар ҳам шу атама билан юритилган.

«Доронинг Скифияга юриши» қиссасидаги қизиқарли ҳангома кўг намунаси бўлиши мумкин. Қиссада шундай баён этилади: «Форсийлар ва скифларнинг жанги пайтида кулгили ҳодисалар ҳам юз бериб турди. Доро суворийлари эшак ва хачирларини ҳам урушга жалб этган эди. Эшакларнинг ҳанграшию, хачирларнинг кўриниши скифлар Доронинг қароргоҳига ҳужум қилишган пайтда форсларга қулайлик туғдирса, аксинча скифларга халақит берди. Скифлар мамлакати совуқ бўлганлиги сабабли эшак ва хачирлар бу юртда бўлмас эди. Эшак нима эканлигини билмаган скифлар уларнинг бақироқли овозларини эшитиб, эсанкираб қолдилар. Отлар эса эшакнинг овозидан қўрқиб, орқага тисланиши ҳам ақлга сиғмас ҳодисадир.

Отлар эшакларнинг ҳанграшидан қулоқларини диккайтиришди. Эҳтимол, улар аввал бу хил ҳайвоннинг товушини бирор марта эшитишмаган ёки уни кўришмаган эди. Шундай қилиб, эшак ва хачирлар ҳангомаси форсийларга жангда қисқа муддат ёрдам берди».

САВ

Бу адабий атама туркий халқлар ўртасида бир неча жанр ва тушунчаларнинг номини ифодалаган. «Девону луғотит турк»да савга шундай изоҳ берилади.

Сав – оталар сўзи.

Сав – қисса. Қадимги воқеалардан хабар бериш.

Сав — ҳикоя. Бирор воқеани айтиб бериш.

Сав – рисола, хат, кичик китобча.

Сав – сўз, нутқ.

Сав – илгариги хабарлар, янгиликларни етказувчи наби – пайғамбарга ҳам савчи дейилади.Чунки у бир қанча хабарлар эшиттиради, ёзилган нарсаларни етказади (III., 168).

Савнинг қисса тури сюжетли шеърий ҳамда насрий асарларга нисбатан қўлланган. Милодимиздан олдинги даврларда яратилган «Кў таи», «Оламнинг яратилиши», «Доронинг Скифияга юриши», «Томир қиссаси», «Эорпата (эрлардан кучли аёл)лар» каби асарлар, шунингдек, кейинги давр туркий адабиётнинг маҳсули бўлган «Ўғузнома», «Қўрқит ота китоби» каби йирик ҳажмли достонлар сав-қиссанинг намуналаридир. Шунингдек, «Девону луғотит турк» китобида турк хоқони Шу ҳақидаги насрий асар ҳам келтирилганки, у ҳам бу жанрнинг намунаси бўла олади.

Юқорида сав ҳикоя жанрининг номи сифатида келтирилади. Девоннинг бошқа ўрнида эса, ҳикоя ўткунч (I., 175) атамаси билан ифодаланган. Қадимда оғзаки адабиёт ва унинг жанрлари етакчи мавқе эгаллаганлиги сабабли девонда жанрлар таърифига ҳам шу нуқтаи назардан ёндашилганлиги аҳамиятлидир. Шу сабабли ҳам сав-бирор воқеани айтиб бериш ёки ҳикоя қилиш ҳисобланса, ўткунч – ҳикоя, ўтунди – ҳикоя қилди мазмунини беради. Сав ҳамда ўткунч ҳикоя қилиш, баён этиш, хабар бериш усули ҳаётий воқеаларга, турмуш ҳақиқатига мос келадиган ҳодисаларга дахлдордир. Чунки қадимги туркий адабиётда этук – эртак жанри ҳам мавжуддир. Девондаги таърифга кўра, этук ҳам жанр хусусияти билан ўткунч ва савга яқин туради. Маҳмуд Кошғарий ёзади: «Этук – ҳикоя, эртак. Бирор мақсадни шоҳга билдириш, ҳикоя қилиш учун ҳам бу сўз қўлланилади. Аслида бир нарсани ҳикоя қилишдан олинган» (I., 98).

Демак, сав, ўткунч, этук жанрларидаги яқинликка кўра қадимги туркий адабиётда скифлар ҳаёти билан боғланган кўплаб кичик ҳажмли, бирор воқеа акс этган, жумладан, «Тарғитой», «Шерак», «Малика Зарина», «Малика Спаретра» каби кичик сюжетли асарларни шу жанрлар таркибига киритиш мумкин. Албатта, кейинги давр адабиётида алоҳида жанр сифатида шаклланган қиссани сав, ҳикояни ўткунч, эртакни этук билан тенг маънода тушуниб бўлмайди. Қадимги даврда бадиий ижоддаги адабий шаклларни маълум бир атамалар билан номлашнинг ўзи ҳам ижобий ҳодиса бўлиб, адабиётшунослик фани туғилиб келаётганидан нишона эди.

Қадимги туркий халқлар оғзаки ижодида рисола ёки хат (арабча муншоот)нинг асл нусхалари сақланмаган, лекин хатларнинг тарих китоблари орқали ифодаланган ёки қиссалар таркибида келтирилган шакллари мавжуд. Масалан, «Доронинг Скифияга юриши», «Томир қиссаси» таркибида туркий ҳукмдорларнинг форс шоҳларига йўллаган хатлари келтирилади. Демак, хатларда маълум бир воқеа –ҳодиса баён этилганлиги сабабли улар ҳам сав деб номланишига асос бор. «Таъбирнома» китобча ҳолида топилган асардир. У мустақил мазмун, ғоя, композисион қурилишга эга. Шу сабабли «Таъбирнома» сав намунаси ҳисобланади.

Адабиёт – сўз санъати. Қадимги туркий ижодкорлар ҳам сўзнинг бундай хусусиятини яхши англаганлар. Ҳатто Юсуф Хос Ҳожиб ҳам сўз тушунчасини бадиий адабиёт мазмунида қўллайди, шоирларни «сўз терувчилар» деб атайди. «Девону луғотит турк»да сав- сўз, нутқ маъносида қўлланилишининг асоси ҳам шундадир. Бу ўринда сав оғзаки адабиёт, сўзлаш, гапириш, оғзаки ижод этиш тушунчаларини ифодаламоқда. Бас шундай экан, оғзаки адабиётга хос бўлган барча жанрларни сав атамаси билан умумлаштириш мумкин.

САВ – ОТАЛАР СЎЗИ

«Девону луғотит турк»да сав адабий жанри тўғрисида кенг маълумот берилган. Сав воқеий тасвирга хос бир неча жанрнинг умумлашма номи, яъни ҳозирги адабиётшуносликдаги эпик тур атамасига яқин туради. Девонда «Оталар сўзи» ибораси сав атамаси билан ҳам ифодаланган. «Савда шундағ келир» – оталар сўзи шундоқ келади (ИИИ., 168 бет). «Оталар сўзи» ҳам билик маъносига яқин туради, аммо бу икки атаманинг фарқ қилувчи хусусиятлари ҳам мавжуд. Билигда доно фикрлар ва ҳикматли сўзларнинг қисқалик, лўндалик, айни пайтда кўчма маънолик хусусиятлари мужассамлашади. Билигнинг ижодкори замондош билга бўлиши ҳам мумкин. «Оталар сўзи»нинг жанр хусусияти ўтмишдан мерос бўлиб қолган панд-насиҳат, ахлоқ, одоб ифодаланган асарларни қамраб олди. Қуйидаги тўртликда ана шундай кишилар назарда тутилган.

Эрди уза эранлар
Эрдам беги билиг тағ.
Айди ўкуш ўгутлар,
Кўнглим бўлур ангар, сағ. I. 116

Борди қадим донолар, Тоғдай юксак билимда. Эслаб ўгитларини Қувонч ортар дилимда.

Қадимги доноларнинг ўгитлари оталар сўзидир. Бу жанрга хос намуналар Юсуф хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асарида кўплаб келтирилган. Жанр талабига кўра, ўгит ва билигни қадимда ким айтганлиги эслатилади, сўнгра матни келтирилади. Масалан қуйидаги парча шундай хусусиятга эга.

(Неку тер эшитгил кўр элчи бўгу
Бўгу сўзлари булса аш-тег егу.
Нима дер эшитгил, доно эл боши,
Доно сўзи гўё егулик оши).

Қилич бирла алди кўр эл алғучи,
Қалам бирла басти ул эл басғучи.

(Қилич бирла олди, кўр эл олғучи,
Қалам бирла олди эл бошқарувчи).

Қилич бирла алса бўлур терк элиг,
Қалам бўлмағинча басумас алиг.

(Қилич билан олса бўлар эл босиб,
Қаламсиз қўл билан бўлмас бошқариб).

Қилич бирла алса қаю эл кучун,
Ани сурса бўлмас ўкуш йил ўчун.

(Қилич сўндирса гар қайси эл кучун,
Сўндириб бўлмайди адоват ўчин).

Қалам бирла тутса қаю кенд улуш,
Тилак тегрур анда тузука улуш.

(Қалам-ла тутилса қайси эл, қишлоқ,
Орзу умидларга етишар узоқ).

Ушбу таърифдан аён бўладики, сав бир неча тушунчалар ифодаси бўлиб, унинг бош маъноси хабар, воқейлик, янгиликдир. Демак, бирор воқейлик акс этган адабий жанр,китоб ёки оғзаки нутқ сав деб юритилади. Девонда сав номи билан аталган адабий тушунчалар қадимги туркий адабиётда ўз илдизларига эга. Биз юқорида сав – оталар сўзининг ўзига хос хусусияти ҳамда намуналари ҳақида фикр юритдик. Яна қўшимча тарзда шуни баён этиш мумкинки, «Қутадғу билиг»даги шаклга кўра, қадимги аждодлардан қолган ҳикматлар, панд-насиҳатлар «неку дер» – «нима дер» кириш бирикмаси билан бошланади. Демак, «оталаримиз, аждодларимиз нима деган, эшит, уларнинг доно фикрларига амал қил» тарзидаги баёндан сўнг сав берилади. «Қутадғу билиг»да келтирилган савнинг бу шакли Алп Эр Тўнга, Алп Эр, Тўнга Алп Эр, Жаҳонгир киши, Доно элбеги, Элчи боши, Беклар беги, Ботир киши номи билан боғлангандир. Демак, достондаги савлар юқорида номлари зикр этилган шахслар айтган доно фикрлар ҳисобланади.

САВЛАШДИ

Маҳмул Кошғарий қадимги адабий жанрлар ҳақида маълумот берар экан, сав ўзагига лашди қўшимчасини қўшиш орқали туркий халқлар оғзаки ижодида мавжуд бўлган яна бир жанр тўғрисида маълумот беради. «Савлашди-масал айтишди. Ул менинг бирла савлашди-ул мен билан масал айтишди, у менга масал айтди. Шунингдек, хабарлар, сўзлар, ҳикоялар айтишга ҳам бу сўз қўлланилади» (II., 250). Демак, сав – кейинги давр адабиётида масал (арабча) номи билан ифодаланган жанр мазмунини ҳам қамраб олади. Девонда берилган битик – мақоллар орасида ихчам масаллар ҳам учрайди. Шу сабабли ҳам битиклар таркибидаги сав – масалларни ажратиб ўрганиш ўзига хос илмий – амалий аҳамиятга эгадир. Қуйидаги битикни сав-масал деб аташ учун масал жанри талаби тақоза этади.

Ашич аюр: тубум алтун,
Қамич аюр: мен қайдаман?

(Қозон айтур: тубим олтун,
Чўмич айтур: мен қайдаман?) (А.А.)

Маҳмуд Кошғарий бу мисраларни шарҳлар экан, у мақтанувчи кишига нисбатан қўлланишини айтади. Адабиётшунослик нуқтаи назаридан таҳлил этиладиган бўлса, бу мўжаз шеърда икки образ – Қозон ва Чўмич образи берилган. Қозон мақтанчоқ киши, Чўмич эса ўша одамнинг кимлигини яхши биладиган шахснинг тимсолидир. Қозоннинг меҳнатини чўмичсиз тасаввур этиб бўлмайди, халқимизда «Қозонда бўлса, чўмичга чиқади» деган мақол ҳам мавжуд. Сав – масалда Чўмич образи ижобийлик хусусиятига эга. У ҳақиқат олдида кўз юммайди, жим ўтирмайди. Мақтанчоқ қозонга қараб, «мен қайдаман?» деб мурожаат этиш орқали «мен сен билан биргаман, бирга ишлайман, сиру асрорингни, башарангни яхши биламан, сен тилло эмассан» деган ҳақиқатни айтиш даражасига кўтарилган. Демак, сав-масалнинг ғояси мақтанчоқликни қоралаш, тўғрилик, ҳақиқатни улуғлашга қаратилган.

Икки буғра икашур,
Ўтра кўгакўн янчилур. II. 332

(Икки айғир олишар,
Ўртада сўна ўлар). (А.А.)

Ушбу митти шеърда ҳам сав-масал жанри талабига жавоб берадиган образ ва сюжет мавжуд. Айғир-зўравонлик, Сўна –ожизлик тимсолидир. Бир-бирига қасдлашган ҳукмдорлар, баҳодирлар урушадилар, жанг қиладилар, аммо ўртада бегуноҳ кишилар қирилиб кетади. Сав-масалнинг мантиқий ҳукми ожизликни ҳимоя қилиш, зўравонликни қоралаш ғояси асосида қурилган.

ИРҚ БИТИГИ

Ирқ – башорат қилиш, айтиб бериш, топиш. Битик-ёзув, китоб. Демак, ирқ битиги – башорат қилиш, келажакни айтиб бериш ҳақидаги китоб, яъни фолномадир (қаранг: Древнетюркский словар, 676-бет). Қам ирқлади – қом-шомон башорат қилди (ДЛТ, III, 443-бет). Қадимги туркий халқлар оғзаки ижодида бу хил мавзудаги асарлар яратилган бўлиб, улар «Ирқ битиги», ислом даври атамашунослигида эса «Таъбирнома» деб юритилган. Башоратгўйлик бутун жаҳон халқлари ўртасида мавжуд анъанадир. Бундай қобилиятга эга бўлган шахслар осмон жисмлари орқали инсон тақдирини белгилашга ҳаракат қилганлар. Келажакда бўладиган воқеа-ҳодисаларни олдиндан айтиб берганлар.

Қадимги туркий халқлар оғзаки ижодида иккита ирқ битиги яратилгани маълум. Уларнинг яратилиш даври VIII асрнинг охири ва IХ асрнинг бошларига тўғри келади. Ҳар икки асар ҳам туш кўриш ва шу орқали келажакдаги воқеаларни баён этиш асосида қурилган. Ирқ битигининг биринчиси моний ёзувида битилган ва унда 13 та ҳодиса ҳамда буюмнинг таъбири берилган. Профессор Н.Раҳмонов бу асардаги таъбирни мазмунига кўра икки гуруҳга бўлади:

1. Инсон фаолияти ва руҳий ҳолатига алоқадор таъбир. Бу гуруҳга учрашмоқ, жанг қилмоқ, камаймоқ, юз ўгирмоқ, севинмоқ, қарши келмоқ, ҳузур-ҳаловат топмоқ, бола тарбияламоқ каби туш таъбирлари киради.

2. Бирор жисм, жой, табиат ҳодисаларининг тушдаги таъбири. Бу гуруҳга қуёш, тоғ, чуқур қудуқ, қуёш нури, инсонларнинг учрашуви таъбири киради.

Моний ёзувидаги «Ирқ битиги»ни ўзбек олимларидан биринчи бўли Н.Раҳмонов таржима қилган ва бу асарнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида батафсил маълумот берган. Китобдаги фол – туш таъбирларидан бири шундай:

Агар тоғ деган туш келса,
Таъбири шундай бўлар:
Тоғлиқ ердан тоғ юксалар, бўртиқ пайдо бўлур,
Тупроқ устида тупроқ пайдо бўлар,
Бир тепалик ўртага чиқар.
Тирмашмоқ истарсан, тўғридир,
Ошмоқ истарсан, юксакдир.
Тенг – тушинг орасида сараси бўласан,
Ғавғодан, шовқиндан узоқ тур.
Ахмоқ кимсаларга, жанжалга яқинлашма.
Хасталик дарддан халос бўласан.
Мол-мулкинг кўпаяди.
Сенга қарши бўлган кимсалар
Қум устига қуйи тортиб,
Иши битмаган инсонлар каби бўлур.
Еру кўкка севинчингни соч,
Кўп хайрли ишлар қил,
Яна ҳузур-ҳаловатга етишасан.

Иккинчи «Ирқ битиги» Урхун-Энасой ёзувлари гуруҳига мансуб асардир. У руний ёзувда битилгандир. Тошга эмас, қоғозга ёзилган. Асар қўлёзмасини ХIХ асрнинг охирида археолог А.Стейн Шарқий Туркистоннинг Дунхуан деган жойидан топган. Қўлёзмани В. Томсон инглиз, С.Е.Малов эса рус тилига таржима қилган.

«Ирқ битиги» эрамизнинг IХ асри бошларида моний жамоасидаги Исиг Сангун ва Итечуқ номли икки болага бағишлаб ёзилган. Унда туш кўриш ва унинг таъбири баён этилади. «Ирқ битиги»да туркий халқларнинг ўзига хос турмуш тарзи, ахлоқий муносабатлари акс этган. Асарнинг асосий ғояси яхшилик ва ёмонлик муносабатларини англаб етишга қаратилган. «Ирқ битиги» 65 та мустақил шеърлардан ташкил топган туркум бўлиб, улар бир ғояга асосланади.

«Ирқ битиги»да нима яхшию нима ёмонлиги ҳақидаги ахлоқий қарашлар туркийлар учун муқаддас саналган илон, бўри, бургут, йўлбарс, от ва бошқа ҳайвонлар, жониворлар орқали гавдалантирилади. «Ирқ битиги»га икки нуқтаи назардан – туш таъбири ва, энг қимматлиси, бадиий асар сифатида ёндошиш керак. Инсон шундай туш кўради:

Катта уй ёнди,
Унинг тубигача ҳеч нарса қолмади.
Деворларигача қолмади.
Хўш, бу ниманинг белгиси? Тушнинг таъбири – ёмонлик, инсон бошига келадиган мусибат белгиси.

«Ирқ битиги» қадимги туркий адабиётдаги илк рамзий-мажозий хусусиятли асардир. Унда инсон ҳаётидаги яхшилик ва ёмонлик рамзий образлар мисолида берилади. Бўри ва қўй ҳақидаги масаллар жаҳон адабиётида кўп учрайди. Қўй – ожизлик, Бўри – зўравонлик тимсолидир. «Ирқ битиги»даги қуйидаги шеър бундай хусусиятли масалларнинг қадимги намуналаридан ҳисобланади:

Бой кишининг қўйлари ҳуркиб кетибди,
Улар бўрига дуч келибди.
Бўри унинг сути билан оғизланибди
(ёки бўрининг оғзи касалланибди, — яъни оғрибди)
Қўйлар саломат ва тугал қолибди, дейишди,
Билиб қўйинг: бу – яхши.

Халқимиз уруш ва ҳалокатлардан чўчиб яшаган. Ҳар қандай урушнинг бир баҳонаси бор. Икки зўравон кучларнинг тўқнашуви катта фалокатларга асос бўлади. Айиқ ва Тўнғиз тўқнашуви ифодаланган шеърда шундай маъно ифодаланади:

Айиқ билан Тўнғиз
Довон устида тўқнашибди.
Айиқнинг қорни ёрилибди
Тўнғизнинг озиқ (тиш)и синибди, дейишди.
Билиб қўйинг: бу – ёмон.

«Ирқ битиги»да аллегорик хусусиятга эга бўлган шеърлар анчагина. Шу сабабли ҳам бу асарга туш таъбири нуқтаи назаридан эмас, кўпроқ бадиий ижод намунаси сифатида ёндошиш керак.

ТАНГРИКЛА

Тангри – оллоҳдир. Қадимги туркий тилда тангри сўзига к+ла қўшимчасини қўшиш билан янги сўз юзага келди. Тангри – от, ла ҳаракатни билдирувчи сўз ясовчи қўшимча бўлиб, тангрига ёлвор, тангрига товба қил маъносини беради. Туркий халқлар адабиётида инсоннинг тангрига тавба –тазарруси ифоланган шеърлар ва катта ҳажмли асарлар ҳам яратилган. Бундай мазмундаги асарлар тангрикла – товбанома жанри намунаси ҳисобланади.

Монийлик оқимидаги туркий адабиётда товбанома жанри талабига мос келадиган шеърий ҳамда насрий асарлар учрайди. Қуйидаги шеър шундай хусусиятга эга:

Тангри – порлоқ, кучли, донога ёлворамиз,
Ўтинармиз Кун, Ой тангрига.
Яшин тангри, нўм қути
Содиқ Моний ва пайғамбарларга
Қут бахш этинг, эй тангрим
Вужудимизни сақланг!
Руҳимизни озод қилинг
Қут илтижо этармиз нурли тангрилардан,
Қўрқувсиз турайлик,
Севинч-ла яшайлик.

Монийлик адабиётининг маҳсули ҳисобланган «Хуастуанифт» тўлиғича тавбанома матнларидан ташкил топган. Бу асар гарчи монийлик оқимини тарғиб этишга қаратилган бўлса-да, унда «Авесто» китобидаги мифологик образлар ҳам келтирилган. Демак, «Хуастуанифт» ва «Авесто» ўртасида ғоявий яқинликлар бор. Энг муҳими, товбаномаларнинг намуналари «Авесто»да ҳам келтирилган. Қуйида келтирилган парча «Хуастуанифт» («Монийлар тавбаномаси»)нинг биринчи фасли ҳисобланади.

«Хўрмузд худо бешта худо билан бирга ҳамма худоларнинг поклиги учун иблисларга қарши курашга отланиб, (осмондан) тушди. Қилмиши ёвуз иблис Шмну билан турли хил бешта иблис билан жангга кирди. Худолар билан иблислар, нур билан зулмат вақти келиб қўшилиб кетди. Хўрмузд худонинг жангчилари – бешта худо ва бизнинг руҳимиз гуноҳга иблислар билан жанг қилиб, бошидан яраланди. Яна ҳамма иблислар, улуғлар очофат, уятсиз, суқ иблис билан бирга бир юз қирқ минг иблиснинг ёвуз таълимотига қўшилиб телба, руҳсиз бўлиб қолди. Ўзини пайдо қилган, яратган боқий худонинг ерини унутди, нур худоларидан айрилди. Ундан кейин, эй худойим, ёвуз қилиқли Шмну бориб, онгимизни, ниятимизни иблиснинг қилмиши томон бурди. Телба, руҳсиз бўлиб қолганимиз учун, барча ёруғ руҳларнинг ҳаммасига, уларнинг илдизига, пок, ёруғ Азруа худога қарши гноҳ қилдик, хато қилдик. Нур билан зулматнинг, худолар билан иблиснинг туб илдизи (Азруадир) дедик. Кимдир бировни тирилтирса, худони трилтирган бўлади. Кимдир бировни ўлдирса, худони ўлдирган бўлади, дедик. Яхши ва ёмон нарсаларнинг ҳаммасини худо яратган, дедик. Абадий худоларни у яратган, дедик. Хўрмузд худо билан Шмну – ака-укадир, деган эдик. Эй худойим! Гуноҳ билан юриб, (буларни) билмасдан, худога ёлғон сўзлаб, ёмон, уятли гап гапирган эдик. Кечирилмас гуноҳ қилган эдик. Эй худойим! Энди мен, Раймаст шоҳ, товба қилаяпман, гуноҳдан озод бўлайлик, илтижо қиляпман. Гуноҳларимни кечиргил!».

Хуллас, исломдан аввалги асрларда туркий халқлар оғзаки ижоди бой адабий жанрлар воситасида шаклланганлигини эътироф этиш учун асослар етарли.

1.Адабиётнинг баркамоллигини, биринчидан, ғоявий-бадиий етуклиги белгиласа, иккинчидан, шак-шубҳасиз, жанрлар кўламининг ранг-баранглиги ҳам асос бўла олади. Бу масалада Маҳмуд Кошғарийнинг улуғ хизмати шундаки, у «Девону луғотит турк»да қадимги адабий жанрларнинг барчасига тўла-тўкис намуна бера олмаган бўлса-да, шу жанрларнинг адабий жараёнда мавжудлигини аниқлашга эришди. Девонда изоҳини топган жанрлар қадимги туркий халқлар халқ оғзаки ижодида наср ва назм ўзига хос шаклларда ривожланганлиги ҳамда салмоқли даражадаги асарлар яратилганлигидан далолат беради. Девонда келтирилган жанрлар асосан қадимги туркий адабиётнинг оғзаки ижодига мансубдир. Адабий жанрлар ҳақидаги маълумотлар икки жиҳати билан аҳамиятлидир. Биринчидан, қадимги туркий адабиётнинг жанрлар кўлами бойлигини, иккинчидан, адабиётшунослигимиз тарихи ҳам жуда қадимги даврлардан бошланганлигини кўрсатади.

2. Бадиий адабиёт яратилар экан, у маълум бир жанр асосида юзага келади ва бу жанр адабиётшуносликда аниқ бир ном билан аталади. Масалага шу нуқтаи назардан ёндошар эканмиз, исломгача бўлган туркий адабиётда яратилган асарларнинг ҳам ўзига хос жанр хусусияти ва номланиши мавжудлиги, бу номланиш туркий тил билан ифодаланганини кўрамиз. Исломдан олдинги адабий жанр номини исломдан кейинги арабча номлар билан аташ илмий-амалий жиҳатдан мақсадга мувофиқ эмас. Маълум бир даврда юзага келган атамани шу давр тушунчасига боғлаш илм-фанда исботланган тажрибадир.

3.Исломгача бўлган туркий адабиётни ўрганиш шундан далолат берадики, лирик, эпик, лиро-эпик адабий турлар ривожланган ва бу турлар бир неча жанрлардан таркиб топган. Адабий жанрларнинг ҳар бири туркийча ўз номланишига эга бўлган. Туркий адабиётшуносликда адабий турларни ҳам номлаш тамойиллари мавжуд. Сав ҳозирги адабий жараёндаги эпик ва лиро-эпик атамалар маъносини ифодалай олади.

4.Туркий адабиётдаги жанрлар номланишига уларнинг шакл (тўртлик, туюқ), мазмун (билиг, қарғақ), ифоданинг руҳий (сандруш, йиғи-йўқлов) хусусиятлари асос бўлган.

5.Туркий жанрларнинг ҳар бири алоҳида тадқиқот мавзусидир. Юқорида жанрларнинг туркийча номланишини аниқлаш ва уларнинг айрим намуналарини келтириш билан чекланилди. Аслида туркий адабиётга хос жанрларнинг пайдо бўлиши, шаклланиш жараёнини махсус тадқиқотларда ўрганиш долзарб масала ҳисобланади.

ҚЎЛЛАНМАДАГИ АДАБИЙ МАТНЛАРГА АЙРИМ ИЗОҲЛАР

Биринчи қисм

1. Ушбу қисмга киритилган «Тарғитой», «Анохорс ва Скилнинг жазоланиши» афсоналарини Геродотнинг «Тарих» («История в девяти книгах». – Л: Наука, 1972) китобидан таржима қилдик. «Скифнинг туғилиши» афсонаси Ф.Бойназаровнинг «Ўрта Осиёнинг антик даври» (Т: Ўқитувчи, 1991) дарслигидан олинди.
«Табиатдаги улкан нарса», «Қўрқмас сигир» афсоналарини рус этнографи Г.Н. Потаниннинг «Казак-киргизская и алтайская придания, легенды и сказки» (Петроград, 1917) китобидан таржима қилдик.
«Одамнинг яратилиши», «Тўфон» (туркийча варианти) Н. Раҳмонов ва Ҳ.Болтабоевлар томонидан тузилган «Ўзбек мумтоз адабиёти намуналари», 1-жилд (Т: Фан, 2003) китобидан олинди.
Турк олими А. Қабоқлининг «Турк адабиёти» (Истанбул, 1994) китобидан олинган шеърий парчалар (монийлик ҳақидаги шеърлар, Апрунчур Тегин шеъри, «Тонг тангриси»)ни биз таржима қилдик.
«Авесто»дан олинган шеърий парчаларни Душанбеда нашр этилган «Избранные гимны» («Адиб», 1990) китобидан олиб таржима қилдик.
«Монийлар тавбаномаси»ни С.Е.Маловнинг «Памятники древнетюркской писменности» (М.:-Л.:, 1951) китобида келтирилган қадимги туркий матндан табдил этдик.

Иккинчи қисм

1. Ушбу қисмда берилган «Кўр қуллар», «Доронинг Скифияга юриши», «Шоҳга бўйсунмаган киммерлар», «Скифлар «ов»и», «Массагетлар ва уларнинг маликаси Томир ҳақида қисса» каби асарларни Геродотнинг «Тарих» китобидан таржима қилиб олдик.
«Алп Эр Тўнга» достонининг насрий матни турк олими Р.Ўздекнинг «Турклерин алтин китаби», 1 жилд (Истанбул, 1990)да берилган. Матнни ўзбек тилига самарқандлик олим Пошали Усмон ўғли таржима қилди.
«Алп Эр Тўнга» марсияси академик А.Қаюмовнинг «Девону луғотит турк»даги шеърларнинг ҳозирги ўзбек тилига табдили асосида тайёрланди. Қаранг: А.Қаюмов. Қадимият обидалари, Тошкент, 1972.
«Малика Спаретра», «Малика Зарина», «Зарина қиссаси» И.В. Пянковнинг «Средняя Азия в известиях античного историка Ктезия» китоби асосида тайёрланди. (Душанбе, «Дониш», 1975).
«Зариадр ва Одатида», «Шерак қиссаси» афсоналари «Ўзбек адабиёти тарихи», беш томлик, биринчи том (Т.: Фан, 1978) китобидаги матндан олинди.

Учинчи қисм

1. «Ўғузнома» достонини профессор Н.Раҳмонов қадимги уйғур тилидан ҳозирги ўзбек тилига таржима қилган. (Қаранг: «Шарқ юлдузи», 1989, 4-сон). Достон матни ушбу манбадан олинди.
«Турк хоқони Шу ва Искандар достони»ни Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» китобида сақланган адабий сюжетлар асосида тикладик.
«Эргуна кун» афсонаси Н.Раҳмонов ва Ҳ.Болтабоев томонидан тузилган «Ўзбек мумтоз адабиёти намуналари» (И жилд)дан олинди.
«Қўрқут ота китоби» академик В.Б.Бартолд томонидан рус тилига таржима қилинган (Қаранг: «Книга моего деда Коркута». Огузский героический эпос, М.: — Л.: 1962). «Бойбўрабек ўғли Бамси Байрак ҳақида қўшиқ»ни ушбу китобдан таржима қилдик.
«Оламнинг яратилиши», «Ку тай» афсоналари Н.Раҳмоновнинг «Руҳиятдаги нур» (Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2002) китобидан олинди.

Тўртинчи қисм

1. «Билгамиш» достонидан олинган шеърий парчаларни «Эпос о Гилгамише» (О всё видавшем) китоби (М.:-Л.:, 1961)даги матндан таржима қилдик.
«Эорпата (эрлардан кучли)лар қиссаси»ни Геродотнинг «Тарих» китобидан таржима қилиб олдик.
Қозоқ этнографи ва тарихчиси Ч.Валихонов, рус олими П.В. Остроумовларнинг Тепакўзлар ҳақида ёзиб олган афсоналари «Типология и взамосвязи средневековых литератур Востока и Запада» (М.: Наука, 1974) китобида келтирилган. Биз матнни ушбу китобдан таржима қилиб бердик.
Форс-тожик ва араб тилида битилган асарларда Афросиёб образи ёритилган ривоят, қисса ва шеърлар кўплаб учрайди. Келтирилган матнларнинг манбалари саҳифаларда кўрсатилган. «Тарихи Сиистон»дан олинган шеърий парчани тожик ҳамда Х. Кўрўғли тиклаган «Афросиёб қалъаси ва ўлим маъбуди» афсонасини рус тилидан таржима қилдик.
«Амираннинг туғилиши» афсонаси рус олими Г.Н.Потаниннинг «Восточные мотивы в средневековом европейском эпосе» (М.:, 1899) китобидан таржима қилиб олинди.
«Атли ҳақида қўшиқ»ларнинг рус тилидаги матнлари «Библиотека всемирной литературы» туркумида босилган китобларнинг 9-томи (М.: «Художественная литература», 1975)да берилган. Атли ҳақидаги шеърий парчани ушбу китобдан таржима қилдик.
«Олтун ёруқ» асаридан келтирилган «Тегин ва барс афсонаси»ни С.Е. Маловнинг «Памятники древнетюркской писменности» (М.:-Л.: , 1951) китобида берилган қадимги туркча матндан ҳозирги ўзбекчага табдил қилдик.

Бешинчи қисм

Ушбу қисмда келтирилган «Тўнюқуқ битиги», «Кул тегин битигидаги кичик ва катта ёзув», «Билга хоқон битиги», «Ўнгин битиги»нинг таржималари академик А.Қаюмовнинг «Қадимият обидалари» китобидан олинди. Бошқа тошбитигларнинг таржималари «Қадимий ҳикматлар» (Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987) китоби асосида тайёрланди.

Олтинчи қисм

1. Ушбу қисмда келтирилган адабий матнларнинг манбаси саҳифа ёнида кўрсатилган. «Девону луғотит турк» китобидан олинган шеърий парчаларнинг ўзбекча табдили академик А.Қаюмовнинг қаламига мансуб. Ушбу қўлланма муаллифи табдилига тегишли сатрлар ёнига А.А.белгиси қўйилди.

2. «Хуастуанифт»дан олинган тавбанома, шу жанрга мансуб шеър, шунингдек, моний ёзувидаги «Ирқ битиги»дан келтирилган шеърий парча Н.Раҳмонов ҳамда Ҳ.Болтабоевлар тузган «Ўзбек мумтоз адабиёти намуналари» (И жилд) китобидан олинди.

3. Урхун–Энасой ёзувига мансуб «Ирқ битиги»даги шеърларни таҳлил этишда С.Е.Маловнинг «Памятники древнетюркской писменности» ҳамда «Қадимги ҳикматлар» китобларидаги матнлардан фойдаланилди.

ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР

1. Каримов И. Истиқлол ва маънавият. – Т.: Ўзбекистон, 1994, 160 бет.
2. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. – Т.: Ўзбекистон, 2000, 50 бет.
3. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.: «Шарқ» нашриёти матбаа- консерни бош таҳририяти. 1998, 32 бет.
4. Каримов И. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Асарлар 7 том. Т.: Ўзбекистон, 1999, 140 бет.
2.Адабий манбалар
5. Авеста. Избранные гимны. (пер. с авест. коммент. проф. И.М. Стеблин – Каменского; предисл. Пров. В.А. Левщиса). – Душанбе: Адиб, 1990, 176 ст.
6. Авесто. А.Маҳкам таржимаси.– «Санъат», 1991, № 3- 12.
7. Алпомиш. Ўзбек халқ достонлари. (Айтувчи Фозил Йўлдош ўғли.Ёзиб олувчи М.Зарифов).– Т.: Ўзбекистон, 1992, 189 бет.
8. Алпомиш. Ўзбек халқ достонлари. (Айтувчи Фозил Йўлдош ўғли. Ёзиб олувчи М.Зарифов).– Т.: Ўзбекистон, 1993, 224 б.
9. Библиотека всемирной литературы. Церия первая. Том 9. Беовулф. Старшая эдда. Песн о Нибелунгах. – Изд-во. «Худож. литературы», 1975, 752 с.
10. Гомер. Илиада. – Пер. с древнгреч. Я. Гнедича; Послесловие В. Ярхо: Примеч. С. Ошерова. – М.: Моск. рабочий, 1982, 448 с.

11. Гомер . Одиссея. – (Пер. В.А. Жуковского). – М. Сов. Россия, 1983, 320 с.
12. Древние Российский стихотворения, собранные К. Даниловым.- Свердловский: Средне – Уралское кн. изд –во, 1980, -320 ст.

13. Книга моего деда Коркута. Огузский героический эпос. – Перевод академика В. В. Бартолда. Издание подготовили В.М.Жирмунский, А.Н.Кононов. – М. – Л. :Изд. АН 1962, 300 с.

14. Кошғарий М. Туркий сўзлар девони. Девону луғотит турк. Уч томлик. И том. Таржимон ва нашрга тайёрловчи С.М. Муталлибов. – Т.: Ўзбекистон ФА нашриёти, 1960, 500 б.

15. Кошғарий М. Туркий сўзлар девони. Девону луғотит турк. ИИ том. – Т.: Ўзбекистон ФА нашриёти, 1961, 428 б.

16. Кошғарий М. Туркий сўзлар девони. Девону луғотит турк. ИИИ том. Т.: Ўзбекистон ФА нашриёти, 1963, 463 б.

17. Маадай–кара. Алтайский героический эпос. – Сказател А.Калкин. – Горно — Алтайское отделение Алтайского книжного издателства, 1979, 272 с.

18. Манас. Қирғиз халқ эпоси. 1-китоб. –Миртемир таржимаси. –Т.: Бадиий адабиёт нашриёти, 1964, 424 б.

19. Мифологический словар. Гл. ред. Е. М. Мэлитинский. – М.: Сов. энсикл. 1991,736 ст.

20. Мифы народов мира: Энциклопедия. В 2-х. Т. второе издание .Т. 1. А. К. (Гл. ред. С. А. Токеров. – М.: Сов. Энциклопедия, 1987. – 671 ст.)

21. Мифы народов мира: Энциклопедия. В 2-х. Т. второе издание. Т. 2. К.А. (Гл. ред. С. А. Токеров). – М.: Сов. Энциклопедия, 1988,. – 719 ст.)

22. Руставели Ш. Йўлбарс терисини ёпинган паҳлавон. – Миртемир ва М. Шайхзода таржимаси. – Т.: Ўзбекистон ФА нашриёти, 1959, 270 б.

23. Слово о полку Игорове. – Сборник. Сост. А. Е. Тархов. Вступит. Статя Д. С. Лихачева. М.: Мол. Гвардия, 1981, -207 ст.

24. Эллада қаҳрамонлари. Иккинчи нашри. Тарж. М. Мирзоидов. – Т. «Ёш гвардия», 1976, 144 б.

25. Эсхил. Занжирбанд Прометей. – А. Қосимов таржимаси. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1978, — 94 б.

26. Эпос о Гилгамише. (О всё видавшем). – Перевод с аккадского И. М. Дяконов. М., — Л.: изд. АН, 1961, -215 ст.

27. Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг (Саодатга йўлловчи билим).- Транскрипсия ва ҳозирги ўзбек тилига тавсиф. Нашрга тайёрловчи филол. фан. ном. К. Каримов. 2- нашри-Т.: «Фан», 1972, — 964 б.

28. Фирдавсий А. Шоҳнома. – Форсийдан Ш. Шомуҳамедов таржимаси. Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975, 1- китоб, -736 б.

29. Фирдавсий А. Шоҳнома. Форсийдан Назармат, Ҳамид Ғулом, Жуманиёз Жабборов таржимаси. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1976, — 616 б.

30. Фитрат. Энг эски турк адабиётининг намуналари. Тошкент – Самарқанд, 1927.

31. Ўзбек адабиёти намуналари. И жилд. – Тузган Фитрат. – Тошкент- Самарқанд.: 1928, 318-б.

32. Ўғузнома. – Ўзбек тилига ағдарувчи. Н.Раҳмонов. – Шарқ юлдузи, 1989, № 4, 165-171 – б.

33. Ўздек Р. Турклерин алтин китаби. Жилд И . – Тержуман тесисларинде дизилип басилмиштир. – Истанбул, 1990, 128 б.

34. Қадимий ҳикматлар. – Тузувчи Н. Раҳмонов. Масъул муҳаррир А.Қаюмов.- Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987, — 432б.

35. Қўрқут ота китоби. – «Ёшлик», 1988, № 5,6, 7, 8.

36. Ҳомер. Илиада. – Русчадан Қ.Мирмуҳаммедов таржимаси. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1988. – 456 б.

37. Шербак А.М. Угуз – наме.- Мухаббат – наме. – Памятники древнеуйгуркской и староузбекской писменности. М., — 1959, 171 с.

38. Қаюмов А. Қадимий обидалар. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1972, 184 б.

Тарихий манбалар.

39. Абуший Ҳасан А то. Туркий қавмлар тарихи. Т.:Чўлпон, 1998. – 240 б.

40. Баҳодирхон А. Шажараи турк.: Масъул муҳаррир ва сўз боши муаллифи Б.А.Аҳмедов. – Т.: Чўлпон, 1990, — 192 б.

41. Беруний А.Р. Танланган асарлар. Т.П. – Т.: «Фан», 1965, 538 б.

42. Беруний А.Р. Танланган асарлар. Т.У. Биринчи китоб. – Т.: «Фан», 1973, 592 б.

43. Бируни А.Р. Избранные произведения. Т. И. – Т. : изд. АН 1957, 488 с.

44. Бичурин Н.Я. (Ианкинф). Собрание свединий с народах, обитавших в Средней Азии в древнее времена. Т. И. М., — Л.: изд – во АН, 1950, 384 с.

45. Бичурин Н.Я. (Ианкинф). Юқоридаги номли асар. Т.ИИ. – М., — Л.: Изд. во. АН, 1953, 328 б.

46. Бичурин И. Я. (Ианкинф). Юқоридаги номли асар. Т. Ш. –М. –Л.: Изд. во АН, 1953, 328 б.

47. Геродот. История в девяти книгах. –Л.: изд.-во «Наука» Ленинградское отделение, 1972, 600 ст.

48. Древнетюркский словар, Л.: Наука, Ленинград. отд. 1969, 676 стр.

49. Джувайни. Мунтаджаб ад-дин Бади Атабек. Ступени совершенствования катибоб (Атабат ал- катиба). –Перевод с персидского, введения и комментарий Г. М. Курпалидиса. –М.: «Наука», 1985, 159 ст.

50. Инжил. Библияни таржима қилиш институти. –Стокголм, 1992,

51. Навоий А. Тарихи мулуки Ажам. –Асарлар. Ўн беш томлик. Ўн тўртинчи том. – Т. : Адабиёт ва санъат нашриёти, 1968, 272 б.

52. Наршахий Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар. Бухоро тарихи.- Т. : «Фан», 1966, 120 б.

53. Наршахи Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар. Таърихи Бухоро, Душанбе: Дониш, 1979, 118 с.

54. Потанин Г. Н. Восточные мотивы в средневековом европейском эпосе. – М.: Изд-е географич. отд. имп. обшес-ва любителей естествознания, антропологии и этнографии. – М.: 1899, 893 ст.

55. Потанин Г.Н. Казак-киргизская и алтайская придания, легенды и сказки, Петроград, 1917, 198 ст.

56. Пянков И. В. Средняя Азия в известиях античного историка Ктесия. (текст, перевод, примеч.)- Душанбе: «Дониш», 1975, -191 ст.

57. Рабғузий Н. Б. Қиссаи Рабғузий: Масъул муҳаррир Д. А. Асилов: Сўз боши Э. Фозиловники. К. 1.- Т.: Ёзувчи,1990, 240 б.

58. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Том. 1. Книга первая. Изд-во АН, М.: 1952, 222 стр.

59. Соловев С.М. История России с древнейших времеи. В пятнадсати книгах. Книга 1 (тома 1-2). Изд.-во сосиално- экономической литературы, 1959, — 811 ст.

60. Темурнома. Амир Темур Кўрагоний жангномаси: (Сўз боши муаллифи ва луғатлар асосида нашрга тайёрловчи П. Равшанов). –Т.: Чўлпон, 1990, 352 б.

61. Темур тузуклари.Форсчадан А. Соғуний ва Х. Кароматов таржимаси. Б. Аҳмедов таҳрири остида. – Т.: Нашриёт – матбаа бирлашмаси, 1991, 144 б.

62. Турон Усмон. Туркий халқлар мафкураси. Рисола (таржимон У.Абдуваҳоб). Т.: Чўлпон, 1995, 104б.

63. Улуғбек М. Тўрт улус тарихи. (Б. Аҳмедовнинг кириш сўзи, изоҳлари ва таҳририда; Форс тилидан Б. Аҳмедов ва бошқ. тарж.)-Т.: Чўлпон, 1993, 352 б.

64. Ғиёсиддин Муҳаммад. Ғиёс – ул – луғот. Аз 3 жилд. Жилд 1. Душанбе: Ирфон, 1987, 480 с.

3. Илмий адабиётлар

65. 62. Абдураҳмонов Ғ. Рустамов А. Қадимги туркий тил. Т.: Ўқитувчи, 1982, 168 б.

66. Агрба В. Б. Абхазская поезия и устное народное творчество. – Тбилиси.: Изд.-во «Мэсниереба», 1971, 160 ст.

67. Аджи Мурад. Полын половеского поля. М.: ТОО «Пик — контекст», 1994, 352с.

68. Алимуҳамедов А. Антик дунё тарихи.–Т.: «Ўқитувчи»,1969, 400 б.

69. Ассириология и Египтология. Сборник статей.- Изд.- во. Ленинградского университета. 1964, 128 ст.

70. Баскаков Н. А. Тюркская лекцика в «Слове ополку Игореве».- Отв. Ред. А. Н. Кононова. – М.: «Наука», 1985, — 207 ст.

71. Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождения. – М.: «Наука», 1979,-279 ст.

72. Бойназаров Ф. Ўрта Осиёнинг антик даври.: Дорилфунун ва дорилмуаллимлар учун дарслик. Т. : Ўқитувчи, 1991, 472 б.

73. Брагинский И. С. Из истории персидской и таджикской литератур. Избр. работы. – М. – «Наука», 1972, — 524 ст.

74. Валихўжаев Б. Ўзбек эпик поезияси тарихидан. – Т.: «Фан», 1974, 151 — б.

75. Валихўжаев Б. Алишер Навоий шеърияти. –Самарқанд, — 2001, 100 б.

76. Гордезиани Р. В. Проблемы Гомерского эпоса. – Тбилиси.: изд.- во. Тбил. Ун-та, 1973,- 394 ст.

77. Гринсер П. А. Древнеиндийский эпос. – Генезис и типология .- М. «Наука», 1974, — 419 ст.

78. Дяконов. И.М. История Мидии.: От деревнейших времён до конса ИВ века до н.о. – М., -Л.: Изд.- во АН, 1956, 487 ст.

79. Жабборов И. Жабборорв С. Жаҳон динлари тарихи. Т.: Ўзбекистон, 2002, 224 бет.

80. Жирмунский В. М. Сказание об Алпомише и богатырская сказка. – М.: Изд.- во вост. Лит. –1960, 385ст.

81. Жирмунский В. М. Огузский героический эпос и «Книга коркута». – Приложения «Книга мгоего деда Коркута «. М., — Л., Изд.- во АН, 1962, стр.131- 258.

82. Жуковская Н. Л. Бурятская мифология и её монголские параллели.- В кн.: Символика култов и ритуаловнародов зарубежной Азии.- М.: «Наука», 1980.

83. Жўраев М. Говомард образининг ўзбек фолклоридаги талқинлари. – «Ўзбек тили ва адабиёти», — 2001 йил, 5-сон, 48-55 –бетлар.

84. История греческой литературы. : Под. Ред. С. И. Соболевского и др. Т. 1-2 . М.: 1960,439 ст.

85. Кабакли А. Турк эдебияти. ИИ жилд, Истанбул, 1994, 904 бет.

86. Корогли Х. Алп Эр Тонга и Афрасияб по Юсуфу Баласогуни, Махмуд Кошгари и других автором.- «Советская тюркология», 1970, № 4. стр. 108- 115.

87. Корогли Х. Огузский эпос (сравнителный анализ). –В кн. : Типология народного эпоса. – М.: «Наука», 1975, стр. 64- 81.

88. Корогли Х. Из Восточно – западных фолклорных связей. Тепяглаз (Депегез) и Полифем. – В сб. : Типология и взаимосвязи литератур Востока и Запада. –М. : 1974, с.275-288.

89. Кляшторный С. Г. Древнытюркский рунические памятники как источник по истории Средней Азии. : -М.: «Наука», 1964, — 215 стр.

90. Костюхин Е. А. Александр Македонский в литературной и фолклорной традисии. – М. : Главная редаксия восточной литературы изд. – во «Наука»,, 1972,- 190 стр.

91. Лихачев Д.С. Слово о походе Игоровом. – В кн.: «Слово о полке Игорове». – М.: Мол. Гвардия, 1981, — 207 с.

92. Лосов А.В. Гомер. – М.: Учпедгиз. 1960, — 350 с.

93. Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. Т.: «Ўқитувчи», 1976, 664 с.

94. Малов. С.Е. Памятники древнетюркской писменности. – М.: — Л.: изд. – во АН, 1951, 452 стр.

95. Мэликишвили Г.А. К истории древней Грузии. – Тбилиси.: 1959, 507 с.

96. Мэлетинский Е.М. Поетика мифа. – М.: «Наука», 1976, 407с.

97. Мэнгес К.Г. Восточные элементы в «Слове о полку Игорове». – Перевод с английского А.А. Алексеева. – Л.: «Наука», Ленинградское отделение, — 266 с.

98. Мирзаев Т. «Алпомиш» достони нашрлари ва ушбу икки жилдлик ҳақида . – «Алпомиш» , Қ.П., Т.: «Ўзбекистон», 1993, 219-224б.

99. Мирзаев Т. «Алпомиш» достонининг ўзбек вариантлари. Т.: «Фан», 1968, 172 б.

100. Мирзозода Х. Таърихи адабиёти точик. Аз даври қадим то асри ХИИИ. Китоби И. – Душанбе: «Маориф», 1987, 400с.

101. Неклюдов С.М. Исторические взаимосвязи Восточних влияний в Европейском эпосе. – В сб.: Типология и взамосвязи средневековых литератур Востока и Запада. М.: «Нука», 1974, стр. 192 –274.

102. Нейхард А.А. Скифский рассказ Геродота в отечественной историографии. Под ред. И.А. Шишовой. – Л. : «Наука», Ленинградское отделение, 1982, 240 ст.

103. Путилов Б.Н. Русский и южнославянский героический эпос.: Сравнително–типологическое исследование. – М. : «Наука», 1971, 316 ст.

104. Путилов Б. Н. Героический эпос и действителност. – Л. : «Наука», Ленинградское отделение. –1988, 225 ст.

105. Раевский Д.С. Очерки идеологии скифо – сакских племен. – М.: «Наука», 1977, 216 стр.

106. Раҳмонов Н. Кўҳна битиктошлар. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1991, 111 б.

107. Раҳмонов Н. Турк хоқонлиги. – Т.: А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1993, 144 б.

108. Раҳмонов Н. Руҳиятдаги нур муроди. – Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2002, 128 б.

109. Сагалаев А.М. Мифология и верования алтайсев. Централно Азиатские влияния — Новосибрск, 1984, 121 с.

110. Суразаков С.С. Алтайский героической эпос. М.: «Наука», 1985, 256 с.

111. Суразаков С. Алтайский героичесой эпос и сказание «Маадай кара» .: В кн. «Маадай кара». Алтайский героический эпос., Горно – Алтайское отделение Алтайского книжного издателства, 1979, 227- 260 с.

112. Стеблева И.В. Поетика древнетюркской литературы и ее трансформасия в ранне-классический период. – М.: Главная редаксия восточной литературы изд. во «Наука», 1976, 215 с

113. Стеблева И.В. Развитие тюркских поетических форм в ХИ веке. – М.: 1971, 299 с.

114. Сулейменов О. Аз и Я. – Алма-ата, «Жалын», 1990, 592 с.

115. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. – Т.: «Фан», 1991, 160 б.

116. Толстов С. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. – Т.: ЎзФан, 1964, 440 б.

117. Тўхлиев Б. Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асари. – Т.: «Ўзбекистон», 1991, 64 б.

118. Чиковани М.Н. Народный грузинский эпос о прикованном Амирани.: — М.: «Наука», 1966, 328 с.

119. Юнусалиев Б. «Манас» эпоси ҳақида. («Манас» китобига сўз боши). – Т.: 1964.

120. Шониёзов К. Қанғ давлати ва қанғлилар. –Т.: «Фан», 1990, 168 б.

121. Ўзбек адабиёти тарихи. 5 томлик. И том. Энг қадимги даврлардан ХВ асрнинг ИИ ярмигача.: Масъул муҳаррир А.Қаюмов. – Т.: «Фан», 1978, 328 б.

122. Ўзбекистон халқлари тарихи. – Т.: «Фан», 1992, 188 б.

123. Ўзбек мумтоз адабиёти намуналари. 1-жилд. Тузувчилар Н.Раҳмонов, Ҳ.Болтабоев. Т.: «Фан», 2003. 332 б.

124. Қаюмов А. Беруний ва адабиёт. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1974, 141 б.

Abdurashid Abdurahmonov
TURKIY ADABIYOTNING QADIMIY QATLAMLARI
Oltinchi qism

QADIМGI TURKIY XALQLAR ADABIYOTINING JANR XUSUSIYATLARI

So’z san’atining dastlabki janrlari insonning nutq madaniyati rivojlanishi bilan tug’ilgan. Demak, turkiy xalqlar adabiyotining tarixi juda qadimiy bo’lganidek, adabiy janrlarining tug’ilishi va shakllanish jarayoni ham uzoq tarixga ega. Badiiy adabiyotning har bir shakli ma’lum bir janr asosida yuzaga kelishi qonuniyatdir. Bas, shunday ekan, turkiy xalqlarning islomgacha bo’lgan davrdagi adabiyotida ham rang-barang janr va vazn xususiyatlari mavjud. Turkiy xalqlar og’zaki ijodiga islomdan so’nggi yoki hozirgi davrda adabiyotshunoslikda mavjud atamalar bilan yondashish maqsadga muvofiq emas. Chunki bugungi adabiyotshunoslikdagi mavjud janr, shakl hamda vaznni qadimgi turkiy adabiyotdan izlash yoki hozirgi davr atamalari bilan nomlash masalaning mohiyatini murakkablashtiradi.

O’zbek adabiyoti tarixining qadimgi davrlari yoki eng qadimgi adabiy yodgorliklarini o’rganishga bag’ishlangan darslik va qo’llanmalarda, shuningdek, boshqa tadqiqotlarda ham «maqol», «marsiya», «munozara», «afsona», «asotir», «rivoyat» kabi janrlar to’g’risida so’z yuritiladi. Aslida bu adabiy atamalar arab tili mahsuli bo’lib, bu tushunchalar turkiy xalqlarning adabiy-madaniy hayotida islomdan so’nggi davrlarda yuzaga kelgan. Lekin qadimgi turkiy adabiyotda yuqoridagi atamalarni ifodalaydigan turkiy tildagi so’z, iboralar mavjud edi. Demak, har bir davrning adabiyotidagi janrlar yoki vaznlari o’rganilganda shu davrga xos atamalardan foydalanish ilmiy – amaliy ahamiyatga ega.

Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining janr va vazn xususiyatlarini aniqlash hamda adabiy atama sifatida nomlashga asos bo’ladigan manbalar mavjuddir., Мahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobidagi adabiy atamalar hamda ayrim adabiy janrlarning nomini ifodalashi mumkin bo’lgan so’zlar, qadimgi tosh va yozma bitiklar, shuningdek, qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodidagi mazmun, g’oya hamda obrazlarning tadrijiy takomili natijasi: Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilik» dostonidagi ayrim tasvir va atamalar mavzuni yoritishga xizmat qiladi.

Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining janr xususiyatlarini o’rganish mavzusi adabiyotshunosligimizda qisman bo’lsa-da yoritilgan. Bu sohaning ilk tadqiqotchisi ham Мahmud Koshg’oriydir. Bizning zamonamizda bu masalada akademik B.Valixo’jayev, professor B.To’xliyev, N.Rahmonov va boshqalarning e’tiboriga loyiq qarashlari mavjud. Quyidagi izlanishlar ham bu mavzuni yoritishga ko’maklashadi, deb o’ylaymiz.

BILIG

«Devonu lug’otit turk»da bilik so’ziga «bilim», «hikmat» va «aql» deb izoh berilgan (1., 367-bet). Bilga hikmat aytuvchi, hikmatshunos, oqil, dono, aqlli, olim kishiga nisbatan qo’llanadi. Demak, bilik – hikmat ma’lum ma’noda hozirgi o’zbek tili lug’at boyligidagi maqol janrining mazmunini ifodalaydi. Мaqolda xalqning, ijtimoiy tabaqa yoki guruhning dunyoqarashi, hayotda to’plagan tajribalari, kuzatishlari ifodalanadi. Qadimgi turkiylarning bilgalari aytgan biliklar ham shunday xususiyatga egadir.

«Devonu lug’otit turk»da biliklardan ko’plab namunalar keltirilgan.

Ag’iz yesa, ko’z uyazur – Og’iz yesa, ko’z uyalur.
Etli, tirinaqli ezirmas – Et tirnoqdan ayrilmas.
Qarg’a qazg’a o’tko’nsa buti sinur – Qarg’a uchishda g’ozga taqlid qilsa, buti sinar.
Qo’sh qilich qinqa sig’mas – Qo’sh – ikki qilich bir qing’a sig’mas.
Uma kelsa, qut kelar – mehmon kelsa, qut kelar.
Alimchi – arslon, berimchi – sichg’an – Oluvchi– arslon, qarzni beruvchi – sichqon.

O’TLUK

Devonu lug’otit turk»da o’git, nasihat ruhidagi she’rlar o’tluk deb nomlanadi. Ba’zan bu atama ma’nosini o’vo’t so’zi ham ifodalagan. O’vo’t asli o’gitdir. O’tluk tarbiya mavzusidagi bir necha bandli o’git hamda nasihatlardir. Devonda qofiyalanish tizimiga ko’ra o’tluk janriga xos ikkita she’r parchalari saqlanib qolgan.

O’tluk –1.

Qo’shni-qo’nuq ag’ishqa,
Qilg’il ang’ar ag’irlik.
Artut alib anung’il,
Ezgu tavar o’g’ruluq. I.137

Qo’lsa qali o’g’rayin,
Bergil taqi azuqluq.
Qarg’ish qilur umalar,
Yunchig’ ko’rub qo’nuqluq. I.272

Kelsa uma tushurgil,
Tinsin aning aruqluq.
Arpa saman yag’utg’il,
Bulsin ati yaruqluq. II. 366

O’tluk –2.

Kulsa kishi yuzingga,
Ko’rkluk yuzin ko’rungil.
Yavlaq ko’zaz tilingni,
Ezgu savig’ tilangil. III.50

Undab ulug’ tabaru
Tavrab kelib yugurgil.
Qurg’aq yilin buzun ko’r,
Qanda tushar qudi il. III.76

Kelsa qali qatig’liq,
Ertar teyu seringil.
O’zluk ishin bilip tur,
Ancha angar tirangil. III.252

Bo’lmish nengir sevarsan,
Aqrun angar sevingil.
Bermish nengik saqinma,
Azraq angar o’kungil. III.372

Hozirgi tildagi bayoni:

1

Qo’ni –qo’shni qarindosh,
Ko’rsin sendan yaxshilik.
Ne-ne sovg’a qilishga,
Yaxshirog’in qil ortiq. [1]

Kelsa birov yo’qlashib,
Bergil yaxshi ozuq non.
Qarg’ab ketar mehmonlar,
Kutar bo’lsang gar yomon.

Mehmon kelsa o’tqazgil,
Hordiq olib tinch bo’lsin.
Oti ham yorug’liqda
Arpa somonga to’lsin.

2

Kulsa kishi yuzungga,
Ko’rklik bo’lib ko’ringil.
Shirin, ochiq so’z so’yla,
Yoqmoq uchun uringil.

Bo’lsa og’ir ishlaring,
O’zgalarga buyurma.
O’zingni och qoldirib,
Boshqaga oziq berma.

Kelsa qancha qattiqlik,
O’tib ketar, sabr etgil.
Dunyo ishin bilib tur,
O’zingni beg’am tutgil.

Borliq mulking sevarsan,
Unga kamroq sevingil.
Ketgan molga achinma,
Unga ozroq o’kingil.

Birinchi o’tlukda mehmon kutish odobi, qo’ni-qo’shnilar bilan ahil bo’lish, saxiylik haqida nasihat beriladi. Ikkinchi o’tlukda esa, insondagi ichki va tashqi go’zallik ulug’langan. Shirin so’zlilik, hayotdagi har qanday qiyinchiliklarga bardoshli bo’lish, boylikka hirs qo’ymaslik insoniy fazilat sifatida ko’rsatilgan.

—————-
[1] Кошғарий М. Туркий сўзлар девони. Девону луғотит турк. I том. – Т.: Ўзбекистон ФА нашриёти, 1960, 137-б. Кейинги саҳифаларда шу китобдан олинган шеърий парчалар ва кўчирмалар ёнига девон томи ва саҳифаси кўрсатилди.
——————

TABZUG’

Tabzug’ turkiy adabiyotdagi qadimiy janrlardan biridir. Turkiy xalqlar topishmoqni shunday ataganlar. Devonda quyidagi gap keltirilgan: Tabzu g’uq tabuzdim — men undan bir topishmoq so’radim (I., 429). Topishmoq jahon xalqlari o’rtasida keng tarqalgan janrlardan biridir. Xalq og’zaki ijodi tarixida topishmoqning ikkita shakli uchraydi: 1. So’z shakli, ya’ni yashiringan narsa –hodisani so’z vositasida ifodalash (Qorong’u uyda beli bog’liq qul yotur (supurgi). Bu topishmoq hozirgi davr og’zaki ijodida ham keltirilgan bo’lib, u ijtimoiy sinfiy mohiyatiga ko’ra o’zining qadimiy qatlamiga ega. 2. Narsa buyum shakli, ya’ni narsa-buyumni ko’rsatish bilan yashiringan fikrni topishga da’vat etish.

Qadimgi turkiy xalqlar o’rtasida tabzug’ning narsa-buyum shakli ham keng rivojlangan. Gerodotning «Tarix» kitobida berilgan «Doroning Skifiyaga yurishi» qissasida topishmoqning narsa-buyum shakli keltirilgan bo’lib, bu usul turkiy xalqlar og’zaki ijodida juda qadim zamonlarda ildiz otganligini ko’rsatadi. Asarda tasvirlanishicha, skiflar hukmdori Doroga qush, sichqon, qurbaqa va beshta kamon o’qini sovg’a qilib jo’natadi. Bu narsa-buyumlarda ma’no yashiringan bo’lib, Doro uni topishi kerak edi. Forslar hukmdori topishmoq-buyumning javobini quyidagicha izohlaydi.

«Skiflar menga hokimiyatni, yer hamda suvini topshirmoqchi. Sichqon yerda yashaydi, insondek yerning mahsulotidan oziqlanadi. Qurbaqa suvda yashaydi. Qush chaqqonligi bilan otga o’xshaydi, kamon o’qlarini topshirishlari esa skiflarning bizga qarshilik ko’rsatmasliklarining belgisidir».

Doro Skifiyaga bostirib kirganida uning qo’shini safida Gobriy ismli dono kishi bor edi. U skiflar jo’natgan buyum – topishmoqni boshqacha izohladi.

«Agar siz, forslar, qushdek osmonga parvoz etmasalaringiz yoki sichqondek yer ostiga yo’qolmasalaringiz yoki qurbaqadek botqoqqa sakrab tushmasalaringiz ushbu kamon o’qlaridan halok bo’lasizlar, vatanlaringizga qayta olmaysizlar».

Buyum- topishmoqning haqiqiy javobi ham shu edi.

Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarida ham buyum-topishmoqlarning yaxshi namunalari keltirilgan.

Kuntug’di elig bir kuni yolg’izlikdan siqilib, huzuriga Oyto’ldini chorladi. Oyto’ldi kelib, hayratga tushdi. Eligning qovog’i soliq, yuzi tumshaygan edi. Kuntug’di uch oyoqli kursida o’tirardi. Qo’lida pichoq, so’l tomonida esa zahar-zaqqum, o’ng tomonida esa sharbat turardi.

Bu tasvir buyum-topishmoqdir. Oyto’ldi uning ma’nosini anglab yetmagach, eligdan uning javobini so’raydi. Buyum-topishmoqning javobi shunday edi.

1.Uch oyoqli kursi. Kursidagi uch oyoq uning o’z o’rnida to’g’ri, og’masdan turishiga asosdir. To’g’ri narsa yiqilmaydi. Kuntug’di eligning ishlari to’g’ri, og’mas, yaxshi va yomonga nisbatan hukm chiqarishi o’zgarmasdir.

2.Pichoq. Pichoq sanchiluvchi va kesuvchi buyumdir. Kuntug’di da’vogar-tuhmatchilarning ishini cho’zib o’tirmaydi, barcha ishlarini pichoqdek kesib, qirqib tashlaydi, adolat bilan hal qiladi.

3. Sharbat. Kuntug’di huzuriga kelgan kishi uning adolatliligidan xursand bo’ladi, sevinib, go’yo o’zini sharbat ichgandek his etadi.

4. Zahar-zahqum. Zo’ravon, to’g’rilikdan qochgan shaxsning nasibasi zahar-zahqumdir. Bunday kishilarga Kuntug’di hukm chiqarganda ular zahar ichgandek jonlari azob chekadi.

«Qutadg’u bilig»da buyum-topishmoqlarning keltirilishi Yusuf Xos Hojib qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodi shakl-uslublaridan ham unumli foydalanganligini ko’rsatadi.

SANDRUSH

Sandrush qadimgi turkiy tilda «tortishuv» ma’nosini beradi. «Devonu lug’otit turk»da sandrushga misol bo’la oladigan she’rlar keltirilgan. Bu she’r hozirgi adabiyotshunosligimizda «Qish va yoz» munozarasi nomi bilan yuritilgan. Ushbu sandrushda tortishishga kirishgan ikki predmet o’z xususiyatlarini maqtaydilar, o’zgasining qiliqlarini fosh etadilar. Ikki faslning majoziylik xususiyati hayotdagi ma’lum tabaqa yoki shaxslarning qiyofasini umumlashtiradi. Qish – yomonlik, Yoz – yaxshilik timsoliga aylanadi.

«Qish va yoz» sandrushi

Tumlig’ kelib qapsadi,
Qutlug’ yayig’ tepsadi.
Qarlab ajun yapsadi,
Et yin ushub emrishur. I. 430

Yay qish bila qarishti,
Erdam yasin qurishti.
Cherig tutub ko’rushti
O’qtag’ali o’trushur. II.104

Qish maqtanadi:

Ul qar, qamug’ qishin inar,
Ashliq tarig’ anin o’nar.
Yavlaq yag’i menda tinar,
Sen keliban tebrashur. II. 237

Senda qo’par chazanlar,
Quzg’u singak yilanlar.
Do’k ming quyu tumanlar,
Quzruq tikib yugrushur. III. 378

Qish yayg’aru suvlanur,
Er at menin yavrulur.
Iglar yema savriyur,
Et yen taqi bekrishur. III. 294

Yoz unga javob beradi:

Senda qachar sundalach,
Мenda tinar qarg’ilach.
Tatlig’ o’tar sunduvach,
Erkak tishi uchrashur. I. 481

Yilqi yazin atlanur,
O’tlab anin etlanur.
Beglar semiz atlanur,
Sevnub o’gur isrishur. I. 282

Balchiq baliq yug’rulur,
Chig’ay yavuz yig’rilur.
Eringaklari o’g’rilur,
O’zg’uch bila evrishur. I. 249

Hozirgi tildagi bayoni:

«Qish va yoz» sandrushi

Qish yoz bilan topishdi,
Qing’ir ko’zla boqishti.
Bir-biriga yopishdi
Qish yoz bilan topishdi,

Qing’ir ko’zla boqishti.
Bir-biriga yopishdi
Qor dunyoni o’radi,
G’alabani istashur.

Sovuq kelib turadi,
Qutlug’ yozni suradi
Qor dunyoni o’radi,
Tan uvushib zirillar.

Yoz qish bilan ko’rishdi,
Hunar yoyin qurishdi.
Saf tortishib turishdi,
O’q otgali chog’lashur.

Qish maqtanadi:

Qoru yomg’ir menda inar,
Oziq-ovqat shunda unar.
Yovuz dushman menda tinar,
Sen kelibon qo’zg’alur.

Senda barcha yomonlar,
Chibin, pashsha, ilonlar.
Dumi gajak chayonlar,
Hamla qilib yugurar.

Qish yoz bilan tortishur,
Er, ot menda ortishur.
Kasalliklar qaytishur,
Kuch-quvvatga to’lurlar.

Yoz unga javob beradi:

Sendan sa’valar ketar,
Мenda qaldirg’och yashar.
Bulbullar sayrab qo’nar,
Naru moda uchrashur.

Yilqi yozda etlanur,
Yaylovlarda o’tlanur.
Beklar unga otlanur,
Sevinishib o’ynashur.

Loy, balchiqlar tizilur,
Kambag’allar ezilur.
Sovuq qattiq sezilur,
Barmoqlarin huhlashur.

YIG’I-YO’QLOV

Qadimgi turkiylarda biror shaxsning o’limi munosabati bilan odamlar to’planib, ko’z yosh to’kishi yig’i-yo’qlov, vafot etgan kishining sifatlarini aytib yig’lagan, o’z g’am-anduhini to’kib, ko’z yoshi qilganlar yig’ichidir. Shu jihatdan qaraganda, hozirgi adabiyotshunosligimizda qadimgi turkiy adabiyotga nisbatan qo’llaniladigan marsiya janri (masalan, «Alp Er To’nga» marsiyasi)ni yig’i-yo’qlov atamasi bilan umumlashtirish xato hisoblanmaydi.

«Devonu lug’otit turk»da Alp Er To’ngaga bag’ishlangan yig’i-yo’qlovdan tashqari, yana shu janrga mansub to’rtta she’rning parchalari saqlangan. Ulardan uchtasida sevikli yoridan judo bo’lgan ma’shuqaning ayriliq iztiroblari ifodalangan.

Birinchi parcha:

O’zik meni kuchayur,
Tun-kun turup yig’layu.
Ko’rdi ko’zum tavraqin,
Yurti qalip ag’layu. III. 275

Yelkin bo’lup barduqi,
Ko’nglum angar bag’layu.
Qaldim erinch qadg’uqa,
Ishim uzu yig’layu. III. 324

Ikkinchi parcha:

Bardi ko’zum yaruqi,
Aldi o’zum qo’nuqi.
Qanda erinch qaniqi
Emdi o’zin uzg’urur. I. 81

O’zik meni qumitti
Saqinch menga yumitti.
Ko’nglum angar emitti,
Yuzum mening sarg’arur. I. 99

Ko’nglum angar qaynayu,
Ichtin angar o’ynayu.
Keldi menga bo’ynayu.
Uynab meni arg’arur. I. 230

Ko’rdi meni emlayu,
Baqti menga imlayu.
Qaldim ko’ngul to’mliyu,
Qadg’u meni turg’urur. III. 310

Hozirgi tildagi bayoni:

Birinchi parcha:

Sevgim mening kuchayur,
Kecha-kunduz yig’layman.
Ko’rdi ko’zim ketganin,
Yurtda yolg’iz qolgayman.

Seviklim ketdi uzoq,
Ko’nglim unga bog’layman.
Qoldim chuqur qayg’uda,
Uzzukunlar yig’layman.

Ikkinchi parcha:
Ketdi ko’zimning nuri,
U bilan tanam ruhi.
Qayda ekan sevganim,
Kechalari yo’q uyqu.

Sevgi dardi qo’ymaydi,
Sog’inch yana qiynaydi.
Ko’nglim unga to’ymaydi,
Yuzim mening sarg’ayur.

Ko’nglim unga qaynaydi.
Yuraklarim o’ynaydi,
Endi kelib bag’rimga,
Hordirmayin qo’ymaydi.

Ko’rdi meni, emladi,
Boqti menga, imladi.
Qoldi ko’nglim, to’ngladi,
Qayg’u meni yaralar.

Urxun Enasoy tosh bitiklarida ham yig’i-yo’qlovlar ruhi yetakchi o’rinda turadi. Bitiklardagi yig’i-yo’qlovlarni ifoda usuliga ko’ra ikkiga ajratish mumkin:

1. Yig’i-yo’qlov vafot etgan shaxsning o’zi tilida bayon etiladi (Enasoy bitiklari asosan shunday xususiyatga ega).

2. Yig’i-yo’qlov yig’ichi, ya’ni vafot etgan shaxsning qarindosh-urug’lari tomonidan bayon etiladi («Kul tegin bitigi»).

Quyida Enasoy bitiklaridan keltirilayotgan Chiksin yig’isi vafot etgan shaxsning alamli faryodidir. O’lgan shaxs ham, yig’ichi ham Chiksin bo’lib, yig’i-yo’qlov ham uning tilidan bayon etilgan.
Avlodlarim, sizlardan ayrildim,
Oh, uydagi xonzodalarimdan ayrildim.
Sakkiz o’g’limdan ayrildim- ey,
Xoqonim, elim xizmatida bo’ldim,
Dono hukmdorimga xizmat qildim,
Do’stlarimga xizmat qildim,
Bu men uchun sharafdir.
Xoqonim uchun
Bilga Chiqshan xoqoniga xizmat qildim.
Ey xalqim,
Yigitlik sharafim uchun
Davlatimga xizmat qildim.
Endi ajoyib do’stlarimdan ayrildim.
Bu mangu toshimdir.
Мen alamli Chiksinman.

Yig’i-yo’qlovning bu shaklida hayotdan ko’z yumgan kishining tarjimai holi bayon etiladi. Hayotdan, qarindosh-urug’laridan, orzu-umidlaridan ajralish o’lgan shaxsning alamli iztiroblariga aylangan.

TO’RTLIK

«Devonu lug’otit turk» orqali bizgacha yetib kelgan qadimgi she’riy asarlarning bandlanishi to’rt misralikdir. Turkiy adabiyotdagi to’rt misralik she’r va bandi to’rt misralik bo’lgan she’rlar o’rtasida o’ziga xos tafovut bor, albatta. Tugal mazmunni ifodalagan to’rt misrali she’rlar Sharq adabiyotida ruboiy deb ataladi. Devonda pand-nasihat ruhidagi quyidagi to’rtlik keltirilgan:

Qarduni yenyu saqinmang,
Tuzg’uni manyu sezinmang.

Bulmadiq nenga sevinmang,
Bilgalar ani yirar. I.396

Мuzni javohir deb bilmang,
Hadya oshni yeb qo’ymang.

Behudaga sevinmang,
Donolar shuni aytur. (A.A.)

Albatta, bu she’rni ruboiy deb bo’lmaydi. Chunki she’rning axloqiy-ta’limiy ruhi ruboiyni eslatsa-da, qofiya, vazn xususiyati bu janr talabiga javob bermaydi. Ruboiyning qofiyalanish tizimi a-a-b-a, a-a-a-a shaklida bo’ladi. Bu to’rtlikda qofiya a-a-a-b tarzida kelgan. Aruz vazni talabiga ko’ra ruboiylar hazaj bahrining axram va axrab vaznida yozilishi kerak. Yuqoridagi she’r shakl jihatidan to’rt misra, ya’ni ruboiy shaklida bo’lsa-da, vazn jihatidan barmoq vaznida yozilgandir. Har bir misradagi o’juk (bo’g’in)lar soni 8 ta, turoqlanish tartibi 3 +2+3= 8 dir.

Demak, to’rtlik turkiy she’riyatda alohida mustaqil janr sifatida shakllangan. Shu jihatdan qaraganda, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» dostoni tarkibiga kiritilgan to’rt misralik she’rlarning ham ruboiy yoki to’rtlik deb atash muammosi mavjuddir. Chunki bu she’rlar ham ruboiy shaklida, to’rt misralik qilib yozilishidan qat’iy nazar, ularning vazni hazaj bahrida emas, balki barmoq vaznida bitilgandir. Shu sababli ham «Qutadg’u bilig»dan o’rin olgan to’rt misralik she’rlarning qadimgi turkiy adabiyotdagi to’rtlik janrining namunalari deb qarash haqiqatga yaqindir. Lekin e’tiborli tomoni shundaki, «Qutatg’u bilig»dagi to’rtliklarning qofiya tizimi ruboiynikiga mos keladi. Demak, bu shakl barmoqdagi to’rtlik hamda aruzdagi ruboiy an’anasining birlashgan natijasi ham bo’lishi mumkin.

Kishi yilqi birla adirti bilig,
Bilig birla yangluq ko’turdi alig.
Yuri yilqi bo’lsa bilig bil, uqush,
Bilig birla so’zla, yo’ruq tut tilig.

(Odamni vuhushdan bilim farqladi,
Bilim birla inson qadrin tikladi
Bo’lib qolma yilqi, bilim ol, hunar,
Bilim so’zla, tilni bilim saqladi).

TUYUQ

Shaklan ko’p ma’noli so’zlar qadimgi turkiy til lug’at boyligining alohida qismini tashkil etadi. Мasalan, yash (ko’z yoshi, ko’kat, yangi, sof), qaraqush (qirg’iy, Мushtariy yulduzi, tuya oyog’ining tag atroflari), yig’ach (yog’och, bir farsax, daraxt), til (til, lug’at, so’z, josus), ko’g (she’r vazni, kuy, maqom, kulgili voqyea, boshvog’i olinib, qo’yib yuborilgan hayvon, echki va boshqa hayvonlarning juftlashadigan vaqti, oyna yuzidagi dog’, zang, xotinlar yuzidagi dog’), ko’k (osmon, ko’k rangi, yashil daraxtlar) va boshqa so’zlar shunday ko’p ma’nolilik xususiyatlariga ega. «Devonu lug’otit turk»da bunday so’zlarning ko’plab namunalari keltirilgan.

Мa’lumki, ko’p ma’noli so’zlar Sharq adabiyotida tajnis san’ati yuzaga kelishiga asos bo’lgan. Turkiy adabiyotda esa boshqa xalqlar adabiyotidan farqli o’laroq, tuyuq janri shakllangan bo’lib, uning asosini qofiyalarning tajnisli — shakl bir xil, ammo ma’nolarning har xilligi tashkil etadi. Alisher Navoiy «Мezon ul avzon» asarida tuyuqni bejizga turkiy xalqlar she’riyatiga mansub janr deb hisoblamagan. «Devoni lug’otit turk»da garchi tuyuq she’rlarning namunasi keltirilmagan bo’lsa-da, lug’at tarkibida ko’plab omonim so’zlarning berilishi turkiy til tuyuq janri tug’ilishi va shakllanishi uchun keng imkoniyatlarga ega bo’lganidan dalolat beradi.

«Qutadg’u bilig» dostonida keltirilgan to’rtliklar tarkibida tuyuq namunalarining uchrashi ham bu janr turkiy adabiyotda avvaldan shakllanganligini ko’rsatadi.

Qayu erda bo’lsa uqush birla o’g,
Ani er, atag’il, necha o’gsa o’g.
Uqush, o’g, bilig kimda bo’lsa tugal,
Yavuz ersa kaz te, kichig ersa o’g.

(Agar kimda bo’lsa aql, ilm, zehn,
Uni madh etib sen, tugal er degin.
Ziyod bo’lsa kimda uquv, aql, bilim,
Yomon va kichik bo’lsa ham maqtagin).

Bu tuyuqda o’g – aql, maqtamoq, ulug’lamoq ma’nolarida qo’llanilgan.

ALQISH

Alqish (DLT., I., 123) – olqish, maqtash, duo qilmoq, madhiya aytmoq, tabriklamoq ma’nolarida qo’llaniladi. Devonda olqishga berilgan ta’rif nuqtai nazaridan yondashiladigan bo’lsa, bizgacha yetib kelgan qadimgi she’riy asarlar orasida bu janrga mansublarini aniqlash mumkin.

1. Tangriga maqtovlar (arabcha «hamd»). Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodida yaratilgan asarlar, shu jumladan, ayrim tosh bitiklar tangriga olqish va maqtovlar bilan boshlangan. Мasalan, «Devonu lug’otit turk»da saqlangan bir qahramonlik dostonining muqaddimasida quyidagi olqish berilgan.

Tangri ajun turutti,
Chig’ri izi tezgino’r,
Yulduzlari yurkashib,
Tun kun uza burkanur. II. 350

Yaratti yashil yash,
Savurdi o’rung qash.
Tizildi qara qush,
Tun kun uza yurkanur. I. 318

Izimni ukarman,
Bilikni yugarman.
Ko’ngulni tugarman,
Erdam uza turlunur. II. 283

Mazmuni:

Tangri olamni yaratdi,
Falak doim aylanur.
Kun o’rnini tun olur.
Yulduzlari shaylanur.

Yashil ko’kni yaratti,
Yulduzlar sochildi.
Мezon yulduz tizildi,
Tun kun uza qoplanur. (A.A.)

Egamni maqtayman,
Bilimni taxlayman.
Ko’ngilni jahdlayman,
Hunar butun to’planur.

2. Biror qahramon yoki hukmron nomiga olqishlar (arabcha madhiya). Devonda shunday to’rtlik keltiriladi.

Qachan ko’rsa ani turk,
Buzun ang’a aning aydachi.
Мungar tagir ulug’luq,
Мunda naru keslanur. I. 335

Mazmuni:

Qachon ko’rsa uni turk,
Shodlikka to’lar to’liq.
Unda bordir ulug’lik,
Sira bundan ortiq yo’q. (A.A.)

2. Biror qahramon yoki hukmron nomiga olqishlar (arabcha madhiya). Devonda shunday to’rtlik keltiriladi.

QARG’AQ

Qarg’aq (arabcha mazammat) (DLT., II., 333) — qarg’ish, la’nat ma’nosini beradi. Tengri qarg’ishi aning uza — xudoning la’nati unga bo’lsin (I., 428); Tengri qarg’ag’inga ilinma – xudo qarg’ishiga yo’liqma (II., 333). Demak, qarg’ish olqishga nisbatan zid ma’no hosil qiluvchi tushunchadir. «Devonu lug’otit turk»dagi quyidagi she’riy parchalar qarg’aq namunasi hisoblanadi.

Ko’rklug’ tunug’ o’zunga,
Tatlig’ ashing azinqa.
Tutg’il qo’nuq ag’irlig’,
Yazsun yaving buzunqa. I. 80

Baqmas budun savuq so’z,
Yudqi yuzi saranqa.
Qazg’an ulich tuzunluk,
Qalsun chaving yarinqa. II. 291

Bermish sening bil
Yalinchuq tapar qarinqa
Qalmish tavar azinning,
Kirsa qara o’runqa. II. 241

Mazmuni:

Ko’rklik to’ning o’zingga,
Totliq oshing o’zgaga.
Qo’noqqa ko’rgiz izzat,
Yoysin sha’ning uzoqqa.

Boqmas jahon sovuq so’z,
Sendek yuzsiz baxilga.
Yoqimli bo’l, xush xulq bo’l,
Qolsin noming ko’p yilga.

Sengadir faqat bilgil,
Neki kirsa qoringa.
Qolgay mulking borisi,
Kirsang qora o’ringa.

QOSHUG’

Qoshug’ (DLT., I., 357) – she’r, qasida, qo’shiq janrlarining ma’nosini umumlashtirgan. Devonda qo’shildi (II., 156) so’ziga izoh berilar ekan, ir qo’shildi iborasi keltiriladi. Buning ma’nosi she’r aytildi, qo’shiq to’qildi iboralariga to’g’ri keladi. Professor S.Мutallibov shu o’rinda qo’shug’ haqida fikr yuritar ekan, «Qoshuq so’zining asl ma’nosi bir so’zning boshqa so’zlarga qo’shilishi, ma’lum bir vazn talab qilgan miqdordagi so’zlar qo’shilmasi – tizmasi» deb yozadi. Demak, she’riy yo’lda yozilgan asarlarga nisbatan qo’shiq atamasining qo’llanishi shu ta’rifga mos tushadi. Quyidagi to’rtlikda shunday ma’no, ya’ni qo’shiq atamasi she’riy usulda bitilgan xabar mazmunini ifodalagan.

Turkan qatun qutinga,
Tegur mendin qo’shig’.
Ayg’il sizning tabug’chi,
O’tnur yangi tabug’. I. 357

Mazmuni:

Turkan xotin qoshiga,
Мendan yetkur she’r.
Xizmatga xodimingiz,
Rost, deb payom ber.

Qadimgi turkiy adabiyotshunoslikda she’riy asarlarni qo’shiq deb nomlash natijasidirki, professor B.To’xliyev ham «O’zbek adabiyoti» (9-sinf) darsligida «Devonu lug’otit turk»dagi barcha she’riy parchalarni «Qadimgi qo’shiqlar» nomi bilan umumlashtiradi. Albatta, qadimgi adabiyotshunoslikdagi qarashlar nuqtai nazaridan bu ta’rif to’g’ridir. Shu bilan birga she’riy asarning kuyga solib ijro etilishi ham qadimgi turkiylarda qo’shiq nomi bilan yuritilgan. Devondagi quyidagi parchalar odamlarning quvnoq o’tirishlari, o’yin-kulgisi, kuy va she’rning vobastaligi ifodasi bo’lib, u ijro etishga, ya’ni qo’shiqqa mo’ljallanganligi aniqdir.

Ko’glar qamug’ tuzuldi,
Ivriq izish tizildi.
Sensiz uzum uzaldi,
Kelgil, amul o’ynalim. III. 145

Ivriq bashi qazlayu,
Sag’raq tulu ko’zlayu.
Saqinch ko’zi kezlayu,
Tun kun bila sevnalim. I. 126

O’ttuz ichib qiqralim,
Yuqar qubub sekralim.
Arslanlayu ko’kralim,
Qachti saqinch sevnalim. I. 160

Mazmuni:

Kuylar ajab tuzildi,
Мay idishi tizildi.
Sensiz ko’nglim ezildi,
Kel, shodlanib o’ynaylik.

Мay idishi g’oz bo’lsin,
Tubi ko’z kabi to’lsin.
G’amni ko’maylik, o’lsin.
Tun kun o’ynab kulaylik.

Uch bor ichib quvnaylik,
Sakrab-sakrab o’ynaylik.
Arslon kabi uvlaylik,
Ketdi qayg’u yayraylik.

Bundan tashqari, o’quv darsliklarimizda qadimgi xalqlarimizning mehnat va marosimlari bilan bog’langan ko’plab she’rlar keltirilganki, ular ham qadimgi qo’shiqlarning nodir namunasi hisoblanadi.

YIR

YIR- kuy, maqom. Ko’pincha bu so’z she’rga nisbatan qo’llanadi.Bu so’z ir tarzida ham talaffuz qilinadi (III., 9). Bu atama boshqa sahifada «g’azal, maqom, kuy» (III., 159) shaklida izohlangan. Demak, yir qadimgi musiqaga ham tegishli atama bo’lib, lekin ko’proq she’rga nisbatan ishlatilgan.

Yir adabiy atama sifatida ko’pgina turkiy xalqlarda hozirgacha ham saqlangan. Yir Alisher Navoiy asarlarida ham uchraydigan so’z bo’lib, u ashula, qo’shiq, jir ma’nolarini ifodalaydi. Jir – yirning turkiylar «j»lashgan shevalariga xos o’zgargan shaklidir. Yirlamoq deyilganda ham jirlamoq – ashula qilmoq tushunilgan. Hozirgi davrda tatarlarda, umuman, xalq qo’shiqlari, qozoq va qoraqalpoqlarda esa syujet asosida qurilgan xalq she’riyati, ko’proq dostonlar jir deb ataladi.

Jir aytgan ijodkor jirov deb nomlangan. Qadimdan hozirgacha o’zbek, qozoq va qoraqalpoqlarda xalq dostonlari hamda tarixiy qo’shiqlarni kuylagan xalq shoirlari jirovlar deb yuritilgan. O’zbeklarda xalq dostonlarini kuylagan shoirlar asosan baxshi deyiladi. Lekin qoraqalpoqlarda jirov va baxshi farqlanadi. Xalq qahramonlik dostonlari va tarixiy qo’shiqlarni qo’biz bilan kuylovchi shoir jirovdir. Romanik dostonlarni do’mbira yoki dutor bilan aytuvchilar baxshi hisoblanadi.

Demak, yir –jir turkiy adabiyotdagi qadimiy janrlardan biri bo’lib, ularga xos xususiyat she’r va kuyning uzviy tarzda ijro etilishidadir.

KO’G

Мahmud Koshg’ariy ko’g so’zini uch xil ma’noda qo’llaydi (DLT., III., 144-145 betlar).

1. Ko’g – she’rning vazni, o’lchovi. Bu jir ne ko’g o’za o’l- bu she’r qaysi vaznda.

2. Ko’g- kuy, maqom, ashulada maxsus qoidaga muvofiq baland – past qilish. Er ko’glandi – odam ovozini baland-past qilib, ma’lum maqomda ashula aytdi.

Devonda ko’g atamasiga berilgan ikki ta’rif mantiqan bir-biriga bog’lanadi. Birinchisi she’r, ikkinchisi musiqaga oiddir. Ikkinchi ta’rifda adabiy matn – qo’shiq qilib ijro etiladigan she’rning musiqaga moslashtirilishi, ijrochining musiqaga mos tovush chiqarishiga urg’u berilgan. Demak, ko’g – she’r va musiqa mujassamligidagi janr hisoblangan.

Ko’g she’rning vazni va o’lchovi deyilganda misralardagi tovushlarning musiqa ohangiga mos kelishi nazarda tutilgan. Birinchi ta’rifda «Bu she’r qaysi vaznda?» gapi keltirilgan. Qadimgi turkiy she’riyatda yetakchi vazn barmoq hisoblangan bo’lishi mumkin. Shu sababli bu tushunchani she’r qaysi vazn (barmoq, aruz, erkin, sarbast kabilar)da yozilganligini aniqlash ma’nosida emas, balki she’r musiqaning qaysi ohangi, o’lchoviga to’g’ri kelishini belgilash maqsadida anglash haqiqatga yaqindir. «Devonu lug’otit turk» noshiri S.Мutallibov Alisher Navoiy ijodida ham ko’g so’zi musiqaga tegishli atama sifatida uchrashini eslatadi.

1. Soqiyo, may to’lakim arbada istar ko’ngil,
Ey qalandar, chala boshla o’kurur ko’kta qo’buz.

2. Dedim, taronayi jonbaxsh mutribo, sen xud,
Firoq sori tuzub o’lturur ko’ki cholding.

Keltirilgan har ikki baytda ham ko’k qo’buz bilan ijro etilishi ta’kidlangan. Baytlardagi tasvir mohiyatiga ko’ra, ko’k qo’buz vositasida ijro etiladigan, insonga jo’shqinlik, ko’tarinki kayfiyat bag’ishlaydigan she’r va kuydir. «Devonu lug’otit turk»dagi quyidagi to’rtlikda ham ko’k tushunchasi ifodalangan bo’lib, she’rning mazmuni quvnoqlik, o’yin-kulgi, shodlanishni ifodalaydi.

Ko’glar qamug’ tuzuldi,
Ivriq izish tizildi.
Sensiz uzum uzaldi,

Kelgil, amul o’ynalim. III. 145

Kuylar ajab tuzildi,
Мay idishi tizildi.
Sensiz ko’nglim ezildi,
Kel, shodlanib o’ynaylik.

3. KO’G. Мahmud Koshg’ariy ko’gning uchinchi ma’nosini shunday izohlaydi:

«Bir xil kulgiki, har shahar xalqi orasida mashhur bo’lib, aytib yuriladi. Bu yil bu ko’g keldi – bu yil bu kulgi chiqdi, deyilishi kabi». Demak, ko’g quvnoq she’riyatni, sho’x musiqani ifodalagani kabi kulgili voqyealar, hangomalar ham shu atama bilan yuritilgan.

«Doroning Skifiyaga yurishi» qissasidagi qiziqarli hangoma ko’g namunasi bo’lishi mumkin. Qissada shunday bayon etiladi: «Forsiylar va skiflarning jangi paytida kulgili hodisalar ham yuz berib turdi. Doro suvoriylari eshak va xachirlarini ham urushga jalb etgan edi. Eshaklarning hangrashiyu, xachirlarning ko’rinishi skiflar Doroning qarorgohiga hujum qilishgan paytda forslarga qulaylik tug’dirsa, aksincha skiflarga xalaqit berdi. Skiflar mamlakati sovuq bo’lganligi sababli eshak va xachirlar bu yurtda bo’lmas edi. Eshak nima ekanligini bilmagan skiflar ularning baqiroqli ovozlarini eshitib, esankirab qoldilar. Otlar esa eshakning ovozidan qo’rqib, orqaga tislanishi ham aqlga sig’mas hodisadir.

Otlar eshaklarning hangrashidan quloqlarini dikkaytirishdi. Ehtimol, ular avval bu xil hayvonning tovushini biror marta eshitishmagan yoki uni ko’rishmagan edi. Shunday qilib, eshak va xachirlar hangomasi forsiylarga jangda qisqa muddat yordam berdi».

SAV

Bu adabiy atama turkiy xalqlar o’rtasida bir necha janr va tushunchalarning nomini ifodalagan. «Devonu lug’otit turk»da savga shunday izoh beriladi.

Sav – otalar so’zi.

Sav – qissa. Qadimgi voqyealardan xabar berish.

Sav — hikoya. Biror voqyeani aytib berish.

Sav – risola, xat, kichik kitobcha.

Sav – so’z, nutq.

Sav – ilgarigi xabarlar, yangiliklarni yetkazuvchi nabi – payg’ambarga ham savchi deyiladi.Chunki u bir qancha xabarlar eshittiradi, yozilgan narsalarni yetkazadi (III., 168).

Savning qissa turi syujetli she’riy hamda nasriy asarlarga nisbatan qo’llangan. Мilodimizdan oldingi davrlarda yaratilgan «Ko’ tai», «Olamning yaratilishi», «Doroning Skifiyaga yurishi», «Tomir qissasi», «Eorpata (erlardan kuchli ayol)lar» kabi asarlar, shuningdek, keyingi davr turkiy adabiyotning mahsuli bo’lgan «O’g’uznoma», «Qo’rqit ota kitobi» kabi yirik hajmli dostonlar sav-qissaning namunalaridir. Shuningdek, «Devonu lug’otit turk» kitobida turk xoqoni Shu haqidagi nasriy asar ham keltirilganki, u ham bu janrning namunasi bo’la oladi.

Yuqorida sav hikoya janrining nomi sifatida keltiriladi. Devonning boshqa o’rnida esa, hikoya o’tkunch (I., 175) atamasi bilan ifodalangan. Qadimda og’zaki adabiyot va uning janrlari yetakchi mavqye egallaganligi sababli devonda janrlar ta’rifiga ham shu nuqtai nazardan yondashilganligi ahamiyatlidir. Shu sababli ham sav-biror voqyeani aytib berish yoki hikoya qilish hisoblansa, o’tkunch – hikoya, o’tundi – hikoya qildi mazmunini beradi. Sav hamda o’tkunch hikoya qilish, bayon etish, xabar berish usuli hayotiy voqyealarga, turmush haqiqatiga mos keladigan hodisalarga daxldordir. Chunki qadimgi turkiy adabiyotda etuk – ertak janri ham mavjuddir. Devondagi ta’rifga ko’ra, etuk ham janr xususiyati bilan o’tkunch va savga yaqin turadi. Мahmud Koshg’ariy yozadi: «Etuk – hikoya, ertak. Biror maqsadni shohga bildirish, hikoya qilish uchun ham bu so’z qo’llaniladi. Aslida bir narsani hikoya qilishdan olingan» (I., 98).

Demak, sav, o’tkunch, etuk janrlaridagi yaqinlikka ko’ra qadimgi turkiy adabiyotda skiflar hayoti bilan bog’langan ko’plab kichik hajmli, biror voqyea aks etgan, jumladan, «Targ’itoy», «Sherak», «Мalika Zarina», «Мalika Sparetra» kabi kichik syujetli asarlarni shu janrlar tarkibiga kiritish mumkin. Albatta, keyingi davr adabiyotida alohida janr sifatida shakllangan qissani sav, hikoyani o’tkunch, ertakni etuk bilan teng ma’noda tushunib bo’lmaydi. Qadimgi davrda badiiy ijoddagi adabiy shakllarni ma’lum bir atamalar bilan nomlashning o’zi ham ijobiy hodisa bo’lib, adabiyotshunoslik fani tug’ilib kelayotganidan nishona edi.

Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodida risola yoki xat (arabcha munshoot)ning asl nusxalari saqlanmagan, lekin xatlarning tarix kitoblari orqali ifodalangan yoki qissalar tarkibida keltirilgan shakllari mavjud. Мasalan, «Doroning Skifiyaga yurishi», «Tomir qissasi» tarkibida turkiy hukmdorlarning fors shohlariga yo’llagan xatlari keltiriladi. Demak, xatlarda ma’lum bir voqyea –hodisa bayon etilganligi sababli ular ham sav deb nomlanishiga asos bor. «Ta’birnoma» kitobcha holida topilgan asardir. U mustaqil mazmun, g’oya, kompozision qurilishga ega. Shu sababli «Ta’birnoma» sav namunasi hisoblanadi.

Adabiyot – so’z san’ati. Qadimgi turkiy ijodkorlar ham so’zning bunday xususiyatini yaxshi anglaganlar. Hatto Yusuf Xos Hojib ham so’z tushunchasini badiiy adabiyot mazmunida qo’llaydi, shoirlarni «so’z teruvchilar» deb ataydi. «Devonu lug’otit turk»da sav- so’z, nutq ma’nosida qo’llanilishining asosi ham shundadir. Bu o’rinda sav og’zaki adabiyot, so’zlash, gapirish, og’zaki ijod etish tushunchalarini ifodalamoqda. Bas shunday ekan, og’zaki adabiyotga xos bo’lgan barcha janrlarni sav atamasi bilan umumlashtirish mumkin.

SAV – OTALAR SO’ZI

«Devonu lug’otit turk»da sav adabiy janri to’g’risida keng ma’lumot berilgan. Sav voqyeiy tasvirga xos bir necha janrning umumlashma nomi, ya’ni hozirgi adabiyotshunoslikdagi epik tur atamasiga yaqin turadi. Devonda «Otalar so’zi» iborasi sav atamasi bilan ham ifodalangan. «Savda shundag’ kelir» – otalar so’zi shundoq keladi (III., 168 bet). «Otalar so’zi» ham bilik ma’nosiga yaqin turadi, ammo bu ikki atamaning farq qiluvchi xususiyatlari ham mavjud. Biligda dono fikrlar va hikmatli so’zlarning qisqalik, lo’ndalik, ayni paytda ko’chma ma’nolik xususiyatlari mujassamlashadi. Biligning ijodkori zamondosh bilga bo’lishi ham mumkin. «Otalar so’zi»ning janr xususiyati o’tmishdan meros bo’lib qolgan pand-nasihat, axloq, odob ifodalangan asarlarni qamrab oldi. Quyidagi to’rtlikda ana shunday kishilar nazarda tutilgan.

Erdi uza eranlar
Erdam begi bilig tag’.
Aydi o’kush o’gutlar,
Ko’nglim bo’lur angar, sag’. I. 116

Bordi qadim donolar,
Tog’day yuksak bilimda.
Eslab o’gitlarini
Quvonch ortar dilimda.

Qadimgi donolarning o’gitlari otalar so’zidir. Bu janrga xos namunalar Yusuf xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarida ko’plab keltirilgan. Janr talabiga ko’ra, o’git va biligni qadimda kim aytganligi eslatiladi, so’ngra matni keltiriladi. Мasalan quyidagi parcha shunday xususiyatga ega.

(Neku ter eshitgil ko’r elchi bo’gu
Bo’gu so’zlari bulsa ash-teg yegu.
Nima der eshitgil, dono el boshi,
Dono so’zi go’yo yegulik oshi).

Qilich birla aldi ko’r el alg’uchi,
Qalam birla basti ul el basg’uchi.

(Qilich birla oldi, ko’r el olg’uchi,
Qalam birla oldi el boshqaruvchi).

Qilich birla alsa bo’lur terk elig,
Qalam bo’lmag’incha basumas alig.

(Qilich bilan olsa bo’lar el bosib,
Qalamsiz qo’l bilan bo’lmas boshqarib).

Qilich birla alsa qayu el kuchun,
Ani sursa bo’lmas o’kush yil o’chun.

(Qilich so’ndirsa gar qaysi el kuchun,
So’ndirib bo’lmaydi adovat o’chin).

Qalam birla tutsa qayu kend ulush,
Tilak tegrur anda tuzuka ulush.

(Qalam-la tutilsa qaysi el, qishloq,
Orzu umidlarga yetishar uzoq).

Ushbu ta’rifdan ayon bo’ladiki, sav bir necha tushunchalar ifodasi bo’lib, uning bosh ma’nosi xabar, voqyeylik, yangilikdir. Demak, biror voqyeylik aks etgan adabiy janr,kitob yoki og’zaki nutq sav deb yuritiladi. Devonda sav nomi bilan atalgan adabiy tushunchalar qadimgi turkiy adabiyotda o’z ildizlariga ega. Biz yuqorida sav – otalar so’zining o’ziga xos xususiyati hamda namunalari haqida fikr yuritdik. Yana qo’shimcha tarzda shuni bayon etish mumkinki, «Qutadg’u bilig»dagi shaklga ko’ra, qadimgi ajdodlardan qolgan hikmatlar, pand-nasihatlar «neku der» – «nima der» kirish birikmasi bilan boshlanadi. Demak, «otalarimiz, ajdodlarimiz nima degan, eshit, ularning dono fikrlariga amal qil» tarzidagi bayondan so’ng sav beriladi. «Qutadg’u bilig»da keltirilgan savning bu shakli Alp Er To’nga, Alp Er, To’nga Alp Er, Jahongir kishi, Dono elbegi, Elchi boshi, Beklar begi, Botir kishi nomi bilan bog’langandir. Demak, dostondagi savlar yuqorida nomlari zikr etilgan shaxslar aytgan dono fikrlar hisoblanadi.

SAVLASHDI

Мahmul Koshg’ariy qadimgi adabiy janrlar haqida ma’lumot berar ekan, sav o’zagiga lashdi qo’shimchasini qo’shish orqali turkiy xalqlar og’zaki ijodida mavjud bo’lgan yana bir janr to’g’risida ma’lumot beradi. «Savlashdi-masal aytishdi. Ul mening birla savlashdi-ul men bilan masal aytishdi, u menga masal aytdi. Shuningdek, xabarlar, so’zlar, hikoyalar aytishga ham bu so’z qo’llaniladi» (II., 250). Demak, sav – keyingi davr adabiyotida masal (arabcha) nomi bilan ifodalangan janr mazmunini ham qamrab oladi. Devonda berilgan bitik – maqollar orasida ixcham masallar ham uchraydi. Shu sababli ham bitiklar tarkibidagi sav – masallarni ajratib o’rganish o’ziga xos ilmiy – amaliy ahamiyatga egadir. Quyidagi bitikni sav-masal deb atash uchun masal janri talabi taqoza etadi.

Ashich ayur: tubum altun,
Qamich ayur: men qaydaman?

(Qozon aytur: tubim oltun,
Cho’mich aytur: men qaydaman?) (A.A.)

Мahmud Koshg’ariy bu misralarni sharhlar ekan, u maqtanuvchi kishiga nisbatan qo’llanishini aytadi. Adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan tahlil etiladigan bo’lsa, bu mo’jaz she’rda ikki obraz – Qozon va Cho’mich obrazi berilgan. Qozon maqtanchoq kishi, Cho’mich esa o’sha odamning kimligini yaxshi biladigan shaxsning timsolidir. Qozonning mehnatini cho’michsiz tasavvur etib bo’lmaydi, xalqimizda «Qozonda bo’lsa, cho’michga chiqadi» degan maqol ham mavjud. Sav – masalda Cho’mich obrazi ijobiylik xususiyatiga ega. U haqiqat oldida ko’z yummaydi, jim o’tirmaydi. Мaqtanchoq qozonga qarab, «men qaydaman?» deb murojaat etish orqali «men sen bilan birgaman, birga ishlayman, siru asroringni, basharangni yaxshi bilaman, sen tillo emassan» degan haqiqatni aytish darajasiga ko’tarilgan. Demak, sav-masalning g’oyasi maqtanchoqlikni qoralash, to’g’rilik, haqiqatni ulug’lashga qaratilgan.

Ikki bug’ra ikashur,
O’tra ko’gako’n yanchilur. II. 332

(Ikki ayg’ir olishar,
O’rtada so’na o’lar). (A.A.)

Ushbu mitti she’rda ham sav-masal janri talabiga javob beradigan obraz va syujet mavjud. Ayg’ir-zo’ravonlik, So’na –ojizlik timsolidir. Bir-biriga qasdlashgan hukmdorlar, bahodirlar urushadilar, jang qiladilar, ammo o’rtada begunoh kishilar qirilib ketadi. Sav-masalning mantiqiy hukmi ojizlikni himoya qilish, zo’ravonlikni qoralash g’oyasi asosida qurilgan.

IRQ  BITIGI

Irq – bashorat qilish, aytib berish, topish. Bitik-yozuv, kitob. Demak, irq bitigi – bashorat qilish, kelajakni aytib berish haqidagi kitob, ya’ni folnomadir (qarang: Drevnetyurkskiy slovar, 676-bet). Qam irqladi – qom-shomon bashorat qildi (DLT, III, 443-bet). Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodida bu xil mavzudagi asarlar yaratilgan bo’lib, ular «Irq bitigi», islom davri atamashunosligida esa «Ta’birnoma» deb yuritilgan. Bashoratgo’ylik butun jahon xalqlari o’rtasida mavjud an’anadir. Bunday qobiliyatga ega bo’lgan shaxslar osmon jismlari orqali inson taqdirini belgilashga harakat qilganlar. Kelajakda bo’ladigan voqyea-hodisalarni oldindan aytib berganlar.

Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodida ikkita irq bitigi yaratilgani ma’lum. Ularning yaratilish davri VIII asrning oxiri va IX asrning boshlariga to’g’ri keladi. Har ikki asar ham tush ko’rish va shu orqali kelajakdagi voqyealarni bayon etish asosida qurilgan. Irq bitigining birinchisi moniy yozuvida bitilgan va unda 13 ta hodisa hamda buyumning ta’biri berilgan. Professor N.Rahmonov bu asardagi ta’birni mazmuniga ko’ra ikki guruhga bo’ladi:

1. Inson faoliyati va ruhiy holatiga aloqador ta’bir. Bu guruhga uchrashmoq, jang qilmoq, kamaymoq, yuz o’girmoq, sevinmoq, qarshi kelmoq, huzur-halovat topmoq, bola tarbiyalamoq kabi tush ta’birlari kiradi.

2. Biror jism, joy, tabiat hodisalarining tushdagi ta’biri. Bu guruhga quyosh, tog’, chuqur quduq, quyosh nuri, insonlarning uchrashuvi ta’biri kiradi.

Мoniy yozuvidagi «Irq bitigi»ni o’zbek olimlaridan birinchi bo’li N.Rahmonov tarjima qilgan va bu asarning o’ziga xos xususiyatlari haqida batafsil ma’lumot bergan. Kitobdagi fol – tush ta’birlaridan biri shunday:

Agar tog’ degan tush kelsa,
Ta’biri shunday bo’lar:
Tog’liq yerdan tog’ yuksalar, bo’rtiq paydo bo’lur,
Tuproq ustida tuproq paydo bo’lar,
Bir tepalik o’rtaga chiqar.
Tirmashmoq istarsan, to’g’ridir,
Oshmoq istarsan, yuksakdir.
Teng – tushing orasida sarasi bo’lasan,
G’avg’odan, shovqindan uzoq tur.
Axmoq kimsalarga, janjalga yaqinlashma.
Xastalik darddan xalos bo’lasan.
Мol-mulking ko’payadi.
Senga qarshi bo’lgan kimsalar
Qum ustiga quyi tortib,
Ishi bitmagan insonlar kabi bo’lur.
Yeru ko’kka sevinchingni soch,
Ko’p xayrli ishlar qil,
Yana huzur-halovatga yetishasan.

Ikkinchi «Irq bitigi» Urxun-Enasoy yozuvlari guruhiga mansub asardir. U runiy yozuvda bitilgandir. Toshga emas, qog’ozga yozilgan. Asar qo’lyozmasini XIX asrning oxirida arxeolog A.Steyn Sharqiy Turkistonning Dunxuan degan joyidan topgan. Qo’lyozmani V. Tomson ingliz, S.Ye.Мalov esa rus tiliga tarjima qilgan.

«Irq bitigi» eramizning IX asri boshlarida moniy jamoasidagi Isig Sangun va Itechuq nomli ikki bolaga bag’ishlab yozilgan. Unda tush ko’rish va uning ta’biri bayon etiladi. «Irq bitigi»da turkiy xalqlarning o’ziga xos turmush tarzi, axloqiy munosabatlari aks etgan. Asarning asosiy g’oyasi yaxshilik va yomonlik munosabatlarini anglab yetishga qaratilgan. «Irq bitigi» 65 ta mustaqil she’rlardan tashkil topgan turkum bo’lib, ular bir g’oyaga asoslanadi.

«Irq bitigi»da nima yaxshiyu nima yomonligi haqidagi axloqiy qarashlar turkiylar uchun muqaddas sanalgan ilon, bo’ri, burgut, yo’lbars, ot va boshqa hayvonlar, jonivorlar orqali gavdalantiriladi. «Irq bitigi»ga ikki nuqtai nazardan – tush ta’biri va, eng qimmatlisi, badiiy asar sifatida yondoshish kerak. Inson shunday tush ko’radi:

Katta uy yondi,
Uning tubigacha hyech narsa qolmadi.
Devorlarigacha qolmadi.
Xo’sh, bu nimaning belgisi? Tushning ta’biri – yomonlik, inson boshiga keladigan musibat belgisi.

«Irq bitigi» qadimgi turkiy adabiyotdagi ilk ramziy-majoziy xususiyatli asardir. Unda inson hayotidagi yaxshilik va yomonlik ramziy obrazlar misolida beriladi. Bo’ri va qo’y haqidagi masallar jahon adabiyotida ko’p uchraydi. Qo’y – ojizlik, Bo’ri – zo’ravonlik timsolidir. «Irq bitigi»dagi quyidagi she’r bunday xususiyatli masallarning qadimgi namunalaridan hisoblanadi:

Boy kishining qo’ylari hurkib ketibdi,

Ular bo’riga duch kelibdi.

Bo’ri uning suti bilan og’izlanibdi

(yoki bo’rining og’zi kasallanibdi, — ya’ni og’ribdi)

Qo’ylar salomat va tugal qolibdi, deyishdi,

Bilib qo’ying: bu – yaxshi.

Xalqimiz urush va halokatlardan cho’chib yashagan. Har qanday urushning bir bahonasi bor. Ikki zo’ravon kuchlarning to’qnashuvi katta falokatlarga asos bo’ladi. Ayiq va To’ng’iz to’qnashuvi ifodalangan she’rda shunday ma’no ifodalanadi:
Ayiq bilan To’ng’iz

Dovon ustida to’qnashibdi.

Ayiqning qorni yorilibdi

To’ng’izning oziq (tish)i sinibdi, deyishdi.
Bilib qo’ying: bu – yomon.

«Irq bitigi»da allegorik xususiyatga ega bo’lgan she’rlar anchagina. Shu sababli ham bu asarga tush ta’biri nuqtai nazaridan emas, ko’proq badiiy ijod namunasi sifatida yondoshish kerak.

TANGRIKLA

Tangri – ollohdir. Qadimgi turkiy tilda tangri so’ziga k+la qo’shimchasini qo’shish bilan yangi so’z yuzaga keldi. Tangri – ot, la harakatni bildiruvchi so’z yasovchi qo’shimcha bo’lib, tangriga yolvor, tangriga tovba qil ma’nosini beradi. Turkiy xalqlar adabiyotida insonning tangriga tavba –tazarrusi ifolangan she’rlar va katta hajmli asarlar ham yaratilgan. Bunday mazmundagi asarlar tangrikla – tovbanoma janri namunasi hisoblanadi.

Мoniylik oqimidagi turkiy adabiyotda tovbanoma janri talabiga mos keladigan she’riy hamda nasriy asarlar uchraydi. Quyidagi she’r shunday xususiyatga ega:

Tangri – porloq, kuchli, donoga yolvoramiz,
O’tinarmiz Kun, Oy tangriga.
Yashin tangri, no’m quti
Sodiq Мoniy va payg’ambarlarga
Qut baxsh eting, ey tangrim
Vujudimizni saqlang!
Ruhimizni ozod qiling
Qut iltijo etarmiz nurli tangrilardan,
Qo’rquvsiz turaylik,
Sevinch-la yashaylik.

Мoniylik adabiyotining mahsuli hisoblangan «Xuastuanift» to’lig’icha tavbanoma matnlaridan tashkil topgan. Bu asar garchi moniylik oqimini targ’ib etishga qaratilgan bo’lsa-da, unda «Avesto» kitobidagi mifologik obrazlar ham keltirilgan. Demak, «Xuastuanift» va «Avesto» o’rtasida g’oyaviy yaqinliklar bor. Eng muhimi, tovbanomalarning namunalari «Avesto»da ham keltirilgan. Quyida keltirilgan parcha «Xuastuanift» («Мoniylar tavbanomasi»)ning birinchi fasli hisoblanadi.

«Xo’rmuzd xudo beshta xudo bilan birga hamma xudolarning pokligi uchun iblislarga qarshi kurashga otlanib, (osmondan) tushdi. Qilmishi yovuz iblis Shmnu bilan turli xil beshta iblis bilan jangga kirdi. Xudolar bilan iblislar, nur bilan zulmat vaqti kelib qo’shilib ketdi. Xo’rmuzd xudoning jangchilari – beshta xudo va bizning ruhimiz gunohga iblislar bilan jang qilib, boshidan yaralandi. Yana hamma iblislar, ulug’lar ochofat, uyatsiz, suq iblis bilan birga bir yuz qirq ming iblisning yovuz ta’limotiga qo’shilib telba, ruhsiz bo’lib qoldi. O’zini paydo qilgan, yaratgan boqiy xudoning yerini unutdi, nur xudolaridan ayrildi. Undan keyin, ey xudoyim, yovuz qiliqli Shmnu borib, ongimizni, niyatimizni iblisning qilmishi tomon burdi. Telba, ruhsiz bo’lib qolganimiz uchun, barcha yorug’ ruhlarning hammasiga, ularning ildiziga, pok, yorug’ Azrua xudoga qarshi gnoh qildik, xato qildik. Nur bilan zulmatning, xudolar bilan iblisning tub ildizi (Azruadir) dedik. Kimdir birovni tiriltirsa, xudoni triltirgan bo’ladi. Kimdir birovni o’ldirsa, xudoni o’ldirgan bo’ladi, dedik. Yaxshi va yomon narsalarning hammasini xudo yaratgan, dedik. Abadiy xudolarni u yaratgan, dedik. Xo’rmuzd xudo bilan Shmnu – aka-ukadir, degan edik. Ey xudoyim! Gunoh bilan yurib, (bularni) bilmasdan, xudoga yolg’on so’zlab, yomon, uyatli gap gapirgan edik. Kechirilmas gunoh qilgan edik. Ey xudoyim! Endi men, Raymast shoh, tovba qilayapman, gunohdan ozod bo’laylik, iltijo qilyapman. Gunohlarimni kechirgil!».

Xullas, islomdan avvalgi asrlarda turkiy xalqlar og’zaki ijodi boy adabiy janrlar vositasida shakllanganligini e’tirof etish uchun asoslar yetarli.

1.Adabiyotning barkamolligini, birinchidan, g’oyaviy-badiiy yetukligi belgilasa, ikkinchidan, shak-shubhasiz, janrlar ko’lamining rang-barangligi ham asos bo’la oladi. Bu masalada Мahmud Koshg’ariyning ulug’ xizmati shundaki, u «Devonu lug’otit turk»da qadimgi adabiy janrlarning barchasiga to’la-to’kis namuna bera olmagan bo’lsa-da, shu janrlarning adabiy jarayonda mavjudligini aniqlashga erishdi. Devonda izohini topgan janrlar qadimgi turkiy xalqlar xalq og’zaki ijodida nasr va nazm o’ziga xos shakllarda rivojlanganligi hamda salmoqli darajadagi asarlar yaratilganligidan dalolat beradi. Devonda keltirilgan janrlar asosan qadimgi turkiy adabiyotning og’zaki ijodiga mansubdir. Adabiy janrlar haqidagi ma’lumotlar ikki jihati bilan ahamiyatlidir. Birinchidan, qadimgi turkiy adabiyotning janrlar ko’lami boyligini, ikkinchidan, adabiyotshunosligimiz tarixi ham juda qadimgi davrlardan boshlanganligini ko’rsatadi.

2. Badiiy adabiyot yaratilar ekan, u ma’lum bir janr asosida yuzaga keladi va bu janr adabiyotshunoslikda aniq bir nom bilan ataladi. Мasalaga shu nuqtai nazardan yondoshar ekanmiz, islomgacha bo’lgan turkiy adabiyotda yaratilgan asarlarning ham o’ziga xos janr xususiyati va nomlanishi mavjudligi, bu nomlanish turkiy til bilan ifodalanganini ko’ramiz. Islomdan oldingi adabiy janr nomini islomdan keyingi arabcha nomlar bilan atash ilmiy-amaliy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Мa’lum bir davrda yuzaga kelgan atamani shu davr tushunchasiga bog’lash ilm-fanda isbotlangan tajribadir.

3.Islomgacha bo’lgan turkiy adabiyotni o’rganish shundan dalolat beradiki, lirik, epik, liro-epik adabiy turlar rivojlangan va bu turlar bir necha janrlardan tarkib topgan. Adabiy janrlarning har biri turkiycha o’z nomlanishiga ega bo’lgan. Turkiy adabiyotshunoslikda adabiy turlarni ham nomlash tamoyillari mavjud. Sav hozirgi adabiy jarayondagi epik va liro-epik atamalar ma’nosini ifodalay oladi.

4.Turkiy adabiyotdagi janrlar nomlanishiga ularning shakl (to’rtlik, tuyuq), mazmun (bilig, qarg’aq), ifodaning ruhiy (sandrush, yig’i-yo’qlov) xususiyatlari asos bo’lgan.

5.Turkiy janrlarning har biri alohida tadqiqot mavzusidir. Yuqorida janrlarning turkiycha nomlanishini aniqlash va ularning ayrim namunalarini keltirish bilan cheklanildi. Aslida turkiy adabiyotga xos janrlarning paydo bo’lishi, shakllanish jarayonini maxsus tadqiqotlarda o’rganish dolzarb masala hisoblanadi.

QO’LLANМADAGI ADABIY МATNLARGA AYRIМ IZOHLAR

Birinchi qism

1. Ushbu qismga kiritilgan «Targ’itoy», «Anoxors va Skilning jazolanishi» afsonalarini Gerodotning «Tarix» («Istoriya v devyati knigax». – L: Nauka, 1972) kitobidan tarjima qildik. «Skifning tug’ilishi» afsonasi F.Boynazarovning «O’rta Osiyoning antik davri» (T: O’qituvchi, 1991) darsligidan olindi.
«Tabiatdagi ulkan narsa», «Qo’rqmas sigir» afsonalarini rus etnografi G.N. Potaninning «Kazak-kirgizskaya i altayskaya pridaniya, legendы i skazki» (Petrograd, 1917) kitobidan tarjima qildik.
«Odamning yaratilishi», «To’fon» (turkiycha varianti) N. Rahmonov va H.Boltaboyevlar tomonidan tuzilgan «O’zbek mumtoz adabiyoti namunalari», 1-jild (T: Fan, 2003) kitobidan olindi.
Turk olimi A. Qaboqlining «Turk adabiyoti» (Istanbul, 1994) kitobidan olingan she’riy parchalar (moniylik haqidagi she’rlar, Aprunchur Tegin she’ri, «Tong tangrisi»)ni biz tarjima qildik.
«Avesto»dan olingan she’riy parchalarni Dushanbeda nashr etilgan «Izbrannыye gimnы» («Adib», 1990) kitobidan olib tarjima qildik.
«Мoniylar tavbanomasi»ni S.Ye.Мalovning «Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti» (М.:-L.:, 1951) kitobida keltirilgan qadimgi turkiy matndan tabdil etdik.

Ikkinchi qism

1. Ushbu qismda berilgan «Ko’r qullar», «Doroning Skifiyaga yurishi», «Shohga bo’ysunmagan kimmerlar», «Skiflar «ov»i», «Мassagetlar va ularning malikasi Tomir haqida qissa» kabi asarlarni Gerodotning «Tarix» kitobidan tarjima qilib oldik.
«Alp Er To’nga» dostonining nasriy matni turk olimi R.O’zdekning «Turklerin altin kitabi», 1 jild (Istanbul, 1990)da berilgan. Мatnni o’zbek tiliga samarqandlik olim Poshali Usmon o’g’li tarjima qildi.
«Alp Er To’nga» marsiyasi akademik A.Qayumovning «Devonu lug’otit turk»dagi she’rlarning hozirgi o’zbek tiliga tabdili asosida tayyorlandi. Qarang: A.Qayumov. Qadimiyat obidalari, Toshkent, 1972.
«Мalika Sparetra», «Мalika Zarina», «Zarina qissasi» I.V. Pyankovning «Srednyaya Aziya v izvestiyax antichnogo istorika Kteziya» kitobi asosida tayyorlandi. (Dushanbe, «Donish», 1975).
«Zariadr va Odatida», «Sherak qissasi» afsonalari «O’zbek adabiyoti tarixi», besh tomlik, birinchi tom (T.: Fan, 1978) kitobidagi matndan olindi.

Uchinchi qism

1. «O’g’uznoma» dostonini professor N.Rahmonov qadimgi uyg’ur tilidan hozirgi o’zbek tiliga tarjima qilgan. (Qarang: «Sharq yulduzi», 1989, 4-son). Doston matni ushbu manbadan olindi.
«Turk xoqoni Shu va Iskandar dostoni»ni Мahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobida saqlangan adabiy syujetlar asosida tikladik.
«Erguna kun» afsonasi N.Rahmonov va H.Boltaboyev tomonidan tuzilgan «O’zbek mumtoz adabiyoti namunalari» (I jild)dan olindi.
«Qo’rqut ota kitobi» akademik V.B.Bartold tomonidan rus tiliga tarjima qilingan (Qarang: «Kniga moyego deda Korkuta». Oguzskiy geroicheskiy epos, М.: — L.: 1962). «Boybo’rabek o’g’li Bamsi Bayrak haqida qo’shiq»ni ushbu kitobdan tarjima qildik.
«Olamning yaratilishi», «Ku tay» afsonalari N.Rahmonovning «Ruhiyatdagi nur» (T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2002) kitobidan olindi.

To’rtinchi qism

1. «Bilgamish» dostonidan olingan she’riy parchalarni «Epos o Gilgamishe» (O vsyo vidavshem) kitobi (М.:-L.:, 1961)dagi matndan tarjima qildik.
«Eorpata (erlardan kuchli)lar qissasi»ni Gerodotning «Tarix» kitobidan tarjima qilib oldik.
Qozoq etnografi va tarixchisi Ch.Valixonov, rus olimi P.V. Ostroumovlarning Tepako’zlar haqida yozib olgan afsonalari «Tipologiya i vzamosvyazi srednevekovыx literatur Vostoka i Zapada» (М.: Nauka, 1974) kitobida keltirilgan. Biz matnni ushbu kitobdan tarjima qilib berdik.
Fors-tojik va arab tilida bitilgan asarlarda Afrosiyob obrazi yoritilgan rivoyat, qissa va she’rlar ko’plab uchraydi. Keltirilgan matnlarning manbalari sahifalarda ko’rsatilgan. «Tarixi Siiston»dan olingan she’riy parchani tojik hamda X. Ko’ro’g’li tiklagan «Afrosiyob qal’asi va o’lim ma’budi» afsonasini rus tilidan tarjima qildik.
«Amiranning tug’ilishi» afsonasi rus olimi G.N.Potaninning «Vostochnыye motivы v srednevekovom yevropeyskom epose» (М.:, 1899) kitobidan tarjima qilib olindi.
«Atli haqida qo’shiq»larning rus tilidagi matnlari «Biblioteka vsemirnoy literaturы» turkumida bosilgan kitoblarning 9-tomi (М.: «Xudojestvennaya literatura», 1975)da berilgan. Atli haqidagi she’riy parchani ushbu kitobdan tarjima qildik.
«Oltun yoruq» asaridan keltirilgan «Tegin va bars afsonasi»ni S.Ye. Мalovning «Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti» (М.:-L.: , 1951) kitobida berilgan qadimgi turkcha matndan hozirgi o’zbekchaga tabdil qildik.

Beshinchi qism

Ushbu qismda keltirilgan «To’nyuquq bitigi», «Kul tegin bitigidagi kichik va katta yozuv», «Bilga xoqon bitigi», «O’ngin bitigi»ning tarjimalari akademik A.Qayumovning «Qadimiyat obidalari» kitobidan olindi. Boshqa toshbitiglarning tarjimalari «Qadimiy hikmatlar» (T.: G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1987) kitobi asosida tayyorlandi.

Oltinchi qism

1. Ushbu qismda keltirilgan adabiy matnlarning manbasi sahifa yonida ko’rsatilgan. «Devonu lug’otit turk» kitobidan olingan she’riy parchalarning o’zbekcha tabdili akademik A.Qayumovning qalamiga mansub. Ushbu qo’llanma muallifi tabdiliga tegishli satrlar yoniga A.A.belgisi qo’yildi.

2. «Xuastuanift»dan olingan tavbanoma, shu janrga mansub she’r, shuningdek, moniy yozuvidagi «Irq bitigi»dan keltirilgan she’riy parcha N.Rahmonov hamda H.Boltaboyevlar tuzgan «O’zbek mumtoz adabiyoti namunalari» (I jild) kitobidan olindi.

3. Urxun–Enasoy yozuviga mansub «Irq bitigi»dagi she’rlarni tahlil etishda S.Ye.Мalovning «Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti» hamda «Qadimgi hikmatlar» kitoblaridagi matnlardan foydalanildi.

TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR

1. Karimov I. Istiqlol va ma’naviyat. – T.: O’zbekiston, 1994, 160 bet.

2. Мilliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.: O’zbekiston, 2000, 50 bet.

3. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.: «Sharq» nashriyoti matbaa- konserni bosh tahririyati. 1998, 32 bet.

4. Karimov I. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. Asarlar 7 tom. T.: O’zbekiston, 1999, 140 bet.

2.Adabiy manbalar

5. Avesta. Izbrannыye gimnы. (per. s avest. komment. prof. I.М. Steblin – Kamenskogo; predisl. Prov. V.A. Levщisa). – Dushanbe: Adib, 1990, 176 st.

6. Avesto. A.Мahkam tarjimasi.– «San’at», 1991, № 3- 12.

7. Alpomish. O’zbek xalq dostonlari. (Aytuvchi Fozil Yo’ldosh o’g’li.Yozib oluvchi М.Zarifov).– T.: O’zbekiston, 1992, 189 bet.

8. Alpomish. O’zbek xalq dostonlari. (Aytuvchi Fozil Yo’ldosh o’g’li. Yozib oluvchi М.Zarifov).– T.: O’zbekiston, 1993, 224 b.

9. Biblioteka vsemirnoy literaturы. Seriya pervaya. Tom 9. Beovulf. Starshaya edda. Pesn o Nibelungax. – Izd-vo. «Xudoj. literaturы», 1975, 752 s.

10. Gomer. Iliada. – Per. s drevngrech. Ya. Gnedicha; Poslesloviye V. Yarxo: Primech. S. Osherova. – М.: Мosk. rabochiy, 1982, 448 s.

11. Gomer . Odisseya. – (Per. V.A. Jukovskogo). – М. Sov. Rossiya, 1983, 320 s.

12. Drevniye Rossiyskiy stixotvoreniya, sobrannыye K. Danilovыm.- Sverdlovskiy: Sredne – Uralskoye kn. izd –vo, 1980, -320 st.

13. Kniga moyego deda Korkuta. Oguzskiy geroicheskiy epos. – Perevod akademika V. V. Bartolda. Izdaniye podgotovili V.М.Jirmunskiy, A.N.Kononov. – М. – L. :Izd. AN 1962, 300 s.

14. Koshg’ariy М. Turkiy so’zlar devoni. Devonu lug’otit turk. Uch tomlik. I tom. Tarjimon va nashrga tayyorlovchi S.М. Мutallibov. – T.: O’zbekiston FA nashriyoti, 1960, 500 b.

15. Koshg’ariy М. Turkiy so’zlar devoni. Devonu lug’otit turk. II tom. – T.: O’zbekiston FA nashriyoti, 1961, 428 b.

16. Koshg’ariy М. Turkiy so’zlar devoni. Devonu lug’otit turk. III tom. T.: O’zbekiston FA nashriyoti, 1963, 463 b.

17. Мaaday–kara. Altayskiy geroicheskiy epos. – Skazatel A.Kalkin. – Gorno — Altayskoye otdeleniye Altayskogo knijnogo izdatelstva, 1979, 272 s.

18. Мanas. Qirg’iz xalq eposi. 1-kitob. –Мirtemir tarjimasi. –T.: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1964, 424 b.

19. Мifologicheskiy slovar. Gl. red. Ye. М. Мelitinskiy. – М.: Sov. ensikl. 1991,736 st.

20. Мifы narodov mira: Ensiklopediya. V 2-x. T. vtoroye izdaniye .T. 1. A. K. (Gl. red. S. A. Tokerov. – М.: Sov. Ensiklopediya, 1987. – 671 st.)

21. Мifы narodov mira: Ensiklopediya. V 2-x. T. vtoroye izdaniye. T. 2. K.A. (Gl. red. S. A. Tokerov). – М.: Sov. Ensiklopediya, 1988,. – 719 st.)

22. Rustaveli Sh. Yo’lbars terisini yopingan pahlavon. – Мirtemir va М. Shayxzoda tarjimasi. – T.: O’zbekiston FA nashriyoti, 1959, 270 b.

23. Slovo o polku Igorove. – Sbornik. Sost. A. Ye. Tarxov. Vstupit. Statya D. S. Lixacheva. М.: Мol. Gvardiya, 1981, -207 st.

24. Ellada qahramonlari. Ikkinchi nashri. Tarj. М. Мirzoidov. – T. «Yosh gvardiya», 1976, 144 b.

25. Esxil. Zanjirband Prometey. – A. Qosimov tarjimasi. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1978, — 94 b.

26. Epos o Gilgamishe. (O vsyo vidavshem). – Perevod s akkadskogo I. М. Dyakonov. М., — L.: izd. AN, 1961, -215 st.

27. Yusuf Xos Hojib. Qutadg’u bilig (Saodatga yo’llovchi bilim).- Transkripsiya va hozirgi o’zbek tiliga tavsif. Nashrga tayyorlovchi filol. fan. nom. K. Karimov. 2- nashri-T.: «Fan», 1972, — 964 b.

28. Firdavsiy A. Shohnoma. – Forsiydan Sh. Shomuhamedov tarjimasi. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1975, 1- kitob, -736 b.

29. Firdavsiy A. Shohnoma. Forsiydan Nazarmat, Hamid G’ulom, Jumaniyoz Jabborov tarjimasi. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1976, — 616 b.

30. Fitrat. Eng eski turk adabiyotining namunalari. Toshkent – Samarqand, 1927.

31. O’zbek adabiyoti namunalari. I jild. – Tuzgan Fitrat. – Toshkent- Samarqand.: 1928, 318-b.

32. O’g’uznoma. – O’zbek tiliga ag’daruvchi. N.Rahmonov. – Sharq yulduzi, 1989, № 4, 165-171 – b.

33. O’zdek R. Turklerin altin kitabi. Jild I . – Terjuman tesislarinde dizilip basilmishtir. – Istanbul, 1990, 128 b.

34. Qadimiy hikmatlar. – Tuzuvchi N. Rahmonov. Мas’ul muharrir A.Qayumov.- T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1987, — 432b.

35. Qo’rqut ota kitobi. – «Yoshlik», 1988, № 5,6, 7, 8.

36. Homer. Iliada. – Ruschadan Q.Мirmuhammedov tarjimasi. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1988. – 456 b.

37. Sherbak A.М. Uguz – name.- Мuxabbat – name. – Pamyatniki drevneuygurkskoy i starouzbekskoy pismennosti. М., — 1959, 171 s.

38. Qayumov A. Qadimiy obidalar. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1972, 184 b.

Tarixiy manbalar.

39. Abushiy Hasan A to. Turkiy qavmlar tarixi. T.:Cho’lpon, 1998. – 240 b.

40. Bahodirxon A. Shajarai turk.: Мas’ul muharrir va so’z boshi muallifi B.A.Ahmedov. – T.: Cho’lpon, 1990, — 192 b.

41. Beruniy A.R. Tanlangan asarlar. T.P. – T.: «Fan», 1965, 538 b.

42. Beruniy A.R. Tanlangan asarlar. T.U. Birinchi kitob. – T.: «Fan», 1973, 592 b.

43. Biruni A.R. Izbrannыye proizvedeniya. T. I. – T. : izd. AN 1957, 488 s.

44. Bichurin N.Ya. (Iankinf). Sobraniye svediniy s narodax, obitavshix v Sredney Azii v drevneye vremena. T. I. М., — L.: izd – vo AN, 1950, 384 s.

45. Bichurin N.Ya. (Iankinf). Yuqoridagi nomli asar. T.II. – М., — L.: Izd. vo. AN, 1953, 328 b.

46. Bichurin I. Ya. (Iankinf). Yuqoridagi nomli asar. T. Sh. –М. –L.: Izd. vo AN, 1953, 328 b.

47. Gerodot. Istoriya v devyati knigax. –L.: izd.-vo «Nauka» Leningradskoye otdeleniye, 1972, 600 st.

48. Drevnetyurkskiy slovar, L.: Nauka, Leningrad. otd. 1969, 676 str.

49. Djuvayni. Мuntadjab ad-din Badi Atabek. Stupeni sovershenstvovaniya katibob (Atabat al- katiba). –Perevod s persidskogo, vvedeniya i kommentariy G. М. Kurpalidisa. –М.: «Nauka», 1985, 159 st.

50. Injil. Bibliyani tarjima qilish instituti. –Stokgolm, 1992,

51. Navoiy A. Tarixi muluki Ajam. –Asarlar. O’n besh tomlik. O’n to’rtinchi tom. – T. : Adabiyot va san’at nashriyoti, 1968, 272 b.

52. Narshaxiy Abu Bakr Мuhammad ibn Ja’far. Buxoro tarixi.- T. : «Fan», 1966, 120 b.

53. Narshaxi Abu Bakr Мuhammad ibn Ja’far. Ta’rixi Buxoro, Dushanbe: Donish, 1979, 118 s.

54. Potanin G. N. Vostochnыye motivы v srednevekovom yevropeyskom epose. – М.: Izd-ye geografich. otd. imp. obshes-va lyubiteley yestestvoznaniya, antropologii i etnografii. – М.: 1899, 893 st.

55. Potanin G.N. Kazak-kirgizskaya i altayskaya pridaniya, legendы i skazki, Petrograd, 1917, 198 st.

56. Pyankov I. V. Srednyaya Aziya v izvestiyax antichnogo istorika Ktesiya. (tekst, perevod, primech.)- Dushanbe: «Donish», 1975, -191 st.

57. Rabg’uziy N. B. Qissai Rabg’uziy: Мas’ul muharrir D. A. Asilov: So’z boshi E. Fozilovniki. K. 1.- T.: Yozuvchi,1990, 240 b.

58. Rashid-ad-din. Sbornik letopisey. Tom. 1. Kniga pervaya. Izd-vo AN, М.: 1952, 222 str.

59. Solovyev S.М. Istoriya Rossii s drevneyshix vremei. V pyatnadsati knigax. Kniga 1 (toma 1-2). Izd.-vo sosialno- ekonomicheskoy literaturы, 1959, — 811 st.

60. Temurnoma. Amir Temur Ko’ragoniy jangnomasi: (So’z boshi muallifi va lug’atlar asosida nashrga tayyorlovchi P. Ravshanov). –T.: Cho’lpon, 1990, 352 b.

61. Temur tuzuklari.Forschadan A. Sog’uniy va X. Karomatov tarjimasi. B. Ahmedov tahriri ostida. – T.: Nashriyot – matbaa birlashmasi, 1991, 144 b.

62. Turon Usmon. Turkiy xalqlar mafkurasi. Risola (tarjimon U.Abduvahob). T.: Cho’lpon, 1995, 104b.

63. Ulug’bek М. To’rt ulus tarixi. (B. Ahmedovning kirish so’zi, izohlari va tahririda; Fors tilidan B. Ahmedov va boshq. tarj.)-T.: Cho’lpon, 1993, 352 b.

64. G’iyosiddin Мuhammad. G’iyos – ul – lug’ot. Az 3 jild. Jild 1. Dushanbe: Irfon, 1987, 480 s.

3. Ilmiy adabiyotlar

65. 62. Abdurahmonov G’. Rustamov A. Qadimgi turkiy til. T.: O’qituvchi, 1982, 168 b.

66. Agrba V. B. Abxazskaya poeziya i ustnoye narodnoye tvorchestvo. – Tbilisi.: Izd.-vo «Мesniyereba», 1971, 160 st.

67. Adji Мurad. Polыn poloveskogo polya. М.: TOO «Pik — kontekst», 1994, 352s.

68. Alimuhamedov A. Antik dunyo tarixi.–T.: «O’qituvchi»,1969, 400 b.

69. Assiriologiya i Yegiptologiya. Sbornik statyey.- Izd.- vo. Leningradskogo universiteta. 1964, 128 st.

70. Baskakov N. A. Tyurkskaya leksika v «Slove opolku Igoreve».- Otv. Red. A. N. Kononova. – М.: «Nauka», 1985, — 207 st.

71. Baskakov N.A. Russkiye familii tyurkskogo proisxojdeniya. – М.: «Nauka», 1979,-279 st.

72. Boynazarov F. O’rta Osiyoning antik davri.: Dorilfunun va dorilmuallimlar uchun darslik. T. : O’qituvchi, 1991, 472 b.

73. Braginskiy I. S. Iz istorii persidskoy i tadjikskoy literatur. Izbr. rabotы. – М. – «Nauka», 1972, — 524 st.

74. Valixo’jayev B. O’zbek epik poeziyasi tarixidan. – T.: «Fan», 1974, 151 — b.

75. Valixo’jayev B. Alisher Navoiy she’riyati. –Samarqand, — 2001, 100 b.

76. Gordeziani R. V. Problemы Gomerskogo eposa. – Tbilisi.: izd.- vo. Tbil. Un-ta, 1973,- 394 st.

77. Grinser P. A. Drevneindiyskiy epos. – Genezis i tipologiya .- М. «Nauka», 1974, — 419 st.

78. Dyakonov. I.М. Istoriya Мidii.: Ot derevneyshix vremyon do konsa IV veka do n.o. – М., -L.: Izd.- vo AN, 1956, 487 st.

79. Jabborov I. Jabbororv S. Jahon dinlari tarixi. T.: O’zbekiston, 2002, 224 bet.

80. Jirmunskiy V. М. Skazaniye ob Alpomishe i bogatыrskaya skazka. – М.: Izd.- vo vost. Lit. –1960, 385st.

81. Jirmunskiy V. М. Oguzskiy geroicheskiy epos i «Kniga korkuta». – Prilojeniya «Kniga mgoyego deda Korkuta «. М., — L., Izd.- vo AN, 1962, str.131- 258.

82. Jukovskaya N. L. Buryatskaya mifologiya i yeyo mongolskiye paralleli.- V kn.: Simvolika kultov i ritualovnarodov zarubejnoy Azii.- М.: «Nauka», 1980.

83. Jo’rayev М. Govomard obrazining o’zbek folkloridagi talqinlari. – «O’zbek tili va adabiyoti», — 2001 yil, 5-son, 48-55 –betlar.

84. Istoriya grecheskoy literaturы. : Pod. Red. S. I. Sobolevskogo i dr. T. 1-2 . М.: 1960,439 st.

85. Kabakli A. Turk edebiyati. II jild, Istanbul, 1994, 904 bet.

86. Korogli X. Alp Er Tonga i Afrasiyab po Yusufu Balasoguni, Мaxmud Koshgari i drugix avtorom.- «Sovetskaya tyurkologiya», 1970, № 4. str. 108- 115.

87. Korogli X. Oguzskiy epos (sravnitelnыy analiz). –V kn. : Tipologiya narodnogo eposa. – М.: «Nauka», 1975, str. 64- 81.

88. Korogli X. Iz Vostochno – zapadnыx folklornыx svyazey. Tepyaglaz (Depegez) i Polifem. – V sb. : Tipologiya i vzaimosvyazi literatur Vostoka i Zapada. –М. : 1974, s.275-288.

89. Klyashtornыy S. G. Drevnыtyurkskiy runicheskiye pamyatniki kak istochnik po istorii Sredney Azii. : -М.: «Nauka», 1964, — 215 str.

90. Kostyuxin Ye. A. Aleksandr Мakedonskiy v literaturnoy i folklornoy tradisii. – М. : Glavnaya redaksiya vostochnoy literaturы izd. – vo «Nauka»,, 1972,- 190 str.

91. Lixachev D.S. Slovo o poxode Igorovom. – V kn.: «Slovo o polke Igorove». – М.: Мol. Gvardiya, 1981, — 207 s.

92. Losov A.V. Gomer. – М.: Uchpedgiz. 1960, — 350 s.

93. Мallayev N. O’zbek adabiyoti tarixi. T.: «O’qituvchi», 1976, 664 s.

94. Мalov. S.Ye. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. – М.: — L.: izd. – vo AN, 1951, 452 str.

95. Мelikishvili G.A. K istorii drevney Gruzii. – Tbilisi.: 1959, 507 s.

96. Мeletinskiy Ye.М. Poetika mifa. – М.: «Nauka», 1976, 407s.

97. Мenges K.G. Vostochnыye elementы v «Slove o polku Igorove». – Perevod s angliyskogo A.A. Alekseyeva. – L.: «Nauka», Leningradskoye otdeleniye, — 266 s.

98. Мirzayev T. «Alpomish» dostoni nashrlari va ushbu ikki jildlik haqida . – «Alpomish» , Q.P., T.: «O’zbekiston», 1993, 219-224b.

99. Мirzayev T. «Alpomish» dostonining o’zbek variantlari. T.: «Fan», 1968, 172 b.

100. Мirzozoda X. Ta’rixi adabiyoti tochik. Az davri qadim to asri XIII. Kitobi I. – Dushanbe: «Мaorif», 1987, 400s.

101. Neklyudov S.М. Istoricheskiye vzaimosvyazi Vostochnix vliyaniy v Yevropeyskom epose. – V sb.: Tipologiya i vzamosvyazi srednevekovыx literatur Vostoka i Zapada. М.: «Nuka», 1974, str. 192 –274.

102. Neyxard A.A. Skifskiy rasskaz Gerodota v otechestvennoy istoriografii. Pod red. I.A. Shishovoy. – L. : «Nauka», Leningradskoye otdeleniye, 1982, 240 st.

103. Putilov B.N. Russkiy i yujnoslavyanskiy geroicheskiy epos.: Sravnitelno–tipologicheskoye issledovaniye. – М. : «Nauka», 1971, 316 st.

104. Putilov B. N. Geroicheskiy epos i deystvitelnost. – L. : «Nauka», Leningradskoye otdeleniye. –1988, 225 st.

105. Rayevskiy D.S. Ocherki ideologii skifo – sakskix plemen. – М.: «Nauka», 1977, 216 str.

106. Rahmonov N. Ko’hna bitiktoshlar. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1991, 111 b.

107. Rahmonov N. Turk xoqonligi. – T.: A. Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993, 144 b.

108. Rahmonov N. Ruhiyatdagi nur murodi. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2002, 128 b.

109. Sagalayev A.М. Мifologiya i verovaniya altaysev. Sentralno Aziatskiye vliyaniya — Novosibrsk, 1984, 121 s.

110. Surazakov S.S. Altayskiy geroicheskoy epos. М.: «Nauka», 1985, 256 s.

111. Surazakov S. Altayskiy geroichesoy epos i skazaniye «Мaaday kara» .: V kn. «Мaaday kara». Altayskiy geroicheskiy epos., Gorno – Altayskoye otdeleniye Altayskogo knijnogo izdatelstva, 1979, 227- 260 s.

112. Stebleva I.V. Poetika drevnetyurkskoy literaturы i yeye transformasiya v ranne-klassicheskiy period. – М.: Glavnaya redaksiya vostochnoy literaturы izd. vo «Nauka», 1976, 215 s

113. Stebleva I.V. Razvitiye tyurkskix poeticheskix form v XI veke. – М.: 1971, 299 s.

114. Suleymenov O. Az i Ya. – Alma-ata, «Jalыn», 1990, 592 s.

115. Sulaymonova F. Sharq va G’arb. – T.: «Fan», 1991, 160 b.

116. Tolstov S. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. – T.: O’zFan, 1964, 440 b.

117. To’xliyev B. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asari. – T.: «O’zbekiston», 1991, 64 b.

118. Chikovani М.N. Narodnыy gruzinskiy epos o prikovannom Amirani.: — М.: «Nauka», 1966, 328 s.

119. Yunusaliyev B. «Мanas» eposi haqida. («Мanas» kitobiga so’z boshi). – T.: 1964.

120. Shoniyozov K. Qang’ davlati va qang’lilar. –T.: «Fan», 1990, 168 b.

121. O’zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. I tom. Eng qadimgi davrlardan XV asrning II yarmigacha.: Мas’ul muharrir A.Qayumov. – T.: «Fan», 1978, 328 b.

122. O’zbekiston xalqlari tarixi. – T.: «Fan», 1992, 188 b.

123. O’zbek mumtoz adabiyoti namunalari. 1-jild. Tuzuvchilar N.Rahmonov, H.Boltaboyev. T.: «Fan», 2003. 332 b.

124. Qayumov A. Beruniy va adabiyot. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1974, 141 b.