Туркий уруғлар ва қабилаларнинг шаклланиши бир неча эпосларда ўз ифодасини топган. Масалан, «Алпомиш», «Ўғузнома», «Қўрқут ота китоби», «Манас», «Маадай Қора» каби эпослар шундай хусусиятга эга. Бу достонларда туркийларнинг донишманд оқсоқоли ёки уруғ бошлиғи образи яратилган бўлиб, улар уруғларни бирлаштириш, аҳиллигини таъминлаш, руҳлантиришдек улуғ мақсад билан яшайдилар. Қабилаларнинг шаклланиш даврини акс эттирган эпослар бизнинг замонамизда турли миллат фолклоршунослари томонидан тикланган ёки улар турли халқлар адабиётига нисбат берилишидан қатъий назар улар барча туркий халқларнинг муштарак ёдгорлиги ҳисобланади.

Абдурашид Абдураҳмонов
ТУРКИЙ АДАБИЁТНИНГ ҚАДИМИЙ ҚАТЛАМЛАРИ
Учинчи қисм

ТУРКИЙ АДАБИЁТНИНГ ДОСТОНЛАР ДАВРИ

ЎҒУЗХОН ШАХСИЯТИ ВА У ҲАҚДА ЯРАТИЛГАН АСАРЛАР

   Туркий уруғлар ва қабилаларнинг шаклланиши бир неча эпосларда ўз ифодасини топган. Масалан, «Алпомиш», «Ўғузнома», «Қўрқут ота китоби», «Манас», «Маадай Қора» каби эпослар шундай хусусиятга эга. Бу достонларда туркийларнинг донишманд оқсоқоли ёки уруғ бошлиғи образи яратилган бўлиб, улар уруғларни бирлаштириш, аҳиллигини таъминлаш, руҳлантиришдек улуғ мақсад билан яшайдилар. Қабилаларнинг шаклланиш даврини акс эттирган эпослар бизнинг замонамизда турли миллат фолклоршунослари томонидан тикланган ёки улар турли халқлар адабиётига нисбат берилишидан қатъий назар улар барча туркий халқларнинг муштарак ёдгорлиги ҳисобланади. Чунки, уларда туркийларнинг ҳали турли миллатга ажралиб, шаклланмаган даврларидаги ҳаёт тарзи, урф-одати, орзу-умидлари ифодаланган.

ЎҒУЗХОН ШАХСИЯТИ ВА БАДИИЯТИ

Ўғузхон образининг тарихий ва бадиий талқинлари мавжуд. Рашидиддин «Жомеъ ат-таворих» китобида туркий қавмларнинг юзага келиши ҳамда 24 турк қавмига ном берилиши билан боғлиқ бир неча ривоят ҳамда афсоналарни келтиради. Бу асарда Ўғузхон шахсиятига ҳам алоҳида эътибор қаратилган. Мирзо Улуғбекнинг «Тўрт улус тарихи» асарида ҳам Ўғузхоннинг туркийлар тарихидаги ўрни кенг ёритилган. Ҳар икки китобда Ўғузхон ҳақида берилган ривоятлар ўртасида мантиқан яқинлик бор. Бу мавзу Абулғози Баҳодирхоннинг «Шажараи турк» асарида ҳам ёритилган. Тарихий асарларда Ўғузхон ҳақидаги ривоят ва афсоналар қуйидаги сюжетга эга.

ЎҒУЗХОН РИВОЯТИ

Нуҳ пайғамбарнинг ўғли Ёфас туркийлар мамлакатига ҳукмдорлик қилиб, ёши улғайгач, тахтга ўғли Абулжахонни ўтқазди. Абулжахон ҳам умри тугай бошлагач, салтанатни тўнғич ўғли Дибаткуйга берди. Шундай қилиб, туркийлар мамлакатининг ҳукмронлиги Дибаткуйхондан ўғли Куюкхонга, Куюкхондан тўнғич ўғли Алмужаннахонга, Алмужаннахон эса қариганида мамлакатнинг ярмини ўғли Тоторга, ярмини эса иккинчи ўғли Мўғулга топширди. Тотор шоҳликни ўғли Буқохонга берди. Мўғул тўрт фарзанд кўрди. Уларни Қорахон, Урхон, Кўзхон, Авурдахон деб атади. Мўғулхоннинг ўғиллари иноқ яшашди, мамлакатга катта акалари Қорахонни хон қилиб кўтаришди.

Қорахон бир ўғил кўрди. У ғоят чиройли бола эди. Лекин сира онасининг сутини эммасди. Бир куни онаси туш кўрди. Тушида гўдак онасига шундай илтижо қилар эди:
— Эй, она, то сен худойи таолло ягоналигига имон келтирмас экансан, ҳақпараст бўлмас экансан, мен сенинг сутингни эммасман.
Она гўдакнинг айтганини қилди. Худонинг ягоналигини тан олди. Гўдак эса онасини эма бошлади. Боланинг дили оллоҳ меҳри билан тўлган эди. Бир ёшида хушсурат фарзандга айланди. Қорахон бола бешикда нур сочиб ётганини кўриб, шодланди. Ўша даврдаги урф-одатга кўра фарзандга исм бир ёшга тўлганида берилар эди. Қорахон хотинига «Ўғлимиз бир яшар бўлди. Унга қандай исм қўямиз?» деб маслаҳат солган эди, бешикдаги гўдак ширин овозда тилга кирди:
— Мэнинг номим Ўғуздир.

Одамлар унинг сўзини эшитишиб, ҳайратланишди. Ахир, улар бир ёшли бола гапираётганини биринчи марта кўришлари эди-да.
Шундан кейин гўдакка Ўғуз номини бердилар. Ўғуз балоғатга етгач, Қорахон уни укаси Урхоннинг қизига уйлантирди. Қиз қариндош бўлганлиги учун Ўғузхон унга илтифот кўрсатмади. Ов ва сайр баҳонасида ундан узоқ юрди.

Ўғузнинг уйлантирган қизига кўнгли йўқлигини эшитган Қорахон қаттиқ ранжиди ва иккинчи укаси Кўзхоннинг қизини хотинликка олиб берди. Бу қиз художўй эмас эди. Шу сабабли Ўғузхон бу қиз билан ҳам иродат қилмади. Қорахон бу воқеани ҳам эшитиб, хафа бўлди. Аммо учинчи укаси Урхоннинг қизига Ўғузхоннинг розилигисиз уйлантириб қўйишга журъат этолмади.

Ўғузхон бир куни овдан қайтишда амакиси Урхон яшайдиган қароргоҳга тушиб ўтди. Хиромон ариғи бўйида унинг қизини кўриб, ошиқ бўлди. Кўз қарашлари билан муҳаббатини изҳор этди. Қиз розилик берди. Ўғузхон унга уйланиш учун отасининг ҳам розилигини олди. Улар шу қадар аҳил ва дўст бўлдиларки, Ўғузхон ўз никоҳидаги бошқа икки хотини хонасига камдан-кам кирадиган бўлди. Қорахон бу воқеани эшитиб, яна хафа бўлди. Бир куни Ўғузхон овга кетган эди. У келинларини чақириб, уларнинг дардини эшитди. Ўғузхоннинг икки хотини кўзига ёш олиб, эрини айбладидар, у ота динини тарк этиб, бошқасини тан олаётганини айтдилар. Қорахон бу гапни эшитиб, илондек тўлғанди, ўз ўғли Ўғузхонга қарши лашкар тўплашни буюрди. Ўғузнинг кичик хотини Қорахоннинг важоҳатидан хабар топди ва шикорга бориб, эрини огоҳ этди. Ота ва бола ўртасида кескин жанг бўлди. Урушда Қорахон ҳалок бўлди ва шоҳлик Ўғузхон қўлига ўтди.

Ўғузхоннинг хоқонлиги 73 йил давом этди. У иймон-эътиқодли давлат қурди. Унга бўйин товлаганлар Туркистон сарҳадидан чиқиб, Чин томонга, кўпчилиги Тотор шоҳи ҳузурига кетдилар. Ўғузхоннинг мўғул ва тотор лашкарларии билан дастлабки жанги бўлди. Қўшин таркибидаги одамлар мавқеларига қараб, еттига бўлиндилар ва жангга киришдилар. Ўғузхон Чин ва Хитой, Туркистон, Сақлоб мамлакатларига ҳоким бўлди. Талотин, Талош, Салоси, Сайрам шаҳарларидан то Бухоро, Самарқанд сарҳадларигача ерларни ўз тасарруфига киритди. Ўғузхон Чин ва Мочин мамлакатларидан Рус денгизигача, Олтой ва Қонқойдан Жайҳун дарёсигача бўлган мамлакатларни эгаллади. У турк ва ажам шоҳлари орасида мисли Жамшид («Авесто»да баён этилишича, адолатли ҳукмрон, нажоткор куч) эди.

Ўғузхон туркларнинг қавмларига лақаб қўйди: уйғур, қонқли, қибчоқ, қорлуқ, халаж, чиюғ ва бошқалар. Ҳар бир қавмга ном қўйилишининг маъноси бор эди.

ҚИБЧОҚ

Қибчоқ (Қипчоқ) қавмига қабуқ сўзи асос бўлган. Қабуқ дарахтнинг номи. Бу дарахтнинг ичи чириган, ковак эди. Жангларнинг бирида Ўғузхоннинг лашкарлари енгилди, одамларининг кўпчилиги қатл этилди. Ўғузхонда душманга қарши курашиш учун қувват қолмади. Чекинишга мажбур бўлди. Саҳрода улар бир оз дам олиш учун тўхтадилар. Ўғузхоннинг лашкарлари орасида аёллар ҳам бор эди. Улардан бири ҳомиладор эди. Бу аёлнинг эри ва отаси жангда ўлдирилган эди. Хотиннинг дарди қўзғаб қолди. У пана жой тополмай, бир дарахтнинг ковагига кирди. Аёлдан бир ўғил туғилди. Отаси ва бобоси ўлдирилганлиги туфайли Ўғузхон болани ўз фарзандлигига олди ва унга қибчоқ деб ном қўйди. Қибчоқ қавми шу ўғил наслидан ҳисобланади.

Ўғузхон Туронда қудратли давлатни қурди. Араб ва Эрон мамлакатларини ҳам ўзига бўйсундирди. У олти нафар ўғил кўрди: уч нафар каттасига Кун, Ой, Юлдуз, уч нафар кичигига Кўк, Тоғ, Денгиз номларини берди.

Ўғузхон бир куни олти ўғлини ҳам овга олиб чиқди. Ўғилларининг ҳар бири ов кетидан қувди. Улар овда ногаҳонда бир жойда тўқнашдилар ва бир камон билан уч заррин ўқни топиб олдилар. Ўғиллар камон ва ўқларни отасининг ҳузурига олиб келишди. Ўғузхон уч катта ўғлига камонни, уч кичик ўғлига ўқларни берди. Катта ўғиллари камонни уч қисмга бўлиб олишди. Катта ўғиллар бузуқ, кичиклари уч ўқ деб аталади. Камон – подшоҳ, ўқ – элчи бўлди. Шу воқеадан бироз ўтгач, Ўғузхон вафот этди. Ота васиятига кўра, унинг тахтига Кунхон ўтирди.

Турклар ўз одатларига кўра, катта дарёлар ва сувларни «ўғуз» дейишарди. Қадимда Амударё «Ўғуз» деб аталган. Юнонлар бу сўзни асос қилишиб, уни «Ўқс» деб номлашган. Шундан келиб чиқиб, туркийлар бу дарё атрофида яшаганларга ҳам ушбу номни беришган. Ўғузхон исмига дарё номи асос бўлган дейиш туркшунос Ҳасан ота Абушийнинг фаразларидан биридир. Эҳтимол, дарё Ўғузхон номи билан аталган бўлиши мумкин. Унда бу ном катталик, улуғлик, куч-қудратлилик маъносини беради. Марказий Осиё, Озарбайжон, Олтой турклари, уйғурлар, усмонли туркларнинг ҳам кўпчилиги ўзларини Ўғуз қавмларидан деб ҳисоблашади.

«ЎҒУЗНОМА» ДОСТОНИ

«Ўғузнома» ХВ асрда кўчирилган ва Олтин Ўрда хоқони Тўхтамишнинг кутубхонасида сақланган асарлардан биридир. Лекин бу достоннинг яратилиш вақтини достоннинг кўчирилган даври билан боғлаб бўлмайди. Асардаги воқеалар, қаҳрамонлар қадимийлик қатламига эга. Тадқиқотчилигимизда «Ўғузнома»нинг қадимийлиги ва асар яратилишига тарихдаги қайси шахснинг ҳаёти асос бўлганлиги тўғрисида ранг-баранг қараш ва мунозаралар мавжуд.

Ўғузнома»нинг йирик тадқиқотчиларидан бири хитойшунос, миллати чуваш бўлган олим Н. Я. Бичурин (Ианкинф) (1777-1853)дир. У ўзининг «Қадимги даврда Ўрта Осиёда яшаган халқлар ҳақида маълумотлар тўплами» номли уч қисмдан иборат асарида қадимги хитой манбаларига таяниб, бу достоннинг яратилиш даврини эрамиздан олдинги ИИ асрларда яшаган Модехон номи билан алоқаси бор, деб ҳисоблайди.Чунончи, олимнинг учала китобида Моде-Шан, Модо-Шан, Шан Моде, Моде, Маодун, Модухон, Модухон каби номлар Ўғуз хоқоннинг номи сифатида қўлланилган.

Н. Я. Бичуриннинг маълумот беришича, Моде — Шан хунлари (шан сўзи хитойча «бўри» демакдир Тян-шан-тангри бўри деган маънони беради. Шан хан- хон маъносини ҳам ифодалаган). У Шанхун шоҳининг ўғли. Модей ўгай укаси меросхўр бўлиб қолишидан чўчиб, овда отаси Туман, ўгай онаси, ака-укаларини ўлдириб, ўзини хон деб эълон қилади. Моде жуда кўп мамлакатларга қўшин тортади. Улкан ҳудудларни эгаллаб олади. Катта ҳудудни эгаллаган хун давлатини тиклайди. У милоддан аввалги 174 йилда вафот этган.

Рус олими В.В.Радлов эса Жувайнийнинг «Тарихи Жаҳонкушой»идаги Буқутекин ва Юон Ши асарларидаги Буқахонни Ўғузхон деб ҳисоблайди ва асарнинг яратилиши масаласида Н.Я.Бичурин фикрларига қўшилади. «Ўғузнома» нинг рус тилидаги ношири А.М.Шчербак бошқа олимларнинг ҳам Ўғуз хоқонга нисбат берилган тарихий шахслар ҳақидаги фикрларини умумлаштиради. Масалан, унинг таъкидлашича, чет эл олимларидан И. Маркварта Ўғузхонни Чингизхон билан, Ризо Носир Александр Македонский билан боғлайди. Юқоридаги муаллифлардан фарқли ўлароқ Г.Н.Потанин Ўғуз хоқонни мўғулларнинг Ван Кир ва Ухир Бама хон ҳамда қирғиз эпосларидаги Жонибек образи билан тенглаштиради.

А.М.Шчербак Ўғуз хоқон образида Моде, Александр Македонский, Чингизхон шахсияти борлигига қўшилмайди. Унинг асоси эпосда аниқ тарихий воқеалар акс этмаганлигида. Шу сабабли Г.Н.Потаниннинг фикрлари бир мунча тўғри эканлигини эътироф этади. Чунки бу тадқиқотчининг қарашларида тарихий шахс эмас, балки эпос қаҳрамонларининг таъсири борлиги кўрсатилган. Қадимшунос А.Н.Бернштам Ўғуз хоқоннинг онаси Ой хоқонни шумер мифларидаги худо Иштарга қиёс этади. Демак, бундай қиёс достоннинг яратилиши тарихини янада узоқ асрларга боғлайди. Ҳозирги замон тадқиқотчиларидан С.Ю.Неклюдов хунлар яратган эпосларнинг Европа оғзаки ижодига таъсири ҳақида фикр юритар экан, Н.Я.Бичуриннинг Модехон ҳақидаги фикрларига таянади.

«Ўғузнома» қадимий мифларга асосланган достон. Ой хоқон шумерларнинг Иштар худосига нисбат берилганидек, асарнинг сюжети узоқ асрлардан озиқланади. Ўғуз хоқон — Ўкуз, Ҳўкуз хоқон демакдир. Ўғуз хоқон туғилгандан сўнг қирқ кун орасида оёғи ҳўкизникидай бўлиши бизга қадимги мифлардаги белигача ҳўкиз бўлган Ҳўкиз одам образини, беллари бўрининг белларига ўхшаши ўзини бўри авлодидан ҳисоблаган туркийларни эслатади. Демак, «Ўғузнома» туркийларнинг энг қадимги даврлардан милодимизгача бўлган ҳаётининг турли белгилари умумлашган асардир. Достоннинг бошланма қисмларида — Ой, Қуёш, Юлдуз номи билан боғланган тасвирлар, Ўғуз хоқоннинг олтин қозиқ юлдузидай қизга уйланиши-ю, Кун, Ой, Юлдуз отлиқ фарзандлар кўришида шумер адабиётига хос муштараклик ва Кўк тангри дини таълимотидан озиқланганлигига шубҳа йўқ. Қадимги адабиётда ҳўкиз-одам образи Ф.Сулаймонова, М.Жўраев тадқиқотларида умумлаштириб берилган. Ф.Сулаймонова қадимшунос К.В.Тревернинг маълумотларига суяниб, афсонавий ҳўкиз одам Гопадшоҳ ҳақида фикр юритар экан, у ҳамиша Амударё соҳилларида ўтириши ва худоларга назр-ниёз қилишини айтади. «Билгамиш» достонидаги самовий ҳўкиз ҳам сув билан боғланган. У шунчалик қудратлики, Фрот дарёсини бир сипқоришда қуритиб қўяди.

«Ўғузнома»да Ўғуз хоқоннинг паҳлавонлиги ҳар қандай ваҳший йиртқичдан ҳам кучли, баҳодир — алп паҳлавонларга тенглаштирилади. Достонда тасвирланишича, ўрмонда баҳайбат бир йиртқич пайдо бўлади. У отларни, одамларни ер эди. Ўғуз хоқон ўша йиртқични қўлга туширишга, уни ўлдиришга аҳд қилади. Найза, камон, қилич қалқонларини кўтариб йўлга тушади. Ўзи билан бир буғини ҳам олади ва баҳайбат йиртқич уя қурган ўрмондаги бир толга боғлаб кетади. Агар йиртқич ожизроқ бўлса, буғу уни шохлаб ўлдириши керак эди. Ўғуз хоқон эрталаб борса, йиртқич буғуни еб кетибди. Эртаси куни ўша дарахтга айиқни боғлаб келади. Агар йиртқич айиқдан ожиз бўлса ундан енгилиши керак эди. Лекин Ўғуз хоқон эрталаб келса, йиртқич айиқни ҳам еб кетибди. Демак, у ўрмондаги энг кучли ҳайвонлардан биридир.

«Ўғузнома»да Бўри асар сюжетини ривожлантирувчи асосий образдир. У қабилага мададкор, ғамхўр, уларни ўз паноҳида асровчи куч сифатида кўринган. Бундай тасвир ўзларини бўридан келиб чиққан деб ҳисобловчи Ашин уруғи билан боғланади.

«Ўғузнома» Ўғуз хоқоннинг туғилишидан кексайган сўнгги давригача бўлган воқеаларни қисқа сюжетларда тасвирлаб берадиган достондир. Шунга кўра, бу асарни катта бир эпоснинг бўлаклари ёки бир неча қаҳрамонлик эпосларидан олинган парчалар Ўғуз хоқон номи билан боғланган дейиш мумкин.

«Ўғузнома»да туркий қавмларга ном қўйиш масаласининг акс этиши достон сюжетининг жуда қадимий даврларда пайдо бўлганлигини кўрсатади.

Қанғли туркий халқларнинг милоддан аввалги асрларда шаклланган қабилаларидан биридир. Бу қабила номининг келиб чиқиши ҳақида тарихда афсоналар бўлган. Рашид-ид-дин китобларида унинг номи Ўғузхон билан боғланган. Айтишларича, Ўғузхон урушларда қўлга киритган нарсаларини ортиб кетиш учун арава ясатган. Туркий тилда у «қанғли» деб аталган. Шу сабабли қанғли уруғи ўзларини Ўғузхон авлодидан деб ҳисоблашган. Бундай мазмундаги таъкидлар «Тарихи Нусратнома» ҳамда Абулғозининг асарларида ҳам қайд этилган. К.Шониёзов ўз тадқиқотларида Қанқа, Қанғ номларини ҳам қанғли уруғи билан боғлиқ деб ҳисоблайди. Чунки туркшунос С.М.Малов таъкидлаганидек, қан, қанли сўзлари «арава» деган маънони беради. Юқоридаги сўзлар ҳам шу ўзакдан келиб чиққандир. Берунийнинг «Ҳиндистон» китобида келтирилган афсоналардан бирида Афросиёб Қанғдиз қўрғонини ўз қароргоҳига айлантиради. «Шоҳнома»да эса Қанқа Турон мамлакатидаги марказий шаҳарлардан бири сифатида кўрсатилган.

«Ўғузнома»да қангли уруғига ном берилиши тасвири: …журжит хоқонининг халқи Ўғуз хоқонга қарши турдилар. Уруш бошланди, ўқлар билан, қиличлар билан урушдилар. Ўғуз хоқон ғалаба қилди. Журжит хоқонни тор-мор қилди, ўлдирди, бошини олди, журжит элини ўзига бўйсундирди. Жангдан сўнг Ўғуз хоқоннинг қўшинига, навкарларигаю халқига шундай катта ўлжа келдики, уларни юклашга, олиб кетишга от, хачир, ҳўкиз камлик қилди. Ўғуз хоқоннинг қўшинида чаққон, гавдали бир яхши одам бор эди. Унинг оти Бармоқлиқ Жусун Биллиг эди. Бу чаққон одам бир қанға чопти. Қанға устига мол-мулкларини юклади, қанға бошига тирик бойликларни юклади, жўнаб кетдилар. Навкарларнинг, халқнинг ҳаммаси буни кўрдилар, шошдилар. Қанғаларни яна чоптилар. Қанғалар юриб бораётиб «қанға, қанға» деб сўз айтиб борар эдилар. Шунинг учун уларга қанға деб от қўйдилар. Ўғуз хоқон қанғаларни кўрди, кулди. Яна айтдики, қанға-қанға билан бойликни эзгулик тортиб борсин. Қанғалар сенга от бўлг
анлигини «Қанға» сўзи билдирсин.

«Ўғузнома» ҳозиргача ўзбек тилида китоб ҳолида нашр этилмаган. Асарнинг қуйидаги журнал вариантини Насимхон Раҳмон таржима қилган.

Шундай бўлсин, дедилар. Бунинг баёни шундайдир. Яна ундан сўнг севиндилар. Кунлардан бир кун Ой хоқоннингкўзи ёриб болалади, ўғил туғди. Ўша ўғилнинг юзи кўк эди, оғзи оташдай қизил эди, кўзлари ол, сочлари, қошлари қора эди. Яхши фаришталардан ҳам чиройлироқ эди. Ўша ўғил онасининг кўксидан сут эмиб, ундан сўнг бошқа ичмади, яхши гўшт, овқат, ичимлик сўради, тилга кира бошлади. Қирқ кундан сўнг улғайди, юрди, ўйнади. Оёғи ҳўкиз оёғидек, беллари бўрининг белларидек, яғрини бургут яғринидай, кўкраги айиқ кўкрагидай эди. Бутун бадани қалин тук билан қопланган эди, йилқилар кўтара олар эди, отларга мина олар эди, кийик овига ҳам борар эди, кўп кунлар, кўп тунлардан сўнг йигит бўлди. Бу пайтда ўша ерда катта бир ўрмон бор эди. Кўп денгизлар, кўп дарёлар бор эди. Бу ерга кўп кийиклар келар, кўп қушлар учиб келар эдилар.

Ўша ўрмонда баҳайбат бир йиртқич бор эди, отларни, одамларни ер эди. Жуда баҳайбат маҳлуқ эди. Бундай катта машаққат халқни эзиб келар эди. Ўша йиртқични қўлга туширишга қасд қилди. Кунлардан бир кун овга чиқмоқчи бўлди. Найза, камону ўқларни, қиличу қалқонларни олиб йўлга тушди. Бир буғуни ўзи билан бирга олди. Буғуни толнинг чивиғи билан дарахтга боғлади, ўзи кетди. Тонг отди. Ўғуз хоқон эрта тонгда келди, кўрдики, йиртқич ҳайвон буғуни олиб кетибди. Эртасига бир айиқни олиб бориб, олтин камари билан ўша дарахтга боғлади, ўзи кетди.

Тонг отди. Ўғуз хоқон эрта тонгда келди. Кўрдики,йиртқич айиқни ҳам олиб кетган эди.
Кейин ўзи ўша дарахтнинг остида турди. Йиртқич келиб Ўғузнинг қалқонига бошини урди. Ўғуз найза билан йиртқичнинг бошига урди, уни ўлдирди. Қиличи билан бошини кесди, олди, кетди, кейин келиб кўрдики, бир шунқор йиртқичнинг ичак-чавоғини емоқда. Камону ўқи билан шунқорни ўлдирди, бошини кесди. Ундан сўнг айтдики, шунқорнинг қиёфаси шундайдир. Буғуни еди, айиқни еди. Мэнинг ёйим ўлдирди уни, у темир бўлса. Йиртқични шунқор еди. Ёйим шунқорни ҳам ўлдирди, худди шамол каби, деди, кетди. Яна йиртқичнинг қиёфаси шундайдир.

Кунлардан бир кун Ўғуз хоқон бир ерда тангрига ёлворар эди. Қоронғи тушди. Кўкдан бир кўк нур тушди. Қуёшдан ёруғ, ойдан ёрқинроқ эди. Ўғуз хоқон у томонга юрди, кўрдики, ўша нурнинг орасида бир қиз бор эди. Ёлғиз ўтирар эди.

Яхши, чиройли бир қиз эди. Унинг бошида оташга ўхшаш ёруғ бир холи бор эди, худди олтин қозиқ юлдузига ўхшар эди. У қиз шундай чиройли эдики, кулса, кўм-кўк осмон кулади, йиғласа кўм-кўк осмон йиғлайди. Ўғуз хоқон уни кўриб ўзидан кетди, севиб қолди, олди, у билан ётди, тилагини қондирди. Ҳомиладор бўлди. Кунлар ўтиб, кечалар ўтиб, кўзи ёриди, уч ўғил туғди. Биринчисига Кун отин қўйдилар, иккинчисига Ой отин қўйдилар, учинчисига Юлдуз отин қўйдилар. Кунлардан бир кун Ўғуз хоқон овга кетди. Бир кўлнинг ўртасида, ўз қаршисида бир дарахт кўрди. Бу дарахтнинг остида бир қиз бор эди, ёлғиз ўтирар эди.

Чиройли бир қиз эди. Унинг кўзи кўм-кўк эди, унинг сочи дарёнинг оқимидек, унинг тиши инжу каби эди. Шундай чиройли эдики, уни ерда яшовчи одамзод кўрганда, эй, эй, оҳ, оҳ, ўламан деб, сутни қимизга айлантирардилар. Ўғуз хоқон уни кўрибоқ ўзидан кетди, юрагига оташ тушди, уни севиб қолди, уйланди, у билан қовушди, висолга етди, қиз ҳомиладор бўлди, кунлар ўтиб, тунлар ўтиб, кўзи ёриди, учта ўғил туғди. Биринчисига Кўк отин қўйдилар, иккинчисига Тоғ отин қўйдилар, учинчисига Денгиз отин қўйдилар.
Ундан сўнг Ўғуз хоқон катта тўй берди. Эл кун — халққа ёрлиқ жўнатди, Эл кун келди. Қирқ чорпоя, қирқ курси ясашга буюрди, турли ошлар, турли гўштли таомлар едилар, қимизлар ичдилар. Тўйдан сўнг Ўғуз хоқон бекларга, эл кунларга ёрлиқ берди.

Яна айтдики, мен сенлар-га бўлдим хоқон, олайлик ёю қалқон, тамға бизга бўлсин буян – фаравонлик, кўк бўри бўлсин белги, темир ёйлар билан бўл ўрмонда, ов бўладиган ерда юрсин қулан, яна денгиз, яна муран (дарё), кун туғ бўлсин, кўк қароргоҳ деди. Шундан сўнг Ўғуз хоқон тўрт тарафга ёрлиқ жўнатди. Билдургулик битди, элчиларга бериб жўнатди. Ушбу билдургуликда битилган эдики, мен уйғурнинг хоқони бўламан, ернинг тўрт тарафининг хоқони бўлсам керак, сенлардан бўйсунишни истаб қоламан. Кимки менинг оғзимга қараб турса, совға келтирса, дўст тутарман, деди. Кимки менинг фармойишимга қулоқ солмаса, хавф солиб, қўшин тортиб, душман ҳисоблайман, ўша заҳоти босиб, остириб, йўқ бўлсин деб буйруқ қилурман, деди.

Бу пайтда ўнг томонда Олтин хоқон деган бир хоқон бор эди. Ўша Олтин хоқон Ўғуз хоқонга элчи жўнатди.Кўп миқдорда олтин, кумуш тортиб, кўп миқдорда камёб ёқут тошлар олиб, кўп миқдорда хазиналар юбориб, юмшаб, Ўғуз хоқонга ихлос қўйди, фармойишига қулоқ тутди. Яхши беги билан дўст тутинди, у билан муросада бўлди.
Чап тарафда Урум деган бир хоқон бор эди. Ўша хоқоннинг қўшини жуда кўп эди. Ўша Урум хоқон Ўғуз хоқоннинг ёрлиғини эътироф этмас эди, қўшилишга бормас эди. Унинг сўзини сўз демасман, деб ёрлиққа эътибор бермади. Ўғуз хоқон хавф солиб, унга қарши отланмоқчи бўлди, қўшини-ла отланиб, туғларини кўтариб, жўнади. Қирқ кундан кейин Муз тоғнинг адоғига етди. Лашкарларини туширди, чарчаб, тўхтади. Эрталаб бўлганда Ўғуз хоқоннинг қароргоҳига қушдай бир нур кирди. У нурдан кўк тукли, кўк ёлли катта бир эркак бўри чиқди. Ўша бўри Ўғуз хоқонга шундай хабар берди:

Дедики, эй, эй, Ўғуз, Урум устига сен жўнамоқчи бўлаяпсан.
Эй, эй, Ўғуз, хизматингга мен ҳам бораман, деди. Шундан кейин Ўғуз хоқон қароргоҳни турғазди, жўнади, кўрдики, қўшиннинг хизматида кўк тукли, кўк ёлли катта бир эркак бўри юриб бормоқда. У бўрининг ортидан бутун қўшин тизилишиб борар эди. Бир неча кунлардан сўнг кўк тукли, кўк ёлли бу катта эркак бўри тўхтади. Ўғуз ҳам қўшини билан тўхтади.

Бу ерда Итил дарёси оқиб ўтар эди. Итил дарёсининг қирғоғида бир қора тоғ ёнида урушга киришдилар. Ўқ билан ҳам, ёй билан ҳам, қилич билан ҳам урушдилар. Қўшинларнинг орасида кўп жанглар бўлиб ўтди. Одамларнинг юрагида кўп қайғулар тошди. Олишувлар, жанглар шундай ёмон бўлдики, Итил дарёсининг суви қип-қизил қон цингари бўлди, Ўғуз хоқон енгди. Урум хоқон қочди. Ўғуз хоқон Урум хоқоннинг хоқонлигини (яъни, тасарруфидаги жойларни) олди,халқни ҳам олди. Ўғуз хоқоннинг ўрдасига кўп,катта ўлик, кўп тирик мол-мулк келиб тушди. Урум хоқоннинг бир иниси бор эди. Урус бек деган эди. Урус бек ўғлини тоғ бошидаги Теранг дарёси ўртасидаги яхши, берк (яъни, мустаҳкам) шаҳарга жўнатди. Яна айтдики, шаҳарни ҳимоя қилиш керак. Сен яна жангдан кейин шаҳарни менга сақлаб (бериб, ўзинг қайтиб) келгин, деди.
Ўғуз хоқон ўша шаҳарга отланди. Урус бекнинг ўғли унга кўп олтин кумуш юборди. Яна айтдики, эй, Ўғуз, сен менинг хоқонимсан. Мэнга отам бу шаҳарни берди. Яна айтдики, шаҳарни ҳимоя қилиш керак. Сен яна жангдан кейин шаҳарни менга сақлаб (бер, ўзинг қайтиб) келгин, деди. Отам ғазабланса менинг эрким бўладими? Сендан ёрлиқ, бойлик, ҳукмронлик биламан.

Бизнинг бахтимиз сенинг бахтинг экан, бизнинг уруғимиз сенинг дарахтингнинг уруғи бўлган экан. Тангри сенга катта ер бериб, хоқон бўлсин, деб буюрган. Мэн сенга бошимни, бахтимни бераман. Солиқ бериб, дўстликдан чиқмайман, деди.

Ўғуз хоқон йигитнинг сўзини яхши кўрди, севинди, кулди, яна айтдики, менга кўп олтин жўнатибсан шаҳарни яхши сақлабсан, деди. Шунингучун унга Сақлаб отини қўйди, дўст тутинди, кейин қўшини билан Ўғуз хоқон Итил дарёсига келди. Итил катта бир дарёдир. Ўғуз хоқон уни кўрди, яна дедики, Итилнинг оқимидан қандай кечиб ўтамиз. Қўшинда бир яхши бек бор эди. Унинг оти Улуғ Ўрда бек эди. Мулоҳазали, уқувли бир йигит эди.

Кўрдики, дарё қирғоғида кўп толлар, кўп дарахтлар бор эди. Бек ўша дарахтларни кесди. Ёғочларни ётқизиб,кечиб ўтди. Ўғуз хоқон хурсанд бўлиб кетди, кулди.Яна айтдики, эй Улуғ Ўрда, сен, сен бу ерда бек бўлиб қоласан. Қипчоқ бек деган бек бўл.
Яна илгари кетди…

Шундан сўнг Ўғуз хоқон, шундан кейин кўк тукли, кўк ёлли эркак бўрини кўрди. Ўша кўк бўри Ўғуз хоқонга айтди:
Энди қўшининг билан бу ердан жўна,Ўғуз. Отланиб, халқни, бекларни олиб кет.Мэн сенга йўл кўрсатаман, деди.

Тонг отганда Ўғуз хоқон кўрди: эркак бўри қўшиннинг олдида юриб боряпти.Ўғуз хоқон севинди, олдинга кетди.Ўғуз хоқон бир чубир отга минаётган эди. Ўша айғир отни жуда севар эди.

Йўлда ўша айғир от кўздан йўқолиб қочиб кетди.Бу ерда катта бир тоғ бор эди.Ўша тоғнинг устида музлик бор эди.

Тоғнинг боши совуқдан оппоқ эди.Шунинг учун бу тоғнинг оти Муз тоғ эди. Ўғуз хоқоннинг оти Муз тоғ ичига қочиб кетди.Ўғуз хоқон бундан кўп вақт ғам чекиб юрди.Қўшинда бир жасур, мард бек бор эди. Ҳеч нарсадан қўрқмас эди. Жангда ҳам, совуқда ҳам ҳеч нарсадан қўрқмайдиган мард эди. Ўша бек тоғ ичига кирди, узоқ юрди. Тўққиз кундан сўнг Ўғуз хоқонга айғир отни келтирди. Муз тоғда кўп совуқ еганлигидан у бекнинг усти қор билан қопланган эди, оппоқ эди. Ўғуз хоқон хурсандлик билан кулди, айтдики, эй йигит, бундай кейин сен бекларга бўлгин бошлиқ, абадий сенга ном бўлсин Қорлиқ деди. Кўп совғалар берди, олдинга кетди. Кейин йўлда катта бир уй кўрди. Бу уйнинг томи олтиндан эди. Ойналари кумушдан, эшиклари темирдан эди. Берк эди. Калити йўқ эди.

Қўшинда бир яхши ажойиб одам бор эди, унинг оти Тимурду кагул эди. Унга буюрдики, сен бу ерда қол, (эшикни) оч. Эшикни очгандан сўнг кел Ўрдага, деди.Бундан кейин унга Қалач (деб) от қўйди, (ўзи) илгари кетди.

Кейин бир куни кўк тукли, кўк ёлли эркак бўри юрмасдан туриб қолди. Ўғуз хоқон (ҳам) тўхтади, қўшинни ҳам туширди. Атроф чўлу биёбон,теп-текис ер эди. Бу жойни Журжит деб атардилар.

Қудратли бир давлат эди, кўп халқи бор эди. Йилқилари кўп, ҳўкиз, бузоқлари кўп, олтин, кумушлари кўп,қимматбаҳо буюмлари кўп эди. Бу ерда Журжит хоқонининг халқи Ўғуз хоқонга қарши турдилар. Уруш бошланди, ўқлар билан,қиличлар билан урушдилар. Ўғуз хоқон ғалаба қилди.Журжит хоқонни тор-мор қилди, ўлдирди, бошини олди.Журжит элини ўзига бўйсундирди. Жангдан сўнг Ўғуз хоқоннинг қўшинига, навкарларигаю халқига шандай катта ўлжа келдики, уларни юклашга, олиб кетишга от, хачир, ҳўкиз камлик қилди. Ўғуз хоқоннинг қўшинида чаққон, гавдали бир яхши одам бор эди. Унинг оти Бармоқлик Жусун Биллиг эди. Бу чаққон одам бир қанға чопти. Қанға устига мол-мулкларни юклади, қанға бошига тирик бойликларни юклади, жўнаб кетдилар.

Навкарларнинг, халқнинг ҳаммаси буни кўрдилар, шошдилар. Қанғаларни яна чопдилар. Қанғалар юриб бораётиб «қанға, қанға», деб сўз айтиб борар эдилар. Шунинг учун уларга қанға деб от қўйдилар. Ўғуз хоқон қанғаларни кўрди, кулди. Яна айтдики, қанға, қанға билан бойликни эзгулик тортиб борсин.

Қанғалуғ сенга от бўлганлигини «қанға» сўзи билдирсин, деб ўз йўлига кетди.
Шундан кейин ўша кўк тукли, кўк ёлли эркак бўри билан Ҳинд, яна Тибет, яна Шағам тарафларга жўнаб кетди. Кўп жанглардан, кўп олишувлардан кейин у мамлакатларни қўлга киритди, ўз юртига бирлаштирди,енгди, босиб олди. Кейин ташқари қолмасин, маълум бўлсинки, кун юриб (жануб) тарафда Барака деган бир ер бордир. Катта,бойлиги кўп бир юртдир, кўп иссиқ бир жойдир.

Бу ерда кўп кийиклар, кўп қушлар бордир,олтини кўп, кумуши кўп, қимматбаҳо буюмлари кўп,халқининг юзи, кўзи қоп-қорадир.
Ўша ернинг хоқони Масар деган бир хоқон эди.Ўғуз хоқон унинг устига отланди. Жуда ёмон жанг бўлди. Ўғуз хоқон енгди, Масар хоқон қочди.
Ўғуз хоқон босиб олди, юртини олди, кетди. Унинг дўстлари кўп хурсанд эдилар, унинг душманлари кўп қайғуга ботдилар. Ўғуз хоқон сон-саноқсиз бойликлар, йилқилар олди. Ватанига жўнади.

Аммо ёддан кўтарилмасинки, маълум бўлсинки, Ўғуз хоқоннинг ёнида оқ соқоллиғ, оқ сочлиғ узун бўйлиғ, эпчил бир кекса киши бор эди,уқувли доно бир одам эди, афсунгар эди. Унинг оти Улуғ Турук эди. Кунлардан бир кун уйқусида бир олтин ёй кўрди, яна уч кумуш ўқ кўрди. Бу олтин ёй кун чиқишдан кун ботишгача тортилган эди, яна бу уч кумуш ўқ қоронғилик тарафга кетар эди. Уйқудан сўнг Улуғ Турук тушида кўрганини Ўғуз хоқонга билдирди.

Яна айтдики, эй хоқоним, сенга давлатинг буюрсин абадий, кўк тангри берди менга тушимда аён, эзгулик келтирсин, қўлга киритилган ерларни уруғига бўлиб берсин, деди. Ўғуз хоқон Улуғ Турукнинг сўзини маъқул кўрди, маслаҳат қилмоқчи бўлди, маслаҳатга киришди. Шундан сўнг эрталаб каттаю кичик ўғилларини чорлаб келтирди, яна айтдики, эй менинг ўғилларим, кўнглим ов қилмоқни истайди, кексайганим учун қувватим йўқдир. Кун, Ой, Юлдуз, тонг сарига сизлар боринглар.Кўк, Тоғ, Денгиз, тун сарига сизлар боринглар, деди.

Шундан кейин учови тонг сарига кетдилар, яна учови тун сарига кетдилар. Кун, Ой, Юлдуз кўп кийиклар, кўп қушлар овлаганларидан сўнг, йўлда бир олтин ёйни топдилар, олдилар, отасига бердилар. Ўғуз хоқон севинди, кулди, яна уни учга бўлди, яна айтдики, эй ўғилларим, ёй бўлсин сизларники ёйдан ўқларни кўкка отинглар, деди.
Кейин, шундан сўнг овдан кейин Кўк, Тоғ,Денгиз кўп кийиклар, кўп қушлар овлаганларидан сўнг, йўлда уч кумуш ўқни топдилар, олдилар, отасига олиб келдилар. Ўғуз хоқон севинди, кулди, яна ўқларни учовига бўлиб берди, яна айтдики, эй ўғилларим, ўқлар бўлсин сизларники, ёй отди ўқни. Ўқлардай сизлар бўлинг, деди.

Кейин, шундан сўнг Ўғуз хоқон катта қурултой чақирди, навкарларини, халқини чорлади. Улар келиб кенгашиб ўтирдилар. Ўғуз хоқон катта ўртада… ўнг ёқда қирқ қулоч ёғочни тикка қилдирди. Унинг бошига бир олтин товуқни қўйди, охирига бир оқ қўйни боғлади. Чап тарафига ҳам қирқ қулоч ёғочни тикка қилдирди. Унинг бошига бир кумуш товуқ қўйди, охирига бир қора қўйни боғлади.Ўнг тарафда Бузуклар ўтирди. Чап тарафда Учуклар ўтирди.

Қирқ кун, қирқ кеча едилар, ичдилар, хурсандчилик қилдилар. Шундан сўнг Ўғуз хоқон ўғилларига мамлакатни бўлиб берди. Яна айтдики,эй ўғилларим, мен кўп яшадим, жангларни кўп кўрдим. Ёй билан кўп ўқ отдим, айғирим билан кўп юрдим,душманларни йиғлатдим, дўстларимни мен кўп хурсанд қилдим. Кўк тангри олдида мен ўз бурчимни ўтадим, сизларга бераман юртимни, деди.

«Ўғузнома»да хоқоннинг Ҳиндистон, Тибет, Сурия каби мамлакатларга юриш қилиши кўплаб туркий хоқонларнинг жангларини умумлаштиради. Ўғуз хоқон ўзи эгаллаган ҳудудларда бекларини қолдириб, уларга берилган жойларни Қипчоқ, Қорлиқ, Қалач, Қанға каби номлар билан аташи сак (соқо) турклар томонидан яратилган «Шу» достонидаги воқеларга анча яқин туради.

«ТУРК ХОҚОНИ ШУ ВА ИСКАНДАР» ДОСТОНИ

Маҳмуд Кошғарий туркий халқлар ўртасида бўлиб, уларнинг урф-одати, тил ва адабий бойликларини ўрганиб юрар экан, унга Муҳаммад Жақир Тўнқахоннинг ўғли Исрофил Тўғантегин отасидан эшитган турк хоқони Шу ҳақидаги бир ривоятни айтиб беради. Бу ривоятда Искандар туркийлар мамлакатига бостириб келганида Шу исмли хоқон унга қарши курашганлиги воқеалари акс этган. Ривоят ёки достон парчалари девоннинг И ва ИИИ китобларида ўрин олган. Парчалар мазмунан бир бирига боғланганида улардан тугал бир сюжетга эга бўлган асар юзага келади. Бу асарни сюжетни ривожлантирувчи қаҳрамонлар номи билан шартли тарзда «Турк хоқони Шу ва Искандар» достони деб аташ мумкин.

Искандар Зулқарнайн туркийларнинг шаҳар ва қишлоқларини босиб ола бошлади. У Самарқанддан ўтиб, туркийларнинг бошқа шаҳарлари томон йўл олган вақтларда турклар шоҳи Шу деган ёш бир йигит эди. Хоқон Шу катта ва қудратли қўшин эгаси эди. Баласоғун яқинидаги Шу шаҳрини бу шоҳ фатҳ қилгач, қурдирди. Бу шаҳарда ҳар куни беклар учун уч юз олтмиш марта довул чалинар эди.

Турклар Искандар бостириб келаётганлигини эшитиб, ваҳимага тушиб қолдилар. Шунинг яқинларидан бири журъат этиб, унга шундай деди:

— Искандар яқин келиб қолибди. Бизлар у билан урушамизми? Нима чора буюрасиз?

Шу ёш бўлса-да, тадбиркор, ҳарбий сирларни эҳтиёт тутувчи, лекин душманни мағлубиятга учратишнинг жуда кўп усулларини биладиган киши эди. Шу сабабли бўлса керак, Искандарнинг яқин келиб қолганидан ваҳимага тушмади. Хоқон аллақачонлар Искандар лашкари яқин қолганлигини эшитган, унинг шаҳар атрофидан ўтиб кетишини билиб, хабар бериш учун Хўжанд дарёси қирғоғига бир гуруҳ айғоқчиларни юборган эди. Лекин айғоқчилар яширинча кетишган эди. Шунинг учун ҳам хоқоннинг яқин кишиларидан бирортаси айғоқчиларнинг кетганини билмас эди. Хоқоннинг кўнгли бу борада тинч эди.

Шу «Искандар билан курашамизми?» деб савол берган кишиларга ўзининг кумуш ҳовузини кўрсатиб, шундай деди:

— Ғоз, ўрдакларга қаранглар, улар сувга қандай шўнғишади!

Шунинг кумушдан ясалган ҳовузи бор эди. У сафарга чиққанда уни ҳам ўзи билан бирга олиб кетарди. Ҳовузга сув тўлдирилгач ғоз, ўрдаклар унга шўнғишар эди.

«Искандар билан урушамизми, нима буюрасиз?» деган саволга Шунинг берган жавоби одамларни ўйлатиб қўйди. Улар бу гапдан: «Хоқон Искандар билан урушмоқчи эмас, бирор ёққа чекинмоқчи ҳам эмас», деб ҳайрон қолдилар.

Искандар туркларнинг шаҳри ёнидан ўтди. Айғоқчилар унинг ўтиб кетганини Шуга кечаси келиб айтдилар. Турк хоқони ўша кечасиёқ довул чалдирди ва Шарқ томонга йўл олди. Шоҳ ҳеч бир тайёргарликсиз йўлга чиққанини кўрган халқ орасида «Бирор кўнгилсизлик юз бермаса эди», деган хавотирлик пайдо бўлди. Улов топганлар шошилганча унинг устига ташланиб, хоқон орқасидан эргашдилар. Шошганларидан униси бунисининг уловини, буниси унисининг уловини миниб олган эди. Тонг отгунча лашкаргоҳ баланд ер шаклига кирди. У вақтларда Тироз, Исфижоб, Баласоғун ва бошқа шаҳарлар бино қилинмаган эди. Халқ чодир-ўтовларда яшарди, яъни улар кўчманчилар эди. Хоқон ва унинг қўшинлари билан кетиш учун улов тополмай йигирма икки киши оиласи, бола- чақалари билан ўша ерларда қолиб кетди.

Шу қўшинларига эргаша олмасдан қолиб кетган оила бошлиқларининг номи шундай: Қиниқ, Қайиғ, Баюн, Ива, Солғур, Офшор, Бегтили, Буктуз, Боёт, Ёзғир, Эймур, Қорабўлук, Олабўлук, Игдар, Уракир, Тутирқа, Улаюндлуғ, Тўгар, Бажанак, Жуволдор, Жапни, Жаруғлуқ.

Ана шу йигирма икки хонадон вакиллари Шу орқасидан «Яёв борамизми ёки шу жойда тураверамизми», деб маслаҳат қилаётган эдилар, уларнинг ёнига яна икки киши келиб қўшилди. Бола-чақаси ҳам ўзлари билан бирга эди. Улар юкларини орқаларига ортиб олган ҳолда қўшин орқасидан бораётган эдилар. Бечоралар чарчаб қийналган, оғир юк остида қора терга ботган эдилар. Иккала оила қолиб кетган йигирма икки оилага дуч келгач, улар билан гаплашиб қолдилар. Қўшин кетидан боришмаслик тўғрисида кенгашиб олдилар.

Иккала оила уларга:
— Эй одамлар, Искандар йўловчи одамдир. У бир ерда турмайди. Бизнинг ерларда қолиб кетмай, ўтиб кетади. Ўз еримизда ўзимиз қоламиз.

ЭРГУНА КУН

Қадимги туркий қавмларга ном берилиши тўғрисида кўплаб ривоятлар яратилган. Улардан яна бири «Эргуна кун» деб номланади.

…Бошқа қабилалар мўғуллар устидан ғолиб келиб, уларни шунчалик қириб ташладиларки, фақат икки эркак ва аёл тирик қолди, холос. Бу икки оила қочиб, бир жойга бориб қолдилар. Бу жойнинг гир атрофи тоғу ўрмонлардан иборат бўлиб, тор, юриш қийин бўлган сўқмоқлардан бошқа биронта йўл йўқ эди. Бу тоғларнинг ўртаси каттакон яйлов, ҳавоси мусаффо чўл эди. Бу жойнинг номи Эргуна кун эди. Кун — тепа, ёнбағир, эпгйна — тик деган маънони билдиради, бошқача айтганда, «тик қоя» демакдир. Ўша одамлардан бирининг исми Нукуз, иккинчисиники Қиёт эди. Бу иккала оила бу ерда узоқ вақт қолиб кетдилар ва кўпайдилар.

— Уларнинг ҳар бир тармоғи алоҳида ном олди ва махсус аймоқ бўлди. Аймоқ — маълум уруғ ва суякка мансубликни билдиради. Бу аймоқлар яна ҳам тармоқ отдилар. Ҳозирги пайтда мўғул қабилаларида шундай қоида ўрнатилган: ўша тармоқлардан келиб чиққанлар аксарият ҳолатларда ўзаро қариндошдирлар, мўғулдурулганлар — буларнинг туб асосидир. Мўғул сўзи дастлаб мунгол, яъни «заиф» ва «очиқ кўнгил» маъноларини ифодалаган. Қиён мўғулчада пастдан қуйига оқиб тушаётган «катта оқим», «жўшқин, шиддатли, кучли» маъносини билдиради. Чунки қиён уруғи жасур,. қўрқмас бўлган эдилар, бу сўз уларнинг номига асос бўлди. Қиёт- қиённинг кўплигидир. Қадимда бу уруғнинг ибтидосини қиёт деб атаганлар.

Бу тоғ ва ўрмоннинг ўртасида халқ кўпайиб, ер торлик қилиб қолди. Энди улар «Қандай қилиб бу дарадан, тор сўқмоқдан осонликча чиқиб олсак бўлар экан», деб бир-бирлари билан маслаҳат қилдилар. Ниҳоят, улар илгари темир кони бўлган жойни топдилар. Илгари бу ерда темир эритилар эди. Ҳаммалари тўпланишиб, ўрмонда ўтин ва кўмир йиғдилар, етмишта ҳўкиз ва отни сўйиб, териснни шилдилар ва темирчиларнинг босқонини ясадилар. Сўнгра ўтин ва кўмирларни қияликнинг остига қўйиб, етмишта босқон билан оловнн пуфлаб ёндирдилар. Охири қиялик эриб тушди. Натижада у ердан жуда кўп темир қазиб олдилар ва шу билан бирга ўтиш жойи ҳам очилди. Ҳаммалари биргаликда кўчиб, бу тор жойдан кенг чўлга чиқдилар. Айтишларича, босқон босганлар қабиланинг асосий шохобчаси бўлиб, киён уруғига мансуб эдилар. Нукуз деган уруғ ва бу уруғнинг бир тармоғи бўлган урунқут ҳам қиён уруғи каби босқон босган эдилар.

Бошқа баъзи кабилалар «Босқон босишда биз ҳам иштирок этганмиз», деб даъво қиладилар. Лекин юқоридаги қабилалар уларни тан олмайдилар. Бир неча тармоқлардан иборат бўлган қўнғирот қабиласи Эргуна кунда Нукуз ва Қиёндан пайдо бўлган бўлсаларда, бошқалардан олдин ҳеч қандай маслаҳатсиз, бошқа қабилаларнинг ўчоқларини босиб, дарадан чиқиб кетдилар. Юқоридаги қабилаларнинг тасдиқлашларича, қўнғирот қабиласи бошқалар билан маслаҳатлашмай, ҳаммадан олдин дарадан чиқиб, бошқаларнинг олови ва ўчоқларини оёқ ости қилганлари учун оёқ оғриғига дучор бўлганлар. Қўнғирот қабиласини эса (бошқа қабилалар) хафа қилганлар…

ҚАДИМГИ ҚИРҒИЗЛАР ВА «МАНАС» ДОСТОНИ

Қирғизлар тарихи милоддан аввалги асрлардан бошланади. Фанда VII-III асрларда Қирғизистоннинг шимолида саклар яшаганлиги асосланган. Қадимда Олтой туркларининг бир қавми Бойкўлнинг шарқ тарафига, Энасой дарёсининг бош қисмларига кўчиб келиб яшаганлар. Милоддан аввалги (202 й.) хитой манбаларида қирғиз қавми ҳақида маълумотлар берилади. Қирғизлар ўзларини ўғуз қавмига боғлаганлар. «Қирғиз» номи «қир-ўғиз», яъни қирда, саҳрода яшовчи ўғузлар деган маъно бериши тахмин қилинади.

«Манас» — қирғиз халқининг жуда қадимий замонларда юзага келган адабий мероси намунасидир. Академик В.В.Радлов ҳам бу асарда юнон эпопеяларига хос хусусиятни кўрган эди. «Манас» – қирғиз халқи ўртасида узоқ асрлар давомида айтилган ва шаклланган эпосдир. Ч.Валихонов эътироф этганидек, «Манас» барча қирғиз асотирлари, эртаклари, афсоналарига хос қаҳрамонлик белгиларини бир шахс – Манас шахсида умумлаштира олган эпосдир.

Тарихий манбаларда «Манас» ХВИ асрларда қирғиз халқи ўртасида куйланганлиги эътироф этилади. Албатта, бу достоннинг яратилиш даврини белгиламайди. «Манас»да бу эпос сюжети жуда қадимий даврлардан юзага келганлигини кўрсатувчи тасвирлар етарли. Манаснинг онаси Чийирди ўлган йўлбарснинг юрагини ейиши Манасга йўлбарсга хос жасурлик бахш этади. Бундай тасвир қозоқ эпосидаги бўлғуси қаҳрамон Шоработирга ҳомиладор она образида ҳам берилган. Шер ёки арслоннинг юрагини куч-қувватлилик маъносида истеъмол қилиш воқеалари қадимги скандинав ва бошқа халқларнинг эпосларида ҳам келтирилган. Бундай тасвирларнинг асосида магия – афсунгарлик туради.

Қадимийлик қатламлари сақланган эпосларда қаҳрамонлар ўз куч-қудратини болалигида намоён этадилар. Масалан, Алпомиш биринчи қаҳрамонлик жасоратини етти, Нурали ўн, Равшан етти, қозоқ эпоси «Орак ва Мамай»да эса Қорасой тўққиз, Қази етти ёшида кўрсатадилар. Бундай воқеа Манас тақдирида тўққиз ёшида содир бўлган. В.М.Жирмунский қаҳрамонлар тарбияси чўпонлар оиласида кечиши ҳақидаги тасвирлар ҳам қадимги туркий адабиётларга хос ҳодиса деб ҳисоблайди. Манаснинг болалиги чўпон Ошкур оиласида ўтади. «Манас» қадимги эпослар билан муштараклик тасвирларига эга.

«Манас» эпоси образлар ва ғоя йўналиши, сюжетини ривожлантирувчи ўзак воқеаларига кўра туркий халқларнинг бошқа эпосларига ҳам яқин туради. Таниқли олим В.М.Жирмунский олтойларнинг «Алп Манаш» қаҳрамонлик эпоси билан «Алпомиш»нинг сюжетида қариндошлик борлигини таъкидлаб ўтган эди. Демак, Алпомиш ва Алп Манаш сўзлари бир маъноли ва ўзаклидир. Шунингдек, «Манаш» ва «Манас» ҳам битта номдир. «Манас» достони ҳам «Алпомиш»дек қадимийлик қатламига эга ва бу эпослар яратилишига асос бўлган сюжетнинг манбаи биттадир.

«Манас»нинг яратилиш даври ҳақида турлича қарашлар мавжуд. Эпосни профессор М.О.Авезов, проф. А.Н.Бернштам Урхун-Энасой даври (VII-IХ), проф. Б.М.Юнусалиев олтой даври (ИХ-ХИ), проф.А.К.Боровков, проф. И.Л.Климович жунғорлар (ХВИ-ХВШ) даврида яратилган деб ҳисоблайдилар. Биринчи фаразия тарафдорлари Урхун- Энасой ёзувларида қирғизлар босқинчилик қилган уйғурларни енгиб, катта давлат қурганлигини асос қилишган. Иккинчи гуруҳдаги олимлар «Манас»га этнографик, жўғрофий ва тил бойликлари нуқтаи назаридан ёндашадилар. Чунки, Манас Олтойда туғилган. Шунингдек, асарда тилга олинган Тирғовут, Ўрангқой, Ўйрат каби уруғлар ўрта асрларгача Олтой томонда яшаган. Тарихда Х асрларда мўғул тилига яқин тилда сўзлаган қора- хитой босқинчилари қирғизлар мамлакатига ҳужум қилгани маълум. Эпосда «қора-хитой» ва «хитой»ликлар қирғизларга душман қилиб кўрсатилгани ҳам бунинг далилидир. Учинчи гуруҳ манасшунослар эпосда кейинги асрлардаги воқеалар, жумладан, унда жунғор ҳужумлари (ХVI-ХVIII) акс этганлигини асос қилиб оладилар.

«Манас»ни қадимий эпос сифатида ўрганиш ишига биринчи марта қозоқ маърифатпарвари Чўқон Валихонов асос солган эди. У 1856 йилда алоҳида топшириқ билан Синсзян вилоятига бора туриб, «Манас» эпосидан парчалар эшитади ва унга «Чўл Илиадаси» деб баҳо беради. «Манас» ҳам барча халқ эпосларига хос хусусият – асрлар ўтиши давомида шаклланиб, сюжети янги воқеалар билан бойиб келган асардир. Хусусан, эпоснинг биринчи бўлими – Манаснинг туғилишидан ўлимигача бўлган воқеалар сюжети милоддан аввалги даврлар маҳсулидир.

Милоддан аввалги Эрон ва Турон урушлари туркий халқлар оғзаки ижодида кўплаб асарлар яратилишига асос бўлган. Туркийлар ўз қаҳрамонлик эпосларида Мидия шоҳларининг золимлигини қоралашар экан, кўп асарларида уларни душманни енгишдаги бир макрли йўли – турк хоқонларини зиёфатга чақириб, заҳарлаши тасвирини берадилар.

Қирғиз уруғлари Манас бошчилигида бирлашиб, енгилмас кучга айланиши қалмоқ шоҳи Эсонхонга хавф туғдира бошлайди. У қирқ уруғлик қалмоқ, манжу оқсоқолларини тўплаб, Манасни йўқотиш маслаҳатини олади. Эсенхон топшириғи билан Манасни йўқотишга аслида қирғиз уруғларидан бўлган, лекин асирга тушиб кетган Кўкчакўз, Кўзқаман, Ёлтимас, Чангдиоёқ, Ўразон деган айғоқчилар жўнатилади. Улар Манасга ўзларини ота-онаси билан қариндош, аммо Эсенхондан жабр-зулм чеккан жигардош қилиб кўрсатадилар. Қалмоқ айғоқчилари йиллар ўтиши давомида Манаснинг ишончини оқлайдилар. Қўзқамон уйида Манас шарафига зиёфат уюштиради ва бир коса қалмоқ ароғига бир қатриси жон олғувчи қирқ йиллик заҳардан қўшиб узатади. Манас беҳуш йиқилади. Достон ижодкори ўз хоқонининг ўлимини, золим душманлар қўлида қолиб азоб чекишини истамайди. Воқеадан хабар топган хотини Хоникей уни олиб қочиб, қирқ кун пана жойда даволаб ўзига келтиради.

«Алпомиш» достонида Алпомишни арслон ва йўлбарс сифатлари билан аташ тасвирлари кучли. Ҳатто арслон унинг иккинчи номи сифатида қўлланиладиган ўринлар ҳам бор. «Манас» достонида ҳам бундай тасвирлар сақланиб қолган. Заҳарланган Манас беҳуш ётибди. Қалмоқ айғоқчилари ва ўғиллари қирғиз элидан « қора кўкёл шер» кетди деб қувонишади. Унинг бошини Эсенхонга тортиқ қилиб, олтин тож ва тахтга эга бўлишни ўйлашади. Лекин ўлим тўшагида ётган баҳодирдан арслон салобатини кўриб, унинг ёнига яқинлашаолмайдилар:

«Шундай хаёлларга бориб, Кўкчакўз билан Кўзқамоннинг ўғиллари Манасни ўрашиб, кўзи юмуқ ётса ҳам ёндашиб келиша олмай, бир нима қилиша олмай туришибди. Манаснинг бир ёнида худди қора чипор қоплон тургандай, бир ёнида чўлоқ кўкёл арслон тургандай, беҳуш ётса ҳам яқин келиша олмас, битта Манас кўзларига минг ботирдай кўриниб, кўнгиллари бўлиниб турган кез, Манас кўзини юмса, қўлларига найза, болта олишиб, қуршаб келишади. Манас кўзини очса тумтарақай қочишади».

«Алпомиш» ва «Манас» қиёсий типологик жиҳатдан ўрганиладиган бўлса, уларда қуйидагича яқинлик томонлари борлигини кўрамиз:

1. «Алпомиш» ва «Манас» эпослари туркий халқларнинг қадимий қатламлари мавжуд ёдгорлиги бўлиб, ҳар икки асарнинг мавзуи битта, халқнинг ва эпос қаҳрамонларининг душмани босқинчи қалмоқлар.

2. Икки эпоснинг ҳам ғоявий йўналиши бир масалага қаратилган: тарқоқ туркий қабила ва уруғларни бирлаштириш, туркийларнинг ягона мамлакатини тузиш, кучни мустаҳкамлаб, босқинчиларни юртдан ҳайдаб чиқариш.

3. «Алпомиш» ҳамда «Манас» эпосида қабила паҳлавонларининг тақдирида ҳам яқинлик бор. Алпомиш ва Манас ота-онасининг ёлғиз фарзандлари. Уларнинг ҳар иккаласи ҳам олти етти ёшида баҳодир, алп сифатида кўрина бошлайди.

4. Алпомиш ва Манас отга меҳр билан қарашади, отни йигитнинг кўрки деб билишади. Улар туғилган куни Манаснинг Оқуласи ва Алпомишнинг Бойчибори зотдор биялардан туғилади. Бу отлар эпос давомида қаҳрамонларнинг яқин дўстига, оғир мушкулларни ечишда мададкор кучга айланади.

5. Алпомиш ва Манас ақлли, гўзал, жасоратли аёллар билан оила қуради. Барчин ва Хонекей мардликда йигитлардан қолишмайдиган образлардир.

6. Икки эпосда ҳам асар қаҳрамонларининг келишмовчилиги манзаралари яратилган. Агар «Алпомиш»да Бойбўри ва Бойсари қалмоқлар юртига кўчиб кетса, «Манас»да кўзкамонларнинг қариндошлари Манас билан аразлашиб, қалмоқлар юртига кўчиб боради ва унинг душманига айланишади. Туркий қабилалар ўртасидаги бундай ихтилофлар асар сюжетини ривожлантиришга хизмат қилган ҳодисалардандир.

Демак, бу икки эпос бадиий образнинг яратилиши битта ўзакка, битта сюжет манбаларига асосланган. Турли хил босқинчилик урушлари бир мамлакат остига уюшган туркий қабилаларни дунёнинг узоқ қитъаларига бўлиб юбориши ҳамда уларнинг уруғларга, сўнгра халқларга ажралиб кетишидан қатъий назар бир хил сюжетга эга бўлган эпосларни ўз хотираларида сақлаганлар, иккинчидан бу сюжетни ўз тақдирлари билан боғлаб ривожлантирганлар.

«КЎРҚУТ ОТА КИТОБИ» ВА УНИНГ ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР ОҒЗАКИ ИЖОДИДА ТУТГАН ЎРНИ

Адабиётшуносликда «Китоби дада Қўрқут» – «Қўрқут ота китоби» озарбайжон халқ оғзаки ижодига нисбат берилган. Асар 1950 йилда Бакуда нашр этилди. Бу асар озарбайжонлар ўртасида VII-VIII асрларда, ҳали озарбайжон тилида ёзма адабиёт унчалик тараққий этмаган бир шароитда «Китоби дада Қўрқут» номи билан машҳур бўлган. Эпосга жаҳон адабиётшунослиги катта қизиқиш билан қараб келган. 1815 йилда немис шарқшуноси Дис (1751-1817) ўғузларнинг ўн икки қисмдан иборат «Қўрқут ота китоби» асарини немис тилида нашр эттирди. Бу эпоснинг қўлёзмаси Дрезден шаҳрининг кутубхонасидан топилган эди. Таржима катта шов-шувга сабаб бўлди. Чунки бу эпосда Гумернинг «Одиссей» асаридаги Полифем образига ўхшаш бир кўзли одам образи мавжуд эди.

Хўш, «Қўрқут ота китоби» эпоси қачон яратилган?

Туркийларнинг ўғуз уруғи VI-VIII асрларда Олтой ва Марказий Осиёда, кейинчалик Кичик Осиё, Поволже, Қофқазорти ҳудудида яшай бошлашган. «Қўрқут ота китоби»нинг қўлёзмаси ХVI асрга мансубдир. Албатта, бу қўлёзма унинг шаклланган, тугал асарга айланган нусхасидир. Эпос сюжетининг туғилиши «Одиссей» цингари милоддан аввалги асрларга тўғри келади. Достон ХII қисмдан иборат.

«Қўрқут ота китоби»ни ўрганишда В. В. Бартолд, В. М. Жирмунский, А. Кононов, А.Ю. Якубовский каби туркийшуносларнинг хизмати катта. Бу асарда туркий халқлар достонларида мавжуд қаҳрамонлар образи алоҳида ўрин эгаллаган. Бу эса «Қўрқут ота китоби» туркий достонлар мажмуасини эслатади. В.М.Жирмунский эпос вариантларидан бирида Аруз (айрим вариантларда Уруз) Афросиёбнинг ўғли деб кўрсатилганлигини таъкидлайди. Турк олими Р.Ўздек тиклаган «Алп Эр Тўнга» достонида эса Алп Ариз Афросиёбнинг укаси, Пешенгнинг иккинчи ўғлидир. Аруз «Қўрқут ота китоби»даги марказий образлардан ҳисобланади ва у улкан паҳлавон сифатида тасвирланади: «Тўқсон қўйнинг терисидан тикилган пўстини тўпиғига етмайди, ўнлаб қўйнинг терисидан тикилган телпаги сочини ҳам ёпмайди. Тушлигига ўнлаб қўйлар етмайди.» Алп Аруз бу хусусияти билан афсонавий туркий баҳодирларни – Алпомиш ва Манасни эслатади.

Алп Аруз ўғузларнинг асосий паҳлавони ва хоқони Қозонбек (ёки Салар Қозон)нинг ўғлидир. Демак, В. М. Жирмунский кўрсатганидек, Аруз Афросиёбнинг ўғли бўлса, у ҳолда Қозонбек-Афросиёбнинг муқобил номларидан биридир. Зотан, эпосда унинг «қабила ва уруғлар шери», «қора оломон йўлбарси», «қора тўриқ хўжайини» деб улуғланиши туркий адабиётдаги Алпомиш, Алп Эр Тўнга образини ёдга солади.

Қозонбекнинг хотини Бурла хотун. У ўз эрига садоқатли ва мард аёл. У ғайри динларга асир тушган ўғли Арузбекни озод қилишда эри қаторида туриб жанг қилади. Паҳлавон ота, она ва ўғил ҳақидаги сюжетлар эпоснинг II, IV, ХI, ХII қўшиқларида ўрин олган.

Профессор Х. Кўрўғли ҳам «Қўрқут ота китоби»да Афросиёб афсоналари билан боғлиқ сюжет тасвирларини кўради. Унинг кузатишича, Фирдавсийнинг «Шоҳнома»сидаги Бажан ва Манижи (Афросиёбнинг қизи) образига хос хусусиятлар Бамси ва Бонучечак образларида берилган. Бонучечак ҳам ўз хизматкор қизлари билан чўлда овда юрганида бўлғуси эри билан учрашади. Ёки Қўрқутнинг ўлимдан қочиб юриши Афросиёб («Шоҳнома»даги тасвирлар билан қиёслаганда) тақдирини эслатади.

«Қўрқут ота китоби» туркийларнинг жуда қадимий асарларидандир. Шу сабабли ҳам унда ўғуз қабиласига ҳам мансуб бўлмаган туркийларнинг орзу- умидлари, қаҳрамонлик фазилатлари, хоқонларини улуғлаш руҳи сингишиб кетган. Профессор А. Фитрат бу эпосда бошқа қаҳрамонлик эпосларининг ҳам сюжетларини кўрган эди: «Алпомиш» достонининг охирги қисми (яъни, Алпомишнинг қалмоқ зиндонидан қутулиб элига қайтиши) ҳам «Китоби дада Қўрқут» даги учинчи ҳикоя: «Бой Бўри ўғли Берек» ҳикоясига жуда ўхшашдир». Бу фикрни Т. Мирзаев шундай давом эттиради: «Ёзма манбалар орқали бизгача етиб келган «Китоби дада Қўрқут»нинг учинчи бўйи (достони) «Бамси Байрак» сюжет воқеалари жиҳатидан «Алпомиш» достонига яқин туради. Бу сюжетдаги бир достоннинг бир неча халқларда мавжудлиги уларнинг миллий ўзига хослигини инкор этмайди. Чунки бу достонларнинг қадимий тарихий- ҳаётий асослари бир бўлса-да, уларнинг ҳар бири кейинги тараққиётда ўзлари мансуб бўлган халқнинг эпик анъаналари доирасида ривожлан
ди, оғзаки ижро ва ижод шароитларида яшашда давом этди».

Достон қуйидаги сюжетга эга: Бой Бўрибекнинг фарзанди йўқ эди. У ўғил кўради. Унга Бамси деб исм қўядилар. Бижонбек қиз фарзанд кўрса, унинг ўғлига беришга ваъда қилади. Унинг хотини қиз туғади. Унга Бонучечак деб исм қўйишади. Бамси паҳлавон йигит бўлиб улғаяди. У бозиргон қабиласини душмандан озод қилганлиги учун Қўрқут ота унга Байрак (бўз айғир) номини беради.

Бамси Байрак овда Бонучечак билан учрашади. У Бонучечакни от чоптириш, ўқ отиш мусобақасида енгади. Бижонбек аввалги ваъдасини унутиб, қизини Бойбурт қалъасининг бегига атайди. Жосуслар унга бўз отли Байрак Бонучечакка уйланиши ҳақидаги хабарни етказишади. Бойбурт қалъаси бегининг одамлари тунда Байрак ўтовига бостириб киришади ва уни йигитлари билан биргаликда асир олишади. Бамси 16 йил асирликда қолади ва Бек қизининг ёрдамида озод бўлади. Юртига келса укаси Ёлтожиқ акам ўлди, деб Бонучечакка уйланиш тўйини қилаётган эди. Бамси ўзини танитмайди, девона ниқобида тўйга қатнашади. Тўйда камондан ўқ отиш мусобақаси бўлади. Нишон куёвнинг узугини уриш эди. Девонасифат киши Ёлтожиқнинг ёйи билан нишонни мўлжалга олади. Аммо у синиб кетади. Сўнгра Бамсининг ёйини келтиришади. Девона ғолиб келади. Куёвнинг узуги парчаланади. Бамси Байрак тирик эканлигига ҳамма ишонишади.

БОЙБЎРАБЕК ЎҒЛИ БАМСИ БАЙРАК ҲАҚИДА ҚЎШИҚ
(Парча)

Хоним, ҳей! Кам Ган ўғли Бойинтурхон ўрнидан қўзғалиб, чодирларни тайёрлашни амр этди. Кўплаб чодирларни қуришни, ерга минглаб ипак гиламларни тўшашни буюрди. Ички ва ташқи ўғуз беклари Бойинтурхоннинг зиёфатига тўпландилар. Бойинтурхоннинг зиёфатига Бойбўрабек ҳам келди. Қора Қуюннинг ўғли Қора Бўдак камонига суянганича, Бойинтурхонга юзма-юз ўтирди. Ўнг томондан Қозоннинг ўғли Ўруз, чап томонда Қазилик Кўжи ўғли Иекенк жой олди. Уларни кўрган Бойбўрабек овоз чиқариб, оғир хўрсинди. Унинг бошидан эс-ҳуши йўқолган эди. Шу сабабли қўлига рўмолчасини олар экан, қаттиқ товуш билан ҳўнграб йиғлаб юборди. Унинг ҳолатини кўрган ўғуз беклари ҳайратга тушдилар. Бойинтурхоннинг куёви Солор Қозон Бойбўрабекнинг юзига тикилар экан, шундай деди:

«Бойбўрабек! Нега йиғлайсан, кўз ёши қиласан?»

Бойбўрабек жавоб берди: «Хон, Қозон, нега йиғламайин, нега кўз ёши тўкмайин? Мэнинг ўғлим йўқ, тождорим йўқ, ака-укам йўқ, мададкорим йўқ! Улуғ тангрим мени жазолади. Беклар мен ўз тождорим учун, ўз тахтим учун йиғлайман. Шундай кун келади, мен жонсиз йиқиламан, лекин менинг ўрнимга, менинг мол-мулкимга ҳеч ким эгалик қилаолмайди».

Қозон айтади: «Сенинг орзуинг шуми?»

Бойбўрабек айтади: «Ҳа, шундай? Қани эди, менда ўғил фарзанд бўлса, қани эди у Бойинтурхон ёнида бўлиб, унга хизмат қилса, мен эса унга қараб шодлансам, қувонсам, фахрлансам».

Бойтўрабек шу сўзларни айтганидан сўнг бошқа ўғуз беклари қуёшга қарадилар, қўлларини кўтаришиб, дуо қилдилар: «Улуғ тангри, сенга ўғил берсин», — дейишди улар. Бу даврларда бекларнинг сидқидилдан айтилган дуолари, қайта-қайта ўқилган фотиҳаларини тангри эшитарди. Бойбижанбек ҳам ўрнидан туриб, шундай деди:

«Беклар менинг ҳаққимга ҳам дуо қилинглар. Улуғ тангри менга ҳам қиз берсин».

Ўғузларнинг қолган беклари қўлларини кўтаришди, дуо ўқишдилар: «Улуғ тангри сенга ҳам қиз берсин», — дейишди улар.

Бойбижанбек айтди: «Беклар, агар улуғ тангри менга қиз берса. Сизлар гувоҳсизлар! Қизимни бешикда пайтидаёқ Бойбўрабекнинг ўғлига келинликка айтиб қўйганим бўлсин!».

Бирмунча вақтлар ўтди. Улуғ тангри Бойбўрабекка ўғил, Бойбижанбекка эса қиз берди. Бу ҳақда ўғузларнинг барча беклари эшитишиб, хурсанд бўлишди, қувонишди. Бойбўрабек ўз савдогарларини чақириб, уларга топшириқ берди: «Қулоқ солинглар, савдогарлар! Улуғ тангри менга ўғил берди. Сизлар юнон мамлакатига боринглар, менинг ўғлим улғайгунга қадар унга муносиб совға келтиринглар!».

Савдогарлар йўлга чиқдилар. Кечасию кундузи йўл босдилар. Улар Стамбулга етиб келишди. Ноёб ва қимматли моллардан харид қилдилар. Бойбўранинг ўғли учун бўз айғир, мустаҳкам ёй, олти чўқморли гурзи олдилар. Шундан сўнг яна ватанларига қайтиш учун йўлга отландилар. Бойбўранинг ўғли беш ёшга тўлди. Беш ёшдан ўнга, ўндан ўн бешга ўтди. У гўзал ва ботир йигит бўлди. Югуришда бургут ва калхатларни қувиб етарди. Бу даврда ёшлар қаҳрамонлик кўрсатиб, бирор душманнинг бошини кесмаса, қонини тўкмаса, унга исм қўйилмас эди.

Бойбўрибекнинг ўғли отга миниб, овга жўнади. У ёввойи қушлар изидан қувиб, отасининг йилқи тўдаларига тўғри келиб қолди. Бош йилқибоқар унга пешвоз чиқиб, отдан туширди ва зиёфат қилди. Шу пайтда ватанига қайтаётган савдогарлар уларнинг ёнидаги дарада қўнишганди. Оник қалъасининг ёвуз кишилари уларни кузатдилар. Савдогарлар ухлаганидан сўнг беш юз талончи уларга ҳужум қилди ва юкларини талади. Савдогарларнинг катталари асир олинди, ёшлари эса қочиб, ўғузлар ёнига келдилар. Улар ўғузлар ерида чодир ўрнатилгани, унда ўзидан нур сочиб турган гўзал йигит ўтирганлигини кўришди. Унинг ўнг ва чап томонида қирқ йигити бор эди. «Бу – ўғузларнинг олижаноб йигити. Унинг олдига борамиз, ёрдам сўраймиз» — дейишди ва унга мурожаат этишди:

«Йигит, йигит, бек йигит! Бизнинг арзимизни тингла, сўзларимизга қулоқ сол! Биз ўғузлар мамлакатидан чиқиб кетганимизга ўн олти йил ўтди. Биз ўғузларнинг бекига бошқа мамлакатдан ноёб ва қимматли моллар келтирдик. Биз Пасенг дарасида жойлашган эдик. Бизга Оник қалъасидаги ғанимлардан беш юз киши ҳужум қилди.. Молларимизни талон-тарож қилдилар ва қочиб кетдилар. Бизнинг оғаларимиз асирга тушдилар. Биз сенга бошимизни эгиб келдик. Йигит, бизнинг бошимизни қутқаз, бизга ёрдам бер!».

Базмда ўтирган алпқомат йигит май ичишдан тўхтади. Олтин қадаҳини ерга улоқтирди ва савдогар йигитларга юзланди: «Нима дединг? Мэни бошлаб бор! Мэнинг кийимларимни, тез чопар отимни келтиринглар. Мэнга сафдош бўлишни хоҳлаган йигитлар отларига минишсин!».

Савдогарлар олдинга тушишиб, йўл кўрсатиб боришди. Талончилар бир жойга тўхташиб, тортиб олинган пулларни тақсимлашаётган эди. Уларнинг ёнига шер юракли, арслон келбатли ботир йигит яқинлашди. Бир сўз демасдан, йўлтўсарларга қилич солди. Улардан бош кўтарганини ўлдирди. Адолат учун жасорат кўрсатди. Савдогарларга молларини олиб берди.

Савдогарлар шундай дейишди: «Бек йигит, сен мардлик кўрсатдинг, бизга ёрдам бердинг, Кел, бизнинг молларимиздан нимани хоҳласанг, шуни ол!».

Йигитнинг кўзи бўз айғирга, олти чўқмоқли гурзига ва осин дарахтидан ясалган камонга тушди. Ана шу уч буюм унга ёқиб қолган эди. Шу сабабли у бундай деди:

«Қулоқ солинглар, савдогарлар! Бу бўз айғирни, камонни ва гурзини менга беринглар».

Бу сўзни эшитишиб, улар маъюс тортишди. Йигит айтди: «Савдогарлар, гапиринглар, мен сизлардан кўп нарса сўрадимми?»

Савдогарлар жавоб беришди: «Кўп нарса эмас! Лекин бизнинг бекимизнинг бир ўғли бор. Биз бу уч буюмни унга совға қилишимиз керак».

Йигит сўради: «Бекларингизнинг ўғли ким?».

Улар айтишди: «Бу – Бойбўранинг ўғли, унинг исми Бамси».

Савдогарлар шундай жавоб беришди. Лекин Бойбўранинг ўғли уларнинг қаршисида турганини билишмас эди. Йигит бармоғини тишлаб, хаёлга чўмди: «Бу ерда ҳожатнинг эвазига олгандан кўра, яхшиси отамнинг ҳузурида илтифотсиз олганим маъқул». У отига эгар-жабдуғини босиб, йўлга тушди. Савдогарлар унинг изидан термулиб қолдилар: «Худо ҳаққи, олижаноб йигит, мард йигит экан», -дейишарди улар.

Ёш баҳодир йигит уйига, отаси ҳузурига келди ва савдогарлар қайтишганлиги ҳақидаги хабарни айтди. Отаси хурсанд бўлди, савдогарлар шарафига чодир ўрнатиш, ипак гиламларни тўшашни айтди. Ўз ўғлига ўнг тарафга ўтиришни буюрди. Йигит савдогарлар билан бўлган воқеани, йўлтўсарларнинг мағлубияти тўғрисида бир сўз демади. Савдогарлар келишди, бошларини эгиб, бекка таъзим қилишди, шу пайт кўзлари талончиларнинг бошини олган, қонини тўккан йигитга тушди. У Бойбўрабекнинг ўнг томонида ўтирар эди. Савдогарлар келиб, йигитнинг қўлидан ўпдилар, бу илтифотни кўрган Бойбўрабек қаҳрланди ва савдогарларга шундай деди:

«Ярамаслар! Ярамасдан туғилганлар! Сизнинг қаршингизда отаси турган пайтда ўғлининг қўлидан ўпадиларми?».

Улар шундай жавоб бердилар: «Хоним, ҳей! Бу йигит сенинг ўғлингми?!».

«Ҳа, бу менинг ўғлим бўлади», — деди бек.

Улар айтдилар: «Агар шундай бўлса, биз унинг қўлини аввалроқ ўпганимиздан сен қаҳрланма, хоним! Агар сенинг ўғлинг бўлмаганида, бизнинг молларимиз Гуржистонда йўқоларди. Бизнинг ҳаммамиз асирликда қолардик». Бойбўрабек айтди: «Чиндан ҳам менинг ўғлим ғайридинларнинг бошини олдими, қонини тўкдими?!».

«Ҳа, у бошини олди, қонини тўкди, курашда ерга йиқитди», — деди савдогарлар.

«Демак, бу ўспиринга ном беришнинг вақти келибди-да?».

«Ҳа, менинг султоним, вақти жуда келган».

Бойбўрабек ўғузларнинг бошқа бекларини йиғди, уларни зиёфат қилди, зиёфатга Қўрқут ота ҳам келди, йигитга исм қўйди. У айтди:

«Мэнинг сўзларимни тингла, Бойбўрабек! Улуғ тангри сенга ўғил берди, сақлагувчи ҳам унинг ўзидир. У қора кунларда бизнинг суянчиғимиз бўлади. У бизнинг олдимиздаги қора қайғуларни кўтаради. Улуғ тангри унинг юксалишига ёрдам беради, тошқин дарёларни изига солади. Улуғ тангри сенинг ўғлинга кофир таловчиларга қарши курашда омад беради, сен ўғлингни Басам деб атайсан. Энди унинг исми Бамси Байрак, бўз айғирнинг хўжайини бўлсин. Унинг исмини мен бердим. Узоқ умрини унга тангри берсин!». Ўғуз беклари қўлларини кўтаришиб, дуолар қилдилар: «Бу ном шу йигитга бахт келтирсин», — дейишди улар.

Ҳамма беклар овга кетишди. Байрак бўз айғирини келтиришни буюрди ва унга ўтирди. Фавқулодда ўғузларнинг олдидан эчкилар подаси ўтиб қолди. Бамси Байрак улардан бирининг орқасидан қувди. Эчки узоқ қочди ва ниҳоят бир жойга келиб тўхтади. Бекимиз у ерда нимани кўрди, деб ўйларсиз? Кўм-кўк майсалар билан қопланган ўтлоққа қизил чодир ўрнатилганди. «Бу чодир кимники бўлиши мумкин?»- деб ўйлади Бамси Байрак ажабланиб. У бу чодирда гўзал қизлар борлигини сира ўйламаган эди. Чодирга яқинлашар экан, аввал ҳаяжон босди, ниҳоят шундай хулосага келди: «Нима бўлса ҳам майли, мен ўз улушимни оламан». У чодирга кирди, эчкини сўйди ва атрофга қаради. Бу чодир бешикдаёқ Бамси-Байракка аталган Бону Чечакники эди. Бону Чечак Бамси Байрак қилаётган ишни кўрди. «Қаранглар, қизлар! Қандайдир бир ярамас, ярамасдан туғилган бизга баҳодирлигини намойиш қилмоқда. Боринглар, овдан бизга ҳам улуш талаб қилинглар-чи, нима дер экан?!» — деди у.

Аёллардан бири, уни Қисирча чеча деб айтишарди, Бамси Байракнинг олдига борди, улушни талаб қилди: «Бек йигит, бизга ҳам эчкининг бир бўлагини бер»,-деди у.

Байрак айтди: «Ҳей, қиз! Арзимни эшит, мен овчи эмасман, мен бекнинг ўғлиман, ҳаммасини олинглар, лекин савол берсам, хафа бўлмайсизлар. Бу чодир кимники?».

Қисирча чеча жавоб берди: «Бек йигит, бу чодир Бойбижанбекнинг қизи Бону Чечакники».

Бу хабарни эшитгач, бегимиз, Байракнинг қони қайнади, лекин одоб билан орқасига қайтди. Қизлар эчкини олиб боришиб, малика Бону Чечакнинг олдига қўйдилар. У эчкига тикилар экан, семиз, шоҳона эканлигини кўрди. Бону Чечак айтди: «Қизлар, у йигит ким экан?».

Қизлар айтишди: «Маликам, тангри номи билан қасам ичамиз, йигитнинг юзи парда билан тўсилган эди, лекин бу олижаноб йигит, бек экан, бекнинг ўғли экан».

Бону Чечак айтди: «Қизлар, гапимга қулоқ солинглар, мени Байракка аташганлигини айтишган эди. Мабодо, юзи ёпиқлик йигит ўша эмасмикан? Чақиринглар, мен ундан сўраб кўрай».

Байракни чақирдилар, у келди. Бону Чечак юзига парда солинган ҳолда уни сўроққа тутди: «Сен қаердан келмоқдасан, йигит?».

Байрак айтди: «Ўғузларнинг ички мамлакатиданман».

«Ички ўғузлардан кимсан, отанг ким?» -деди Бону Чечак.

«Мэнинг отим Бамси Байрак, Бойбўрабекнинг ўғлиман», — деди у.

Малика айтди: «Йигит, сен қандай орзу билан биз томонларга келдинг?».

Байрак айтди: «Бойбижанбекнинг қизи бор. Мэн унинг қизини кўргани келдим».

Қиз айтди: «У шундайки, сенга кўринишни сира хоҳламайди. Мэн Бону Чечакнинг хизматкори бўламан. Кел, бирга овга чиқамиз. Агар сенинг отинг менинг отимдан ўзиб кетса, билгилки, унинг отидан ҳам ўзади. Камондан ҳам ўқ узишамиз. Агар сен мени ютсанг, билгилки, уни ҳам ютасан. Кейин курашга тушамиз. Агар сен мени енгсанг, билгилки, уни ҳам енгасан!».

Байрак айтди: «Розиман, отингга мин!».

Улар ўз отларига ўтиришди. От чопарга чиқдилар. Отлар тизгинини қўйиб юборишди. Байракнинг оти қизнинг отидан ўзиб кетди. Камондан ўқ уздилар. Байрак қиздан ғолиб келди. Ўқи бўлакланиб, парчаланди.

Қиз айтди: «Йигит, гапимни эшит, шу пайтгача менинг отимни ҳеч ким қувиб ўтолмаган, ҳеч ким менинг ўқимни бўлаклаб ташламаган эди. Энди эса курашга тушамиз».

Байрак отдан тушди. Улар бир-бирларининг белбоғимдан ушлашиб, икки баҳодирга ўхшаб, куч синашга киришдилар. Байрак қизнинг оёғини ердан узиб кўтарди, ерга ташлашни ўйлади, қиз ҳам Байракни юқорига кўтарди, лекин ерга уришни ўйлади. Байрак бироз чарчади, ўзича ўйлади: «Агар бу қиз мени йиқитса, бошқа ўғузлар ичида уятга қоламан, номим кулгига айланади».

Байрак шу сўзларни айтар экан, куч-қудратга тўлишди, қизнинг белбоғидан ушлаб, кўтарганча, аввал, кўксига босди ва сўнгра бели билан ерга ташлади.

Қиз айтди: «Йигит, Бойбижаннинг қизи Бону Чечак мен бўламан!»

У шу сўзларни айтганида Байрак қувонганидан, уни уч марта ўпиб ва бир марта юзларидан тишлаб олди. «Хон қизи, энди бизга бахт тўйини ўтказишнинг вақти келди!», -деди Байрак ва қўлидаги олтин узукни ечиб, қизнинг қўлига тақди. Яна айтди: «Бу узук танишганимизнинг белгиси бўлади, хон қизи!»

Қиз айтди: «Энди шундай воқеа бўлдими, орзуйимизга етишишимиз керак, бек ўғли!».

«Ким билади, тангри бизнинг пешонамизга нималарни ёзган», — жавоб берди Байрак.

* * *

«Қўрқут ота китоби»нинг ҳамма достонларида Солор Қозон етакчи образ ҳисобланади. Чунки унинг образида юртбошининг қиёфаси гавдаланган. Байрак Бойбурт қалъасида асирликда ётганида ўтаётган карвонлардан ўз юртининг эгаси Солор Қозонни сўрайди. Солор Қозон тўйдаги мусобақани кузатиб туради, Байракка қойил қолиб, уни ёнига чақиради. Бойбуртнинг қилмишини эшитиб, уни мағлуб қилади.

Қўрқут отада халқнинг қувончли ва ташвишли кунларида кўринадиган, уларга маслаҳат ва мадад берадиган образдир. Шундай хусусияти билан у бизга туркий халқларнинг илоҳий маслаҳатчиси қиёфасидаги улуғ тимсолни эслатади. Ўрни келганда таъкидлаш керакки, олтой туркийлари осмон худосини «Қўр бўстон» деб аташган. Бизнингча, Қўрқут — яхшилик, барака, бахт улашувчи, деган мазмунни ифодалайди. Асар ХV асрда ёзиб олинган. Бу унинг ҳужжатлаштирилган давридир. Аслида «Қўрқут ота китоби» Ислом дини туркий халқлар ҳаётига сингишиб кетмасдан анча асрлар аввал яратилган. Достоннинг бошланмасида Қўрқут ота ўғузлар орасидаги энг биринчи одам деб кўрсатилган. Демак, Қўрқут ота ўғузлар учун тарихнинг бошланиши, ўғуз уруғлари ундан таралганлар. Асардаги бундай далил Қўрқут ота ҳақидаги сюжетлар милоддан аввалги асрларда туғила бошланганлигини кўрсатади. Қўрқут ота ҳамма нарсани билувчи, келажакдан хабарлар берувчи улуғ сиймо сифатида тасвирланади. Унинг бундай хусусияти милоддан  аввалги III мингинчи йилларда яшаган Билгамиш хоқон ҳақидаги адабий сюжетларни ёдга солади. Алишер Навоийнинг «Насойимул муҳаббат» асарида Қўрқут ота тўғрисида шундай фикрлар айтилган: «Турк улуси оросида шуҳрати андин ортуғроқдурки, шуҳратқа иҳтиёжи бўлғай. Машҳур мундоқдурки, неча йил ўзидан бурунқини, неча йил сўнқини келурни дебтур. Кўп мавъиза омиз мағизлиқ сўзлар орада бор».

«Қўрқут ота китоби»даги воқеалар Қофқазорти ҳудудларида кечади. Ўғузларнинг грузинлар билан жанги тасвирларига кенг ўрин берилган. Тарихда милоддан олдинги VIII асрлардаёқ гуржилар (Гуриана) билан киммерлар (Гамирра) мамлакатлари ўртасида кескин низолар бўлганлиги ҳақида етарлича маълумотлар мавжуд.

ОЛТОЙ ТУРКИЙЛАРИ АДАБИЁТИ

Олтойлар қадимий қаҳрамонлик эпосларига бой туркий халқлардан биридир. Уларнинг яшаш ўрни Жанубий Мўғулистон ва Хитойдан Ғарбий Сибиргача бўлган кенгликлардадир. Олтойларнинг қаҳрамонлик эпослари, эртак, қўшиқ, мақол ва топишмоқларида хитой ҳамда жунғор босқинчиларига қарши кураш асосий мавзу ҳисобланади. Фанда Олтой кенгликларида одамлар жуда қадим замонлардан бошлаб яшаганлиги исботланган, палеолитга доир манзилгоҳлар топилган. Туркий қавмлардан хунлар, уйғурлар, Энасой қирғизлари, қорахитойлар, мўғуллар яшаганлар. Милоддан аввалги икки минг йилликларда қурилган шаҳар қолдиқларидан турли хил амалий санъат намуналари қўлга киритилган. Яқин йилларгача (1948) олтойликлар ойротлар номи билан аталган. Қадимги хитой тарихчилари Олтой туркийларини тў-кюлар деб номлашган ва уларни «хюн-ну» – хунларининг бир қабиласи деб билишган. Мўғулистоннинг Урхун дарёси атрофларидан топилган Кул тегин, Билга хоқон ва бошқа ёдномалар олтой туркийларидан қолган ёдгорликдир.

Олтой туркийлари бошқа, жумладан, Марказий Осиёдаги туркий қавмлар билан яқин алоқада бўлишган. Шу сабабли ҳам уларнинг адабиётида муштараклик томонлари ҳам мавжуд. Ҳозирги туркий қавмлар турли ҳудудларда яшашидан қатъий назар, энг қадимги достонларнинг сюжетлари уларнинг ҳар бирининг ижодида маълум даражада сақланган. Масалан, «Алпомиш» достонининг Марказий Осиёдаги туркийлар (ўзбек, қозоқ, қорақалпоқ)лардан ташқари, озарбайжон ва анатолий турклари, бошқирд ва татар, шунингдек,  олтой туркийлари ўртасида айтилиб келиниши шундан далолат беради.

Профессор В.М.Жирмунский олтой туркийларининг «Алип Манаш» қаҳрамонлик эпосини Алпомиш ҳақида яратилган достонларнинг энг қадимий версияларидан бири деб ҳисоблайди. Ҳар икки эпос қиёсий ўрганилганда, қаҳрамонлар номи (Алпомиш – Алип Манаш, оталари Бойбўри–Бойбўрак ) ва сюжетида (достонларнинг иккинчи қисмида Алпомиш ва Алип-Манаш узоқ тутқинликдан сўнг ўз юртига қайтади ҳамда ўз хотинларининг «тўй»и устидан чиқадилар) яқинликлар бор.

Олтой туркийларнинг қаҳрамонлиги улуғланган эпослар ўлкаси ҳисобланади. Бу асарларнинг кўпчилигида қадимги туркийларнинг диний эътиқодлари, ранг-баранг қаҳрамонлик курашлари акс этган. «Хан- Пудей»да асар қаҳрамони осмон қизи – Тангрихоннинг қизи Теман – окога уйланади. «Аин –Шаин-Шинширга»да қаҳрамон ер ости ёвузлик худоси Эрлик, «Алтай бучай»да осмоний дев Оқтожи билан курашади. «Келар Қуш»да табиатдаги барча жонли ва жонсиз нарсалар қаҳрамон Келар Қушга бўйсунади, унинг ғалабаларини олқишлайди. Қуёшли Олтойдаги барча қушлар унинг изидан учади, ҳайвонлар қўшиқ айтишиб, унинг орқасидан чопади, тоғлар само томон бўй чўзади, бутун Олтой унга қулоқ солади.

«Оламнинг яратилиши» ва «Ку тай» афсоналари мазмун-моҳияти билан жуда қадимги асарлардир. Уларда шамонлик ва буддизм таълимоти руҳи сезилади. Ҳар икки афсонада ҳам Эрлик образи яратилган. Бу образ Эрлик, Эрлик бий, Эрлик хон, Эрклик хон номи билан Олтой туркийлари ижодида кенг тасвирланган. Эрлик ўлим маъбуди бўлиб. тангрига хасад қилган ва ер яратишга уринган. Эрликнинг бу ҳаракатидан тангри ғазабга келади ва уни ер юзига яшашандан маҳрум этиб, ер ости ҳокимлигига жўнатади. Бу асарларнинг сюжети қадимги санскрит адабиётидан кириб келган дейишга асослар бор. Чунки, «Оламнинг яратилиши»даги Майтура номи санскрит тилида «дўстлик билан алоқадор» маъносини беради. Иккинчидан, «Ку тай» афсонаси санскрит адабиётининг намунаси ҳисобланган «Олтин ёруқ» асари таркибида берилган. Эрлик ҳақидаги афсоналар Олтой туркийлари ўртасида кенг тарқалган ва буддавийлик таълимоти шаклланишида хизмат қилган. Олтой туркийлари мифологиясида будда қаҳрамонлари ҳамда ер ости дунёсининг образлари мавзуси рус олими А.М. Сагалаев тадқиқотларида кенг ёритилган. «Ку тай» афсонасидаги қайта туғилиш – вужудни йўқотиш, яъни ҳайвоний жасаддан одам, одам жасадидан ҳайвон жасадига айланиш анимизм ҳамда буддавийлик таълимоти белгисидир. Бу икки афсонани қадимги туркийларнинг диний-мифологик тасаввурларини мужассамлаштирган асар сифатида ўрганиш аҳамиятлидир.

ОЛАМНИИГ ЯРАТИЛИШИ

Азалда фақат сув бор эди. Ер, осмон, ой ва қуёш йўқ эди. Яна Тангри (худо) билан яна бир «одам» бор эди. Улар қора ғоз шаклига кириб, сув устида учиб юрар эдилар. Тангри ҳали бирон нарса яратмаган эди. Бирдан «одам» шамол пайдо қилиб, сувни тўлқинлантирди ва Тангрининг юзига сув сачратди. Бу «одам» ўзининг тангридан оғир эканини сезди ва сувга чўкиб, нафаси қайта бошлади. «Тангри, менга ёрдам бер!» деб бақирди. Тангри унга «Юқорига чиқ!» деб буюрди, ўша «одам» сувдан чиқди. Тангри шундан кейин амр берди: «Қаттиқ бир тош бўлсин». Сувнинг тубидан бир тош чиқди. Тангри билан «одам» тошнинг устига ўтирдилар. Тангри «одам»га «Сувга тушиб, тупроқ чиқар!» деб буюрди. «Одам» сувнинг остидан тупроқ чиқариб, Тангрига берди. Тангри бу тупроқни сувнинг устига отиб юборди ва «Ер бўлсин!» деб амр берди. Шундай қилиб, ер яратилди. Шундан сўнг Тангри яна «одам»га «Сувга тушиб, тупроқ чиқар!» деб буюрди. «Одам» сувга тушди ва «Ўзим учун ҳам тупроқ олайин», деб ўйлади. Икки  қўлига тупроқ олди, бир қўлидаги тупроқни «Ўзимга бошпана қураман» деб уйлаб оғзига солди. У Тангридан яширинча ер яратмоқчи бўлди. Бир қўлидаги тупроқни Тангрига берди. Тангри бу тупроқни сочиб юборди. Қаттиқ ер пайдо бўлди. «Одам» оғзига солган тупроқ эса катталаша бошлади. Нафаси тиқилиб, бўғилиб, ўладиган бўлди. Тангридан қоча бошлади. Қаерга борса, фақат тангрига дуч келаверди. Буғилаётган пайтда: «Эй Тангри, ҳақиқий Тангри, менга ёрдам бер!» деб ёлворди. Тангри унга «Нега тупроқни мендан яширдинг? Оғзингда тупроқ сақлайман, деб ўйладингми?» деб сўради. «Одам» жавоб берди: «Ер яратайин деб бу тупроқни оғзимга солган эдим»: дея жавоб берди. Тангри унга «Ол оғзингдаги тупроқни!» деб буюрди. «Одам» тупроқни отворган эди, бу тупроқдан кичик — кичик тепалар майдонга келди. Кейин Тангри унга шундай деди: «Энди сен гуноҳкор бўлдинг, менга қарши ёвузлик ўйлаб топдинг. Сенга итоат қилган халқнинг фикрлари, ниятлари янада ёмон бўлади. Сенга итоат қилган халқнинг нияти тоза, яхши бўлади. Мэнга итоат қилганлар қуёш кўрадилар, ёруғлик кўрадилар. Мэн ҳақиқий Қурбистон номини оламан. Сенинг номинг эса Эрлик бўлсин. Гуноҳларини мендан яширганлар сенинг халқинг бўлсин, гуноҳларини сендан яширганлар менинг халқим бўлсин».

Шохсиз, бутоқсиз бир дарахт ўсган эди. Бу дарахтни тангри кўрди ва «Шохларида мева бўлмаган дарахтга боқмоқ яхши эмас, бунга тўққиз дона шох битсин!» деб амр қилди. Дарахтда тўққиз дона шох битди. Тангри яна шундай деди: «Тўққиз шохнинг кўчатидан тўққиз киши пайдо бўлсин ва бўлардан тўққизта халқ пайдо бўлсин!»

Шу пайт Эрлик бир туда оломоннинг шовқинини эшитди ва «Нимага шовқин бўляпти?» деди. Тангри «Сен ҳам бир хоқонсан, мен ҳам бир хоқонман, бу шовқин қилаётган оломон менинг халқимдир», деб жавоб берди. Эрлик «Бу қавмни менга бер», деб Тангридан илтимос қилди. Тангри унга «Хўп, майли, бераман, сен ўзинг ҳам қара», деди. Эрлик «Туриб, қарайин, тангрининг шу улусини бир кўрайин-чи», деди ва оломонга қараб тўғри юрди. Бир эпра келди. Бу ерда инсонлар, ёввойи ҳайвонлар, қушлар ва бошқа бир қанча жонли мавжудотларни кўрди. Эрлик «Тангри буларни қандай яратган, бўлар нима билан озиқланар экан?» деб ўйлади. Бу ердаги одамлар бир дарахтнинг меваси билан овқатланар эдилар. Дарахтнинг бир тарафидаги мевасидан еяр эдилар-у бошқа тарафидаги мевадан оғизларига ҳам олмас эдилар. Эрлик бунинг сабабини сўради. Инсонлар унга жавоб бердилар: «Тангри бизга бу тўрт бутоқнинг мевасини емоқни таъқиқлади. Кун чиқиш тарафдаги беш бутоқнинг меваларидан емоқни буюрди. Илон билан ит бу дарахтнинг тўрт бутоғидаги мевадан емоқчи бўлсалар, ижозат берма, деб амр берди. Шундан кейин тангри кўкка чиқиб кетди. Бешта шохнинг мевалари бизнинг овқатимиз бўлди».

Эрлик Кўрмус (шайтон) бу гапларни эшитгандан кейин Турунгей деган бир одамни учратиб қолди ва унга «Тангри ёлғон сўзлаган, сен бу тўртала шохнинг мевасидан ҳам еявер», деди. Қоровул илон уйқуга кетди. Эрлик илоннинг оғзига кирди. «Дарахтга чиқ!» деб буюрди. Илон дарахтга чиқди, ман қилинган мевадан еди. Турунгей билан хотини Момо Ҳаво бирга юрар эдилар. Эрлик уларга «Бу мевалардан енглар», деди. Турунгей истамади. Лекин хотини еди. Мэва жуда ширин эди. Хотини мевадан олиб, эрининг оғзига солди. Ўша зоҳоти ҳар иккисининг туклари тўкила бошлади, уялиб кетдилар. Дарахтларнинг остига яшириндилар. Шу пайт Тангри келди. Бутун халқ Тангридан яширинди. Тангри хайқирди: «Турунгей, Турунгей! Момо Ҳаво, Момо Ҳаво! Қаердасизлар?» Улар «Дарахт остидамиз, сенинг олдингга бора олмаймиз», деб жавоб қилдилар. Илон, ит, Турунгей, Момо Ҳаво айбни бир-бирларига ағдардилар. Тангри илонга деди: «Энди сен Кўрмус бўлдинг. Одамлар сенга душман бўлсин, сени урсин, ўлдирсин». Кейин Момо Ҳавора «Таъқиқланган мевани единг, Кўрмуснинг сўзига учдинг, энди сен хомиладор бўласан, ўғил туғасан, туғиш азобини чекасан, сўнгра ўласан», деди. Турунгейга эса шундай деди: «Кўрмуснинг овқатини единг, менга қулоқ солмадинг, Кўрмуснинг сўзига кирдинг. Кўрмуснинг сўзига кирганлар унинг ўлкасида яшайдилар, менинг нуримдан маҳрум бўладилар. Қоронғулик дунёсидан жой оладилар. Кўрмус менга душман бўлди, сен ҳам унга душман бўласан. Менга қулоқ солсанг эди, мен каби бўлардинг. Энди сенинг тўққиз ўғлинг, тўққиз қизинг бўлсин. Бундан кейин мен одам яратмайман. Одамларни сен яратасан». Тангри Эрликка «Инсонларимни нега алдадинг?» деди. Кўрмус деди: «Мен алдадим, сен бермадинг, мен эса ўғринча олмоққа қапоп қилдим. Мен оладиганим: От билан қочса, тушириб олиб қоламан, ароқ ичиб сархуш бўлса, жанг қиламан, сувга тушса, дарахтта чиқса, яна тортиб оламан». Тангри Кўрмусга шундай деди: «Уч қават ернинг остида, ой ва қуёш бўлмайдиган қоронғулик бир дунё бордир. Мен сени ўша жойга отиб юбораман». Инсонларга шундай деди: «Бундан сўнг сизларга емиш бермайман. Ўз -ўзингиз қийинчилик билан меҳнат қилиб тирикчилик қилинг. Сизлар билан гаплашмайман. Сизларга Майтўрани жўнатаман».

Майтура келди, инсонларга бир қанча нарсалар ўргатди. Арава ясади. Овқат тайёрлагани ўт илдизларини, исингани алангани яратди.

Эрлик Майтўрага ёлворди: «Эй Майтўра, сен мен учун Тангрига ёлвор, ижозат берсин, кейин мен Тангрининг ёнига чиқайин. Майтўра Эрликни қабул қилиши учун Тангрига олтмиш йил ёлворди.

Тангри Кўрмусга шундай деди: «Менга душман бўлмассан, инсонларга ёвузлик қилмассан, ёнимга кел». Кўрмус кўкка Тангрининг ёнига чиқди. Тангрига сажда қилиб, «Мэни муборак қил, ижозат бер, кейин ўзим учун кўклар яратайин», деди. Тангри ижозат 6ерди. Эрлик кўклар яратди. Эрликнинг шериклари (малайлари) кўкларга жойлашиб, кўп халқ бўлди. Тангрининг одами Мангдашира шундай ўйлади: «Бизнинг одамларимиз ер юзида, Эрликнинг одамлари кўкда. Бу кўп ёмон бир ишдир». Мангдашира Тангрига ғазаб қилиб, Эрликка қарши уруш очди. Эрлик қарши келди, ўқ билан уриб, Мангдаширани қочирди. Мангдашира Тангри ҳузурига келди. Тангри «Қаердан келяпсан?» деб сўради. Мангдашира «Эрликнинг малайлари кўкларда, бизнинг одамларимиз эса ерда жойлашганлар. Бу жуда ёмон бир ишдир. Мен Эрликнинг шерикларини ерга туширмоқ учун жанг қилдим. Фақат кучим етмади, туширолмадим». Тангри «Мэндан бошқа кимса унга қарши келолмайди, Эрликнинг кучи сендан кўпдир. Фақат бир замон келадики, сенга «Бор» (кўпайгин маъносида) дейман. Ўша замон сенинг кучинг Эрликнинг кучидан устун бўлади». Бунга Мангдашира бажонидил рози бўлди, кейин ухлади.

Бир куни Мангдашира шундай ўйлади: «Тангрининг «бор» дегани шу бугунга ўхшайди».

Тангри Мангдаширага деди: «Эй Мангдашира! Бугун бор, Эрликни кўкдан қувасан, мақсадингга етасан, ундан жуда кучли бўласан. Менинг кучим, қудратим, олқишим сенга етсин». Мангдашира севинди, бир қаҳқаҳа отди, «Милтиғим йўқ, ёйим, ўқим йўқ, найзам йўқ, ханжарим йўқ… Фақат ёлғиз билагим, қўлим бор. Қандай қилиб мен Эрликка қарши борайин», деди. Тангри унга найза берди. Мангдашира найзани олиб, Эрликнинг осмонига чиқди. Эрликни енгди, қочирди. Унинг осмонларини қириб, парча — парча қилиб ташлади, Эрликнинг осмони парчалари ерга тўкилди. У замонга қадар ер юзи теп-текис эди. Бу парчалардан тоғлар, қоялар пайдо бўлди. Мэҳрибон Тангрининг чиройли ижоди теп — текис ер бўйлаб эгри — бугри бўлди. Эрликнинг ҳамма шериклари ерга тўкилди, кимдир сувга тушди, бўғилди, кимдир дарахтга, кимдир тошга урилди, ўлди, кимдир ҳайвонларга урилди, ўлди.

Энди Эрлик тангридан ер истади: «Менинг осмонимни қирдинг. Энди борадиган ерим йўқ», деди. Тангри уни ернинг остига, қоронғулик дунёсига жўнатди. Устига қават — қават қулфлар қўйди. «Юқорингда сўнмас оташ бўлсин, қуёш ва ой ёруғини кўрмагайсан. Яна айтаман: яхши бўлсанг, ёнимга чақираман, ёмон бўлсанг, яна тубсизликка суриб юбораман. Эрлик «Мен ўлган одамларнинг жонларини оламан», деди. Тангри «Мен уларни сенга бермайман, ўзинг ярат», деди. Эрлик қўлига болға, босқон, сандон олди. Бир урди — қурбақа чиқди, бир урди — илон чиқди, бир урди — айиқ чиқди, бир урди — тўнғиз чиқди, бир урди – илбир (қора қуш) чиқди, бир урди- сулмус чиқди, бир урди — туя чиқди.
Тангри келди. Эрликнинг болға, босқон ва сандонини олиб ўтга ташлади. Босқон бир хотин, болға бир эркак бўлди. Тангри бу хотинни ушлаб, юзига тупурди. Хотин бир қуш бўлиб учиб кетди. Бу қушнинг гўшти еб бўлмас, туклари пат бўлмаган «қурдай» деган қуш эди. Тангри эркакни ушлаб, юзига тупурди. У ҳам бир қуш бўлди, у «ятбан» деган қуш эди.

Ҳамма машаққатлардан кейин Тангри халққа хитоб қилди:

— Мэн сизларга бойлик бердим, овқат бердим, ер юзида яхши, чиройли ва тоза сувлар бердим, сизларга ёрдам бердим. Сизлар яхшилик қилинг. Мэн осмонимга жўнаб кетаман, тез келмайман».

Сўнгра ёрдамчи руҳларига хитоб қилди:

— Шалйима! Сен ароқ ичиб, ақлини йўқотганларни, ёш болаларни, бўталоқларни, сигир бузоқларини яхши сақла. Яхшилик қилиб, ўлган марҳумларнинг жонларини ёнингга ол. Ўзини ўзи ўлдирганларни олма. Бойларнинг молига кўз тикканларни, ўғриларни, бошқаларга душманлик қилганларни ҳам олма. Мен учун ва хоқони учун жанг қилиб ҳалок бўлганларни ол, менинг ёнимга чиқар. Инсонлар! Сизларга ёрдам қилдим, сизлардан ёмон руҳларни узоқлаштирдим, фано руҳлар инсонларга яқинлашсалар, уларга овқат берсинлар. Шайтонларнинг овқатини еманг, есангиз, улардай бўласиз. Менинг отимни айтсангиз, ҳимоямда бўласиз. Энди мен кетаман, лекин яна келаман. Мени унутманглар, мени, келмайди, десангиз, узоқларга кетаман. Қайтиб келганим замон сизларнинг яхшилик ва ёмонликларингизнинг ҳисобини қиламан. Ҳозирча менинг ўрнимда Япқара, Мангдашира ва Шалйима қоладилар. Улар сизларга ёрдам берадилар.

Япқара! Сен яхши қара. Эрлик сенинг қўлингдан марҳумларнинг жонини ўғирламоқчи бўлса, Мангдаширага айт, у кучли.

Шалйима! Сен яхши қара! Ёмон руҳлар ернинг остидан чиқмасинлар. Агар чиқсалар, дарҳол Майтурага хабар бер, у кучли. Уларни қувсин. Найза билан ой ва қуёшни қўриқласин. Мангдаширага айт: у ерни ва осмонни қўриқласин. Майтура яхшилардан ёмонларни узоқлаштирсин. Мангдашира, сен ёмон руҳлар билан жанг қил. Сенга қийин бўлса, менинг отимни чақир. Инсонларга яхши нарсаларни, яхши ишларни ўргат. Қапмоқ билан балиқ овлашни, жун тўқишни, чорва боқиш ҳунарларини ўргат.

Шуларни айтгандан кейин Тангри кетди. Мангдашира қармоқ ясади, балиқ овлади, милтиқ, ўқ ижод қилди. Жун тўқиди. Тангри буюрганидай, инсонларга бир қанча нарсаларни ўргатди.

Мангдашира бур куни шундай деди: «Бугун мени шамол учиради ва кўтариб кетади». Шамол келди. Мангдаширани олиб, кўтариб кетди. Япқара инсонларга шундай деди: «Мангдаширани Тангри ёнига олди. Энди уни учратмайсизлар. Мен Тангрининг элчисиман, мен ҳам кетаман. Тангри қаерда турғизса, ўша жойда қоламан. Сизлар ўрганганларингизни унутманглар. Тангрининг ҳукми шундайдир». Инсонларни ўз ватанларида қолдириб, у ҳам кетди.

КУ ТАЙ АФСОНАСИ

Қадим замонда Инчю номли шаҳарда Чанг тоифасидан Ку Тай отлиқ бир бек бор эди. Инчю ўша шаҳарнинг беги бўлиб, жуда улутчи (жаллод) бўлган эди, кейин бир маросимда — тўй бўлганда, ҳўкиз, қўй, тўнғиз, ғоз, ўрдак, товуқни, бошқа кўп ёввойи ҳайвонларни қурбон қилиб мўл овқат ва ичимлик берди. Тўй тугаб, орадан уч кун ўтгандан кейин у бек балингдак (шол) бўлиб, оғип касалга чалинди. Касаллик туфайли фикр, сўздан маҳрум бўлиб, имо — ишора билан тушунтирди, ниҳоят ўлди. Ўлиб бутун вужуди совиди, ёлғиз юрагининг ташқарисидаги бир парчаси бутунлай музламади. Уни кўриб уйидаги одамлар катта йиғи-сиғи қилдилар. Ўликни кўмгани элтмай, уч кун ўтказдилар, тўртинчи куни тонгда эрталаб, марҳумнинг сезгилари қўзғалаётганини кўрдилар. У бек тирилиб келиб юқорига ўтирди, овқат, ичимлик сўради. Уни кўриб, ҳамма қариндош — уруғлари бу маросимга тўпланди, аммо у кишиларнинг ҳаммаси қўрқиб, қалтириб қоча бошладилар, узоқлашдилар. Уларнинг қочганини кўриб, Ку Тай бек уларни чақирди ва шундай деди: «Бу ёққа келинглар, эй яхшилар. Мен тирилганимга сизлар нега қочасизлар, қўрқманглар, мен энди сизларга тирилишим сабабини сўзлаб бераман. Бурхонлар нуми (муқаддас китоб, қонун – Н.Р.) нинг улуғ тафсилотларини ҳам эшитинглар», деди. Кейин шундай сўзлади: «Мен касал бўлганимда менга тўрт руҳ, яқин келди. Бири катта қамчи тутган, иккинчиси ўроқ тутган, учинчиси омбур тутган, тўртинчиси кўк кийимли бек экан. Бир вақт бу тўрт руҳ, мени бир уй эшигига олиб келди, кейин у кўк бек отдан қуйи тушиб, мени чақирди. Мен бекка яқинлашганимда, у қўйнидан бир қоғоз олиб, менга ўқиб берди. Ўқигач мен билдимки, битиг ўша кунги бизнинг тўйда сўйилган ҳўкиз, қўй, тўнғиз каби марҳумларнинг сўзи экан. Ў сўз шундай эди: «Биз, ҳамма йилқилар, одамзоднинг ёвуз қилмишлари туфайли бу замонда яна ҳайвонот дунёсида яшаётган эдик. Қарз ва тўловларни тўлагулик йил, ой, замонларни тугатиб, ҳозирги вужудимизни йўқотиб, одамзод дунёсида туғилмагимиз мумкин эди. Шундай қилиб, бизнинг ҳайвонот дунёсидаги озодлик замонимиз, кунимиз яна тугамади.

Инчю шаҳридаги Чанг тоифасидан Ку Тай отли бек бизни ўлдирди. Шунинг учун биз ҳаммамиз иккинчи марта яна ҳайвонот дунёсида бурчимизни бажаришга мажбурмиз. Шундай азобга дучор бўлган замонда бизнинг оҳимизни, азобимизни тушунадиган одам йўқ, сўзлагани кучимиз, қувватимиз йўқ. Учинчи марта ҳимоя қиладиган, қарши турадиган кучимиз бўлгайми? Бу оҳимизга энди виждон Тангриси етсин, деб ёлвордилар, бошлиғимиз сени тутиб келтиришни буюрди». Бу шундай сўз эди.

Битигдаги бу сўзларни мен тугал ўқиб битирдим. Кейин кўк кийимли бек»: Тутиб, яқинроқ олиб келинглар!» деб қичқирган эди, учта руҳ менга яқин келиб, бири арқон билан бўйнимни боғлади, бири азоб бериб нафасини бўғди. Бири қўлимни орқамга боғлаб, пастга ётқизиб, катта қамчи билан урди. Кейин руҳлар шундай дедилар»: Эй одам, биз сени олиб келгани борганимизда, улар аввало тақдир китобига қарадилар. Тақдир китобида шундай битилган»: Сенинг ҳаётинг муддати ҳали тугамаган, сен қанча — қанча жонли мавжудотларни ўлдиргансан, сенинг ҳаётингни ўша ўлганлар олгани келганлар. Буни сен билишинг керак», — дедилар.

Бу сўзни эшитиб, мен уларга: дедим: «Эй яхшиларим, тангриларим кимки, у вақтда заифларнинг оламида вужуди кўзим билан кўриб-билиб ёвуз иш қилган бўлсам. Яна шундан кейин қанча- қанча кишиларнинг сон — саноқсиз вужудларни ўлдирганини кўрдим. Ҳеч бир кишининг жазо олганини кўрганим йўқ эди. Мэнинг устозим шундай қапор қилди, мен азоб — уқубатга дучор бўлдим. Нима қилсам, қайтадан тирилган бўлар эдим? Ўзим ҳам билмайман, адашган ёвуз қилмишимга қандай тавба қилайин? — дедим.

Буни айтганимдан сўнг у руҳлар менга шундай дедилар:

– Эй одам, ўттизта жонли мавжудотлар қабиласидан Исти қабиласи бошлиғи билан бирга сени Эрклиг хоннинғ саройида кутади. Қачон у ерга борсанг, Эрклиг хоннинг кучли, қаҳрли қонуни олдида бундай оғир азоблардан қутула олмайсан», — дедилар. Бу сўзларни эшитиб, менда қўрқинч, азоб кучайди, ҳар тарафга қочдим. Мэн пастга тушсам, олдинга тортади, кейинга итаради, уради, яна қочаман, яна қувадилар, Кейин мен уларга ёлвориб яна шундай дедилар:

— Эй яхшиларким, мен ўзим айтай, бу азобларимдан қутулмоқ йўқдир. Энди мен сизларга ўтинаман, ёлвораман, мен ўлдирганлардан яшириниб Эрклиг хон олдига борганда, нима қилайин, шуни менга айтинглар, десам, улар менга шундай дедилар»:Эй сен, агар ўлган барча мавжудотлар учун қайғуриб, руҳингни тоза қилсанг, оламнинг умид ва ишончларини ўзингга ваъда қилиб олсанг, доно тангри тангриси (будда) айтган олтин ёруқлик билан нур сочиб турган китобни тугал битиришга истак билдирсанг, бу азоблардан озод бўлиб, қутулгай эдинг», дедилар.

Бу сўзни эшитиб, мен аввало руҳимни тоза қилиб, у жониворларни ўлдирган ёвуз ўлутчидан пушаймон бўлдим. Кейин остин ёруқлик билан нур сочиб турган, ҳамма нарсадан устун турган нумни тоза руҳимга келтириб, тўлиқ, тугал битишга ваъда бердим. Яна бу нум хазинани битишга кучли истак туфайли, яхши ишларим куч-қудрати туфайли ҳайвонот оламидаги мавжудотлар аччиқ ва қийин азоблардан қутқарилдилар. Шундан сўнг тоза руҳ билан бахт сўраб, баланд овоз билан қичқирдим: «Ҳамма нарсадан устун турган нум хазинани тугал битиб, тангрили дунёда хизматкор бўлгайман, ёвуз ўлитчиларимнинг ёмон ниятлари йўқолсин», деб овозимни жуда кўтариб гапирдим.

Шундай деб югуриб, бир шаҳар дарвозасини кўрдим. Мэни у шаҳар дарвозасига олиб келиб бир қоронғулик ичига киритдилар ва тоғ томонга юзлантирдилар. Тоғнинг юқорисига қарасам, олдинда Эрклиг хон ўтирибди. Бориб кўрдим. Чўл жойда сон-саноқсиз одамларнинг бўйинлари бўғилган, қўл-оёқлари боғланган, ўз сўзларини айтиб, гуноҳларини бўлишиб турар эдилар. У чўлнинг ичи яна кучли ёлвориш, тавба, мунгли овозлар билан тўла эди. Руҳлар Эрклиг хонга, Ку Тай отли одамни келтирдик, деб айтдилар. Отимни эшитиши биланоқ у «Эй хизматкорлар, у одамнинг ёвуз қилмишлари жуда кўп, у катта гуноҳкор. Нега уни жуда кеч олиб келдингизлар?! Энди унинг ҳомийларини олиб келинглар. Уларнинг сўзларини эшитайлик», деди. Эрклиг хоннинг бу ёрлиғини эшитиб, мени олгани келган хизматкорлар ташқарига чиқдилар, чақирдилар, қичқирдилар, тилаб, истаб топмаганларидан кейин, қайтиб келиб, топмадик, дедилар. Кейин Эрклиг хон яна хизматкор руҳларни менинг ҳомийларимни баг (қабила номи) мавжудотлари орасидан исташга жўнатди. Кейин у хизматко руҳлар келиб, истаб, ҳаммадан сўраб, яна топмадилар. Эрклиг хон олдига келиб топмадик, дедилар. Эрклиг хон учинчи марта бешта йўлга руҳ жўнатди. Руҳ бешинчи йўлдан қайтиб келди. У руҳнинг хизматкори Эрклиг хонга битиг келтириб берди. Эрклиг хон уни очиб ўқиди, бу битигда шундай — шундай ёзилган эди: «Фалон куни одамзод оламидаги Чанг тоифасидан Ку Тай отлиқ одам жонли мавжудотларни ўлдиргани учун пушаймон бўлиб, олтин рангли ёруғ, ялтироқ, ҳаммадан юқори турадиган нум китобни бутунлай ёзиб тугатишга истак туғдириб, бахт сўради. Шунинг кучи сабабли Ку Тай отлиғ жаллод одамнинг жонли мавжудотлари аввал ҳайвонот оламида бўлдилар. Кейин ҳайвонот оламидан ўтиб, одамлар оламида туғилдилар».

Эрклиг хон бу тавбаномани ўқиб, хурсандлик билан менга деди»:Эй Ку Тай, сен гарчи тирикларни ўлдирган бўлсанг ҳам, яна уларни қутқаришга, омон қолдиришга амр эттинг. Сен шундайсанки, энг кучли, қаттиқ ваъда, ҳароратли кўнгил билан Иллоҳ китоб номли бу қимматли китобни битиб, бу замонда хизматкор бўлишга истак билдирдинг. Бахтли руҳнинг кучи билан ўзинг ўлдирган мавжудотлар ҳайвонот дунёси азобларидан қутулсинлар, деб бахт тиладинг. Шу сабабдан кўп мавжудотлар ҳайвонот дунёсидаги азоблардан қутулиб, одамзод дунёсида туғилдилар. Энди эй тириклар, ўлма, олам бахт- саодатлари билан ҳам ўзингни асоратга солма, ёмон ишлар қилма, яхши ишнинг кема, кўпригини қилгин, яратгин, деб мени озод қилдилар. Мэн озодлик варақасини олиб, у шаҳардан келдим. Бу худди ўйиндай эди..Мэн туш кўрдим ва уйғондим, менинг тирилишим шундайдир»,- деди Ку Тай.

Бу сўзларни эшитиб у даврада йиғилган барча кишилар ҳайрон бўлдилар, ажабландилар. Мукаммал, доно тангри тангриси Бурхон нумининг улуғ кучига ортиқроқ тоза, ҳароратли кўнгил боғлаб, юздан ортиқ киши бу нум хазинани топишга киришмоқчи бўлдилар. Аммо шаҳар халқи бу нумни истаб топмадилар. Ниҳоят Инчю шаҳаридаги Сувасдиқ Су отли санграм (ибодатхона)дан топишиб, кўчиришга олдилар. Ку Тай бекнинг оиласи, яқинлари уйдаги каттаю — кичиклар бу дунёда «ўзлик» (вужуд ўлиши) сўзини бутунлай ташлаб, бу нум хазинани ўргандилар, ижро этдилар, битдилар, кўчириб ёздирдилар, ўқитдилар.

«МААДАЙ ҚОРА»

Олтой туркийлари ижодида қаҳрамонлик эпослари алоҳида ўрин эгаллайди. Маадай қора» шундай достонлардан бири ҳисобланади. Бу эпоснинг олтойликлар ўртасида «Кан Пюд», «Кан Тутай», «Ескюс Оол», «Темирбий», «Кан Сару» ва бошқа номдаги вариантлари ҳам мавжуд. Олтой қаҳрамонлик эпосларининг тадқиқотчиси С. Сурузаковнинг таъкидлашча, «Маадай қора» номи билан тарқалган сюжет юқоридаги достонларнинг ҳаммасидан мукаммалдир.

Қадимийлиги сақланган олтой эпосларида қаҳрамонларга ранг сифатини бериш анъанаси мавжуд. Масалан, «Ақ Бўқу», «Қара Бўқу» номлари учрайди. Олтойликлар тоғ атрофида (оқ, қора, жигарранг) ва дарё бўйида (оқ, қора, кўк) яшайдиган кучли овчи ёки жангчиларга шундай лақаблар қўйишган. Айтиш жоизки, олтойликларнинг Ақ Бўқу (Оқ Буқа) ва Қара Бўқу (Қора Буқа) деб номланган қаҳрамонларининг исмларида кучли одамларни Буқа – Ҳўкизга тенглаштириш ҳўкиз одам ҳақидаги афсоналарга яқиндир. Демак, Маадайга қора сифатининг берилиши ҳам жанговар ва кучлилик рамзидир.

Қаҳрамонларни ранг сифатлари билан аташ қадимийлик белгисидир. Шунингдек, Маадай қоранинг ўғли Кўгудей Мэргенни руҳ-парилар энагаси тарбиялаши ҳам унинг қадимий қатламларини очади. Ёки Маадай қора ўғлига яқин қўшнисининг қизига уйланишни маслаҳат берганида, у «Осмон ва Ернинг ўртасида яшовчи» Ой хоқоннинг қизига уйланишини айтиши, ўз мақсади йўлида қаҳрамонлик кўрсатиш ҳам достон қадимги мифлардан озиқ олганлигини исботлайди.

«Маадай қора» тўрт қўшиқдан ташкил топган достондир. Унинг бош қаҳрамони Кўгудей Мэрган. Лекин эпос унинг отаси номи билан аталган. Биринчи қўшиқ Маадай қорага бағишланган. Бизга Маадай номи антик давр тарихчиларининг китоблари орқали танишдир. Яъни, ВИИ асрда яшаган турк хоқони, кейинги асрлар форс-тожик адабиётида Афросиёб, туркий адабиётда Алп Эр Тўнга номи билан тасвирланган шахснинг номи Мадидир.

Олтойликларнинг қаҳрамонлик эпоси яратилишига скифлар хоқони Мадининг ҳам шахсияти асос бўлган деб айтиш мумкин. Достон қуйидаги сатрлар билан бошланади:

Алип ўзи қизил ўрттий
Ак чирайлу эл – албаты
Алтай тўрбин ўдуп ўскўн.
Яраш чечен тилдў аймак.
Йилдиз чолмон кўсту аймак,
Қўннин кўзин бўктуп чиккан.
Кўрен тайга бўркей берген,
Кўрўреген тўрбай кайтты.

(Мазмуни: Алп баҳодирнинг юзи қип-қизил оловдай. У эл ва уруғларига эга. У чиройли бўлган бепоён Олтойнинг тупроғида ўсди. Эли гапга чечан, ўткир сўзли. Кўзлари худди юлдуз, туманни тарқатган порлоқ қуёшга ўхшайди. Чиройли ўлкада тўс-тўполон ҳаёт кечиришади.)

Бу мисраларда Алп Маадай ва у хоқонлик қилаётган мамлакат халқига хос бўлган хусусиятлар акс этган. Достон муқаддимаси Алп Маадайнинг адолат билан хоқонлик қилаётгани, унинг халқи, оти ҳамда худолар (ер остиники Айбистон ва осмонники Қўрбустон) шаънига мақтовлар келтирилади. Хоқоннинг оти Кариш Қулоққа юксак баҳо берилади.

Маадай қора Олтой ва қўшни мамлакатларда ўз халқини хавф-хатардан сақлаб келган хоқон сифатида машҳур эди. Достонда унга қарши хоқон Қора Қула образи яратилган. У ўзида барча ёмонликларни умумлаштирган ҳукмдор тимсолидир. Унинг нафаси шунчалик совуқки, оқаётган дарё ҳам музлайди. Қора Қула Маадай қоранинг мамлакатини босиб олиб, халқини мол, хоқонини чўпонга айлантирмоқчи бўлади. Лекин мақсадига эриша олмайди.

Маадай қора ёши ўтиб, белидан қуввати кетаётганда ёлғиз ўғил кўради. Бола паҳлавон бўлиб улғаяди. Унинг сифатлари шундай: кўкраги олтин, елкаси кумуш рангда. Икки кунда «Она», олти кунда «Ота» сўзларини айтади. У айиқ териси пўстагида ухларди. Арслон териси эса унга болиш эди. Маадай қора ўғлини Кўгудек Мэрган номи билан атайди. Хоқон ҳаётдан яшаш умиди сўна борар экан, ўғлига васият қилади: «Олтой халқи осуда, тинч яшади. Бугун куч- қувватим кетаётган пайтда Қора Қула Олтойдаги 70 уруғни ўзига бўйсундирмоқчи. Халқ ва ота номуси учун ундан ўч олишинг керак».

Кўгудей Мэрган паҳлавонликда Алпомиш, Манас билан тенг турадиган қаҳрамонлардандир. Унинг айиқ терисининг пўстагида ухлаб, арслон терисини бошига болиш қилишида паҳлавонлик хусусиятлари янада бўртиб кўринган. Мэрган унинг номига ҳам муносиб белгидир. Унинг исмида ботирлик, душманни хато қилмасдан уриб йиқитиш сифатлари умумлашган. Кўгудей ўз хизматкори Тастарака ( бундай хизматкорлар, яъни паҳлавоннинг ёнидаги қул образи туркийларнинг бошқа эпосларида ҳам бор) билан Қора Қула мамлакатига келади ва уни ўлдириб, халқни озодликка чиқаради.

«Маадай қора» достонида олтойларнинг етмиш уруғи бутун туркий қавм ва қабилаларнинг умумлашган белгиси даражасига айланган. Маадай қора эса ана шу қавмларнинг отаси, хоқони эди. У хоқонлик даврида Олтойга бирор бир босқинчи оёғини қўймаган. У кексайиб қолгани билан элини босқинчи хоқонларга беришга, халқи мол, ўзи чўпон бўлишга йўл қўймайди. Кўгудек Мэрган одил ва паҳлавон турк хоқонларининг янги авлоди сифатида намоён бўлади.

Қадимги туркий халқлар оғзаки ижоди бой меросга ва мавзу ранг-баранглигига эга. Қозоқларнинг «Эр Тарғин», «Алпамис», «Қамбар ботир», қорақалпоқларнинг «Қирқ қиз», ҳакасларнинг «Олтин ариғ», Олтой туркийларининг «Ай кучин» ва бошқа асарларида ҳам қадимги туркий халқлар ҳаётига хос муштарак хусусиятлар ифодаланган. Масалан, қорақалпоқларнинг «Қирқ қиз» достони ҳам қаҳрамонлик эпосларидан биридир. Достон сюжетида массагетлар маликаси Тўмарис, саклар маликаси Зарина қаҳрамонлиги хос тасвирлар сақланган. Эпос қаҳрамони Гулойимдир. У дугоналари (антик давр юнон тарихчиларининг китобларида келтирилган амазонкалар каби) ва севгилиси Арслон билан биргаликда мамлакат душманлари –эрон шоҳи Нодиршоҳ ҳамда қалмоқ хони Суртойшига қарши курашади.

Қадимги туркий адабиётнинг достонлар даври жаҳон халқлари маданияти тарихида алоҳида ўрин тутади. Шу сабабли ҳам бу давр адабиёти бой илмий хулосалар яратиш имконини беради:

1.Туркий адабиётлар тарихидаги «Ўғузнома», «Қўрқут ота китоби», «Алпомиш», «Манас», «Маадай қора» каби достонлар тасвирланган воқейликнинг хусусиятлари ва эътиқодлар тамойилига кўра ўз қадимий қатламларига эга. Бу эпосларда туркий қавмларнинг дунёга келиши ва шаклланишидан тортиб, жаҳондаги энг қудратли халқлар даражасига кўтарилишигача бўлган курашли йўли ўзининг жонли ифодасини топган. Бу достонлар эпик йўналиши, қаҳрамонлик руҳи, ғоявий-бадиий қиммати билан антик давр адабиётининг юксак намуналари ҳисобланган «Одиссей», «Илиада» каби эпослар қаторидан жой олади.

2.Туркий халқлар адабиётининг қадимги эпослари икки хусусияти билан аҳамиятлидир. Биринчиси, бу асарлар туркий адабиёт ўз антик даврига эга бўлганлигини асослашга, иккинчиси, қадимги туркийларнинг маънавий-ахлоқий қиёфаси, турмуш тарзига оид этнографик маълумотлар ҳамда уларнинг аҳиллиги, жипслашиши, қудратли мамлакатни барпо этишга қаратилган эзгу ниятларини очишга хизмат қилади. Жаҳон адабиётшунослиги туркий халқлар адабиётига катта қизиқиш билан қараётганлигининг асосий сабабларидан бир ҳам ана шу икки тамойилга боғланади. Ўғузхонга хос баҳодирлик ва қавмларга меҳрибонлик, Қўрқут отадаги донолик, пайғамбарларга хос илоҳий фазилатлар, Алпомиш, Манас, Маадай қоранинг мардлиги бу эпосларнинг боқийлиги, маърифий-эстетик аҳамиятини белгиловчи бош хусусиятдир.

Давоми бор

Abdurashid Abdurahmonov
TURKIY ADABIYOTNING QADIMIY QATLAMLARI
Uchinchi qism

TURKIY ADABIYOTNING DOSTONLAR DAVRI

O’G’UZXON  SHAXSIYATI  VA  U  HAQDA YARATILGAN ASARLAR

Turkiy urug’lar va qabilalarning shakllanishi bir necha eposlarda o’z ifodasini topgan. Мasalan, «Alpomish», «O’g’uznoma», «Qo’rqut ota kitobi», «Мanas», «Мaaday Qora» kabi eposlar shunday xususiyatga ega. Bu dostonlarda turkiylarning donishmand oqsoqoli yoki urug’ boshlig’i obrazi yaratilgan bo’lib, ular urug’larni birlashtirish, ahilligini ta’minlash, ruhlantirishdek ulug’ maqsad bilan yashaydilar. Qabilalarning shakllanish davrini aks ettirgan eposlar bizning zamonamizda turli millat folklorshunoslari tomonidan tiklangan yoki ular turli xalqlar adabiyotiga nisbat berilishidan qat’iy nazar ular barcha turkiy xalqlarning mushtarak yodgorligi hisoblanadi. Chunki, ularda turkiy-larning hali turli millatga ajralib, shakllanmagan davrlaridagi hayot tarzi, urf-odati, orzu-umidlari ifodalangan.

O’G’UZXON SHAXSIYATI VA BADIIYATI

O’g’uzxon obrazining tarixiy va badiiy talqinlari mavjud. Rashididdin «Jome’ at-tavorix» kitobida turkiy qavmlarning yuzaga kelishi hamda 24 turk qavmiga nom berilishi bilan bog’liq bir necha rivoyat hamda afsonalarni keltiradi. Bu asarda O’g’uzxon shaxsiyatiga ham alohida e’tibor qaratilgan. Мirzo Ulug’bekning «To’rt ulus tarixi» asarida ham O’g’uzxonning turkiylar tarixidagi o’rni keng yoritilgan. Har ikki kitobda O’g’uzxon haqida berilgan rivoyatlar o’rtasida mantiqan yaqinlik bor. Bu mavzu Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asarida ham yoritilgan. Tarixiy asarlarda O’g’uzxon haqidagi rivoyat va afsonalar quyidagi syujetga ega.

O’G’UZXON RIVOYATI

Nuh payg’ambarning o’g’li Yofas turkiylar mamlakatiga hukmdorlik qilib, yoshi ulg’aygach, taxtga o’g’li Abuljaxonni o’tqazdi. Abuljaxon ham umri tugay boshlagach, saltanatni to’ng’ich o’g’li Dibatkuyga berdi. Shunday qilib, turkiylar mamlakatining hukmronligi Dibatkuyxondan o’g’li Kuyukxonga, Kuyukxondan to’ng’ich o’g’li Almujannaxonga, Almujannaxon esa qariganida mamlakatning yarmini o’g’li Totorga, yarmini esa ikkinchi o’g’li Мo’g’ulga topshirdi. Totor shohlikni o’g’li Buqoxonga berdi. Мo’g’ul to’rt farzand ko’rdi. Ularni Qoraxon, Urxon, Ko’zxon, Avurdaxon deb atadi. Мo’g’ulxonning o’g’illari inoq yashashdi, mamlakatga katta akalari Qoraxonni xon qilib ko’tarishdi.
Qoraxon bir o’g’il ko’rdi. U g’oyat chiroyli bola edi. Lekin sira onasining sutini emmasdi. Bir kuni onasi tush ko’rdi. Tushida go’dak onasiga shunday iltijo qilar edi:
— Ey, ona, to sen xudoyi taollo yagonaligiga imon keltirmas ekansan, haqparast bo’lmas ekansan, men sening sutingni emmasman.
Ona go’dakning aytganini qildi. Xudoning yagonaligini tan oldi. Go’dak esa onasini ema boshladi. Bolaning dili olloh mehri bilan to’lgan edi. Bir yoshida xushsurat farzandga aylandi. Qoraxon bola beshikda nur sochib yotganini ko’rib, shodlandi. O’sha davrdagi urf-odatga ko’ra farzandga ism bir yoshga to’lganida berilar edi. Qoraxon xotiniga «O’g’limiz bir yashar bo’ldi. Unga qanday ism qo’yamiz?» deb maslahat solgan edi, beshikdagi go’dak shirin ovozda tilga kirdi:
— Мening nomim O’g’uzdir.
Odamlar uning so’zini eshitishib, hayratlanishdi. Axir, ular bir yoshli bola gapirayotganini birinchi marta ko’rishlari edi-da.
Shundan keyin go’dakka O’g’uz nomini berdilar. O’g’uz balog’atga yetgach, Qoraxon uni ukasi Urxonning qiziga uylantirdi. Qiz qarindosh bo’lganligi uchun O’g’uzxon unga iltifot ko’rsatmadi. Ov va sayr bahonasida undan uzoq yurdi.
O’g’uzning uylantirgan qiziga ko’ngli yo’qligini eshitgan Qoraxon qattiq ranjidi va ikkinchi ukasi Ko’zxonning qizini xotinlikka olib berdi. Bu qiz xudojo’y emas edi. Shu sababli O’g’uzxon bu qiz bilan ham irodat qilmadi. Qoraxon bu voqyeani ham eshitib, xafa bo’ldi. Ammo uchinchi ukasi Urxonning qiziga O’g’uzxonning roziligisiz uylantirib qo’yishga jur’at etolmadi.

O’g’uzxon bir kuni ovdan qaytishda amakisi Urxon yashaydigan qarorgohga tushib o’tdi. Xiromon arig’i bo’yida uning qizini ko’rib, oshiq bo’ldi. Ko’z qarashlari bilan muhabbatini izhor etdi. Qiz rozilik berdi. O’g’uzxon unga uylanish uchun otasining ham roziligini oldi. Ular shu qadar ahil va do’st bo’ldilarki, O’g’uzxon o’z nikohidagi boshqa ikki xotini xonasiga kamdan-kam kiradigan bo’ldi. Qoraxon bu voqyeani eshitib, yana xafa bo’ldi. Bir kuni O’g’uzxon ovga ketgan edi. U kelinlarini chaqirib, ularning dardini eshitdi. O’g’uzxonning ikki xotini ko’ziga yosh olib, erini aybladidar, u ota dinini tark etib, boshqasini tan olayotganini aytdilar. Qoraxon bu gapni eshitib, ilondek to’lg’andi, o’z o’g’li O’g’uzxonga qarshi lashkar to’plashni buyurdi. O’g’uzning kichik xotini Qoraxonning vajohatidan xabar topdi va shikorga borib, erini ogoh etdi. Ota va bola o’rtasida keskin jang bo’ldi. Urushda Qoraxon halok bo’ldi va shohlik O’g’uzxon qo’liga o’tdi.

O’g’uzxonning xoqonligi 73 yil davom etdi. U iymon-e’tiqodli davlat qurdi. Unga bo’yin tovlaganlar Turkiston sarhadidan chiqib, Chin tomonga, ko’pchiligi Totor shohi huzuriga ketdilar. O’g’uzxonning mo’g’ul va totor lashkarlarii bilan dastlabki jangi bo’ldi. Qo’shin tarkibidagi odamlar mavqyelariga qarab, yettiga bo’lindilar va jangga kirishdilar. O’g’uzxon Chin va Xitoy, Turkiston, Saqlob mamlakatlariga hokim bo’ldi. Talotin, Talosh, Salosi, Sayram shaharlaridan to Buxoro, Samarqand sarhadlarigacha yerlarni o’z tasarrufiga kiritdi. O’g’uzxon Chin va Мochin mamlakatlaridan Rus dengizigacha, Oltoy va Qonqoydan Jayhun daryosigacha bo’lgan mamlakatlarni egalladi. U turk va ajam shohlari orasida misli Jamshid («Avesto»da bayon etilishicha, adolatli hukmron, najotkor kuch) edi.

O’g’uzxon turklarning qavmlariga laqab qo’ydi: uyg’ur, qonqli, qibchoq, qorluq, xalaj, chiyug’ va boshqalar. Har bir qavmga nom qo’yilishining ma’nosi bor edi.

QIBCHOQ

Qibchoq qavmiga qabuq so’zi asos bo’lgan. Qabuq daraxtning nomi. Bu daraxtning ichi chirigan, kovak edi. Janglarning birida O’g’uzxonning lashkarlari yengildi, odamlarining ko’pchiligi qatl etildi. O’g’uzxonda dushmanga qarshi kurashish uchun quvvat qolmadi. Chekinishga majbur bo’ldi. Sahroda ular bir oz dam olish uchun to’xtadilar. O’g’uzxonning lashkarlari orasida ayollar ham bor edi. Ulardan biri homilador edi. Bu ayolning eri va otasi jangda o’ldirilgan edi. Xotinning dardi qo’zg’ab qoldi. U pana joy topolmay, bir daraxtning kovagiga kirdi. Ayoldan bir o’g’il tug’ildi. Otasi va bobosi o’ldirilganligi tufayli O’g’uzxon bolani o’z farzandligiga oldi va unga qibchoq deb nom qo’ydi. Qibchoq qavmi shu o’g’il naslidan hisoblanadi.
O’g’uzxon Turonda qudratli davlatni qurdi. Arab va Eron mamlakatlarini ham o’ziga bo’ysundirdi. U olti nafar o’g’il ko’rdi: uch nafar kattasiga Kun, Oy, Yulduz, uch nafar kichigiga Ko’k, Tog’, Dengiz nomlarini berdi.
O’g’uzxon bir kuni olti o’g’lini ham ovga olib chiqdi. O’g’illarining har biri ov ketidan quvdi. Ular ovda nogahonda bir joyda to’qnashdilar va bir kamon bilan uch zarrin o’qni topib oldilar. O’g’illar kamon va o’qlarni otasining huzuriga olib kelishdi. O’g’uzxon uch katta o’g’liga kamonni, uch kichik o’g’liga o’qlarni berdi. Katta o’g’illari kamonni uch qismga bo’lib olishdi. Katta o’g’illar buzuq, kichiklari uch o’q deb ataladi. Kamon – podshoh, o’q – elchi bo’ldi. Shu voqyeadan biroz o’tgach, O’g’uzxon vafot etdi. Ota vasiyatiga ko’ra, uning taxtiga Kunxon o’tirdi.

Turklar o’z odatlariga ko’ra, katta daryolar va suvlarni «o’g’uz» deyishardi. Qadimda Amudaryo «O’g’uz» deb atalgan. Yunonlar bu so’zni asos qilishib, uni «O’qs» deb nomlashgan. Shundan kelib chiqib, turkiylar bu daryo atrofida yashaganlarga ham ushbu nomni berishgan. O’g’uzxon ismiga daryo nomi asos bo’lgan deyish turkshunos Hasan ota Abushiyning farazlaridan biridir. Ehtimol, daryo O’g’uzxon nomi bilan atalgan bo’lishi mumkin. Unda bu nom kattalik, ulug’lik, kuch-qudratlilik ma’nosini beradi. Мarkaziy Osiyo, Ozarbayjon, Oltoy turklari, uyg’urlar, usmonli turklarning ham ko’pchiligi o’zlarini O’g’uz qavmlaridan deb hisoblashadi.

«O’G’UZNOМA» DOSTONI

«O’g’uznoma» XV asrda ko’chirilgan va Oltin O’rda xoqoni To’xtamishning kutubxonasida saqlangan asarlardan biridir. Lekin bu dostonning yaratilish vaqtini dostonning ko’chirilgan davri bilan bog’lab bo’lmaydi. Asardagi voqyealar, qahramonlar qadimiylik qatlamiga ega. Tadqiqotchiligimizda «O’g’uznoma»ning qadimiyligi va asar yaratilishiga tarixdagi qaysi shaxsning hayoti asos bo’lganligi to’g’risida rang-barang qarash va munozaralar mavjud.

O’g’uznoma»ning yirik tadqiqotchilaridan biri xitoyshunos, millati chuvash bo’lgan olim N. Ya. Bichurin (Iankinf) (1777-1853)dir. U o’zining «Qadimgi davrda O’rta Osiyoda yashagan xalqlar haqida ma’lumotlar to’plami» nomli uch qismdan iborat asarida qadimgi xitoy manbalariga tayanib, bu dostonning yaratilish davrini eramizdan oldingi II asrlarda yashagan Мodexon nomi bilan aloqasi bor, deb hisoblaydi.Chunonchi, olimning uchala kitobida Мode-Shan, Мodo-Shan, Shan Мode, Мode, Мaodun, Мoduxon, Мoduxon kabi nomlar O’g’uz xoqonning nomi sifatida qo’llanilgan.

N. Ya. Bichurinning ma’lumot berishicha, Мode — Shan xunlari (shan so’zi xitoycha «bo’ri» demakdir Tyan-shan-tangri bo’ri degan ma’noni beradi. Shan xan- xon ma’nosini ham ifodalagan). U Shanxun shohining o’g’li. Мodey o’gay ukasi merosxo’r bo’lib qolishidan cho’chib, ovda otasi Tuman, o’gay onasi, aka-ukalarini o’ldirib, o’zini xon deb e’lon qiladi. Мode juda ko’p mamlakatlarga qo’shin tortadi. Ulkan hududlarni egallab oladi. Katta hududni egallagan xun davlatini tiklaydi. U miloddan avvalgi 174 yilda vafot etgan.

Rus olimi V.V.Radlov esa Juvayniyning «Tarixi Jahonkushoy»idagi Buqutekin va Yuon Shi asarlaridagi Buqaxonni O’g’uzxon deb hisoblaydi va asarning yaratilishi masalasida N.Ya.Bichurin fikrlariga qo’shiladi. «O’g’uznoma» ning rus tilidagi noshiri A.М.Shcherbak boshqa olimlarning ham O’g’uz xoqonga nisbat berilgan tarixiy shaxslar haqidagi fikrlarini umumlashtiradi. Мasalan, uning ta’kidlashicha, chet el olimlaridan I. Мarkvarta O’g’uzxonni Chingizxon bilan, Rizo Nosir Aleksandr Мakedonskiy bilan bog’laydi. Yuqoridagi mualliflardan farqli o’laroq G.N.Potanin O’g’uz xoqonni mo’g’ullarning Van Kir va Uxir Bama xon hamda qirg’iz eposlaridagi Jonibek obrazi bilan tenglashtiradi.

A.М.Shcherbak O’g’uz xoqon obrazida Мode, Aleksandr Мakedonskiy, Chingizxon shaxsiyati borligiga qo’shilmaydi. Uning asosi eposda aniq tarixiy voqyealar aks etmaganligida. Shu sababli G.N.Potaninning fikrlari bir muncha to’g’ri ekanligini e’tirof etadi. Chunki bu tadqiqotchining qarashlarida tarixiy shaxs emas, balki epos qahramonlarining ta’siri borligi ko’rsatilgan. Qadimshunos A.N.Bernshtam O’g’uz xoqonning onasi Oy xoqonni shumer miflaridagi xudo Ishtarga qiyos etadi. Demak, bunday qiyos dostonning yaratilishi tarixini yanada uzoq asrlarga bog’laydi. Hozirgi zamon tadqiqotchilaridan S.Yu.Neklyudov xunlar yaratgan eposlarning Yevropa og’zaki ijodiga ta’siri haqida fikr yuritar ekan, N.Ya.Bichurinning Мodexon haqidagi fikrlariga tayanadi.

«O’g’uznoma» qadimiy miflarga asoslangan doston. Oy xoqon shumerlarning Ishtar xudosiga nisbat berilganidek, asarning syujeti uzoq asrlardan oziqlanadi. O’g’uz xoqon — O’kuz, Ho’kuz xoqon demakdir. O’g’uz xoqon tug’ilgandan so’ng qirq kun orasida oyog’i ho’kiznikiday bo’lishi bizga qadimgi miflardagi beligacha ho’kiz bo’lgan Ho’kiz odam obrazini, bellari bo’rining bellariga o’xshashi o’zini bo’ri avlodidan hisoblagan turkiylarni eslatadi. Demak, «O’g’uznoma» turkiylarning eng qadimgi davrlardan milodimizgacha bo’lgan hayotining turli belgilari umumlashgan asardir. Dostonning boshlanma qismlarida — Oy, Quyosh, Yulduz nomi bilan bog’langan tasvirlar, O’g’uz xoqonning oltin qoziq yulduziday qizga uylanishi-yu, Kun, Oy, Yulduz otliq farzandlar ko’rishida shumer adabiyotiga xos mushtaraklik va Ko’k tangri dini ta’limotidan oziqlanganligiga shubha yo’q. Qadimgi adabiyotda ho’kiz-odam obrazi F.Sulaymonova, М.Jo’rayev tadqiqotlarida umumlashtirib berilgan. F.Sulaymonova qadimshunos K.V.Treverning ma’lumotlariga suyanib, afsonaviy ho’kiz odam Gopadshoh haqida fikr yuritar ekan, u hamisha Amudaryo sohillarida o’tirishi va xudolarga nazr-niyoz qilishini aytadi. «Bilgamish» dostonidagi samoviy ho’kiz ham suv bilan bog’langan. U shunchalik qudratliki, Frot daryosini bir sipqorishda quritib qo’yadi.

«O’g’uznoma»da O’g’uz xoqonning pahlavonligi har qanday vahshiy yirtqichdan ham kuchli, bahodir — alp pahlavonlarga tenglashtiriladi. Dostonda tasvirlanishicha, o’rmonda bahaybat bir yirtqich paydo bo’ladi. U otlarni, odamlarni yer edi. O’g’uz xoqon o’sha yirtqichni qo’lga tushirishga, uni o’ldirishga ahd qiladi. Nayza, kamon, qilich qalqonlarini ko’tarib yo’lga tushadi. O’zi bilan bir bug’ini ham oladi va bahaybat yirtqich uya qurgan o’rmondagi bir tolga bog’lab ketadi. Agar yirtqich ojizroq bo’lsa, bug’u uni shoxlab o’ldirishi kerak edi. O’g’uz xoqon ertalab borsa, yirtqich bug’uni yeb ketibdi. Ertasi kuni o’sha daraxtga ayiqni bog’lab keladi. Agar yirtqich ayiqdan ojiz bo’lsa undan yengilishi kerak edi. Lekin O’g’uz xoqon ertalab kelsa, yirtqich ayiqni ham yeb ketibdi. Demak, u o’rmondagi eng kuchli hayvonlardan biridir.

«O’g’uznoma»da Bo’ri asar syujetini rivojlantiruvchi asosiy obrazdir. U qabilaga madadkor, g’amxo’r, ularni o’z panohida asrovchi kuch sifatida ko’ringan. Bunday tasvir o’zlarini bo’ridan kelib chiqqan deb hisoblovchi Ashin urug’i bilan bog’lanadi.

«O’g’uznoma» O’g’uz xoqonning tug’ilishidan keksaygan so’nggi davrigacha bo’lgan voqyealarni qisqa syujetlarda tasvirlab beradigan dostondir. Shunga ko’ra, bu asarni katta bir eposning bo’laklari yoki bir necha qahramonlik eposlaridan olingan parchalar O’g’uz xoqon nomi bilan bog’langan deyish mumkin.

«O’g’uznoma»da turkiy qavmlarga nom qo’yish masalasining aks etishi doston syujetining juda qadimiy davrlarda paydo bo’lganligini ko’rsatadi.

Qang’li turkiy xalqlarning miloddan avvalgi asrlarda shakllangan qabilalaridan biridir. Bu qabila nomining kelib chiqishi haqida tarixda afsonalar bo’lgan. Rashid-id-din kitoblarida uning nomi O’g’uzxon bilan bog’langan. Aytishlaricha, O’g’uzxon urushlarda qo’lga kiritgan narsalarini ortib ketish uchun arava yasatgan. Turkiy tilda u «qang’li» deb atalgan. Shu sababli qang’li urug’i o’zlarini O’g’uzxon avlodidan deb hisoblashgan. Bunday mazmundagi ta’kidlar «Tarixi Nusratnoma» hamda Abulg’ozining asarlarida ham qayd etilgan. K.Shoniyozov o’z tadqiqotlarida Qanqa, Qang’ nomlarini ham qang’li urug’i bilan bog’liq deb hisoblaydi. Chunki turkshunos S.М.Мalov ta’kidlaganidek, qan, qanli so’zlari «arava» degan ma’noni beradi. Yuqoridagi so’zlar ham shu o’zakdan kelib chiqqandir. Beruniyning «Hindiston» kitobida keltirilgan afsonalardan birida Afrosiyob Qang’diz qo’rg’onini o’z qarorgohiga aylantiradi. «Shohnoma»da esa Qanqa Turon mamlakatidagi markaziy shaharlardan biri sifatida ko’rsatilgan.

«O’g’uznoma»da qangli urug’iga nom berilishi tasviri: …jurjit xoqonining xalqi O’g’uz xoqonga qarshi turdilar. Urush boshlandi, o’qlar bilan, qilichlar bilan urushdilar. O’g’uz xoqon g’alaba qildi. Jurjit xoqonni tor-mor qildi, o’ldirdi, boshini oldi, jurjit elini o’ziga bo’ysundirdi. Jangdan so’ng O’g’uz xoqonning qo’shiniga, navkarlarigayu xalqiga shunday katta o’lja keldiki, ularni yuklashga, olib ketishga ot, xachir, ho’kiz kamlik qildi. O’g’uz xoqonning qo’shinida chaqqon, gavdali bir yaxshi odam bor edi. Uning oti Barmoqliq Jusun Billig edi. Bu chaqqon odam bir qang’a chopti. Qang’a ustiga mol-mulklarini yukladi, qang’a boshiga tirik boyliklarni yukladi, jo’nab ketdilar. Navkarlarning, xalqning hammasi buni ko’rdilar, shoshdilar. Qang’alarni yana choptilar. Qang’alar yurib borayotib «qang’a, qang’a» deb so’z aytib borar edilar. Shuning uchun ularga qang’a deb ot qo’ydilar. O’g’uz xoqon qang’alarni ko’rdi, kuldi. Yana aytdiki, qang’a-qang’a bilan boylikni ezgulik tortib borsin. Qang’alar senga ot bo’lganligini «Qang’a» so’zi bildirsin.

«O’g’uznoma» hozirgacha o’zbek tilida kitob holida nashr etilmagan. Asarning quyidagi jurnal variantini Nasimxon Rahmon tarjima qilgan.

Shunday bo’lsin, dedilar. Buning bayoni shundaydir. Yana undan so’ng sevindilar.
Kunlardan bir kun Oy xoqonningko’zi yorib bolaladi, o’g’il tug’di.

O’sha o’g’ilning yuzi ko’k edi, og’zi otashday qizil edi, ko’zlari ol, sochlari, qoshlari qora edi. Yaxshi farishtalardan ham chiroyliroq edi. O’sha o’g’il onasining ko’ksidan sut emib, undan so’ng boshqa ichmadi, yaxshi go’sht, ovqat, ichimlik so’radi, tilga kira boshladi. Qirq kundan so’ng ulg’aydi, yurdi, o’ynadi. Oyog’i ho’kiz oyog’idek, bellari bo’rining bellaridek, yag’rini burgut yag’riniday, ko’kragi ayiq ko’kragiday edi. Butun badani qalin tuk bilan qoplangan edi, yilqilar ko’tara olar edi, otlarga mina olar edi, kiyik oviga ham borar edi, ko’p kunlar, ko’p tunlardan so’ng yigit bo’ldi. Bu paytda o’sha yerda katta bir o’rmon bor edi. Ko’p dengizlar, ko’p daryolar bor edi. Bu yerga ko’p kiyiklar kelar, ko’p qushlar uchib kelar edilar.

O’sha o’rmonda bahaybat bir yirtqich bor edi, otlarni, odamlarni yer edi. Juda bahaybat mahluq edi. Bunday katta mashaqqat xalqni ezib kelar edi. O’sha yirtqichni qo’lga tushirishga qasd qildi. Kunlardan bir kun ovga chiqmoqchi bo’ldi. Nayza, kamonu o’qlarni, qilichu qalqonlarni olib yo’lga tushdi. Bir bug’uni o’zi bilan birga oldi. Bug’uni tolning chivig’i bilan daraxtga bog’ladi, o’zi ketdi. Tong otdi. O’g’uz xoqon erta tongda keldi, ko’rdiki, yirtqich hayvon bug’uni olib ketibdi. Ertasiga bir ayiqni olib borib, oltin kamari bilan o’sha daraxtga bog’ladi, o’zi ketdi.
Tong otdi. O’g’uz xoqon erta tongda keldi. Ko’rdiki,yirtqich ayiqni ham olib ketgan edi.
 

Keyin o’zi o’sha daraxtning ostida turdi. Yirtqich kelib O’g’uzning qalqoniga boshini urdi. O’g’uz nayza bilan yirtqichning boshiga urdi, uni o’ldirdi. Qilichi bilan boshini kesdi, oldi, ketdi, keyin  kelib ko’rdiki, bir shunqor yirtqichning ichak-chavog’ini yemoqda. Kamonu o’qi bilan shunqorni o’ldirdi, boshini kesdi. Undan so’ng aytdiki, shunqorning qiyofasi shundaydir. Bug’uni yedi, ayiqni yedi. Мening yoyim o’ldirdi uni, u temir bo’lsa. Yirtqichni shunqor yedi. Yoyim shunqorni ham o’ldirdi, xuddi shamol kabi, dedi, ketdi. Yana yirtqichning qiyofasi shundaydir.

Kunlardan bir kun O’g’uz xoqon bir yerda tangriga yolvorar edi. Qorong’i tushdi. Ko’kdan bir ko’k nur tushdi. Quyoshdan yorug’, oydan yorqinroq edi. O’g’uz xoqon u tomonga yurdi, ko’rdiki, o’sha nurning orasida bir qiz bor edi. Yolg’iz o’tirar edi.

 Yaxshi, chiroyli bir qiz edi. Uning boshida otashga o’xshash yorug’ bir xoli bor edi, xuddi oltin qoziq yulduziga o’xshar edi. U qiz shunday chiroyli ediki, kulsa, ko’m-ko’k osmon kuladi, yig’lasa ko’m-ko’k osmon yig’laydi. O’g’uz xoqon uni ko’rib o’zidan ketdi, sevib qoldi, oldi, u bilan yotdi, tilagini qondirdi. Homilador bo’ldi. Kunlar o’tib, kechalar o’tib, ko’zi yoridi, uch o’g’il tug’di. Birinchisiga Kun otin qo’ydilar, ikkinchisiga Oy otin qo’ydilar, uchinchisiga Yulduz otin qo’ydilar. Kunlardan bir kun  O’g’uz xoqon ovga ketdi. Bir ko’lning o’rtasida, o’z qarshisida bir daraxt ko’rdi. Bu daraxtning ostida bir qiz bor edi, yolg’iz o’tirar edi.

 Chiroyli bir qiz edi. Uning ko’zi ko’m-ko’k edi, uning sochi daryoning oqimidek, uning tishi inju kabi edi. Shunday chiroyli  ediki, uni yerda yashovchi odamzod ko’rganda, ey, ey, oh, oh, o’laman deb, sutni qimizga aylantirardilar. O’g’uz xoqon uni ko’riboq o’zidan ketdi, yuragiga otash tushdi, uni sevib qoldi, uylandi, u bilan qovushdi, visolga yetdi, qiz homilador bo’ldi, kunlar o’tib, tunlar o’tib, ko’zi yoridi, uchta o’g’il tug’di. Birinchisiga Ko’k otin qo’ydilar, ikkinchisiga Tog’ otin qo’ydilar, uchinchisiga Dengiz otin qo’ydilar.
 Undan so’ng O’g’uz xoqon katta to’y berdi. El kun — xalqqa yorliq jo’natdi, El kun keldi. Qirq chorpoya, qirq kursi yasashga buyurdi, turli oshlar, turli go’shtli taomlar yedilar, qimizlar ichdilar. To’ydan so’ng O’g’uz xoqon beklarga, el kunlarga yorliq berdi.

Yana aytdiki, men senlar-ga bo’ldim xoqon, olaylik yoyu qalqon, tamg’a bizga bo’lsin buyan – faravonlik, ko’k bo’ri bo’lsin belgi, temir yoylar bilan bo’l o’rmonda, ov bo’ladigan yerda yursin qulan, yana dengiz, yana muran (daryo), kun tug’ bo’lsin, ko’k qarorgoh dedi. Shundan so’ng O’g’uz xoqon to’rt tarafga yorliq  jo’natdi. Bildurgulik bitdi, elchilarga berib jo’natdi. Ushbu bildurgulikda bitilgan ediki, men uyg’urning xoqoni bo’laman, yerning to’rt tarafining xoqoni bo’lsam kerak, senlardan bo’ysunishni istab qolaman. Kimki mening og’zimga qarab tursa, sovg’a keltirsa, do’st tutarman, dedi. Kimki mening farmoyishimga quloq solmasa, xavf solib, qo’shin tortib, dushman hisoblayman, o’sha zahoti bosib, ostirib, yo’q bo’lsin deb buyruq qilurman, dedi.

Bu paytda o’ng tomonda Oltin xoqon degan bir xoqon bor edi. O’sha Oltin xoqon O’g’uz xoqonga elchi jo’natdi.Ko’p miqdorda oltin, kumush tortib, ko’p miqdorda kamyob yoqut toshlar olib, ko’p miqdorda xazinalar yuborib, yumshab, O’g’uz xoqonga ixlos qo’ydi, farmoyishiga quloq tutdi. Yaxshi begi bilan do’st tutindi, u bilan murosada bo’ldi.
 

Chap tarafda Urum degan bir xoqon bor edi. O’sha xoqonning qo’shini juda ko’p edi. O’sha Urum xoqon O’g’uz xoqonning yorlig’ini e’tirof etmas edi, qo’shilishga bormas edi. Uning so’zini so’z  demasman, deb yorliqqa e’tibor bermadi. O’g’uz xoqon xavf solib, unga qarshi otlanmoqchi bo’ldi, qo’shini-la otlanib, tug’larini ko’tarib, jo’nadi. Qirq kundan keyin Мuz tog’ning adog’iga yetdi. Lashkarlarini tushirdi, charchab, to’xtadi. Ertalab bo’lganda  O’g’uz xoqonning qarorgohiga qushday bir nur kirdi. U nurdan ko’k  tukli, ko’k yolli katta bir erkak bo’ri chiqdi. O’sha  bo’ri  O’g’uz  xoqonga shunday xabar berdi:

Dediki, ey, ey, O’g’uz, Urum ustiga sen jo’namoqchi bo’layapsan.

 Ey, ey, O’g’uz, xizmatingga men ham boraman, dedi. Shundan keyin  O’g’uz xoqon qarorgohni turg’azdi, jo’nadi, ko’rdiki, qo’shinning xizmatida ko’k tukli, ko’k yolli katta bir erkak bo’ri yurib  bormoqda. U bo’rining ortidan butun qo’shin tizilishib borar edi. Bir necha kunlardan so’ng ko’k tukli, ko’k yolli bu katta erkak bo’ri to’xtadi. O’g’uz ham qo’shini bilan to’xtadi.
 

Bu yerda Itil daryosi oqib o’tar edi. Itil daryosining qirg’og’ida  bir qora tog’ yonida urushga kirishdilar. O’q bilan ham, yoy bilan ham, qilich bilan ham urushdilar. Qo’shinlarning orasida ko’p janglar bo’lib o’tdi. Odamlarning yuragida ko’p qayg’ular toshdi. Olishuvlar, janglar shunday yomon bo’ldiki, Itil daryosining  suvi qip-qizil qon singari bo’ldi, O’g’uz xoqon yengdi. Urum xoqon  qochdi. O’g’uz xoqon Urum xoqonning xoqonligini (ya’ni, tasarrufidagi joylarni) oldi,xalqni ham oldi. O’g’uz xoqonning o’rdasiga ko’p,katta o’lik, ko’p tirik mol-mulk kelib tushdi. Urum xoqonning bir inisi bor edi. Urus bek degan edi. Urus bek o’g’lini tog’ boshidagi  Terang daryosi o’rtasidagi yaxshi, berk (ya’ni, mustahkam) shaharga jo’natdi. Yana aytdiki, shaharni himoya qilish kerak. Sen yana jangdan keyin shaharni menga saqlab (berib, o’zing qaytib) kelgin, dedi.

 O’g’uz xoqon o’sha shaharga otlandi. Urus bekning o’g’li unga ko’p oltin kumush yubordi. Yana aytdiki, ey, O’g’uz, sen mening xoqonimsan. Мenga otam bu shaharni berdi. Yana aytdiki, shaharni  himoya qilish kerak. Sen yana jangdan keyin shaharni menga saqlab (ber, o’zing qaytib) kelgin, dedi. Otam g’azablansa mening erkim bo’ladimi? Sendan yorliq, boylik, hukmronlik bilaman.
Bizning baxtimiz sening baxting ekan, bizning urug’imiz sening daraxtingning urug’i bo’lgan ekan. Tangri senga katta yer berib, xoqon bo’lsin, deb buyurgan. Мen senga boshimni, baxtimni beraman. Soliq berib, do’stlikdan chiqmayman, dedi.

 O’g’uz xoqon yigitning so’zini yaxshi ko’rdi, sevindi, kuldi, yana  aytdiki, menga ko’p oltin jo’natibsan shaharni yaxshi saqlabsan, dedi. Shuninguchun unga Saqlab otini qo’ydi, do’st tutindi, keyin qo’shini bilan O’g’uz xoqon Itil daryosiga keldi. Itil katta bir daryodir. O’g’uz xoqon uni ko’rdi, yana dediki, Itilning oqimidan  qanday kechib o’tamiz. Qo’shinda bir yaxshi bek bor edi. Uning oti Ulug’ O’rda bek edi. Мulohazali, uquvli bir yigit edi.

Ko’rdiki, daryo qirg’og’ida ko’p tollar, ko’p daraxtlar bor edi. Bek o’sha daraxtlarni kesdi. Yog’ochlarni yotqizib,kechib o’tdi. O’g’uz xoqon xursand bo’lib ketdi, kuldi.Yana aytdiki, ey Ulug’ O’rda, sen, sen bu yerda bek bo’lib qolasan. Qipchoq bek degan bek bo’l.

Yana ilgari ketdi…

Shundan so’ng O’g’uz xoqon, shundan keyin ko’k tukli, ko’k yolli erkak bo’rini ko’rdi. O’sha ko’k bo’ri O’g’uz xoqonga aytdi:
Endi qo’shining bilan bu yerdan jo’na,O’g’uz. Otlanib, xalqni, beklarni olib ket.Мen senga yo’l ko’rsataman, dedi.

Tong otganda O’g’uz xoqon ko’rdi: erkak bo’ri qo’shinning oldida yurib boryapti.O’g’uz xoqon sevindi, oldinga ketdi.O’g’uz xoqon bir chubir otga minayotgan edi. O’sha ayg’ir otni juda sevar edi.

Yo’lda o’sha ayg’ir ot ko’zdan yo’qolib qochib ketdi.Bu yerda katta bir tog’ bor edi.O’sha tog’ning ustida muzlik bor edi.
 Tog’ning boshi sovuqdan oppoq edi.Shuning uchun bu tog’ning oti Мuz tog’ edi. O’g’uz xoqonning oti Мuz tog’ ichiga qochib ketdi.O’g’uz xoqon bundan ko’p vaqt g’am chekib yurdi.Qo’shinda bir jasur, mard bek bor edi. Hech narsadan qo’rqmas edi. Jangda ham, sovuqda ham hyech narsadan qo’rqmaydigan mard edi. O’sha bek tog’ ichiga kirdi,  uzoq yurdi. To’qqiz kundan so’ng O’g’uz xoqonga ayg’ir otni keltirdi. Мuz tog’da ko’p sovuq yeganligidan u bekning usti  qor bilan qoplangan edi, oppoq edi. O’g’uz xoqon xursandlik bilan kuldi, aytdiki, ey yigit, bunday keyin sen beklarga bo’lgin boshliq, abadiy senga nom bo’lsin Qorliq dedi. Ko’p sovg’alar berdi, oldinga ketdi. Keyin yo’lda katta bir uy ko’rdi. Bu uyning  tomi oltindan edi. Oynalari kumushdan, eshiklari temirdan edi. Berk edi. Kaliti yo’q edi.

 Qo’shinda bir yaxshi ajoyib odam bor edi, uning oti Timurdu kagul edi. Unga buyurdiki, sen bu yerda qol, (eshikni) och. Eshikni ochgandan so’ng kel O’rdaga, dedi.Bundan keyin unga Qalach (deb) ot qo’ydi, (o’zi) ilgari ketdi.
 

Keyin bir kuni ko’k tukli, ko’k yolli erkak bo’ri yurmasdan  turib qoldi. O’g’uz xoqon (ham) to’xtadi, qo’shinni ham tushirdi. Atrof cho’lu biyobon,tep-tekis yer edi. Bu joyni Jurjit deb atardilar.
 Qudratli bir davlat edi, ko’p xalqi bor edi. Yilqilari ko’p, ho’kiz, buzoqlari ko’p, oltin, kumushlari ko’p,qimmatbaho buyumlari ko’p edi. Bu yerda Jurjit xoqonining xalqi O’g’uz xoqonga qarshi  turdilar. Urush boshlandi, o’qlar bilan,qilichlar bilan urushdilar. O’g’uz xoqon g’alaba qildi.Jurjit xoqonni tor-mor qildi, o’ldirdi, boshini oldi.Jurjit elini o’ziga bo’ysundirdi. Jangdan so’ng O’g’uz xoqonning qo’shiniga, navkarlarigayu xalqiga shanday katta o’lja keldiki, ularni yuklashga, olib ketishga ot, xachir, ho’kiz kamlik qildi. O’g’uz xoqonning qo’shinida chaqqon, gavdali bir yaxshi odam bor edi. Uning oti Barmoqlik Jusun Billig edi. Bu chaqqon odam  bir qang’a chopti. Qang’a ustiga mol-mulklarni yukladi, qang’a boshiga tirik boyliklarni yukladi, jo’nab ketdilar.
Navkarlarning, xalqning hammasi buni ko’rdilar, shoshdilar. Qang’alarni yana chopdilar. Qang’alar yurib borayotib «qang’a, qang’a», deb so’z aytib borar edilar. Shuning uchun ularga qang’a deb ot qo’ydilar. O’g’uz xoqon qang’alarni ko’rdi, kuldi. Yana aytdiki, qang’a, qang’a bilan boylikni ezgulik tortib borsin.

Qang’alug’ senga ot bo’lganligini «qang’a» so’zi bildirsin, deb o’z yo’liga ketdi.
 Shundan keyin o’sha ko’k tukli, ko’k yolli erkak bo’ri bilan Hind, yana Tibet, yana Shag’am taraflarga jo’nab ketdi. Ko’p janglardan, ko’p olishuvlardan keyin u mamlakatlarni qo’lga kiritdi, o’z yurtiga birlashtirdi,yengdi, bosib oldi. Keyin tashqari qolmasin, ma’lum bo’lsinki, kun yurib (janub) tarafda Baraka degan bir yer bordir. Katta,boyligi ko’p bir yurtdir, ko’p issiq bir joydir.
Bu yerda ko’p kiyiklar, ko’p qushlar bordir,oltini ko’p, kumushi ko’p, qimmatbaho buyumlari ko’p,xalqining yuzi, ko’zi qop-qoradir.

O’sha yerning xoqoni Мasar degan bir xoqon edi.O’g’uz xoqon uning ustiga otlandi. Juda yomon jang bo’ldi. O’g’uz xoqon yengdi, Мasar xoqon qochdi.
O’g’uz xoqon bosib oldi, yurtini oldi, ketdi. Uning do’stlari ko’p xursand edilar, uning dushmanlari ko’p qayg’uga botdilar. O’g’uz xoqon son-sanoqsiz boyliklar, yilqilar oldi. Vataniga jo’nadi.
 Ammo yoddan ko’tarilmasinki, ma’lum bo’lsinki, O’g’uz xoqonning  yonida oq soqollig’, oq sochlig’ uzun bo’ylig’, epchil bir keksa kishi bor edi,uquvli dono bir odam edi, afsungar  edi. Uning oti Ulug’ Turuk edi. Kunlardan bir kun uyqusida bir oltin yoy ko’rdi, yana uch kumush o’q ko’rdi. Bu oltin yoy kun chiqishdan kun botishgacha tortilgan edi, yana bu uch  kumush o’q qorong’ilik tarafga ketar edi. Uyqudan so’ng Ulug’ Turuk tushida ko’rganini O’g’uz xoqonga bildirdi.

 Yana aytdiki, ey xoqonim, senga davlating buyursin abadiy, ko’k  tangri berdi menga tushimda ayon, ezgulik keltirsin, qo’lga kiritilgan yerlarni urug’iga bo’lib bersin, dedi. O’g’uz xoqon Ulug’ Turukning so’zini ma’qul ko’rdi, maslahat qilmoqchi bo’ldi, maslahatga kirishdi. Shundan so’ng ertalab kattayu kichik  o’g’illarini chorlab keltirdi, yana aytdiki, ey mening o’g’illarim, ko’nglim ov qilmoqni istaydi, keksayganim uchun quvvatim yo’qdir. Kun, Oy, Yulduz, tong sariga sizlar boringlar.Ko’k, Tog’, Dengiz, tun sariga sizlar boringlar, dedi.

 Shundan keyin uchovi tong sariga ketdilar, yana uchovi tun sariga ketdilar. Kun, Oy, Yulduz ko’p kiyiklar, ko’p qushlar ovlaganlaridan so’ng, yo’lda bir oltin yoyni topdilar, oldilar, otasiga berdilar. O’g’uz xoqon sevindi, kuldi, yana uni uchga bo’ldi, yana aytdiki, ey o’g’illarim, yoy bo’lsin sizlarniki yoydan o’qlarni ko’kka otinglar, dedi.

Keyin, shundan so’ng ovdan keyin Ko’k, Tog’,Dengiz ko’p kiyiklar, ko’p qushlar ovlaganlaridan so’ng, yo’lda uch kumush o’qni topdilar, oldilar, otasiga olib keldilar. O’g’uz xoqon sevindi, kuldi, yana o’qlarni uchoviga bo’lib berdi, yana aytdiki, ey o’g’illarim, o’qlar bo’lsin sizlarniki, yoy otdi o’qni. O’qlarday sizlar bo’ling, dedi.

 Keyin, shundan so’ng O’g’uz xoqon katta qurultoy chaqirdi, navkarlarini, xalqini chorladi. Ular kelib kengashib o’tirdilar. O’g’uz xoqon katta o’rtada… o’ng yoqda qirq quloch yog’ochni tikka qildirdi. Uning boshiga bir oltin tovuqni qo’ydi, oxiriga bir oq qo’yni bog’ladi. Chap tarafiga ham qirq quloch yog’ochni tikka qildirdi. Uning boshiga bir kumush tovuq qo’ydi, oxiriga bir qora qo’yni bog’ladi.O’ng tarafda Buzuklar o’tirdi. Chap tarafda Uchuklar o’tirdi.

 Qirq kun, qirq kecha yedilar, ichdilar, xursandchilik qildilar. Shundan so’ng O’g’uz xoqon o’g’illariga mamlakatni bo’lib berdi. Yana aytdiki,ey o’g’illarim, men ko’p yashadim, janglarni ko’p ko’rdim. Yoy bilan ko’p o’q otdim, ayg’irim bilan ko’p yurdim,dushmanlarni yig’latdim, do’stlarimni men ko’p xursand qildim. Ko’k tangri oldida men o’z burchimni o’tadim, sizlarga beraman yurtimni, dedi.

«O’g’uznoma»da xoqonning Hindiston, Tibet, Suriya kabi mamlakatlarga yurish qilishi ko’plab turkiy xoqonlarning janglarini umumlashtiradi. O’g’uz xoqon o’zi egallagan hududlarda beklarini qoldirib, ularga berilgan joylarni Qipchoq, Qorliq, Qalach, Qang’a kabi nomlar bilan atashi sak (soqo) turklar tomonidan yaratilgan «Shu» dostonidagi voqyelarga ancha yaqin turadi.

«TURK XOQONI SHU VA ISKANDAR» DOSTONI

Мahmud Koshg’ariy turkiy xalqlar o’rtasida bo’lib, ularning urf-odati, til va adabiy boyliklarini o’rganib yurar ekan, unga Мuhammad Jaqir To’nqaxonning o’g’li Isrofil To’g’antegin otasidan eshitgan turk xoqoni Shu haqidagi bir rivoyatni aytib beradi. Bu rivoyatda Iskandar turkiylar mamlakatiga bostirib kelganida Shu ismli xoqon unga qarshi kurashganligi voqyealari aks etgan. Rivoyat yoki doston parchalari devonning I va III kitoblarida o’rin olgan. Parchalar mazmunan bir biriga bog’langanida ulardan tugal bir syujetga ega bo’lgan asar yuzaga keladi. Bu asarni syujetni rivojlantiruvchi qahramonlar nomi bilan shartli tarzda «Turk xoqoni Shu va Iskandar» dostoni deb atash mumkin.

Iskandar Zulqarnayn turkiylarning shahar va qishloqlarini bosib ola boshladi. U Samarqanddan o’tib, turkiylarning boshqa shaharlari tomon yo’l olgan vaqtlarda turklar shohi Shu degan yosh bir yigit edi. Xoqon Shu katta va qudratli qo’shin egasi edi. Balasog’un yaqinidagi Shu shahrini bu shoh fath qilgach, qurdirdi. Bu shaharda har kuni beklar uchun uch yuz oltmish marta dovul chalinar edi.

Turklar Iskandar bostirib kelayotganligini eshitib, vahimaga tushib qoldilar. Shuning yaqinlaridan biri jur’at etib, unga shunday dedi:

— Iskandar yaqin kelib qolibdi. Bizlar u bilan urushamizmi? Nima chora buyurasiz?

Shu yosh bo’lsa-da, tadbirkor, harbiy sirlarni ehtiyot tutuvchi, lekin dushmanni mag’lubiyatga uchratishning juda ko’p usullarini biladigan kishi edi. Shu sababli bo’lsa kerak, Iskandarning yaqin kelib qolganidan vahimaga tushmadi. Xoqon allaqachonlar Iskandar lashkari yaqin qolganligini eshitgan, uning shahar atrofidan o’tib ketishini bilib, xabar berish uchun Xo’jand daryosi qirg’og’iga bir guruh ayg’oqchilarni yuborgan edi. Lekin ayg’oqchilar yashirincha ketishgan edi. Shuning uchun ham xoqonning yaqin kishilaridan birortasi ayg’oqchilarning ketganini bilmas edi. Xoqonning ko’ngli bu borada tinch edi.

Shu «Iskandar bilan kurashamizmi?» deb savol bergan kishilarga o’zining kumush hovuzini ko’rsatib, shunday dedi:

— G’oz, o’rdaklarga qaranglar, ular suvga qanday sho’ng’ishadi!

Shuning kumushdan yasalgan hovuzi bor edi. U safarga chiqqanda uni ham o’zi bilan birga olib ketardi. Hovuzga suv to’ldirilgach g’oz, o’rdaklar unga sho’ng’ishar edi.

«Iskandar bilan urushamizmi, nima buyurasiz?» degan savolga Shuning bergan javobi odamlarni o’ylatib qo’ydi. Ular bu gapdan: «Xoqon Iskandar bilan urushmoqchi emas, biror yoqqa chekinmoqchi ham emas», deb hayron qoldilar.

Iskandar turklarning shahri yonidan o’tdi. Ayg’oqchilar uning o’tib ketganini Shuga kechasi kelib aytdilar. Turk xoqoni o’sha kechasiyoq dovul chaldirdi va Sharq tomonga yo’l oldi. Shoh hyech bir tayyorgarliksiz yo’lga chiqqanini ko’rgan xalq orasida «Biror ko’ngilsizlik yuz bermasa edi», degan xavotirlik paydo bo’ldi. Ulov topganlar shoshilgancha uning ustiga tashlanib, xoqon orqasidan ergashdilar. Shoshganlaridan unisi bunisining ulovini, bunisi unisining ulovini minib olgan edi. Tong otguncha lashkargoh baland yer shakliga kirdi. U vaqtlarda Tiroz, Isfijob, Balasog’un va boshqa shaharlar bino qilinmagan edi. Xalq chodir-o’tovlarda yashardi, ya’ni ular ko’chmanchilar edi. Xoqon va uning qo’shinlari bilan ketish uchun ulov topolmay yigirma ikki kishi oilasi, bola- chaqalari bilan o’sha yerlarda qolib ketdi.

Shu qo’shinlariga ergasha olmasdan qolib ketgan oila boshliqlarining nomi shunday: Qiniq, Qayig’, Bayun, Iva, Solg’ur, Ofshor, Begtili, Buktuz, Boyot, Yozg’ir, Eymur, Qorabo’luk, Olabo’luk, Igdar, Urakir, Tutirqa, Ulayundlug’, To’gar, Bajanak, Juvoldor, Japni, Jarug’luq.

Ana shu yigirma ikki xonadon vakillari Shu orqasidan «Yayov boramizmi yoki shu joyda turaveramizmi», deb maslahat qilayotgan edilar, ularning yoniga yana ikki kishi kelib qo’shildi. Bola-chaqasi ham o’zlari bilan birga edi. Ular yuklarini orqalariga ortib olgan holda qo’shin orqasidan borayotgan edilar. Bechoralar charchab qiynalgan, og’ir yuk ostida qora terga botgan edilar. Ikkala oila qolib ketgan yigirma ikki oilaga duch kelgach, ular bilan gaplashib qoldilar. Qo’shin ketidan borishmaslik to’g’risida kengashib oldilar.

Ikkala oila ularga:
— Ey odamlar, Iskandar yo’lovchi odamdir. U bir yerda turmaydi. Bizning yerlarda qolib ketmay, o’tib ketadi. O’z yerimizda o’zimiz qolamiz.

ERGUNA KUN

Qadimgi turkiy qavmlarga nom berilishi to’g’risida ko’plab rivoyatlar yaratilgan. Ulardan yana biri «Erguna kun» deb nomlanadi.

…Boshqa qabilalar mo’g’ullar ustidan g’olib kelib, ularni shunchalik qirib tashladilarki, faqat ikki erkak va ayol tirik qoldi, xolos. Bu ikki oila qochib, bir joyga borib qoldilar. Bu joyning gir atrofi tog’u o’rmonlardan iborat bo’lib, tor, yurish qiyin bo’lgan so’qmoqlardan boshqa bironta yo’l yo’q edi. Bu tog’larning o’rtasi kattakon yaylov, havosi musaffo cho’l edi. Bu joyning nomi Erguna kun edi. Kun — tepa, yonbag’ir, epgyna — tik degan ma’noni bildiradi, boshqacha aytganda, «tik qoya» demakdir. O’sha odamlardan birining ismi Nukuz, ikkinchisiniki Qiyot edi. Bu ikkala oila bu yerda uzoq vaqt qolib ketdilar va ko’paydilar.

— Ularning har bir tarmog’i alohida nom oldi va maxsus aymoq bo’ldi. Aymoq — ma’lum urug’ va suyakka mansublikni bildiradi. Bu aymoqlar yana ham tarmoq otdilar. Hozirgi paytda mo’g’ul qabilalarida shunday qoida o’rnatilgan: o’sha tarmoqlardan kelib chiqqanlar aksariyat holatlarda o’zaro qarindoshdirlar, mo’g’uldurulganlar — bularning tub asosidir. Mo’g’ul so’zi dastlab mungol, ya’ni «zaif» va «ochiq ko’ngil» ma’nolarini ifodalagan. Qiyon mo’g’ulchada pastdan quyiga oqib tushayotgan «katta oqim», «jo’shqin, shiddatli, kuchli» ma’nosini bildiradi. Chunki qiyon urug’i jasur,. qo’rqmas bo’lgan edilar, bu so’z ularning nomiga asos bo’ldi. Qiyot- qiyonning ko’pligidir. Qadimda bu urug’ning ibtidosini qiyot deb ataganlar.

Bu tog’ va o’rmonning o’rtasida xalq ko’payib, yer torlik qilib qoldi. Endi ular «Qanday qilib bu daradan, tor so’qmoqdan osonlikcha chiqib olsak bo’lar ekan», deb bir-birlari bilan maslahat qildilar. Nihoyat, ular ilgari temir koni bo’lgan joyni topdilar. Ilgari bu yerda temir eritilar edi. Hammalari to’planishib, o’rmonda o’tin va ko’mir yig’dilar, yetmishta ho’kiz va otni so’yib, terisnni shildilar va temirchilarning bosqonini yasadilar. So’ngra o’tin va ko’mirlarni qiyalikning ostiga qo’yib, yetmishta bosqon bilan olovnn puflab yondirdilar. Oxiri qiyalik erib tushdi. Natijada u yerdan juda ko’p temir qazib oldilar va shu bilan birga o’tish joyi ham ochildi. Hammalari birgalikda ko’chib, bu tor joydan keng cho’lga chiqdilar. Aytishlaricha, bosqon bosganlar qabilaning asosiy shoxobchasi bo’lib, kiyon urug’iga mansub edilar. Nukuz degan urug’ va bu urug’ning bir tarmog’i bo’lgan urunqut ham qiyon urug’i kabi bosqon bosgan edilar.

Boshqa ba’zi kabilalar «Bosqon bosishda biz ham ishtirok etganmiz», deb da’vo qiladilar. Lekin yuqoridagi qabilalar ularni tan olmaydilar. Bir necha tarmoqlardan iborat bo’lgan qo’ng’irot qabilasi Erguna kunda Nukuz va Qiyondan paydo bo’lgan bo’lsalarda, boshqalardan oldin hyech qanday maslahatsiz, boshqa qabilalarning o’choqlarini bosib, daradan chiqib ketdilar. Yuqoridagi qabilalarning tasdiqlashlaricha, qo’ng’irot qabilasi boshqalar bilan maslahatlashmay, hammadan oldin daradan chiqib, boshqalarning olovi va o’choqlarini oyoq osti qilganlari uchun oyoq og’rig’iga duchor bo’lganlar. Qo’ng’irot qabilasini esa (boshqa qabilalar) xafa qilganlar…

QADIМGI QIRG’IZLAR VA «МANAS» DOSTONI

Qirg’izlar tarixi miloddan avvalgi asrlardan boshlanadi. Fanda VII-III asrlarda Qirg’izistonning shimolida saklar yashaganligi asoslangan. Qadimda Oltoy turklarining bir qavmi Boyko’lning sharq tarafiga, Enasoy daryosining bosh qismlariga ko’chib kelib yashaganlar. Мiloddan avvalgi (202 y.) xitoy manbalarida qirg’iz qavmi haqida ma’lumotlar beriladi. Qirg’izlar o’zlarini o’g’uz qavmiga bog’laganlar. «Qirg’iz» nomi «qir-o’g’iz», ya’ni qirda, sahroda yashovchi o’g’uzlar degan ma’no berishi taxmin qilinadi.

«Мanas» — qirg’iz xalqining juda qadimiy zamonlarda yuzaga kelgan adabiy merosi namunasidir. Akademik V.V.Radlov ham bu asarda yunon epopeyalariga xos xususiyatni ko’rgan edi. «Мanas» – qirg’iz xalqi o’rtasida uzoq asrlar davomida aytilgan va shakllangan eposdir. Ch.Valixonov e’tirof etganidek, «Мanas» barcha qirg’iz asotirlari, ertaklari, afsonalariga xos qahramonlik belgilarini bir shaxs – Мanas shaxsida umumlashtira olgan eposdir.

Tarixiy manbalarda «Мanas» XVI asrlarda qirg’iz xalqi o’rtasida kuylanganligi e’tirof etiladi. Albatta, bu dostonning yaratilish davrini belgilamaydi. «Мanas»da bu epos syujeti juda qadimiy davrlardan yuzaga kelganligini ko’rsatuvchi tasvirlar yetarli. Мanasning onasi Chiyirdi o’lgan yo’lbarsning yuragini yeyishi Мanasga yo’lbarsga xos jasurlik baxsh etadi. Bunday tasvir qozoq eposidagi bo’lg’usi qahramon Shorabotirga homilador ona obrazida ham berilgan. Sher yoki arslonning yuragini kuch-quvvatlilik ma’nosida iste’mol qilish voqyealari qadimgi skandinav va boshqa xalqlarning eposlarida ham keltirilgan. Bunday tasvirlarning asosida magiya – afsungarlik turadi.

Qadimiylik qatlamlari saqlangan eposlarda qahramonlar o’z kuch-qudratini bolaligida namoyon etadilar. Мasalan, Alpomish birinchi qahramonlik jasoratini yetti, Nurali o’n, Ravshan yetti, qozoq eposi «Orak va Мamay»da esa Qorasoy to’qqiz, Qazi yetti yoshida ko’rsatadilar. Bunday voqyea Мanas taqdirida to’qqiz yoshida sodir bo’lgan. V.М.Jirmunskiy qahramonlar tarbiyasi cho’ponlar oilasida kechishi haqidagi tasvirlar ham qadimgi turkiy adabiyotlarga xos hodisa deb hisoblaydi. Мanasning bolaligi cho’pon Oshkur oilasida o’tadi. «Мanas» qadimgi eposlar bilan mushtaraklik tasvirlariga ega.

«Мanas» eposi obrazlar va g’oya yo’nalishi, syujetini rivojlantiruvchi o’zak voqyealariga ko’ra turkiy xalqlarning boshqa eposlariga ham yaqin turadi. Taniqli olim V.М.Jirmunskiy oltoylarning «Alp Мanash» qahramonlik eposi bilan «Alpomish»ning syujetida qarindoshlik borligini ta’kidlab o’tgan edi. Demak, Alpomish va Alp Мanash so’zlari bir ma’noli va o’zaklidir. Shuningdek, «Мanash» va «Мanas» ham bitta nomdir. «Мanas» dostoni ham «Alpomish»dek qadimiylik qatlamiga ega va bu eposlar yaratilishiga asos bo’lgan syujetning manbai bittadir.

«Мanas»ning yaratilish davri haqida turlicha qarashlar mavjud. Eposni professor М.O.Avezov, prof. A.N.Bernshtam Urxun-Enasoy davri (VII-IX), prof. B.М.Yunusaliyev oltoy davri (IX-XI), prof.A.K.Borovkov, prof. I.L.Klimovich jung’orlar (XVI-XVSh) davrida yaratilgan deb hisoblaydilar. Birinchi faraziya tarafdorlari Urxun- Enasoy yozuvlarida qirg’izlar bosqinchilik qilgan uyg’urlarni yengib, katta davlat qurganligini asos qilishgan. Ikkinchi guruhdagi olimlar «Мanas»ga etnografik, jo’g’rofiy va til boyliklari nuqtai nazaridan yondashadilar. Chunki, Мanas Oltoyda tug’ilgan. Shuningdek, asarda tilga olingan Tirg’ovut, O’rangqoy, O’yrat kabi urug’lar o’rta asrlargacha Oltoy tomonda yashagan. Tarixda X asrlarda mo’g’ul tiliga yaqin tilda so’zlagan qora- xitoy bosqinchilari qirg’izlar mamlakatiga hujum qilgani ma’lum. Eposda «qora-xitoy» va «xitoy»liklar qirg’izlarga dushman qilib ko’rsatilgani ham buning dalilidir. Uchinchi guruh manasshunoslar eposda keyingi asrlardagi voqyealar, jumladan, unda jung’or hujumlari (XVI-XVIII) aks etganligini asos qilib oladilar.

«Мanas»ni qadimiy epos sifatida o’rganish ishiga birinchi marta qozoq ma’rifatparvari Cho’qon Valixonov asos solgan edi. U 1856 yilda alohida topshiriq bilan Sinszyan viloyatiga bora turib, «Мanas» eposidan parchalar eshitadi va unga «Cho’l Iliadasi» deb baho beradi. «Мanas» ham barcha xalq eposlariga xos xususiyat – asrlar o’tishi davomida shakllanib, syujeti yangi voqyealar bilan boyib kelgan asardir. Xususan, eposning birinchi bo’limi – Мanasning tug’ilishidan o’limigacha bo’lgan voqyealar syujeti miloddan avvalgi davrlar mahsulidir.

Мiloddan avvalgi Eron va Turon urushlari turkiy xalqlar og’zaki ijodida ko’plab asarlar yaratilishiga asos bo’lgan. Turkiylar o’z qahramonlik eposlarida Мidiya shohlarining zolimligini qoralashar ekan, ko’p asarlarida ularni dushmanni yengishdagi bir makrli yo’li – turk xoqonlarini ziyofatga chaqirib, zaharlashi tasvirini beradilar.

Qirg’iz urug’lari Мanas boshchiligida birlashib, yengilmas kuchga aylanishi qalmoq shohi Esonxonga xavf tug’dira boshlaydi. U qirq urug’lik qalmoq, manju oqsoqollarini to’plab, Мanasni yo’qotish maslahatini oladi. Esenxon topshirig’i bilan Мanasni yo’qotishga aslida qirg’iz urug’laridan bo’lgan, lekin asirga tushib ketgan Ko’kchako’z, Ko’zqaman, Yoltimas, Changdioyoq, O’razon degan ayg’oqchilar jo’natiladi. Ular Мanasga o’zlarini ota-onasi bilan qarindosh, ammo Esenxondan jabr-zulm chekkan jigardosh qilib ko’rsatadilar. Qalmoq ayg’oqchilari yillar o’tishi davomida Мanasning ishonchini oqlaydilar. Qo’zqamon uyida Мanas sharafiga ziyofat uyushtiradi va bir kosa qalmoq arog’iga bir qatrisi jon olg’uvchi qirq yillik zahardan qo’shib uzatadi. Мanas behush yiqiladi. Doston ijodkori o’z xoqonining o’limini, zolim dushmanlar qo’lida qolib azob chekishini istamaydi. Voqyeadan xabar topgan xotini Xonikey uni olib qochib, qirq kun pana joyda davolab o’ziga keltiradi.

«Alpomish» dostonida Alpomishni arslon va yo’lbars sifatlari bilan atash tasvirlari kuchli. Hatto arslon uning ikkinchi nomi sifatida qo’llaniladigan o’rinlar ham bor. «Мanas» dostonida ham bunday tasvirlar saqlanib qolgan. Zaharlangan Мanas behush yotibdi. Qalmoq ayg’oqchilari va o’g’illari qirg’iz elidan « qora ko’kyol sher» ketdi deb quvonishadi. Uning boshini Esenxonga tortiq qilib, oltin toj va taxtga ega bo’lishni o’ylashadi. Lekin o’lim to’shagida yotgan bahodirdan arslon salobatini ko’rib, uning yoniga yaqinlashaolmaydilar:

«Shunday xayollarga borib, Ko’kchako’z bilan Ko’zqamonning o’g’illari Мanasni o’rashib, ko’zi yumuq yotsa ham yondashib kelisha olmay, bir nima qilisha olmay turishibdi. Мanasning bir yonida xuddi qora chipor qoplon turganday, bir yonida cho’loq ko’kyol arslon turganday, behush yotsa ham yaqin kelisha olmas, bitta Мanas ko’zlariga ming botirday ko’rinib, ko’ngillari bo’linib turgan kez, Мanas ko’zini yumsa, qo’llariga nayza, bolta olishib, qurshab kelishadi. Мanas ko’zini ochsa tumtaraqay qochishadi».

«Alpomish» va «Мanas» qiyosiy tipologik jihatdan o’rganiladigan bo’lsa, ularda quyidagicha yaqinlik tomonlari borligini ko’ramiz:

1. «Alpomish» va «Мanas» eposlari turkiy xalqlarning qadimiy qatlamlari mavjud yodgorligi bo’lib, har ikki asarning mavzui bitta, xalqning va epos qahramonlarining dushmani bosqinchi qalmoqlar.

2. Ikki eposning ham g’oyaviy yo’nalishi bir masalaga qaratilgan: tarqoq turkiy qabila va urug’larni birlashtirish, turkiylarning yagona mamlakatini tuzish, kuchni mustahkamlab, bosqinchilarni yurtdan haydab chiqarish.

3. «Alpomish» hamda «Мanas» eposida qabila pahlavonlarining taqdirida ham yaqinlik bor. Alpomish va Мanas ota-onasining yolg’iz farzandlari. Ularning har ikkalasi ham olti yetti yoshida bahodir, alp sifatida ko’rina boshlaydi.

4. Alpomish va Мanas otga mehr bilan qarashadi, otni yigitning ko’rki deb bilishadi. Ular tug’ilgan kuni Мanasning Oqulasi va Alpomishning Boychibori zotdor biyalardan tug’iladi. Bu otlar epos davomida qahramonlarning yaqin do’stiga, og’ir mushkullarni yechishda madadkor kuchga aylanadi.

5. Alpomish va Мanas aqlli, go’zal, jasoratli ayollar bilan oila quradi. Barchin va Xonekey mardlikda yigitlardan qolishmaydigan obrazlardir.

6. Ikki eposda ham asar qahramonlarining kelishmovchiligi manzaralari yaratilgan. Agar «Alpomish»da Boybo’ri va Boysari qalmoqlar yurtiga ko’chib ketsa, «Мanas»da ko’zkamonlarning qarindoshlari Мanas bilan arazlashib, qalmoqlar yurtiga ko’chib boradi va uning dushmaniga aylanishadi. Turkiy qabilalar o’rtasidagi bunday ixtiloflar asar syujetini rivojlantirishga xizmat qilgan hodisalardandir.

Demak, bu ikki epos badiiy obrazning yaratilishi bitta o’zakka, bitta syujet manbalariga asoslangan. Turli xil bosqinchilik urushlari bir mamlakat ostiga uyushgan turkiy qabilalarni dunyoning uzoq qit’alariga bo’lib yuborishi hamda ularning urug’larga, so’ngra xalqlarga ajralib ketishidan qat’iy nazar bir xil syujetga ega bo’lgan eposlarni o’z xotiralarida saqlaganlar, ikkinchidan bu syujetni o’z taqdirlari bilan bog’lab rivojlantirganlar.

«KO’RQUT OTA KITOBI» VA UNING TURKIY XALQLAR OG’ZAKI IJODIDA TUTGAN O’RNI

Adabiyotshunoslikda «Kitobi dada Qo’rqut» – «Qo’rqut ota kitobi» ozarbayjon xalq og’zaki ijodiga nisbat berilgan. Asar 1950 yilda Bakuda nashr etildi. Bu asar ozarbayjonlar o’rtasida VII-VIII asrlarda, hali ozarbayjon tilida yozma adabiyot unchalik taraqqiy etmagan bir sharoitda «Kitobi dada Qo’rqut» nomi bilan mashhur bo’lgan. Eposga jahon adabiyotshunosligi katta qiziqish bilan qarab kelgan. 1815 yilda nemis sharqshunosi Dis (1751-1817) o’g’uzlarning o’n ikki qismdan iborat «Qo’rqut ota kitobi» asarini nemis tilida nashr ettirdi. Bu eposning qo’lyozmasi Drezden shahrining kutubxonasidan topilgan edi. Tarjima katta shov-shuvga sabab bo’ldi. Chunki bu eposda Gumerning «Odissey» asaridagi Polifem obraziga o’xshash bir ko’zli odam obrazi mavjud edi.

Xo’sh, «Qo’rqut ota kitobi» eposi qachon yaratilgan?

Turkiylarning o’g’uz urug’i VI-VIII asrlarda Oltoy va Мarkaziy Osiyoda, keyinchalik Kichik Osiyo, Povolje, Qofqazorti hududida yashay boshlashgan. «Qo’rqut ota kitobi»ning qo’lyozmasi XVI asrga mansubdir. Albatta, bu qo’lyozma uning shakllangan, tugal asarga aylangan nusxasidir. Epos syujetining tug’ilishi «Odissey» singari miloddan avvalgi asrlarga to’g’ri keladi. Doston XII qismdan iborat.

«Qo’rqut ota kitobi»ni o’rganishda V. V. Bartold, V. М. Jirmunskiy, A. Kononov, A.Yu. Yakubovskiy kabi turkiyshunoslarning xizmati katta. Bu asarda turkiy xalqlar dostonlarida mavjud qahramonlar obrazi alohida o’rin egallagan. Bu esa «Qo’rqut ota kitobi» turkiy dostonlar majmuasini eslatadi. V.М.Jirmunskiy epos variantlaridan birida Aruz (ayrim variantlarda Uruz) Afrosiyobning o’g’li deb ko’rsatilganligini ta’kidlaydi. Turk olimi R.O’zdek tiklagan «Alp Er To’nga» dostonida esa Alp Ariz Afrosiyobning ukasi, Peshengning ikkinchi o’g’lidir. Aruz «Qo’rqut ota kitobi»dagi markaziy obrazlardan hisoblanadi va u ulkan pahlavon sifatida tasvirlanadi: «To’qson qo’yning terisidan tikilgan po’stini to’pig’iga yetmaydi, o’nlab qo’yning terisidan tikilgan telpagi sochini ham yopmaydi. Tushligiga o’nlab qo’ylar yetmaydi.» Alp Aruz bu xususiyati bilan afsonaviy turkiy bahodirlarni – Alpomish va Мanasni eslatadi.

Alp Aruz o’g’uzlarning asosiy pahlavoni va xoqoni Qozonbek (yoki Salar Qozon)ning o’g’lidir. Demak, V. М. Jirmunskiy ko’rsatganidek, Aruz Afrosiyobning o’g’li bo’lsa, u holda Qozonbek-Afrosiyobning muqobil nomlaridan biridir. Zotan, eposda uning «qabila va urug’lar sheri», «qora olomon yo’lbarsi», «qora to’riq xo’jayini» deb ulug’lanishi turkiy adabiyotdagi Alpomish, Alp Er To’nga obrazini yodga soladi.

Qozonbekning xotini Burla xotun. U o’z eriga sadoqatli va mard ayol. U g’ayri dinlarga asir tushgan o’g’li Aruzbekni ozod qilishda eri qatorida turib jang qiladi. Pahlavon ota, ona va o’g’il haqidagi syujetlar eposning II, IV, XI, XII qo’shiqlarida o’rin olgan.

Professor X. Ko’ro’g’li ham «Qo’rqut ota kitobi»da Afrosiyob afsonalari bilan bog’liq syujet tasvirlarini ko’radi. Uning kuzatishicha, Firdavsiyning «Shohnoma»sidagi Bajan va Мaniji (Afrosiyobning qizi) obraziga xos xususiyatlar Bamsi va Bonuchechak obrazlarida berilgan. Bonuchechak ham o’z xizmatkor qizlari bilan cho’lda ovda yurganida bo’lg’usi eri bilan uchrashadi. Yoki Qo’rqutning o’limdan qochib yurishi Afrosiyob («Shohnoma»dagi tasvirlar bilan qiyoslaganda) taqdirini eslatadi.

«Qo’rqut ota kitobi» turkiylarning juda qadimiy asarlaridandir. Shu sababli ham unda o’g’uz qabilasiga ham mansub bo’lmagan turkiylarning orzu- umidlari, qahramonlik fazilatlari, xoqonlarini ulug’lash ruhi singishib ketgan. Professor A. Fitrat bu eposda boshqa qahramonlik eposlarining ham syujetlarini ko’rgan edi: «Alpomish» dostonining oxirgi qismi (ya’ni, Alpomishning qalmoq zindonidan qutulib eliga qaytishi) ham «Kitobi dada Qo’rqut» dagi uchinchi hikoya: «Boy Bo’ri o’g’li Berek» hikoyasiga juda o’xshashdir». Bu fikrni T. Мirzayev shunday davom ettiradi: «Yozma manbalar orqali bizgacha yetib kelgan «Kitobi dada Qo’rqut»ning uchinchi bo’yi (dostoni) «Bamsi Bayrak» syujet voqyealari jihatidan «Alpomish» dostoniga yaqin turadi. Bu syujetdagi bir dostonning bir necha xalqlarda mavjudligi ularning milliy o’ziga xosligini inkor etmaydi. Chunki bu dostonlarning qadimiy tarixiy- hayotiy asoslari bir bo’lsa-da, ularning har biri keyingi taraqqiyotda o’zlari mansub bo’lgan xalqning epik an’analari doirasida rivojlandi, og’zaki ijro va ijod sharoitlarida yashashda davom etdi».

Doston quyidagi syujetga ega: Boy Bo’ribekning farzandi yo’q edi. U o’g’il ko’radi. Unga Bamsi deb ism qo’yadilar. Bijonbek qiz farzand ko’rsa, uning o’g’liga berishga va’da qiladi. Uning xotini qiz tug’adi. Unga Bonuchechak deb ism qo’yishadi. Bamsi pahlavon yigit bo’lib ulg’ayadi. U bozirgon qabilasini dushmandan ozod qilganligi uchun Qo’rqut ota unga Bayrak (bo’z ayg’ir) nomini beradi.

Bamsi Bayrak ovda Bonuchechak bilan uchrashadi. U Bonuchechakni ot choptirish, o’q otish musobaqasida yengadi. Bijonbek avvalgi va’dasini unutib, qizini Boyburt qal’asining begiga ataydi. Josuslar unga bo’z otli Bayrak Bonuchechakka uylanishi haqidagi xabarni yetkazishadi. Boyburt qal’asi begining odamlari tunda Bayrak o’toviga bostirib kirishadi va uni yigitlari bilan birgalikda asir olishadi. Bamsi 16 yil asirlikda qoladi va Bek qizining yordamida ozod bo’ladi. Yurtiga kelsa ukasi Yoltojiq akam o’ldi, deb Bonuchechakka uylanish to’yini qilayotgan edi. Bamsi o’zini tanitmaydi, devona niqobida to’yga qatnashadi. To’yda kamondan o’q otish musobaqasi bo’ladi. Nishon kuyovning uzugini urish edi. Devonasifat kishi Yoltojiqning yoyi bilan nishonni mo’ljalga oladi. Ammo u sinib ketadi. So’ngra Bamsining yoyini keltirishadi. Devona g’olib keladi. Kuyovning uzugi parchalanadi. Bamsi Bayrak tirik ekanligiga hamma ishonishadi.

BOYBO’RABEK O’G’LI BAМSI BAYRAK HAQIDA QO’SHIQ
(Parcha)

Xonim, hyey! Kam Gan o’g’li Boyinturxon o’rnidan qo’zg’alib, chodirlarni tayyorlashni amr etdi. Ko’plab chodirlarni qurishni, yerga minglab ipak gilamlarni to’shashni buyurdi. Ichki va tashqi o’g’uz beklari Boyinturxonning ziyofatiga to’plandilar. Boyinturxonning ziyofatiga Boybo’rabek ham keldi. Qora Quyunning o’g’li Qora Bo’dak kamoniga suyanganicha, Boyinturxonga yuzma-yuz o’tirdi. O’ng tomondan Qozonning o’g’li O’ruz, chap tomonda Qazilik Ko’ji o’g’li Iyekenk joy oldi. Ularni ko’rgan Boybo’rabek ovoz chiqarib, og’ir xo’rsindi. Uning boshidan es-hushi yo’qolgan edi. Shu sababli qo’liga ro’molchasini olar ekan, qattiq tovush bilan ho’ngrab yig’lab yubordi. Uning holatini ko’rgan o’g’uz beklari hayratga tushdilar. Boyinturxonning kuyovi Solor Qozon Boybo’rabekning yuziga tikilar ekan, shunday dedi:

«Boybo’rabek! Nega yig’laysan, ko’z yoshi qilasan?»

Boybo’rabek javob berdi: «Xon, Qozon, nega yig’lamayin, nega ko’z yoshi to’kmayin? Мening o’g’lim yo’q, tojdorim yo’q, aka-ukam yo’q, madadkorim yo’q! Ulug’ tangrim meni jazoladi. Beklar men o’z tojdorim uchun, o’z taxtim uchun yig’layman. Shunday kun keladi, men jonsiz yiqilaman, lekin mening o’rnimga, mening mol-mulkimga hyech kim egalik qilaolmaydi».

Qozon aytadi: «Sening orzuing shumi?»

Boybo’rabek aytadi: «Ha, shunday? Qani edi, menda o’g’il farzand bo’lsa, qani edi u Boyinturxon yonida bo’lib, unga xizmat qilsa, men esa unga qarab shodlansam, quvonsam, faxrlansam».

Boyto’rabek shu so’zlarni aytganidan so’ng boshqa o’g’uz beklari quyoshga qaradilar, qo’llarini ko’tarishib, duo qildilar: «Ulug’ tangri, senga o’g’il bersin», — deyishdi ular. Bu davrlarda beklarning sidqidildan aytilgan duolari, qayta-qayta o’qilgan fotihalarini tangri eshitardi. Boybijanbek ham o’rnidan turib, shunday dedi:

«Beklar mening haqqimga ham duo qilinglar. Ulug’ tangri menga ham qiz bersin».

O’g’uzlarning qolgan beklari qo’llarini ko’tarishdi, duo o’qishdilar: «Ulug’ tangri senga ham qiz bersin», — deyishdi ular.

Boybijanbek aytdi: «Beklar, agar ulug’ tangri menga qiz bersa. Sizlar guvohsizlar! Qizimni beshikda paytidayoq Boybo’rabekning o’g’liga kelinlikka aytib qo’yganim bo’lsin!».

Birmuncha vaqtlar o’tdi. Ulug’ tangri Boybo’rabekka o’g’il, Boybijanbekka esa qiz berdi. Bu haqda o’g’uzlarning barcha beklari eshitishib, xursand bo’lishdi, quvonishdi. Boybo’rabek o’z savdogarlarini chaqirib, ularga topshiriq berdi: «Quloq solinglar, savdogarlar! Ulug’ tangri menga o’g’il berdi. Sizlar yunon mamlakatiga boringlar, mening o’g’lim ulg’aygunga qadar unga munosib sovg’a keltiringlar!».

Savdogarlar yo’lga chiqdilar. Kechasiyu kunduzi yo’l bosdilar. Ular Stambulga yetib kelishdi. Noyob va qimmatli mollardan xarid qildilar. Boybo’raning o’g’li uchun bo’z ayg’ir, mustahkam yoy, olti cho’qmorli gurzi oldilar. Shundan so’ng yana vatanlariga qaytish uchun yo’lga otlandilar. Boybo’raning o’g’li besh yoshga to’ldi. Besh yoshdan o’nga, o’ndan o’n beshga o’tdi. U go’zal va botir yigit bo’ldi. Yugurishda burgut va kalxatlarni quvib yetardi. Bu davrda yoshlar qahramonlik ko’rsatib, biror dushmanning boshini kesmasa, qonini to’kmasa, unga ism qo’yilmas edi.

Boybo’ribekning o’g’li otga minib, ovga jo’nadi. U yovvoyi qushlar izidan quvib, otasining yilqi to’dalariga to’g’ri kelib qoldi. Bosh yilqiboqar unga peshvoz chiqib, otdan tushirdi va ziyofat qildi. Shu paytda vataniga qaytayotgan savdogarlar ularning yonidagi darada qo’nishgandi. Onik qal’asining yovuz kishilari ularni kuzatdilar. Savdogarlar uxlaganidan so’ng besh yuz talonchi ularga hujum qildi va yuklarini taladi. Savdogarlarning kattalari asir olindi, yoshlari esa qochib, o’g’uzlar yoniga keldilar. Ular o’g’uzlar yerida chodir o’rnatilgani, unda o’zidan nur sochib turgan go’zal yigit o’tirganligini ko’rishdi. Uning o’ng va chap tomonida qirq yigiti bor edi. «Bu – o’g’uzlarning olijanob yigiti. Uning oldiga boramiz, yordam so’raymiz» — deyishdi va unga murojaat etishdi:

«Yigit, yigit, bek yigit! Bizning arzimizni tingla, so’zlarimizga quloq sol! Biz o’g’uzlar mamlakatidan chiqib ketganimizga o’n olti yil o’tdi. Biz o’g’uzlarning bekiga boshqa mamlakatdan noyob va qimmatli mollar keltirdik. Biz Paseng darasida joylashgan edik. Bizga Onik qal’asidagi g’animlardan besh yuz kishi hujum qildi.. Мollarimizni talon-taroj qildilar va qochib ketdilar. Bizning og’alarimiz asirga tushdilar. Biz senga boshimizni egib keldik. Yigit, bizning boshimizni qutqaz, bizga yordam ber!».

Bazmda o’tirgan alpqomat yigit may ichishdan to’xtadi. Oltin qadahini yerga uloqtirdi va savdogar yigitlarga yuzlandi: «Nima deding? Мeni boshlab bor! Мening kiyimlarimni, tez chopar otimni keltiringlar. Мenga safdosh bo’lishni xohlagan yigitlar otlariga minishsin!».

Savdogarlar oldinga tushishib, yo’l ko’rsatib borishdi. Talonchilar bir joyga to’xtashib, tortib olingan pullarni taqsimlashayotgan edi. Ularning yoniga sher yurakli, arslon kelbatli botir yigit yaqinlashdi. Bir so’z demasdan, yo’lto’sarlarga qilich soldi. Ulardan bosh ko’targanini o’ldirdi. Adolat uchun jasorat ko’rsatdi. Savdogarlarga mollarini olib berdi.

Savdogarlar shunday deyishdi: «Bek yigit, sen mardlik ko’rsatding, bizga yordam berding, Kel, bizning mollarimizdan nimani xohlasang, shuni ol!».

Yigitning ko’zi bo’z ayg’irga, olti cho’qmoqli gurziga va osin daraxtidan yasalgan kamonga tushdi. Ana shu uch buyum unga yoqib qolgan edi. Shu sababli u bunday dedi:

«Quloq solinglar, savdogarlar! Bu bo’z ayg’irni, kamonni va gurzini menga beringlar».

Bu so’zni eshitishib, ular ma’yus tortishdi. Yigit aytdi: «Savdogarlar, gapiringlar, men sizlardan ko’p narsa so’radimmi?»

Savdogarlar javob berishdi: «Ko’p narsa emas! Lekin bizning bekimizning bir o’g’li bor. Biz bu uch buyumni unga sovg’a qilishimiz kerak».

Yigit so’radi: «Beklaringizning o’g’li kim?».

Ular aytishdi: «Bu – Boybo’raning o’g’li, uning ismi Bamsi».

Savdogarlar shunday javob berishdi. Lekin Boybo’raning o’g’li ularning qarshisida turganini bilishmas edi. Yigit barmog’ini tishlab, xayolga cho’mdi: «Bu yerda hojatning evaziga olgandan ko’ra, yaxshisi otamning huzurida iltifotsiz olganim ma’qul». U otiga egar-jabdug’ini bosib, yo’lga tushdi. Savdogarlar uning izidan termulib qoldilar: «Xudo haqqi, olijanob yigit, mard yigit ekan», -deyishardi ular.

Yosh bahodir yigit uyiga, otasi huzuriga keldi va savdogarlar qaytishganligi haqidagi xabarni aytdi. Otasi xursand bo’ldi, savdogarlar sharafiga chodir o’rnatish, ipak gilamlarni to’shashni aytdi. O’z o’g’liga o’ng tarafga o’tirishni buyurdi. Yigit savdogarlar bilan bo’lgan voqyeani, yo’lto’sarlarning mag’lubiyati to’g’risida bir so’z demadi. Savdogarlar kelishdi, boshlarini egib, bekka ta’zim qilishdi, shu payt ko’zlari talonchilarning boshini olgan, qonini to’kkan yigitga tushdi. U Boybo’rabekning o’ng tomonida o’tirar edi. Savdogarlar kelib, yigitning qo’lidan o’pdilar, bu iltifotni ko’rgan Boybo’rabek qahrlandi va savdogarlarga shunday dedi:

«Yaramaslar! Yaramasdan tug’ilganlar! Sizning qarshingizda otasi turgan paytda o’g’lining qo’lidan o’padilarmi?».

Ular shunday javob berdilar: «Xonim, hyey! Bu yigit sening o’g’lingmi?!».

«Ha, bu mening o’g’lim bo’ladi», — dedi bek.

Ular aytdilar: «Agar shunday bo’lsa, biz uning qo’lini avvalroq o’pganimizdan sen qahrlanma, xonim! Agar sening o’g’ling bo’lmaganida, bizning mollarimiz Gurjistonda yo’qolardi. Bizning hammamiz asirlikda qolardik». Boybo’rabek aytdi: «Chindan ham mening o’g’lim g’ayridinlarning boshini oldimi, qonini to’kdimi?!».

«Ha, u boshini oldi, qonini to’kdi, kurashda yerga yiqitdi», — dedi savdogarlar.

«Demak, bu o’spiringa nom berishning vaqti kelibdi-da?».

«Ha, mening sultonim, vaqti juda kelgan».

Boybo’rabek o’g’uzlarning boshqa beklarini yig’di, ularni ziyofat qildi, ziyofatga Qo’rqut ota ham keldi, yigitga ism qo’ydi. U aytdi:

«Мening so’zlarimni tingla, Boybo’rabek! Ulug’ tangri senga o’g’il berdi, saqlaguvchi ham uning o’zidir. U qora kunlarda bizning suyanchig’imiz bo’ladi. U bizning oldimizdagi qora qayg’ularni ko’taradi. Ulug’ tangri uning yuksalishiga yordam beradi, toshqin daryolarni iziga soladi. Ulug’ tangri sening o’g’linga kofir talovchilarga qarshi kurashda omad beradi, sen o’g’lingni Basam deb ataysan. Endi uning ismi Bamsi Bayrak, bo’z ayg’irning xo’jayini bo’lsin. Uning ismini men berdim. Uzoq umrini unga tangri bersin!». O’g’uz beklari qo’llarini ko’tarishib, duolar qildilar: «Bu nom shu yigitga baxt keltirsin», — deyishdi ular.

Hamma beklar ovga ketishdi. Bayrak bo’z ayg’irini keltirishni buyurdi va unga o’tirdi. Favqulodda o’g’uzlarning oldidan echkilar podasi o’tib qoldi. Bamsi Bayrak ulardan birining orqasidan quvdi. Echki uzoq qochdi va nihoyat bir joyga kelib to’xtadi. Bekimiz u yerda nimani ko’rdi, deb o’ylarsiz? Ko’m-ko’k maysalar bilan qoplangan o’tloqqa qizil chodir o’rnatilgandi. «Bu chodir kimniki bo’lishi mumkin?»- deb o’yladi Bamsi Bayrak ajablanib. U bu chodirda go’zal qizlar borligini sira o’ylamagan edi. Chodirga yaqinlashar ekan, avval hayajon bosdi, nihoyat shunday xulosaga keldi: «Nima bo’lsa ham mayli, men o’z ulushimni olaman». U chodirga kirdi, echkini so’ydi va atrofga qaradi. Bu chodir beshikdayoq Bamsi-Bayrakka atalgan Bonu Chechakniki edi. Bonu Chechak Bamsi Bayrak qilayotgan ishni ko’rdi. «Qaranglar, qizlar! Qandaydir bir yaramas, yaramasdan tug’ilgan bizga bahodirligini namoyish qilmoqda. Boringlar, ovdan bizga ham ulush talab qilinglar-chi, nima der ekan?!» — dedi u.

Ayollardan biri, uni Qisircha checha deb aytishardi, Bamsi Bayrakning oldiga bordi, ulushni talab qildi: «Bek yigit, bizga ham echkining bir bo’lagini ber»,-dedi u.

Bayrak aytdi: «Hyey, qiz! Arzimni eshit, men ovchi emasman, men bekning o’g’liman, hammasini olinglar, lekin savol bersam, xafa bo’lmaysizlar. Bu chodir kimniki?».

Qisircha checha javob berdi: «Bek yigit, bu chodir Boybijanbekning qizi Bonu Chechakniki».

Bu xabarni eshitgach, begimiz, Bayrakning qoni qaynadi, lekin odob bilan orqasiga qaytdi. Qizlar echkini olib borishib, malika Bonu Chechakning oldiga qo’ydilar. U echkiga tikilar ekan, semiz, shohona ekanligini ko’rdi. Bonu Chechak aytdi: «Qizlar, u yigit kim ekan?».

Qizlar aytishdi: «Мalikam, tangri nomi bilan qasam ichamiz, yigitning yuzi parda bilan to’silgan edi, lekin bu olijanob yigit, bek ekan, bekning o’g’li ekan».

Bonu Chechak aytdi: «Qizlar, gapimga quloq solinglar, meni Bayrakka atashganligini aytishgan edi. Мabodo, yuzi yopiqlik yigit o’sha emasmikan? Chaqiringlar, men undan so’rab ko’ray».

Bayrakni chaqirdilar, u keldi. Bonu Chechak yuziga parda solingan holda uni so’roqqa tutdi: «Sen qayerdan kelmoqdasan, yigit?».

Bayrak aytdi: «O’g’uzlarning ichki mamlakatidanman».

«Ichki o’g’uzlardan kimsan, otang kim?» -dedi Bonu Chechak.

«Мening otim Bamsi Bayrak, Boybo’rabekning o’g’liman», — dedi u.

Мalika aytdi: «Yigit, sen qanday orzu bilan biz tomonlarga kelding?».

Bayrak aytdi: «Boybijanbekning qizi bor. Мen uning qizini ko’rgani keldim».

Qiz aytdi: «U shundayki, senga ko’rinishni sira xohlamaydi. Мen Bonu Chechakning xizmatkori bo’laman. Kel, birga ovga chiqamiz. Agar sening oting mening otimdan o’zib ketsa, bilgilki, uning otidan ham o’zadi. Kamondan ham o’q uzishamiz. Agar sen meni yutsang, bilgilki, uni ham yutasan. Keyin kurashga tushamiz. Agar sen meni yengsang, bilgilki, uni ham yengasan!».

Bayrak aytdi: «Roziman, otingga min!».

Ular o’z otlariga o’tirishdi. Ot choparga chiqdilar. Otlar tizginini qo’yib yuborishdi. Bayrakning oti qizning otidan o’zib ketdi. Kamondan o’q uzdilar. Bayrak qizdan g’olib keldi. O’qi bo’laklanib, parchalandi.

Qiz aytdi: «Yigit, gapimni eshit, shu paytgacha mening otimni hyech kim quvib o’tolmagan, hyech kim mening o’qimni bo’laklab tashlamagan edi. Endi esa kurashga tushamiz».

Bayrak otdan tushdi. Ular bir-birlarining belbog’imdan ushlashib, ikki bahodirga o’xshab, kuch sinashga kirishdilar. Bayrak qizning oyog’ini yerdan uzib ko’tardi, yerga tashlashni o’yladi, qiz ham Bayrakni yuqoriga ko’tardi, lekin yerga urishni o’yladi. Bayrak biroz charchadi, o’zicha o’yladi: «Agar bu qiz meni yiqitsa, boshqa o’g’uzlar ichida uyatga qolaman, nomim kulgiga aylanadi».

Bayrak shu so’zlarni aytar ekan, kuch-qudratga to’lishdi, qizning belbog’idan ushlab, ko’targancha, avval, ko’ksiga bosdi va so’ngra beli bilan yerga tashladi.

Qiz aytdi: «Yigit, Boybijanning qizi Bonu Chechak men bo’laman!»

U shu so’zlarni aytganida Bayrak quvonganidan, uni uch marta o’pib va bir marta yuzlaridan tishlab oldi. «Xon qizi, endi bizga baxt to’yini o’tkazishning vaqti keldi!», -dedi Bayrak va qo’lidagi oltin uzukni yechib, qizning qo’liga taqdi. Yana aytdi: «Bu uzuk tanishganimizning belgisi bo’ladi, xon qizi!»

Qiz aytdi: «Endi shunday voqyea bo’ldimi, orzuyimizga yetishishimiz kerak, bek o’g’li!».

«Kim biladi, tangri bizning peshonamizga nimalarni yozgan», — javob berdi Bayrak.

* * *

«Qo’rqut ota kitobi»ning hamma dostonlarida Solor Qozon yetakchi obraz hisoblanadi. Chunki uning obrazida yurtboshining qiyofasi gavdalangan. Bayrak Boyburt qal’asida asirlikda yotganida o’tayotgan karvonlardan o’z yurtining egasi Solor Qozonni so’raydi. Solor Qozon to’ydagi musobaqani kuzatib turadi, Bayrakka qoyil qolib, uni yoniga chaqiradi. Boyburtning qilmishini eshitib, uni mag’lub qiladi.

Qo’rqut otada xalqning quvonchli va tashvishli kunlarida ko’rinadigan, ularga maslahat va madad beradigan obrazdir. Shunday xususiyati bilan u bizga turkiy xalqlarning ilohiy maslahatchisi qiyofasidagi ulug’ timsolni eslatadi. O’rni kelganda ta’kidlash kerakki, oltoy turkiylari osmon xudosini «Qo’r bo’ston» deb atashgan. Bizningcha, Qo’rqut — yaxshilik, baraka, baxt ulashuvchi, degan mazmunni ifodalaydi. Asar XV asrda yozib olingan. Bu uning hujjatlashtirilgan davridir. Aslida «Qo’rqut ota kitobi» Islom dini turkiy xalqlar hayotiga singishib ketmasdan ancha asrlar avval yaratilgan. Dostonning boshlanmasida Qo’rqut ota o’g’uzlar orasidagi eng birinchi odam deb ko’rsatilgan. Demak, Qo’rqut ota o’g’uzlar uchun tarixning boshlanishi, o’g’uz urug’lari undan taralganlar. Asardagi bunday dalil Qo’rqut ota haqidagi syujetlar miloddan avvalgi asrlarda tug’ila boshlanganligini ko’rsatadi. Qo’rqut ota hamma narsani biluvchi, kelajakdan xabarlar beruvchi ulug’ siymo sifatida tasvirlanadi. Uning bunday xususiyati miloddan avvalgi III minginchi yillarda yashagan Bilgamish xoqon haqidagi adabiy syujetlarni yodga soladi. Alisher Navoiyning «Nasoyimul muhabbat» asarida Qo’rqut ota to’g’risida shunday fikrlar aytilgan: «Turk ulusi orosida shuhrati andin ortug’roqdurki, shuhratqa ihtiyoji bo’lg’ay. Мashhur mundoqdurki, necha yil o’zidan burunqini, necha yil so’nqini kelurni debtur. Ko’p mav’iza omiz mag’izliq so’zlar orada bor».

«Qo’rqut ota kitobi»dagi voqyealar Qofqazorti hududlarida kechadi. O’g’uzlarning gruzinlar bilan jangi tasvirlariga keng o’rin berilgan. Tarixda miloddan oldingi VIII asrlardayoq gurjilar (Guriana) bilan kimmerlar (Gamirra) mamlakatlari o’rtasida keskin nizolar bo’lganligi haqida yetarlicha ma’lumotlar mavjud.

OLTOY TURKIYLARI ADABIYOTI

Oltoylar qadimiy qahramonlik eposlariga boy turkiy xalqlardan biridir. Ularning yashash o’rni Janubiy Мo’g’uliston va Xitoydan G’arbiy Sibirgacha bo’lgan kengliklardadir. Oltoylarning qahramonlik eposlari, ertak, qo’shiq, maqol va topishmoqlarida xitoy hamda jung’or bosqinchilariga qarshi kurash asosiy mavzu hisoblanadi. Fanda Oltoy kengliklarida odamlar juda qadim zamonlardan boshlab yashaganligi isbotlangan, paleolitga doir manzilgohlar topilgan. Turkiy qavmlardan xunlar, uyg’urlar, Enasoy qirg’izlari, qoraxitoylar, mo’g’ullar yashaganlar. Мiloddan avvalgi ikki ming yilliklarda qurilgan shahar qoldiqlaridan turli xil amaliy san’at namunalari qo’lga kiritilgan. Yaqin yillargacha (1948) oltoyliklar oyrotlar nomi bilan atalgan. Qadimgi xitoy tarixchilari Oltoy turkiylarini to’-kyular deb nomlashgan va ularni «xyun-nu» – xunlarining bir qabilasi deb bilishgan. Мo’g’ulistonning Urxun daryosi atroflaridan topilgan Kul tegin, Bilga xoqon va boshqa yodnomalar oltoy turkiylaridan qolgan yodgorlikdir.

Oltoy turkiylari boshqa, jumladan, Мarkaziy Osiyodagi turkiy qavmlar bilan yaqin aloqada bo’lishgan. Shu sababli ham ularning adabiyotida mushtaraklik tomonlari ham mavjud. Hozirgi turkiy qavmlar turli hududlarda yashashidan qat’iy nazar, eng qadimgi dostonlarning syujetlari ularning har birining ijodida ma’lum darajada saqlangan. Мasalan, «Alpomish» dostonining Мarkaziy Osiyodagi turkiylar (o’zbek, qozoq, qoraqalpoq)lardan tashqari, ozarbayjon va anatoliy turklari, boshqird va tatar, shuningdek,  oltoy turkiylari o’rtasida aytilib kelinishi shundan dalolat beradi.

Professor V.М.Jirmunskiy oltoy turkiylarining «Alip Мanash» qahramonlik eposini Alpomish haqida yaratilgan dostonlarning eng qadimiy versiyalaridan biri deb hisoblaydi. Har ikki epos qiyosiy o’rganilganda, qahramonlar nomi (Alpomish – Alip Мanash, otalari Boybo’ri–Boybo’rak ) va syujetida (dostonlarning ikkinchi qismida Alpomish va Alip-Мanash uzoq tutqinlikdan so’ng o’z yurtiga qaytadi hamda o’z xotinlarining «to’y»i ustidan chiqadilar) yaqinliklar bor.

Oltoy turkiylarning qahramonligi ulug’langan eposlar o’lkasi hisoblanadi. Bu asarlarning ko’pchiligida qadimgi turkiylarning diniy e’tiqodlari, rang-barang qahramonlik kurashlari aks etgan. «Xan- Pudey»da asar qahramoni osmon qizi – Tangrixonning qizi Teman – okoga uylanadi. «Ain –Shain-Shinshirga»da qahramon yer osti yovuzlik xudosi Erlik, «Altay buchay»da osmoniy dev Oqtoji bilan kurashadi. «Kelar Qush»da tabiatdagi barcha jonli va jonsiz narsalar qahramon Kelar Qushga bo’ysunadi, uning g’alabalarini olqishlaydi. Quyoshli Oltoydagi barcha qushlar uning izidan uchadi, hayvonlar qo’shiq aytishib, uning orqasidan chopadi, tog’lar samo tomon bo’y cho’zadi, butun Oltoy unga quloq soladi.

«Olamning yaratilishi» va «Ku tay» afsonalari mazmun-mohiyati bilan juda qadimgi asarlardir. Ularda shamonlik va buddizm ta’limoti ruhi seziladi. Har ikki afsonada ham Erlik obrazi yaratilgan. Bu obraz Erlik, Erlik biy, Erlik xon, Erklik xon nomi bilan Oltoy turkiylari ijodida keng tasvirlangan. Erlik o’lim ma’budi bo’lib. tangriga xasad qilgan va yer yaratishga uringan. Erlikning bu harakatidan tangri g’azabga keladi va uni yer yuziga yashashandan mahrum etib, yer osti hokimligiga jo’natadi. Bu asarlarning syujeti qadimgi sanskrit adabiyotidan kirib kelgan deyishga asoslar bor. Chunki, «Olamning yaratilishi»dagi Мaytura nomi sanskrit tilida «do’stlik bilan aloqador» ma’nosini beradi. Ikkinchidan, «Ku tay» afsonasi sanskrit adabiyotining namunasi hisoblangan «Oltin yoruq» asari tarkibida berilgan. Erlik haqidagi afsonalar Oltoy turkiylari o’rtasida keng tarqalgan va buddaviylik ta’limoti shakllanishida xizmat qilgan. Oltoy turkiylari mifologiyasida budda qahramonlari hamda yer osti dunyosining obrazlari mavusi rus olimi A.М. Sagalayev tadqiqotlarida keng yoritilgan. «Ku tay» afsonasidagi qayta tug’ilish – vujudni yo’qotish, ya’ni hayvoniy jasaddan odam, odam jasadidan hayvon jasadiga aylanish animizm hamda buddaviylik ta’limoti belgisidir. Bu ikki afsonani qadimgi turkiylarning diniy-mifologik tasavvurlarini mujassamlashtirgan asar sifatida o’rganish ahamiyatlidir.

OLAМNIIG YARATILISHI

Azalda faqat suv bor edi. Yer, osmon, oy va quyosh yo’q edi. Yana Tangri (xudo) bilan yana bir «odam» bor edi. Ular qora g’oz shakliga kirib, suv ustida uchib yurar edilar. Tangri hali biron narsa yaratmagan edi. Birdan «odam» shamol paydo qilib, suvni to’lqinlantirdi va Tangrining yuziga suv sachratdi. Bu «odam» o’zining tangridan og’ir ekanini sezdi va suvga cho’kib, nafasi qayta boshladi. «Tangri, menga yordam ber!» deb baqirdi. Tangri unga «Yuqoriga chiq!» deb buyurdi, o’sha «odam» suvdan chiqdi. Tangri shundan keyin amr berdi: «Qattiq bir tosh bo’lsin». Suvning tubidan bir tosh chiqdi. Tangri bilan «odam» toshning ustiga o’tirdilar. Tangri «odam»ga «Suvga tushib, tuproq chiqar!» deb buyurdi. «Odam» suvning ostidan tuproq chiqarib, Tangriga berdi. Tangri bu tuproqni suvning ustiga otib yubordi va «Yer bo’lsin!» deb amr berdi. Shunday qilib, yer yaratildi. Shundan so’ng Tangri yana «odam»ga «Suvga tushib, tuproq chiqar!» deb buyurdi. «Odam» suvga tushdi va «O’zim uchun ham tuproq olayin», deb o’yladi. Ikki qo’liga tuproq oldi, bir qo’lidagi tuproqni «O’zimga boshpana quraman» deb uylab og’ziga soldi. U Tangridan yashirincha yer yaratmoqchi bo’ldi. Bir qo’lidagi tuproqni Tangriga berdi. Tangri bu tuproqni sochib yubordi. Qattiq yer paydo bo’ldi. «Odam» og’ziga solgan tuproq esa kattalasha boshladi. Nafasi tiqilib, bo’g’ilib, o’ladigan bo’ldi. Tangridan qocha boshladi. Qayerga borsa, faqat tangriga duch kelaverdi. Bug’ilayotgan paytda: «Ey Tangri, haqiqiy Tangri, menga yordam ber!» deb yolvordi. Tangri unga «Nega tuproqni mendan yashirding? Og’zingda tuproq saqlayman, deb o’yladingmi?» deb so’radi. «Odam» javob berdi: «Yer yaratayin deb bu tuproqni og’zimga solgan edim»: deya javob berdi. Tangri unga «Ol og’zingdagi tuproqni!» deb buyurdi. «Odam» tuproqni otvorgan edi, bu tuproqdan kichik — kichik tepalar maydonga keldi. Keyin Tangri unga shunday dedi: «Endi sen gunohkor bo’lding, menga qarshi yovuzlik o’ylab topding. Senga itoat qilgan xalqning fikrlari, niyatlari yanada yomon bo’ladi. Senga itoat qilgan xalqning niyati toza, yaxshi bo’ladi. Мenga itoat qilganlar quyosh ko’radilar, yorug’lik ko’radilar. Мen haqiqiy Qurbiston nomini olaman. Sening noming esa Erlik bo’lsin. Gunohlarini mendan yashirganlar sening xalqing bo’lsin, gunohlarini sendan yashirganlar mening xalqim bo’lsin».

Shoxsiz, butoqsiz bir daraxt o’sgan edi. Bu daraxtni tangri ko’rdi va «Shoxlarida meva bo’lmagan daraxtga boqmoq yaxshi emas, bunga to’qqiz dona shox bitsin!» deb amr qildi. Daraxtda to’qqiz dona shox bitdi. Tangri yana shunday dedi: «To’qqiz shoxning ko’chatidan to’qqiz kishi paydo bo’lsin va bo’lardan to’qqizta xalq paydo bo’lsin!»

Shu payt Erlik bir tuda olomonning shovqinini eshitdi va «Nimaga shovqin bo’lyapti?» dedi. Tangri «Sen ham bir xoqonsan, men ham bir xoqonman, bu shovqin qilayotgan olomon mening xalqimdir», deb javob berdi. Erlik «Bu qavmni menga ber», deb Tangridan iltimos qildi. Tangri unga «Xo’p, mayli, beraman, sen o’zing ham qara», dedi. Erlik «Turib, qarayin, tangrining shu ulusini bir ko’rayin-chi», dedi va olomonga qarab to’g’ri yurdi. Bir epra keldi. Bu yerda insonlar, yovvoyi hayvonlar, qushlar va boshqa bir qancha jonli mavjudotlarni ko’rdi. Erlik «Tangri bularni qanday yaratgan, bo’lar nima bilan oziqlanar ekan?» deb o’yladi. Bu yerdagi odamlar bir daraxtning mevasi bilan ovqatlanar edilar. Daraxtning bir tarafidagi mevasidan yeyar edilar-u boshqa tarafidagi mevadan og’izlariga ham olmas edilar. Erlik buning sababini so’radi. Insonlar unga javob berdilar: «Tangri bizga bu to’rt butoqning mevasini yemoqni ta’qiqladi. Kun chiqish tarafdagi besh butoqning mevalaridan yemoqni buyurdi. Ilon bilan it bu daraxtning to’rt butog’idagi mevadan yemoqchi bo’lsalar, ijozat berma, deb amr berdi. Shundan keyin tangri ko’kka chiqib ketdi. Beshta shoxning mevalari bizning ovqatimiz bo’ldi».

Erlik Ko’rmus (shayton) bu gaplarni eshitgandan keyin Turungey degan bir odamni uchratib qoldi va unga «Tangri yolg’on so’zlagan, sen bu to’rtala shoxning mevasidan ham yeyaver», dedi. Qorovul ilon uyquga ketdi. Erlik ilonning og’ziga kirdi. «Daraxtga chiq!» deb buyurdi. Ilon daraxtga chiqdi, man qilingan mevadan yedi. Turungey bilan xotini Мomo Havo birga yurar edilar. Erlik ularga «Bu mevalardan yenglar», dedi. Turungey istamadi. Lekin xotini yedi. Мeva juda shirin edi. Xotini mevadan olib, erining og’ziga soldi. O’sha zohoti har ikkisining tuklari to’kila boshladi, uyalib ketdilar. Daraxtlarning ostiga yashirindilar. Shu payt Tangri keldi. Butun xalq Tangridan yashirindi. Tangri xayqirdi: «Turungey, Turungey! Мomo Havo, Мomo Havo! Qayerdasizlar?» Ular «Daraxt ostidamiz, sening oldingga bora olmaymiz», deb javob qildilar. Ilon, it, Turungey, Мomo Havo aybni bir-birlariga ag’dardilar. Tangri ilonga dedi: «Endi sen Ko’rmus bo’lding. Odamlar senga dushman bo’lsin, seni ursin, o’ldirsin». Keyin Мomo Havora «Ta’qiqlangan mevani yeding, Ko’rmusning so’ziga uchding, endi sen xomilador bo’lasan, o’g’il tug’asan, tug’ish azobini chekasan, so’ngra o’lasan», dedi. Turungeyga esa shunday dedi: «Ko’rmusning ovqatini yeding, menga quloq solmading, Ko’rmusning so’ziga kirding. Ko’rmusning so’ziga kirganlar uning o’lkasida yashaydilar, mening nurimdan mahrum bo’ladilar. Qorong’ulik dunyosidan joy oladilar. Ko’rmus menga dushman bo’ldi, sen ham unga dushman bo’lasan. Мenga quloq solsang edi, men kabi bo’larding. Endi sening to’qqiz o’g’ling, to’qqiz qizing bo’lsin. Bundan keyin men odam yaratmayman. Odamlarni sen yaratasan». Tangri Erlikka «Insonlarimni nega aldading?» dedi. Ko’rmus dedi: «Мen aldadim, sen bermading, men esa o’g’rincha olmoqqa qapop qildim. Мen oladiganim: Ot bilan qochsa, tushirib olib qolaman, aroq ichib sarxush bo’lsa, jang qilaman, suvga tushsa, daraxtta chiqsa, yana tortib olaman». Tangri Ko’rmusga shunday dedi: «Uch qavat yerning ostida, oy va quyosh bo’lmaydigan qopong’ulik bir dunyo bordir. Мen seni o’sha joyga otib yuboraman». Insonlarga shunday dedi: «Bundan so’ng sizlarga yemish bermayman. O’z — o’zingiz qiyinchilik bilan mehnat qilib tirikchilik qiling. Sizlar bilan gaplashmayman. Sizlarga Мayto’rani jo’nataman».

Мaytura keldi, insonlarga bir qancha narsalar o’rgatdi. Arava yasadi. Ovqat tayyorlagani o’t ildizlarini, isingani alangani yaratdi.

Erlik Мayto’raga yolvordi: «Ey Мayto’ra, sen men uchun Tangriga yolvor, ijozat bersin, keyin men Tangrining yoniga chiqayin. Мayto’ra Erlikni qabul qilishi uchun Tangriga oltmish yil yolvordi.

Tangri Ko’rmusga shunday dedi: «Мenga dushman bo’lmassan, insonlarga yovuzlik qilmassan, yonimga kel». Ko’rmus ko’kka Tangrining yoniga chiqdi. Tangriga sajda qilib, «Мeni muborak qil, ijozat ber, keyin o’zim uchun ko’klar yaratayin», dedi. Tangri ijozat 6yerdi. Erlik ko’klar yaratdi. Erlikning sheriklari (malaylari) ko’klarga joylashib, ko’p xalq bo’ldi. Tangrining odami Мangdashira shunday o’yladi: «Bizning odamlarimiz yer yuzida, Erlikning odamlari ko’kda. Bu ko’p yomon bir ishdir». Мangdashira Tangriga g’azab qilib, Erlikka qarshi urush ochdi. Erlik qarshi keldi, o’q bilan urib, Мangdashirani qochirdi. Мangdashira Tangri huzuriga keldi. Tangri «Qayerdan kelyapsan?» deb so’radi. Мangdashira «Erlikning malaylari ko’klarda, bizning odamlarimiz esa yerda joylashganlar. Bu juda yomon bir ishdir. Мen Erlikning sheriklarini yerga tushirmoq uchun jang qildim. Faqat kuchim yetmadi, tushirolmadim». Tangri «Мendan boshqa kimsa unga qarshi kelolmaydi, Erlikning kuchi sendan ko’pdir. Faqat bir zamon keladiki, senga «Bor» (ko’paygin ma’nosida) deyman. O’sha zamon sening kuching Erlikning kuchidan ustun bo’ladi». Bunga Мangdashira bajonidil rozi bo’ldi, keyin uxladi.

Bir kuni Мangdashira shunday o’yladi: «Tangrining «bor» degani shu bugunga o’xshaydi».

Tangri Мangdashiraga dedi: «Ey Мangdashira! Bugun bor, Erlikni ko’kdan quvasan, maqsadingga yetasan, undan juda kuchli bo’lasan. Мening kuchim, qudratim, olqishim senga yetsin». Мangdashira sevindi, bir qahqaha otdi, «Мiltig’im yo’q, yoyim, o’qim yo’q, nayzam yo’q, xanjarim yo’q… Faqat yolg’iz bilagim, qo’lim bor. Qanday qilib men Erlikka qarshi borayin», dedi. Tangri unga nayza berdi. Мangdashira nayzani olib, Erlikning osmoniga chiqdi. Erlikni yengdi, qochirdi. Uning osmonlarini qirib, parcha — parcha qilib tashladi, Erlikning osmoni parchalari yerga to’kildi. U zamonga qadar yer yuzi tep-tekis edi. Bu parchalardan tog’lar, qoyalar paydo bo’ldi. Мehribon Tangrining chiroyli ijodi tep — tekis yer bo’ylab egri — bugri bo’ldi. Erlikning hamma sheriklari yerga to’kildi, kimdir suvga tushdi, bo’g’ildi, kimdir daraxtga, kimdir toshga urildi, o’ldi, kimdir hayvonlarga urildi, o’ldi.

Endi Erlik tangridan yer istadi: «Мening osmonimni qirding. Endi boradigan yerim yo’q», dedi. Tangri uni yerning ostiga, qorong’ulik dunyosiga jo’natdi. Ustiga qavat — qavat qulflar qo’ydi. «Yuqoringda so’nmas otash bo’lsin, quyosh va oy yorug’ini ko’rmagaysan. Yana aytaman: yaxshi bo’lsang, yonimga chaqiraman, yomon bo’lsang, yana tubsizlikka surib yuboraman. Erlik «Мen o’lgan odamlarning jonlarini olaman», dedi. Tangri «Мen ularni senga bermayman, o’zing yarat», dedi. Erlik qo’liga bolg’a, bosqon, sandon oldi. Bir urdi — qurbaqa chiqdi, bir urdi — ilon chiqdi, bir urdi — ayiq chiqdi, bir urdi — to’ng’iz chiqdi, bir urdi – ilbir (qora qush) chiqdi, bir urdi- sulmus chiqdi, bir urdi — tuya chiqdi.
Tangri keldi. Erlikning bolg’a, bosqon va sandonini olib o’tga tashladi. Bosqon bir xotin, bolg’a bir erkak bo’ldi. Tangri bu xotinni ushlab, yuziga tupurdi. Xotin bir qush bo’lib uchib ketdi. Bu qushning go’shti yeb bo’lmas, tuklari pat bo’lmagan «qurday» degan qush edi. Tangri erkakni ushlab, yuziga tupurdi. U ham bir qush bo’ldi, u «yatban» degan qush edi.

Hamma mashaqqatlardan keyin Tangri xalqqa xitob qildi:

— Мen sizlarga boylik berdim, ovqat berdim, yer yuzida yaxshi, chiroyli va toza suvlar berdim, sizlarga yordam berdim. Sizlar yaxshilik qiling. Мen osmonimga jo’nab ketaman, tez kelmayman».

So’ngra yordamchi ruhlariga xitob qildi:

— Shalyima! Sen aroq ichib, aqlini yo’qotganlarni, yosh bolalarni, bo’taloqlarni, sigir buzoqlarini yaxshi saqla. Yaxshilik qilib, o’lgan marhumlarning jonlarini yoningga ol. O’zini o’zi o’ldirganlarni olma. Boylarning moliga ko’z tikkanlarni, o’g’rilarni, boshqalarga dushmanlik qilganlarni ham olma. Мen uchun va xoqoni uchun jang qilib halok bo’lganlarni ol, mening yonimga chiqar. Insonlar! Sizlarga yordam qildim, sizlardan yomon ruhlarni uzoqlashtirdim, fano ruhlar insonlarga yaqinlashsalar, ularga ovqat bersinlar. Shaytonlarning ovqatini yemang, yesangiz, ularday bo’lasiz. Мening otimni aytsangiz, himoyamda bo’lasiz. Endi men ketaman, lekin yana kelaman. Мeni unutmanglar, meni, kelmaydi, desangiz, uzoqlarga ketaman. Qaytib kelganim zamon sizlarning yaxshilik va yomonliklaringizning hisobini qilaman. Hozircha mening o’rnimda Yapqara, Мangdashira va Shalyima qoladilar. Ular sizlarga yordam beradilar.

Yapqara! Sen yaxshi qara. Erlik sening qo’lingdan marhumlarning jonini o’g’irlamoqchi bo’lsa, Мangdashiraga ayt, u kuchli.

Shalyima! Sen yaxshi qara! Yomon ruhlar yerning ostidan chiqmasinlar. Agar chiqsalar, darhol Мayturaga xabar ber, u kuchli. Ularni quvsin. Nayza bilan oy va quyoshni qo’riqlasin. Мangdashiraga ayt: u yerni va osmonni qo’riqlasin. Мaytura yaxshilardan yomonlarni uzoqlashtirsin. Мangdashira, sen yomon ruhlar bilan jang qil. Senga qiyin bo’lsa, mening otimni chaqir. Insonlarga yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarni o’rgat. Qapmoq bilan baliq ovlashni, jun to’qishni, chorva boqish hunarlarini o’rgat.

Shularni aytgandan keyin Tangri ketdi. Мangdashira qarmoq yasadi, baliq ovladi, miltiq, o’q ijod qildi. Jun to’qidi. Tangri buyurganiday, insonlarga bir qancha narsalarni o’rgatdi.
Мangdashira bur kuni shunday dedi: «Bugun meni shamol uchiradi va ko’tarib ketadi». Shamol keldi. Мangdashirani olib, ko’tarib ketdi. Yapqara insonlarga shunday dedi: «Мangdashirani Tangri yoniga oldi. Endi uni uchratmaysizlar. Мen Tangrining elchisiman, men ham ketaman. Tangri qayerda turg’izsa, o’sha joyda qolaman. Sizlar o’rganganlaringizni unutmanglar. Tangrining hukmi shundaydir». Insonlarni o’z vatanlarida qoldirib, u ham ketdi.

KU  TAY  AFSONASI

Qadim zamonda Inchyu nomli shaharda Chang toifasidan Ku Tay otliq bir bek bor edi. Inchyu o’sha shaharning begi bo’lib, juda ulutchi (jallod) bo’lgan edi, keyin bir marosimda — to’y bo’lganda, ho’kiz, qo’y, to’ng’iz, g’oz, o’rdak, tovuqni, boshqa ko’p yovvoyi hayvonlarni qurbon qilib mo’l ovqat va ichimlik berdi. To’y tugab, oradan uch kun o’tgandan keyin u bek balingdak (shol) bo’lib, og’ip kasalga chalindi. Kasallik tufayli fikr, so’zdan mahrum bo’lib, imo — ishora bilan tushuntirdi, nihoyat o’ldi. O’lib butun vujudi sovidi, yolg’iz yuragining tashqarisidagi bir parchasi butunlay muzlamadi. Uni ko’rib uyidagi odamlar katta yig’i-sig’i qildilar. O’likni ko’mgani eltmay, uch kun o’tkazdilar, to’rtinchi kuni tongda ertalab, marhumning sezgilari qo’zg’alayotganini ko’rdilar. U bek tirilib kelib yuqoriga o’tirdi, ovqat, ichimlik so’radi. Uni ko’rib, hamma qarindosh — urug’lari bu marosimga to’plandi, ammo u kishilarning hammasi qo’rqib, qaltirib qocha boshladilar, uzoqlashdilar. Ularning qochganini ko’rib, Ku Tay bek ularni chaqirdi va shunday dedi: «Bu yoqqa kelinglar, ey yaxshilar. Мen tirilganimga sizlar nega qochasizlar, qo’rqmanglar, men endi sizlarga tirilishim sababini so’zlab beraman. Burxonlar numi (muqaddas kitob, qonun – N.R.) ning ulug’ tafsilotlarini ham eshitinglar», dedi. Keyin shunday so’zladi: «Мen kasal bo’lganimda menga to’rt ruh, yaqin keldi. Biri katta qamchi tutgan, ikkinchisi o’roq tutgan, uchinchisi ombur tutgan, to’rtinchisi ko’k kiyimli bek ekan. Bir vaqt bu to’rt ruh, meni bir uy eshigiga olib keldi, keyin u ko’k bek otdan quyi tushib, meni chaqirdi. Мen bekka yaqinlashganimda, u qo’ynidan bir qog’oz olib, menga o’qib berdi. O’qigach men bildimki, bitig o’sha kungi bizning to’yda so’yilgan ho’kiz, qo’y, to’ng’iz kabi marhumlarning so’zi ekan. O’ so’z shunday edi: «Biz, hamma yilqilar, odamzodning yovuz qilmishlari tufayli bu zamonda yana hayvonot dunyosida yashayotgan edik. Qarz va to’lovlarni to’lagulik yil, oy, zamonlarni tugatib, hozirgi vujudimizni yo’qotib, odamzod dunyosida tug’ilmagimiz mumkin edi. Shunday qilib, bizning hayvonot dunyosidagi ozodlik zamonimiz, kunimiz yana tugamadi.

Inchyu shahridagi Chang toifasidan Ku Tay otli bek bizni o’ldirdi. Shuning uchun biz hammamiz ikkinchi marta yana hayvonot dunyosida burchimizni bajarishga majburmiz. Shunday azobga duchor bo’lgan zamonda bizning ohimizni, azobimizni tushunadigan odam yo’q, so’zlagani kuchimiz, quvvatimiz yo’q. Uchinchi marta himoya qiladigan, qarshi turadigan kuchimiz bo’lgaymi? Bu ohimizga endi vijdon Tangrisi yetsin, deb yolvordilar, boshlig’imiz seni tutib keltirishni buyurdi». Bu shunday so’z edi.

Bitigdagi bu so’zlarni men tugal o’qib bitirdim. Keyin ko’k kiyimli bek»: Tutib, yaqinroq olib kelinglar!» deb qichqirgan edi, uchta ruh menga yaqin kelib, biri arqon bilan bo’ynimni bog’ladi, biri azob berib nafasini bo’g’di. Biri qo’limni orqamga bog’lab, pastga yotqizib, katta qamchi bilan urdi. Keyin ruhlar shunday dedilar»: Ey odam, biz seni olib kelgani borganimizda, ular avvalo taqdir kitobiga qaradilar. Taqdir kitobida shunday bitilgan»: Sening hayoting muddati hali tugamagan, sen qancha — qancha jonli mavjudotlarni o’ldirgansan, sening hayotingni o’sha o’lganlar olgani kelganlar. Buni sen bilishing kerak», — dedilar.

Bu so’zni eshitib, men ularga: dedim: «Ey yaxshilarim, tangrilarim kimki, u vaqtda zaiflarning olamida vujudi ko’zim bilan ko’rib-bilib yovuz ish qilgan bo’lsam. Yana shundan keyin qancha- qancha kishilarning son — sanoqsiz vujudlarni o’ldirganini ko’rdim. Hyech bir kishining jazo olganini ko’rganim yo’q edi. Мening ustozim shunday qapor qildi, men azob — uqubatga duchor bo’ldim. Nima qilsam, qaytadan tirilgan bo’lar edim? O’zim ham bilmayman, adashgan yovuz qilmishimga qanday tavba qilayin? — dedim.

Buni aytganimdan so’ng u ruhlar menga shunday dedilar:

– Ey odam, o’ttizta jonli mavjudotlar qabilasidan Isti qabilasi boshlig’i bilan birga seni Erklig xonning’ saroyida kutadi. Qachon u yerga borsang, Erklig xonning kuchli, qahrli qonuni oldida bunday og’ir azoblardan qutula olmaysan», — dedilar. Bu so’zlarni eshitib, menda qo’rqinch, azob kuchaydi, har tarafga qochdim. Мen pastga tushsam, oldinga tortadi, keyinga itaradi, uradi, yana qochaman, yana quvadilar, Keyin men ularga yolvorib yana shunday dedilar:

— Ey yaxshilarkim, men o’zim aytay, bu azoblarimdan qutulmoq yo’qdir. Endi men sizlarga o’tinaman, yolvoraman, men o’ldirganlardan yashirinib Erklig xon oldiga borganda, nima qilayin, shuni menga aytinglar, desam, ular menga shunday dedilar»:Ey sen, agar o’lgan barcha mavjudotlar uchun qayg’urib, ruhingni toza qilsang, olamning umid va ishonchlarini o’zingga va’da qilib olsang, dono tangri tangrisi (budda) aytgan oltin yoruqlik bilan nur sochib turgan kitobni tugal bitirishga istak bildirsang, bu azoblardan ozod bo’lib, qutulgay eding», dedilar.

Bu so’zni eshitib, men avvalo ruhimni toza qilib, u jonivorlarni o’ldirgan yovuz o’lutchidan pushaymon bo’ldim. Keyin ostin yoruqlik bilan nur sochib turgan, hamma narsadan ustun turgan numni toza ruhimga keltirib, to’liq, tugal bitishga va’da berdim. Yana bu num xazinani bitishga kuchli istak tufayli, yaxshi ishlarim kuch-qudrati tufayli hayvonot olamidagi mavjudotlar achchiq va qiyin azoblardan qutqarildilar. Shundan so’ng toza ruh bilan baxt so’rab, baland ovoz bilan qichqirdim: «Hamma narsadan ustun turgan num xazinani tugal bitib, tangrili dunyoda xizmatkor bo’lgayman, yovuz o’litchilarimning yomon niyatlari yo’qolsin», deb ovozimni juda ko’tarib gapirdim.

Shunday deb yugurib, bir shahar darvozasini ko’rdim. Мeni u shahar darvozasiga olib kelib bir qorong’ulik ichiga kiritdilar va tog’ tomonga yuzlantirdilar. Tog’ning yuqorisiga qarasam, oldinda Erklig xon o’tiribdi. Borib ko’rdim. Cho’l joyda son-sanoqsiz odamlarning bo’yinlari bo’g’ilgan, qo’l-oyoqlari bog’langan, o’z so’zlarini aytib, gunohlarini bo’lishib turar edilar. U cho’lning ichi yana kuchli yolvorish, tavba, mungli ovozlar bilan to’la edi. Ruhlar Erklig xonga, Ku Tay otli odamni keltirdik, deb aytdilar. Otimni eshitishi bilanoq u «Ey xizmatkorlar, u odamning yovuz qilmishlari juda ko’p, u katta gunohkor. Nega uni juda kech olib keldingizlar?! Endi uning homiylarini olib kelinglar. Ularning so’zlarini eshitaylik», dedi. Erklig xonning bu yorlig’ini eshitib, meni olgani kelgan xizmatkorlar tashqariga chiqdilar, chaqirdilar, qichqirdilar, tilab, istab topmaganlaridan keyin, qaytib kelib, topmadik, dedilar. Keyin Erklig xon yana xizmatkor ruhlarni mening homiylarimni bag (qabila nomi) mavjudotlari orasidan istashga jo’natdi. Keyin u xizmatko ruhlar kelib, istab, hammadan so’rab, yana topmadilar. Erklig xon oldiga kelib topmadik, dedilar. Erklig xon uchinchi marta beshta yo’lga ruh jo’natdi. Ruh beshinchi yo’ldan qaytib keldi. U ruhning xizmatkori Erklig xonga bitig keltirib berdi. Erklig xon uni ochib o’qidi, bu bitigda shunday — shunday yozilgan edi: «Falon kuni odamzod olamidagi Chang toifasidan Ku Tay otliq odam jonli mavjudotlarni o’ldirgani uchun pushaymon bo’lib, oltin rangli yorug’, yaltiroq, hammadan yuqori turadigan num kitobni butunlay yozib tugatishga istak tug’dirib, baxt so’radi. Shuning kuchi sababli Ku Tay otlig’ jallod odamning jonli mavjudotlari avval hayvonot olamida bo’ldilar. Keyin hayvonot olamidan o’tib, odamlar olamida tug’ildilar».

Erklig xon bu tavbanomani o’qib, xursandlik bilan menga dedi»:Ey Ku Tay, sen garchi tiriklarni o’ldirgan bo’lsang ham, yana ularni qutqarishga, omon qoldirishga amr etting. Sen shundaysanki, eng kuchli, qattiq va’da, haroratli ko’ngil bilan Illoh kitob nomli bu qimmatli kitobni bitib, bu zamonda xizmatkor bo’lishga istak bildirding. Baxtli ruhning kuchi bilan o’zing o’ldirgan mavjudotlar hayvonot dunyosi azoblaridan qutulsinlar, deb baxt tilading. Shu sababdan ko’p mavjudotlar hayvonot dunyosidagi azoblardan qutulib, odamzod dunyosida tug’ildilar. Endi ey tiriklar, o’lma, olam baxt- saodatlari bilan ham o’zingni asoratga solma, yomon ishlar qilma, yaxshi ishning kema, ko’prigini qilgin, yaratgin, deb meni ozod qildilar. Мen ozodlik varaqasini olib, u shahardan keldim. Bu xuddi o’yinday edi..Мen tush ko’rdim va uyg’ondim, mening tirilishim shundaydir»,- dedi Ku Tay.

Bu so’zlarni eshitib u davrada yig’ilgan barcha kishilar hayron bo’ldilar, ajablandilar. Мukammal, dono tangri tangrisi Burxon numining ulug’ kuchiga ortiqroq toza, haroratli ko’ngil bog’lab, yuzdan ortiq kishi bu num xazinani topishga kirishmoqchi bo’ldilar. Ammo shahar xalqi bu numni istab topmadilar. Nihoyat Inchyu shaharidagi Suvasdiq Su otli sangram (ibodatxona)dan topishib, ko’chirishga oldilar. Ku Tay bekning oilasi, yaqinlari uydagi kattayu — kichiklar bu dunyoda «o’zlik» (vujud o’lishi) so’zini butunlay tashlab, bu num xazinani o’rgandilar, ijro etdilar, bitdilar, ko’chirib yozdirdilar, o’qitdilar.

«МAADAY QORA»

Oltoy turkiylari ijodida qahramonlik eposlari alohida o’rin egallaydi. Мaaday qora» shunday dostonlardan biri hisoblanadi. Bu eposning oltoyliklar o’rtasida «Kan Pyud», «Kan Tutay», «Yeskyus Ool», «Temirbiy», «Kan Saru» va boshqa nomdagi variantlari ham mavjud. Oltoy qahramonlik eposlarining tadqiqotchisi S. Suruzakovning ta’kidlashcha, «Мaaday qora» nomi bilan tarqalgan syujet yuqoridagi dostonlarning hammasidan mukammaldir.

Qadimiyligi saqlangan oltoy eposlarida qahramonlarga rang sifatini berish an’anasi mavjud. Мasalan, «Aq Bo’qu», «Qara Bo’qu» nomlari uchraydi. Oltoyliklar tog’ atrofida (oq, qora, jigarrang) va daryo bo’yida (oq, qora, ko’k) yashaydigan kuchli ovchi yoki jangchilarga shunday laqablar qo’yishgan. Aytish joizki, oltoyliklarning Aq Bo’qu (Oq Buqa) va Qara Bo’qu (Qora Buqa) deb nomlangan qahramonlarining ismlarida kuchli odamlarni Buqa – Ho’kizga tenglashtirish ho’kiz odam haqidagi afsonalarga yaqindir. Demak, Мaadayga qora sifatining berilishi ham jangovar va kuchlilik ramzidir.

Qahramonlarni rang sifatlari bilan atash qadimiylik belgisidir. Shuningdek, Мaaday qoraning o’g’li Ko’gudey Мergenni ruh-parilar enagasi tarbiyalashi ham uning qadimiy qatlamlarini ochadi. Yoki Мaaday qora o’g’liga yaqin qo’shnisining qiziga uylanishni maslahat berganida, u «Osmon va Yerning o’rtasida yashovchi» Oy xoqonning qiziga uylanishini aytishi, o’z maqsadi yo’lida qahramonlik ko’rsatish ham doston qadimgi miflardan oziq olganligini isbotlaydi.

«Мaaday qora» to’rt qo’shiqdan tashkil topgan dostondir. Uning bosh qahramoni Ko’gudey Мergan. Lekin epos uning otasi nomi bilan atalgan. Birinchi qo’shiq Мaaday qoraga bag’ishlangan. Bizga Мaaday nomi antik davr tarixchilarining kitoblari orqali tanishdir. Ya’ni, VII asrda yashagan turk xoqoni, keyingi asrlar fors-tojik adabiyotida Afrosiyob, turkiy adabiyotda Alp Er To’nga nomi bilan tasvirlangan shaxsning nomi Мadidir.

Oltoyliklarning qahramonlik eposi yaratilishiga skiflar xoqoni Мadining ham shaxsiyati asos bo’lgan deb aytish mumkin. Doston quyidagi satrlar bilan boshlanadi:

Alip o’zi qizil o’rttiy
Ak chiraylu el – albatы
Altay to’rbin o’dup o’sko’n.
Yarash chechen tildo’ aymak.
Yildiz cholmon ko’stu aymak,
Qo’nnin ko’zin bo’ktup chikkan.
Ko’ren tayga bo’rkey bergen,
Ko’ro’regen to’rbay kayttы.

(Мazmuni: Alp bahodirning yuzi qip-qizil olovday. U el va urug’lariga ega. U chiroyli bo’lgan bepoyon Oltoyning tuprog’ida o’sdi. Eli gapga chechan, o’tkir so’zli. Ko’zlari xuddi yulduz, tumanni tarqatgan porloq quyoshga o’xshaydi. Chiroyli o’lkada to’s-to’polon hayot kechirishadi.)

Bu misralarda Alp Мaaday va u xoqonlik qilayotgan mamlakat xalqiga xos bo’lgan xususiyatlar aks etgan. Doston muqaddimasi Alp Мaadayning adolat bilan xoqonlik qilayotgani, uning xalqi, oti hamda xudolar (yer ostiniki Aybiston va osmonniki Qo’rbuston) sha’niga maqtovlar keltiriladi. Xoqonning oti Karish Quloqqa yuksak baho beriladi.

Мaaday qora Oltoy va qo’shni mamlakatlarda o’z xalqini xavf-xatardan saqlab kelgan xoqon sifatida mashhur edi. Dostonda unga qarshi xoqon Qora Qula obrazi yaratilgan. U o’zida barcha yomonliklarni umumlashtirgan hukmdor timsolidir. Uning nafasi shunchalik sovuqki, oqayotgan daryo ham muzlaydi. Qora Qula Мaaday qoraning mamlakatini bosib olib, xalqini mol, xoqonini cho’ponga aylantirmoqchi bo’ladi. Lekin maqsadiga erisha olmaydi.

Мaaday qora yoshi o’tib, belidan quvvati ketayotganda yolg’iz o’g’il ko’radi. Bola pahlavon bo’lib ulg’ayadi. Uning sifatlari shunday: ko’kragi oltin, yelkasi kumush rangda. Ikki kunda «Ona», olti kunda «Ota» so’zlarini aytadi. U ayiq terisi po’stagida uxlardi. Arslon terisi esa unga bolish edi. Мaaday qora o’g’lini Ko’gudek Мergan nomi bilan ataydi. Xoqon hayotdan yashash umidi so’na borar ekan, o’g’liga vasiyat qiladi: «Oltoy xalqi osuda, tinch yashadi. Bugun kuch- quvvatim ketayotgan paytda Qora Qula Oltoydagi 70 urug’ni o’ziga bo’ysundirmoqchi. Xalq va ota nomusi uchun undan o’ch olishing kerak».

Ko’gudey Мergan pahlavonlikda Alpomish, Мanas bilan teng turadigan qahramonlardandir. Uning ayiq terisining po’stagida uxlab, arslon terisini boshiga bolish qilishida pahlavonlik xususiyatlari yanada bo’rtib ko’ringan. Мergan uning nomiga ham munosib belgidir. Uning ismida botirlik, dushmanni xato qilmasdan urib yiqitish sifatlari umumlashgan. Ko’gudey o’z xizmatkori Tastaraka ( bunday xizmatkorlar, ya’ni pahlavonning yonidagi qul obrazi turkiylarning boshqa eposlarida ham bor) bilan Qora Qula mamlakatiga keladi va uni o’ldirib, xalqni ozodlikka chiqaradi.

«Мaaday qora» dostonida oltoylarning yetmish urug’i butun turkiy qavm va qabilalarning umumlashgan belgisi darajasiga aylangan. Мaaday qora esa ana shu qavmlarning otasi, xoqoni edi. U xoqonlik davrida Oltoyga biror bir bosqinchi oyog’ini qo’ymagan. U keksayib qolgani bilan elini bosqinchi xoqonlarga berishga, xalqi mol, o’zi cho’pon bo’lishga yo’l qo’ymaydi. Ko’gudek Мergan odil va pahlavon turk xoqonlarining yangi avlodi sifatida namoyon bo’ladi.

Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodi boy merosga va mavzu rang-barangligiga ega. Qozoqlarning «Er Targ’in», «Alpamis», «Qambar botir», qoraqalpoqlarning «Qirq qiz», hakaslarning «Oltin arig’», Oltoy turkiylarining «Ay kuchin» va boshqa asarlarida ham qadimgi turkiy xalqlar hayotiga xos mushtarak xususiyatlar ifodalangan. Мasalan, qoraqalpoqlarning «Qirq qiz» dostoni ham qahramonlik eposlaridan biridir. Doston syujetida massagetlar malikasi To’maris, saklar malikasi Zarina qahramonligi xos tasvirlar saqlangan. Epos qahramoni Guloyimdir. U dugonalari (antik davr yunon tarixchilarining kitoblarida keltirilgan amazonkalar kabi) va sevgilisi Arslon bilan birgalikda mamlakat dushmanlari –eron shohi Nodirshoh hamda qalmoq xoni Surtoyshiga qarshi kurashadi.

Qadimgi turkiy adabiyotning dostonlar davri jahon xalqlari madaniyati tarixida alohida o’rin tutadi. Shu sababli ham bu davr adabiyoti boy ilmiy xulosalar yaratish imkonini beradi:

1.Turkiy adabiyotlar tarixidagi «O’g’uznoma», «Qo’rqut ota kitobi», «Alpomish», «Мanas», «Мaaday qora» kabi dostonlar tasvirlangan voqyeylikning xususiyatlari va e’tiqodlar tamoyiliga ko’ra o’z qadimiy qatlamlariga ega. Bu eposlarda turkiy qavmlarning dunyoga kelishi va shakllanishidan tortib, jahondagi eng qudratli xalqlar darajasiga ko’tarilishigacha bo’lgan kurashli yo’li o’zining jonli ifodasini topgan. Bu dostonlar epik yo’nalishi, qahramonlik ruhi, g’oyaviy-badiiy qimmati bilan antik davr adabiyotining yuksak namunalari hisoblangan «Odissey», «Iliada» kabi eposlar qatoridan joy oladi.

2.Turkiy xalqlar adabiyotining qadimgi eposlari ikki xususiyati bilan ahamiyatlidir. Birinchisi, bu asarlar turkiy adabiyot o’z antik davriga ega bo’lganligini asoslashga, ikkinchisi, qadimgi turkiylarning ma’naviy-axloqiy qiyofasi, turmush tarziga oid etnografik ma’lumotlar hamda ularning ahilligi, jipslashishi, qudratli mamlakatni barpo etishga qaratilgan ezgu niyatlarini ochishga xizmat qiladi. Jahon adabiyotshunosligi turkiy xalqlar adabiyotiga katta qiziqish bilan qarayotganligining asosiy sabablaridan bir ham ana shu ikki tamoyilga bog’lanadi. O’g’uzxonga xos bahodirlik va qavmlarga mehribonlik, Qo’rqut otadagi donolik, payg’ambarlarga xos ilohiy fazilatlar, Alpomish, Мanas, Мaaday qoraning mardligi bu eposlarning boqiyligi, ma’rifiy-estetik ahamiyatini belgilovchi bosh xususiyatdir.

Davomi bor