Скиф-киммерлар яшаган давр адабиёти ва маданияти шаклланганлиги билан жаҳон халқлари тарихида алоҳида ўрин эгаллайди. Улар яратган адабий сюжетлар антик даврдаги кўплаб халқларнинг адабиётига кўчиб ўтгани, айрим сюжетларда типологик ўхшашликлар мавжудлиги ёки уларнинг ҳукмдорлари, қаҳрамонлари ҳақида бошқа халқлар адабиётида ҳам бир неча, ҳатто туркум асарлар яратилгани шундан далолат беради.

Абдурашид Абдураҳмонов
ТУРКИЙ АДАБИЁТНИНГ ҚАДИМИЙ ҚАТЛАМЛАРИ
Тўртинчи қисмнинг бошланиши

ТУРКИЙ АДАБИЁТНИНГ ЖАҲОН ХАЛҚАРИ АДАБИЁТИ БИЛАН МУШТАРАКЛИК ДАВРИ

Скиф-киммерлар яшаган давр адабиёти ва маданияти шаклланганлиги билан жаҳон халқлари тарихида алоҳида ўрин эгаллайди. Улар яратган адабий сюжетлар антик даврдаги кўплаб халқларнинг адабиётига кўчиб ўтгани, айрим сюжетларда типологик ўхшашликлар мавжудлиги ёки уларнинг ҳукмдорлари, қаҳрамонлари ҳақида бошқа халқлар адабиётида ҳам бир неча, ҳатто туркум асарлар яратилгани шундан далолат беради.

ШУМЕР АДАБИЁТИ

Туркий халқлар оғзаки ижоди билан милоддан аввалги 2800 йилларда яшаган Билгамишхон ва унинг шарафига сопол лавҳаларда битилган достонлар даврининг маълум жиҳатдан ўхшашлик томонлари бор. Ўтган асрнинг 40 – йилларида инглиз археологи Леярд Оссурия пойтахти Ниневия харобаларини ўргана бошлади. Текшириш натижасида Оссурия подшоси Ашшурбанипал саройи қолдиқларидан миххат белгилари билан қопланган 20 минг сопол китобга эга бўлган кутубхона қўлга киритилди.

Ашшурбанипал Оссуриянинг энг илмсевар, маърифатпарвар шоҳларидан биридир. Унинг шоҳлик даври (милоддан аввалги 669-630 йиллар) жаҳонда киммер ҳамда скифлар катта мавқени эгаллаган вақтга тўғри келади. Ашшурбанипал давлатни мустаҳкамлаш учун ўз мамлакати атрофидаги Миср, Бобил, Ўрарту, Лидия каби мамлакатлар билан иттифоқ тузган. Лекин Шимол томондан киммер ва скиф қавмларининг Кичик Осиё томон юриш қилишлари Ашшурбанипални ташвишга сола бошлайди. Оссурия шоҳи Лидия давлатидан ҳам хавфсирар эди. Кичик Осиёнинг кенг далаларида ҳукмронлигини ўтказиб, Эгей ва Ўрта денгизга чиқишга уринаётган киммерийлар Лидия давлатининг кучи заифлашишига сабаб бўлди. Бу эса бир мунча вақт Ашшурбанипал ўз мавқеини сақлаб туришига ёрдам берди.

Ашшурбанипал подшолигининг сўнгги йилларида Кичик Осиёга киммерийлар орқасидан скифлар бостириб келишди. Улар дастлаб Сурия ва Фаластин мамлакатларини ишғол этишиб, Оссурия ва Миср чегараларига етиб келадилар. Саис давлатининг ҳукмдори Псамметик скифларга совға бериб, жон сақлайди. Барча жабрни Оссурия давлати тортади. 612 йилда Мидия подшоси Кайхисрав ва Бобил ҳукмдори Набупаласар келишган ҳолда Оссурияга ҳужум қилишади. Улар мамлакат пойтахти Ниневияни ишғол қилишиб, шоҳ саройига ўт қўядилар. Ашшурбанипал асос солган кутубхона вайрон этилиб, сопол китоблар парчаланади, лекин ёнғиндан зарар кўрмайди. Инглиз археологи Леярд икки ярим минг йил ер остида ётиб чиримаган сопол китобларни қўлга киритмаганида, эҳтимол, биз жаҳон маданиятининг нодир хазинасидан балки ҳали баҳраманд бўлмас эдик.

Мидиялик ва бобиллик жоҳиллар томонидан ёндирилган кутубхона хазинасида қадимги аждодларимиз яратган адабий ёдгорликлар борлигини тан олиш ғоят фахрланарлидир. Бу сопол китоблар эрамиздан олдинги 2000 йилларда сўзлашувдан қолган шумер (сумер) тилида битилган деб ҳисобланади. Америкалик шумершунос С.Н.Крамернинг исботлашича, шумерийлар яратган адабий сюжетлар ва илмий кашфиётларни бошқа халқлар, жумладан, бобилликлар ўзлаштирганлар. Шумерийлар Мэссопатамияда – Дажла ва Фрот (туркийлар буни Ўкуз деб аташган) дарёси оралиғида яшашган.

Ашшурбанипал кутубхонасидан топилган сопол китоблар орасидан икки дарё оралиғи — Мэссопатамиянинг улуғ тарихий – афсонавий қаҳрамони Билгамиш ҳақидаги шеърлар туркуми ҳам учрайди. Бу шеърларни кейинчалик аккадлар ўзлаштириб олишган ва ўз тилларида 12 қисмдан иборат тугал достон яратишган. Шумер тилидаги сопол китоблар топилгунга қадар бу достон аккадларнинг адабий мероси сифатида машҳур бўлган. Зотан, достон ижодкорлари шумерлардан етиб келган адабий парчаларни маълум бир тизимга солишган, қаҳрамонларнинг асл номларини ўз тиллари ва урф-одатларига мослаб ўзлаштиришган, қўшимча воқеалар киритишган. Аккадлар достони «Гилгамиш» деб аталган. Қадимшунослар бу асарнинг мукаммалигини асос қилишиб, кўпроқ аккад шаклларига мурожаат этишган. Чунончи, шумер ва аккадшунос И.М.Дяконов ҳам достонни рус тилига аккадчадан таржима қилган.

Шумер тилидаги сопол ҳужжатлар достон қаҳрамони тарихий шахс бўлганлигини кўрсатади. И.М.Дяконов маълумот беришича, милоддан аввалги ХХVII аср ёзувларида Билгамес ёки Белгемес шаклидаги шумер худоларининг номлари учрайди. 2800-2700 йилларда эса Унуг шаҳрининг қохини ва қўшин бошлиғи Билгамиш (ёки Билгамес) бўлган. Бу шаҳарнинг номи қадимги яҳудий тилида Эрех, аккадларда Урук, юнонларда Орхой, ҳозирда эса Варка номи билан айтилган. Археологлар Унуг шаҳри тарихда бўлган ва қалин деворлар билан кўтарилганлигини исботлашган.

«БИЛГАМИШ» ДОСТОНИ

«Билгамиш» достонининг шумер тилида сақланган сюжети билан аккад нусхаси сюжети ўртасида фарқ бор. Масалан, шумер тилидаги нусхада биринчи қўшиқ «Билгамиш ва Акка» деб номланган. Унда Билгамиш ҳукмронлик қилган шаҳар Киш шаҳрининг ҳукмдори Аккага буйсунган. Билгамиш ўз дўсти Энкиду, халқ йиғини ва оқсоқоллари маслаҳати билан Аккад зулмидан қутилиш учун курашга отланади. Жанг Билгамишнинг ғалабаси билан тугайди. Аккадлар яратган достонда шумерийлар қўшиғида акс этган тасвир берилмаган. Аккад достонининг сюжетида Билгамиш бир мунча зулмкор шоҳ сифатида кўрсатилган. Билгамиш эркакларни шаҳар деворларини қуришга мажбур этиб, хотин–қизларни ҳарамига олиб борадиган ҳукмдорга айланган. Билгамиш дўсти Энкиду билан бир қанча қаҳрамонликлар кўрсатади. Масалан, Кедр ўрмонида яшовчи паҳлавон Хумбабони курашда ҳалок этади. Билгамишнинг паҳлавонлигига қойил қолган маъбуда Иштар (шумерларда Иннин) унга севги изҳор этади. Билгамишдан рад жавобини олади. Иштар бундан ғазаблан
ади ва отасидан ёрдам сўрайди. Отаси худо Ану унга қарши самовий хўкизни юборади. У шунчалик баҳайбатли эдики, Фрот дарёсининг сувини бир симиришда ичиб қўяди (М.Кошғарий туркийларнинг ўғуз қабиласи Фрот дарёсини Окўз – Ҳўкиз номи билан атаганлигини ёзади. Қаранг: И, 91-бет). Дами билан ерни ёради. Билгамиш Энкиду билан биргаликда самовий хўкизни ўлдиради.

Билгамиш худоларга бас келаолмаслигини англаб етади. Шу сабабли у ўлмаслик – боқий яшаш сирини ахтариб кемада Океандан сузиб ўтади ва Ўтнапиштим яшаётган оролга етиб келади. Унинг маслаҳати билан денгиз тубига тушиб, қари одамларни яшартирадиган сеҳрли ўтни олиб чиқади. Лекин қаршисида илон пайдо бўлиб, ўтни олиб қочади.

«Билгамиш»нинг мантиқий ҳукми кучли паҳлавонлар ҳам абадий яшай олмайди, худога итоат эт, ҳамма иш унинг розилиги билан бўлади, деган ғоя асосида қурилган.

Достоннинг туркийлар билан яқинлик томони. Қадимшунослар «Билгамиш» яратилган шумер тилини бирор тил оиласига киритиш қийин, деб ҳисоблайдилар. Шу сабабли ҳам бу тилни баъзан туркийлар, баъзан ҳиндларнинг қадимги мунд тилига таққослашлар бўлган. Хўш, «Билгамиш»нинг қадимги туркийларга алоқадор томони борми? Кузатишлар достоннинг туркийлар билан алоқадор томонлари ҳам борлигини кўрсатади.

1. «Билгамиш» яратилган тилни қадимшунослар ўлик тил деб ҳисоблашади. Шумер тили милоддан аввалги 4 мингинчи йилликнинг охирларидан биринчи минг йилликларгача амалда бўлган. Тарихий манбаларга кўра, шумерлар милоддан аввалги икки мингинчи йилликнинг биринчи ярмида аккадлар, кейинчалик Бобил давлати таркибига қўшилган. Натижада, уларнинг тили бу халқлар тили билан чатишиб кетган.

Шумер халқининг ижтимоий-сиёсий тарихи нуқтаи назаридан бу фикрлар тўғри. Лекин уч минг йил давомида фан, маданият, адабиёт, дин ва турли хил давлат ҳужжатлари яратилган тилнинг тарих саҳнасига кириб келиши ва йўқолиб кетишини эртаклардаги воқеалардек тушуниш ажабланарлидир. Уч минг йил давомида яратилган маданиятни ҳозирги даврда яшаётган аниқ бир халқнинг ота-боболари номи билан боғлаш жаҳонда улуғ саналган бирор халқнинг маданиятини камситмайди. Шумер тилининг грамматик ва лекцик таркиби туркий тилга мос тушишини айтишга уринган олимларни, иккинчи гуруҳлари фаразия, деб танқид қилишди. Масалан, Ф. Хоммел биринчилардан бўлиб, шумер тилини туркий тилга нисбат берган. Бизнинг замонамизга келиб қозоқ шоири Ў. Сулаймонов бу тилни урал-олтой тиллари оиласига киритишга ҳаракат килган. Поляк олими Я. Браун тибет, М.Серотелли грузин тиллари оиласига мансуб деб ҳисоблайди. Шумершунос И. М. Дяконов эса бу фикрларни фараз деб тушунади ва уларнинг таққосларини инкор этади. Ўрни келганда айтиш керакки, бу олим Олмаотадан 50 километр узоқликда Иссиқ дарёси бўйидаги қўрғондан топилган ёзувни кўпгина туркийшунослар сак туркларига нисбат берганида ва ўқиб асослашганида ҳам тан олишни истамаган эди.

Шумер тилини ҳозирги қайси тиллар оиласига киритиш мумкин деб айтишдан кўра, масалага ҳозирги қайси тилларни шумер тили оиласига киритиш мумкинлиги нуқтаи-назаридан ёндашиш тўғридир. Чунки, шумер тили 4 минг йил олдин муомалада бўлган. Бу тилда гаплашувчи жамоа минг йиллар давомида жаҳоннинг турли қитъаларига кўчган, турли қабилалар билан қўшилиб кетгани, табиий. Зотан, қадимшунослар ҳам шундан гувоҳлик беришади. Шумер тилини ҳозирги бир халқ тили билан грамматик ва лекцик жиҳатдан қиёсан ўрганиш масалани ёрқин ойдинлаштирмайди. Чунки, баъзи тилларнинг ривожланиб кетиши, тараққиёти ўзининг қадимийлигини сақлаб қолган эмас. Агар ҳозирги туркий тилларнинг келиб чиқиш оиласи шумер тилидан деб олинадиган бўлса, у ҳолда барча туркий тиллар тадқиқот доирасига тортилмоғи керак.

Масалан, шумер тилида ама – она. Маҳмуд Кошғарийнинг ёзишича, қайсидир ўлкалардан туркийлар мамлакатига кўчиб келган тубутликлар онани ума деб аташади. Туркий қавмларнинг аёллардан ташкил топган жанговор гуруҳи Ама – зонкадир. Ада – отадир. Бу сўз туркийлар учун тушунарли. Кисикил- қиз, аёл. Қадимги туркийларда бу маъно кис, киши сўзлари орқали ифодаланган. Шумерларга хос «с» ва «ш»нинг алмашинуви эътиборга олинса, унинг туркийча билан яқинлиги бор. Бизнинг тилимиздаги эгар сўзи шумерларнинг эгер – бел орқани ифодалайдиган сўзига яқин туради. Куса – курсидир. Туркийларнинг «р» ҳарфини айтолмайдиган (масалан, курси – кусси, мардон – маддон, тўрт – тўт каби) лаҳжалари мавжуд. Шумерларда уғ – халқ, кен – кенгаш маъносини беради. Уғкен – халқ йиғилиб кенгашадиган жой. Демак, кен – кенгаш, айни пайтда турли жойлардан келадиган халқларнинг тўпланиб, маслаҳат ўтказадиган маркази маъносини ҳам англатади. Бу, албатта, туркийларда кен (кент) шаҳар (Тошкент каби) мазмунига ҳам мосдир.

Шумер ва туркий тиллар ўртасидаги яқинликни қиёсан ўрганиш ишига Ў. Сулайманов биринчилардан бўлиб киришган, шумер тилидаги олтмишдан ортиқ сўзнинг ҳозирги туркий тилларда қўлланилиши ҳамда бу тиллардаги сўзлар билан ўзакдош эканлигини исботлаган эди. Олим шумер атамасининг маъноси ҳақида ҳам фикр юритар экан, бу сўзни «суб – ер», «сибир», «ер — суб» сўзлари билан ўзакдош деб тушунади ҳамда ер–сув мазмунини беради, деган фаразга келади. Чиндан ҳам туркийларга хос товуш ўзгариш ҳодисалари («ш» — «с», «м» — «б») шумерни «суб — ер» деб ўқишга имкон беради.

Бадиий асарни маълум бир халқ адабиётига нисбат бериш учун фақат тилни асос қилиб олиш етарли эмас. Бундай муаммоли масалалар туғилганида бадиий асарда акс этган диний эътиқодлар, қабила ёки халқларнинг урф-одатлари, образларнинг характери ва қаҳрамонлиги сўнги асрлардаги қайси халқнинг турмушида сақланганлиги нуқтаи назаридан ҳам ёндашиш керак. «Билгамиш» достонини туркий халқлар адабий меросига нисбат бериш учун унда кўпгина қадимийлик белгилари сақланиб қолгандир.

Туркий қабилаларнинг энг қадимги қавми гумер ҳисобланади. Бу қавм ўзларини Нуҳ тўфонидан сўнг дунёда пайдо бўлган биринчи халқлардан деб тушунишган. Қадимшунослар туркийларнинг киммер қабиласини гумер қавмининг номи сифатида эътироф этишади. Антик юнон ва оссурий тарихчиларининг китобларида киммерлар ҳақида бой маълумотлар берилган. Тарихий асарларда бу туркий қабиланинг номи гиммер, киммер шаклида, шумер эса баъзан сумер шаклида ҳам ёзилган. Шумер ва киммер номларида мантиқан боғланиш ҳамда оҳангдорлик бор. Қолаверса, гумерлар ҳам шумерлардек дунёдаги энг қадимги қабилалардан биридир.

2. Антик давр юнон ва оссурий тилида яратилган тарихий китобларда киммерийларнинг ватани Шимолда – Қрим атрофларида деб кўрсатилган. Шумерлар эса Мэсопатамияда яшаганлар. Узоқ Мэсопотамия билан киммерлар ўртасида яқинлик бўлганми? Шумер ва киммер халқини бир-бирига боғлайдиган асослар нимада?

«Инжил»да кўрсатилган гумернинг ўғилларидан бири Ашканоз. Бу қавм тарихда скифлар номи билан юритилади. Гумернинг яна бир ўғли Тугарма деб аталган. Ундан Мэсопотамияда яшаган халқлар тарқалишган. Демак, киммер ва скифлар Кичик Осиё мамлакатларига тез-тез ҳужум қилиши ҳамда ўз ҳукмронлигини ўтказишга уринишининг мантиқий замини мавжуд. Ахир, Оссурия шоҳи Ашшурбанипал ўз кутубхонасида шумерийларнинг сопол китобларини бекорга сақламаган. Скиф–киммерлар ҳукмдори Прототейга оссурийлар шоҳи тинчлик иттифоқини мустаҳкамлаш учун ўз қизини хотинликка берган эди. Шу кундан бошлаб Прототей оссурийларнинг шоҳи сифатида ҳам тан олинган. Ёки И.М.Дяконов Мидия тарихига багишланган китобида скифлар саркардаси Мади хам Ашшурбанипалнинг куёви бўлганлигини қайд этади. Мидия шоҳи Киаксар Мадини ўлдириб, Оссурия кутубхонасини ёқиб юборишга ташкилотчилик қилишида катта мантиқ бор. Киаксар Оссурия кутубхонасида киммерий ва скифлар маданияти, тарихи ва адабиёти битилган хазина борлигини сезган бўлиши керак.

Шумер ва қадимги месопотамияликлар туркийлар билан яқинлигини асословчи яна бир неча далилларни келтириш мумкин. Чувашлар туркийларнинг қадимги қавмларидан биридир. Чувашия жумҳуриятида Шумерия деб аталувчи шаҳар мавжуд. Х асрда яшаган араб тарихчиси ибн Ховқал маълумот беришича, Самарқанд атрофида месопотамиялик – ироқликларнинг қишлоқлари бўлган. Улар ўзларини доимий яшайдиган халқ сифатида кўрсатишган. Айтиш керакки, Шумер вилояти ҳозир жанубий Мэсопотамия – Ироқда. Араб тарихчилари ироқликларнинг Жиззах, Тошкент атрофларида ҳам қишлоқлари бўлишганини ёзишади. Ироқликларнинг Ургутдаги қишлоғи Вазкерд, Жиззахдагиси Винкерд, Тошкент атрофдагиси Бинкент деб аталган. Археолог В.Л. Вяткин месопотамияликларнинг Ургутдаги манзили бўйлаб кузатиш ишлари олиб бориб, улар яшаган жойни Қинғир кишлогида деб кўрсатади. Қинғирни киммер, гиммер, қиммернинг ўзгарган шакли деб ҳисоблаш мумкин. 1920 йилда академик В.В.Бартолд Ургут тоғларининг Гулбоғ сойидаги қоядан Сурия тилидаги ёзувларни ҳам кўрган. Ажабмаски, арабларгача Марказий Осиё шаҳарларида яшай бошлаган ва ўзини ироқлик деб ҳисоблаган халқлар шумерлар авлодидан бўлишса.

Шумерийлар тарихи ҳақидаги изланишлар Ургут номининг янгича талқинини ҳам беради. Бу эса қадимги месопотамияликларнинг Ургутда яшаганлигидан яна бир далилдир. Милоддан аввалги уч мингинчи йилларнинг ўрталарида аккад ва шумер давлатлари бирлаштирилган. Аккад давлати тахминан 120 йил яшаган. Милоддан аввалги 2200 йилда Шарқ томондан келган тоғлик гутийлар деб номланган урушқоқ халқлар аккадлар ҳукуматини ағдаришган. Бундай қаҳрамонликка шумерларнинг Лагаш шаҳри аҳолиси катта ёрдам берган. ХХII асрга келиб, Ур сулолосидан бўлган қавм улардан ҳокимиятни қайтариб олади ва гутийлар билан лагашликлар мамлакатдан қувиб чиқарилади.Бу ўринда яна бир фаразияни ҳам эслатиб ўтиш керак. Кўпчилик шумершунослар шумерлар Мэсопотамияга тоғлик ўлкалардан, эҳтимол Эрон ва Марказий Осиёдан келиб қолишган, деган фикрни ҳам олға суришади.

3. Шумер шаҳар-давлатига асос солган хонлардан бири Билгамишдир. Унинг ҳокими Билгамиш Киш ҳокими устидан ғалаба қозониб, афсонавий қаҳрамонга айланади. Билгамиш аккад тилидаги эпосда Гилгамиш деб номланган. Уни Билгамиш деб номлаш тўғридир. Бу туркий тилга яқинлаштириш мақсадида эмас, албатта, «Билгамиш» сўзининг ўзаги туркийча «билмоқ» маъносини ифодалайди. Достоннинг мазмуни ҳам асар қаҳрамонининг номига «билиш» сўзи асос бўлганлигини исботлайди. Достонда Гилгамиш таърифи шундай:

Эй, дунёдаги ҳар нарсани билгувчи, Эй, денгизларни англовчи, тоғлардан ўта олгувчи. Эй, ёвларни енгувчи дўстлари билан, Эй, ақл-заковат, билими билан Сиру асрорларни кўра билгувчи! Бизга тўфонгача бўлган кунлардан хабарни берди, Узоқ сафарга чиқди, лекин хориб қайтди у. Турмуш машаққатин ёзди тошларга. Унугни деворлар билан ўради. Муқаддас Эннанинг нурли омбори Девор қўнғираларин кўр, мисдан ясалган гўё. Кўтармага қара тенги йўқ унинг… …Ҳамма инсонлардан буюк инсон у.

Бу таъриф қаҳрамон чиндан билгувчи – Билгамиш эканлигига шубҳа туғдирмайди.

4. Достон қаҳрамонининг асл исми Билгадир. Миш эса ўша даврдаги бобил, хетт, оссурий халқи ўртасида таниқли кишилар ва афсонавий қаҳрамонларга нисбатан кенг қўлланилган бир белги. Миш кўпроқ турли жангларда ғолиб келган, умуман, баҳодир, паҳлавон кишиларнинг номидан кейин ишлатилган. Миш туркий халқлар ўртасида яратилган айрим қаҳрамонлик эпосларида, масалан, «Алпомиш», «Кунтуғмиш» достонларида ёки Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асарида ўз қадимийлигини тўла сақлаган (Ўгдилмиш, Ўзғурмиш). Бизнинг милодимизда ҳам турк хоқонлари орасида Билга ва миш номи билан аталганлари бор. Масалан, VII-VIII асрларда яшаган турк хоқонларидан бирининг номи Билгадир. У 732 йилда вафот эттан ва туркийларнинг мамлакатига 20 йил хоқонлик қилган. Ёки Олтин Ўрда хони Тўхтамиш номида шундай белги мавжуд.

5. Достон қаҳрамонининг номи Билгамиш ҳамда Билгамис шаклида қўлланилган. «с» ва «ш» ҳарфларининг алмашинуви туркий халқлар тилида сақланган. Масалан, қирғизларнинг «Манас» эпоси «Манаш» деб ҳам юритилган. «с» ва «ш» алмашинуви, хусусан, ҳозирги қозоқ тилида кенг ишлатиладиган ҳодисадир.

6. «Билгамиш» достонида худолар образи яратилган. Билгамиш мадад сўрайдиган Қуёш худосининг номи Ўту. Билгамиш ўрмонга жўнаш олдидан осмонга қўлларини чўзиб, унга илтижо қилади:

Ўту, мен тоққа кетяпман, сен менинг ёрдамчим бўл! Тоққа кедр кесмоққа боряпман, сен менинг ёрдамчим бўл!

Достоннинг аккад нусхасида Қуёш худоси Шамаш номи билан берилган. Ўтунинг туркий тилга яқин томонлари бор. Биринчидан, Ўту маълум маънода ўтни, иссиқликни, ҳароратни англатади. Қуёш шундай хусусиятга эга. Иккинчидан, туркийлар ислом динига қадар кўкка, осмон жисмларига сиғинишган. Яъни, Кўк тангри туркийларнинг муқаддас динидир ёки массагетларнинг ягона худоси қуёшдир. Шу сабабли Қуёш туркийлар учун муқаддасдир. Энг қадимги даврлардан Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асаригача Қуёш туркий халқларнинг адабиётида (сўнгги давр адабиётларида ҳам) яхшилик, эзгуликнинг муқаддас образи сифатида кўринди.

Кўкни улуғлаш, кўкни тангри деб тушуниш барча туркий халқларга хос хусусиятдир. Масалан, қадимги бурят ва мўғул мифологиясида ҳам боқий Кўк осмон – Хухе Мунхен тенгри инсонни қўриқлайдиган куч сифатида тасвирланган. Бу эса шумер мифологиясидаги осмон худоси Ан, Ой худоси Наннар ва бошқа сайёралар тўғрисида берилган тасвирларга муштаракдир.

«Билгамиш» достонида ва шумер мифологиясида Ўтнапиштим образи учрайди. Ривоят қилишларича, дунёни тўфон босганида фақат диёнатли Ўтнапиштимдан бошқа одамлар ҳалок бўлади. У худо Энкининг маслаҳати асосида ҳамма жойи бекитилган қути ясаб, оиласи ва хизматкорлари билан омон қолади (бу ривоят туркийлар отаси Нуҳнинг кемасини ҳам эслатади). Дунёда бир киши ҳам соғ-саломат қолмаган тўфондан жон сақлаш бало-қазолардан тобланиш белгисидир. Бундай одамларга нисбатан ҳозирда ҳам «ўтта ёнмас», «оловда пишган» иборалари қўлланилади. Ўтна пишдим номи ўзбек тилидаги «ўтта пишмоқ»нинг маъносига яқин англашиладики, бу қаҳрамон ҳаракатига мос тушади.

Шумерлар осмон давлатида яшайдиган худоларни сут, нон, кийим–бош билан таъминлаш зарур деб тушунади. Шу сабабли донишмандлик худоси Энки лойдан одам ясайди. Бу шумерлар эди. Билгамиш ҳам лойдан ясалган. Одамлар осмондаги ўз раҳнамоларига сиғиниши, уларга зарурий нарсаларни тайёрлаб бериши ва бунинг учун меҳнат қилиши керак эди. Шумер халқининг мифологиясидаги бу таълимот Кўк тангри дини ҳақидаги тушунчадан узоқ эмас.

Шумерларнинг «Билгамиш» руҳидаги яна бир қаҳрамонлик эпоси Этана номи билан боғланади. Этана ҳам Билгамиш цингари инсон умрини яшартирадиган мўжизавий ўтни қидиради. У ўтни ахтариб, бургутнинг бўйнига минади, осмоннинг ўн тўртинчи қаватига кўтарилади. Этана пастга қарайдию, юраги увишиб кетади. Ер сира кўринмас эди. Шунда ваҳимага тушиб, қўлини бургутнинг бўйнидан олиб юборади ва ерга қулаганича, ҳалок бўлади. Ўзбек тилида «этана полвон», «этанаси чиқиб» каби бирикмалар, кинояли гаплар йўқ эмас. Бу сўзларнинг маъноси шумерийлар қаҳрамони Этана полвон ҳаракатига яқинлиги билан эътиборни тортади.

Этана ҳақидаги достоннинг асосий воқеаси инсоннинг бургутга миниб учишидир. Қушлар ёрдамида осмонга парвоз этиш воқеалари қадимги туркий эпосларда, жумладан, «Гўрўғли» туркумидаги достонларда, «Семурғ» афсонасида ёки Носириддин Рабғузийнинг «Қиссаи Рабғузий» асарида тасвирланган.

Шумер халқи жаҳон антик адабиётининг биринчи асосчисидир. Бу халқдан бизгача кўплаб лирик шеърлар, масаллар, худолар шаънига битилган қасидалар етиб келган.

Шундай қилиб, шумер адабиёти тилини, асарларида акс этган диний таълимот, урф – одатларни кейинги асрларда яшаган туркий халқларга ўхшашлик томонлар бор деб ҳисоблаш мумкин.

ҚАДИМГИ ТУРКИЙЛАР ВА ЮНОН АДАБИЁТИ

«Илиада» ва «Одиссей» достонлари юнон адабиётининг нодир намуналаридир. Бу асарларда юнон ва троя урушлари тасвирланган. Троя Кичик Осиёда жойлашган шаҳар. Археологлар унинг ўрнини ҳозирги Туркиянинг Хисорлик қишлоғида эканлигини аниқлашган. Бу шаҳарни Ил қурдирган ва отасининг шарафига Троя номини қўйган. Шаҳар баъзан иккинчи номда – Ил номи билан Илион деб юритилган. «Илиада» — «Илнома», «Ил қиссаси» деган маънони беради. Ил қадимги туркийлар тилида муомалада бўлганлиги учун ҳам бу сўзга янгича талқинда қарашга тўғри келади. Туркийлар бир қанча давлат ва қавмларни ўз кучлари билан итоат эттириб, улкан давлатга асос солишган. Бундай давлат туркийларнинг атамасида «Ил» ёки «Эл»дир. Бошқача айтганда, «Ил» ёки «Эл» императорлик мавқеига эга бўлган давлат маъносини ифодалаган.

Гомер шахсияти ва унинг достонлари таҳлили билан жаҳондаги юзлаб олимлар қизиқишган. Жумладан, грузин олими Р.В.Гордезиани троя урушларини тахминан милоддан аввалги 1265 йиллар атрофида бўлган, деб ҳисоблаб, Троя ТРШ (Тереш ёки Турша) мамлакати эканлигини кўрсатади. Албатта, тур – милоддан аввалги асрларда яшаган туркий қабилаларнинг умумлашган номидир. Достонда троянинг кўплаб паҳлавонлари иштирок этади. Уларнинг энг баҳодири Ҳектордир. Ҳектор ўз халқини қаҳрамонликка чақирар экан, «кўкдаги тангрилар», «самовий тангрилар»га сиғинади, улардан мадад сўрайди. Троя паҳлавонлари шер ва қоплонга, юнон қаҳрамонлари эса ҳўкизга ўхшатилади. «Илиада»нинг ўн учинчи қўшиғида шундай сатрлар келтирган:

Зевс Ҳекторнинг лашкарини эхейларнинг қароргоҳига Бошлаб келиб, ул мардларга раво кўрди мудҳиш азобда, Заҳмат чекиб олишуви, кемаларнинг рўбарўсида. Ўзи чашми тобонини олисларга –ботирлар эли Мизияга, суворийлар ҳур диёри Фракияга Ҳамда фақат сут билан кун кечиргувчи энг адолатли, Аммо қашшоқ ҳиппомолглар заминига қаратди шу чоқ.

Тадқиқотчилар ҳиппомолглар – бия соғувчиларни скифлар қабиласидан, деб ҳисоблайдилар. «Одессей»да кеммерлар мамлакати тасвири ҳам берилган:

Биз тезда Океан суви чуқур оқадиган жойларга етдик, Бу ер киммерейлар ўлкаси, доим намли туманлар, Қалин булутлар билан қопланган; одамлари Гелиоснинг нурларини кўрмайди сира…

«Илиада» достонида Зевс Кўк тангрининг тимсоли даражасига кўтарилади. У юнонларнинг эмас, аксинча урушда трояликларга мададкор бўлади. Уруш шу қадар қизийдики, маъбудлар ҳам тарафкашлик йўлига ўтиб оладилар. Ахиллнинг онаси Фетида Зевсга ўғлининг номини ёмон қилганларнинг жазосини беришни сўрайди. Зевс урушда трояликлар енгиб чиқишини ваъда беради. У Ахиллнинг жангга киришидан Троя лашкарлари ва уларнинг шаҳари хароб бўлади, деб қўрқиб кетади. Зевс Ахилл Ҳектордан устунлик қилиб, уни қувиб бораётганлигини кўриб, бағри эзилганидан оҳ чекиб юборади.

Зевс Илион мамлакати ва унинг халқига меҳр билан қарайди. Достонда унинг кечинмаси шундай ифодаланган:

Зеро порлоқ қуёшу ой ва юлдузлар остидаги бу Баракатли ер саҳнида бандаларим шаҳри қанча кўп Бўлса, мен-чун улар аро энг азизи шу Илиондир, Унинг шоҳи мард Приам ва ул шоҳнинг фуқаросидир.

Қаҳрамон Ҳекторнинг ўлими яқинлашар экан, асар ижодкори юнонларга ғазаб билан қарайди:

Заққум гиёҳ еб, вужуди ғазаб ила аждаҳо
Тоғдаги бир ғор оғзида гажак бўлиб тўлғонар экан. Кўзидан ўт сочиб ҳар ён алангалайди. Ов ахтаради- Ҳектор ҳам дўнг қалқонини тираб қўйиб девор пойига Худди шундай мардановор турар эди рақибни кутиб.

Бу парчада юнон паҳлавони аждаҳога, Ҳектор уни енгиш учун шай турган баҳодирга тенглаштирилган.

Скиф-туркийларнинг кучли ҳайвонларни она деб сиғиниши одатлари «Илиада» қаҳрамонлари ҳаётида ҳам ўз ифодасини топган. Достон тасвиригача бўлган сюжетларда Троя шоҳи Приамнинг ўғли Парисни бир она айиқ ўз сути билан боққанлиги ҳақидаги ривоят келтирилган. Воқеа бундай бўлган эди:

Париснинг онаси Ҳекуба ҳомиладор эди. Ой-куни яқинлашганда туш кўради. Тушида чўғ туғади, натижада троя даҳшатли ёнғин ичида қолади. Ҳекуба тушини эрига айтади. Таъбирчи коҳинлар Ҳекуба ўғил туғади, лекин бу фарзанд Троянинг ҳалокатига сабабчи бўлади, деб айтишади. Приам чақалоқ дунёга келгач ўз қули Агелейга уни баланд Ида тоғининг ўрмонига ташлаб келишини буюради. Бола ўлмайди. Бир она айиқ ўз сути билан боқади. Орадан йиллар ўтгач Агелей тоққа келиб, тасодифий ҳолатда болани топади. Унга Парис деб ном қўяди ва тарбиялай бошлайди. У чўпонлар орасида улғайиб, гўзал ва жасур йигитга айланади. Скиф-киммерлар ҳукмдори Мадининг форсий адабиётдаги муқобили Афросиёб ҳақидаги адабий сюжетларда ҳам Приам, Парис, Агелей ва чўпонлар образига яқин воқеалар мавжуд. «Шоҳнома»да туш ва унинг ҳаётий ривожи Афросиёб кечинмаси орқали берилган:

Афросиёб қўрқинчли туш кўради ва ваҳимали қичқириш билан ўрнидан туради. Сарой хизматкорлари унинг укаси Герсевазга хабар берадилар. Афросиёб укасига тушида бир биёбон кўрганлиги, унда ғиж-ғиж илонлар, калхатлар борлигини айтади. Атроф қоялар билан ўралган, бутун борлиқ қовоғини солгандек ваҳимали. Афросиёбнинг чодири бир четда турарди. Шу пайтда шиддатли бўрон кўтарилиб, мамлакат байроғини юлиб кетади. Атрофда дарё-дарё бўлиб қонлар оқади. Эрон лашкарининг қўлларида найза, уларга бошлар осилган, қўлтиғида ҳам бош қисилган. эроний суворийлардан бири Афросиёбнинг тахтига ҳужум қилади. Уни асир тушириб, қўлини боғлаб судраб кетишади. У атрофга зор-зор тикилади, ҳеч ким мадад бермайди. Афросиёбни Кайковус ҳузурига олиб келадилар. Унинг ёнида 14 ёшли чамасидаги бола ўтирарди. У аввал Афросиёбнинг боғлиқлигини кўриб ҳайрон бўлади, сўнгра девдек наъра тортади, тиғ билан унинг жасадини икки бўлак қилади.

Таъбирчилар Афросиёбнинг тушини шундай шарҳлайдилар: Эй подшоҳ, ўнгингда Эрондан бошлиғи аждардек кўп лашкар кўрасан. Унинг бошлиғи ёш шаҳзода бўлади. Ёнида кексалар раҳномолик кўрсатишади. Унинг юлдузи порлоқ. У юртингни чақмоқдек куйдиради. Турклардан бир киши ҳам қолмайди, жаҳонни қип-қизил қон қоплайди. Шоҳимиз уларнинг қўлида ҳалок бўлади, туронийлар дили чок-чок бўлади. Бу жангларнинг сабаби Сиёвуш бўлади.

Афросиёб туш кўрганида ўгай онасининг туҳматига учраган Сиёвуш отаси Кайковус топшириғи билан Турон мамлакатига қарши жанг қилаётган эди. Афросиёб ўз арбоблари билан маслаҳат қилиб, Сиёвуш билан ярашишга келишади. Лекин тушдаги воқеларда Афросиёбнинг ўлими кўринган эди. Тушнинг ҳаётий ривожи шундай кечади: Сиёвуш Афросиёб билан сулҳ тузишга норозилик билдиради. Сиёвуш Эронга қайтиб кетмайди. Туронда қолади ва Афросиёбнинг қизига уйланади. Афросиёб фитначи одамларнинг сўзига ишониб ва ўз тахтининг кетишидан чўчиб, Сиёвушни ўлдиради. Бу пайтда қизи ҳомиладор эди. Афросиёб қизи ва туғиладиган чақалоқ тақдирини вазири Пайронга топширади. Пайрон шоҳнинг кўрсатмаси билан болани чўпонлар ўртасига ташлаб кетади.

Троя шоҳи Приам мамлакат бошига келадиган ғам-андуҳдан қутулиш учун ўғлини йўқотишга уринмасин, Афросиёб Сиёвушни ўлдириб, невараси Кайхисравни чўпонлар ўртасига ташлаб келтирмасин барибир тушдаги воқеалар ҳаётий ифодасини топади. Афросиёбни тушда кўрган шаҳзода Кайковус ва ўзининг невараси Кайхисрав ўлдиради. Турон мамлакати бошига бало-офатлар ёғилади. Парис юнон маликаси Еленани олиб қочиб келиши Трояни ўт ичида ёқади.

«Илиада»да Ҳекторни дафн этиш маросими тасвирлари «Девону луғотит-турк»да келтирилган «Алп Эр Тўнга» марсиясини ёдга солади. Ҳектор ўлими учун шоҳ саройида йиғичилар чақирилиши, жасад бошида аввал хотини, сўнгра онаси, турли кишилар ўз дардини айтиб йиғлашида яқин ўхшашлик бор.

Юнон ва Троя уруши ўн йил давом этади. «Илиада»да ўнинчи йил жанглари тасвирланган. Ҳекторнинг ўлими билан уруш тугамайди. Юнонлар ва трояликлар ўртасидаги урушнинг сўнгги воқеалари антик адабиётда ушбу воқеага бағишланган бир неча достонларда акс этган. Ўз қаҳрамонларидан ажралган трояликлар юнонлар билан жангга тушишдан чўчиб қоладилар. Шундай пайтда Пенфесилин бошчилигидаги суворий аёллар – амазонкалар ёрдамга келишади. Троя шаҳрида амазонкалар пайдо бўлиши бежиз эмас. Амазонкаларнинг ёрдамга келиши трояликлар туркий қавмлар эканлигига яна бир бор ишонч уйғотади. Чунки амазонкалар – скифлар қабиласидандир. Эҳтимол, улар ўз қавмлари жангда талафотга учраётганлиги учун ёрдамга келган эдилар. Пенфесилин ўз қизлари билан юнонларни кемалари турган қирғоққача қувади.

Антик юнон мифологияси ва тарихий китобларда амазонкалар тўғрисида бой маълумотлар берилган. Эрамиздан олдинги ХIII асрда амазонкалар шоҳи Пенфесилия, ундан аввалгиси Антиопа бўлган. Милоддан аввалги IV асрларда эса жасур аёл Фелестрис шоҳ ҳисобланган. Амазонкалар скиф, баъзан массагет қабилаларига нисбат берилади. Тарихчиларнинг гувоҳлик беришича, амазонкаларнинг чап сийнаси кесиб ташланган. Бунинг сабаби камондан ўқ отишда қулай бўлиши эътиборга олинган. Амазонкаларга хос бу одат тасвирий санъат асарларида ҳам ўз ифодасини топган. Тарихчи Страбон Томир (Тўмарис)ни Қофқаз амазонкалари маликаси деб кўрсатган. Александр Македонский Сирдарё атрофида амазонка маликаси билан учрашганлиги ҳақида маълумотлар бор. Ёки ўтмишда Қорақалпоғистон ҳудудида Самирам (Тамирам) номли амазонкалар шаҳри бўлган. Хуллас, амазонкалар қадимий туркийлар қавмига мансуб суворий аёллардир.

Геродотнинг «Тарих» китобида ҳам амазонкалар ҳаётига кенг ўрин берилган ва улар скиф қавмига мансублиги кўрсатилган. Амазонкалар билан боғланган ривоятларда қадимги туркий аёлларнинг алп йигитлардан қолишмас даражадаги боҳодирлиги, мардлиги, севгисига вафодорлиги, ақлли ва донологи улуғланади.

ЭОР ПАТА(ЭРЛАРДАН КУЧЛИ)ЛАР ҚИССАСИ

Эллинлар амазонкалар билан жанг қилдилар (скифлар амазонкаларни «эор пата» деб атайдилар. Бу сўз эллин тилида эрлардан кучли, эрларни ўлдирувчи деган маънони беради. Эор – эр, пата — ўлдирмоқ). Эллинлар Фермадонт (ҳозирги Терми, Қора денгизга қуйилади) дарёси ёнидаги ғолибона даҳшатли жангдан сўнг уч кемага ўтириб, уйларига қайтдилар. Ўзлари билан асирларни ҳам олишган эди, чунки омади келиб, жангда кўпгина амазонкаларни тириклайин қўлга туширишган эди. Очиқ денгизда амазонкалар эллинларга ҳужум қилдилар ва эркакларни қириб ташладилар. Лекин амазонкалар кемани бошқаришни билишмас эди. Улар кемани тўлқинлар ҳаракати бўйича қўйдилар. Ниҳоят, кема шамол йўлига тушиб, Мэотида (ҳозирги Азов денгизи) кЎлига келиб тЎхтади. Амазонкалар кемалардан тушдилар ва гандираклаганларича атрофга аланг-жаланг боқдилар. Сўнгра йилқилар тўдасини кўришди ва уларни тутиб олдилар. Бу жойлар скифларники эди. Амазонкалар отларни миниб олишар экан, скифлар ери бўйлаб ўз ҳаракатларини давом эт
тирдилар.

Амазонка қабиласининг тили ва кийиниши скифлар учун нотаниш эди. Шу сабабли, улар амазонкалар кутилмаганда қаердан пайдо бўлишганига ҳайрон қолишди. Скифлар нотаниш қавм билан жангга киришдилар. Жангдан сЎнг улардан бир нечтасининг жасади скифлар қўлига тушди. Шундай қилиб, нотаниш қавмлар аёл эканлиги маълум бўлди. Скифлар бу аёлларни ўлдирмасликка, сони қанча бўлса, шунча скиф йигитларини уларнинг ҳузурига жўнатишга қарор қилдилар. Скиф йигитлари амазонкалар қароргоҳидан яқинроқда ўзлари учун кулба қурдилар. Скиф оқсоқолларининг келишувига кўра, агар амазонкалар уларнинг қароргоҳига бораётган ёшларни қувса, йигитлар жангга киришмаслиги, қочиши керак эди. Амазонкаларнинг таъқиби тўхтаса, йигитлар яна уларнинг қароргоҳига яқинлашиши лозим эди. Скифларнинг мақсади амазонкалардан фарзанд кўриш эди.

Скифлар жўнатган йигитлар буйруқни бажаришга киришдилар. Аёллар ҳам йигитлар душманлик ниятида келмаганлигини англадилар, бу уларга осойишталик бахш этди. Кундан кун улар бир-бирлари билан дўстлашиб бордилар. Йигитларда ҳам амазонкалардай қурол ва отдан ташқари ҳеч нарса йўқ эди. Улар бир хил турмуш тарзини кечирдилар. Овчилик ва талончилик билан шуғулландилар.

Бир куни туш пайтида амазонкалар шундай қилишди: атрофга битта ёки иккитадан бўлиб тарқалишди. Уларнинг ҳаракатида гўё зарурий бир эҳтиёж кутилаётгандек эди. Бундай ҳолатни кўриб қолган скифлар ҳам шундай қилишди. Йигитлардан бири амазонкалардан бирининг олдини тўсиб, хоҳиш билдирган эди, у йигитни ҳайдамади, аксинча, ўзи билан алоқа қилишга рухсат берди. Ўзаро гаплашиш уларга қийин эди. Чунки улар бир-бирларининг тилларини тушунишмас эди. Амазонка аёли скиф йигитига қўл ҳаракати билан эртага шу жойга дўстини ҳам олиб келиш, улар ҳам икки киши бўлишини тушунтирди. Йигит дўстларининг ҳузурига қайтар экан, воқеани бошқаларга ҳам айтди. Эртаси куни белгиланган жойга ўртоғи билан келди ва у ерда иккита амазонка кутаётганлигини кЎрди. Бу воқеани бошқа йигитлар ҳам билишди. Қолган амазонкаларни ҳам ўзларига ўргатиб олдилар.

Шундан сўнг қароргоҳ бирлаштирилди. Улар бирга яшай бошладилар. Ҳар бир йигит ўзи биринчи марта алоқа қилган аёлни хотинликка олди. Эрлар хотинларининг тилини ўрганолмадилар, лекин аёллар эрларининг тилини ўзлаштириб олишди. Шундай қилиб, бир-бирларини тушунадиган бЎлишди. Бир куни эркаклар хотинларига шундай деди:

— Бизнинг ота-оналаримиз, мол-давлатимиз бор. Биз бундай ҳаётга бошқа тоқат қилаолмаймиз. Ўз юртимизга қайтишни, яна қавмимиз билан бирга яшашни истаймиз, сизларни ҳам олиб кетамиз ва аёлларимиз билан бирга яшайсизлар.

— Амазонкалар эрларига шундай жавоб беришди:

— Биз сизларнинг аёлларингиз билан бирга яшай олмаймиз, чунки бизларнинг урф-одатларимиз бошқача. Биз камондан ўқ отамиз, найза ирғитамиз, отда сакраймиз, чавандозлик қиламиз. Афсуски, биз, аёллар қиладиган ишларга ўрганмаганмиз. Сизнинг аёлларингиз юқорида эслатилганларнинг бирортаси билан шуғулланишмайди, улар фақат аёлларнинг ишларини бажарадилар, ов қилмайдилар, умуман, ҳеч қаерга чиқмайдилар. Шу сабабли, биз улар билан чиқиша олмаймиз. Агар сизнинг хотинингиз бўлишимизни истасангиз, ўзларингизни соф виждонли деб ҳисобласангизлар, у ҳолда ота-оналарингизнинг ҳузурига борингизлар ва тегишли меросларингизни олиб қайтингизлар. Шундан кейин бирга яшаймиз.

Йигитлар хотинларининг сўзларига қулоқ солдилар. Ота-оналарининг ҳузурига бориб, тегишли меросни олиб, амазонкалар олдига қайтдилар. Бу воқеадан сўнг хотинлари эрларига шундай дейишди:

— Ақл бовар қилмас ҳодисадан қўрқаяпмиз. Энди бу ўлкада яшаш жуда оғир. Чунки сиз бизнинг бахтимиз учун оталарингдан ажралдиларинг. Биз эса мамлакатингиз учун улкан гуноҳга ботдик. Агар сиз бизни хотинликка олмоқчи бўлсаларингиз, у ҳолда биргаликда шундай қилайлик: бу мамлакатдан кўчамиз ва Дон дарёсининг нариги томонларига ўтиб яшаймиз.

Йигитлар бу таклифга ҳам рози бўлишди. Улар Дондан сузиб ўтишиб, шарққа уч кун — Азов денгизидан шимол томонга йўл олдилар ва шу ерда яшаб қолдилар. Савромат аёллари – амазонкалар ўзларининг қадимий одатларини сақладилар: ўз эрлари билан, баъзан уларсиз ҳам ёлғиз овга чиқдилар, саёҳат қилдилар, эркакларга хос кийимларни кийдилар.

Савроматлар скифча гапирадилар. Уларнинг никоҳдан ўтиш одатлари мана шундай: қизлар душманларини ўлдирмагунларича эрга чиқмайдилар. Айримлари кампир бЎлиб, ўлиб кетсалар-да, бу одатларини тарк этмайдилар.

* * *

«Илиада»да тасвирланган яна бир муҳим далил туркийларнинг маиший турмуш тарзи билан боғлиқ. Скиф, массагет қабилалари, Геродот ёзганидек, чорвачилик билан шуғулланиб, сутли овқатлар билан турмуш кечиришган. Юнон мифологиясига кўра, Троя шаҳрини Зевснинг ўғли Дарданнинг эвараси Ил қурдирганлиги ҳақида шундай афсона мавжуд:

«Кунлардан бир куни Ил Фригияда паҳлавонлар мусобақасига қатнашиб, ҳамма қаҳрамонларни бирма-бир енгади. Ушбу муваффақияти эвазига Фригия шоҳи Илга эллик нафар йигит ва эллик нафар навниҳол қиз тортиқ килади. Бундан ташқари, шоҳ унга бир тарғил сигир ҳам беради-да, Илга шу сигир кетидан эргашиб кетаверишни ва у тўхтаган ерда шаҳар тиклашни амр этади. Фригия шоҳининг айтишича, соҳибкаромат коҳин, ўшал шаҳар улкан шон-шавкатга муяссар бўлғай, деб башорат қилганмиш. Ил шоҳ буюрганидек, иш кўрди. У сигир кетидан кетаверди. Ил ҳам мана шу тепаликни манзил айлаб, у ерда шаҳар тиклай бошлади. Шу шаҳарга, шоҳ Ил шаънига Илион (Троя) деб от қўйдилар».

Троя-юнон урушидаги юнон баҳодирларидан бири Итака шоҳи Одессейдир. Мана уч минг йилдирки, Одессей юнонларнинг севимли қаҳрамони. Лекин «Илиада»да асар ижодкорининг бутун меҳри трояликлар томонида бўлганидек. «Одиссей»да бу руҳ янада бўртиб кўринади. «Одиссей»нинг туркийларнинг антик қатламга мансуб асарлари билан жуда ўхшаш томонлари бор. Бундай яқинликни «Алпомиш» ва «Қўрқут ота китоби» эпослари мисолида кўрамиз.

«Одиссей» ва «Алпомиш» достонлари сюжетида яқинлик кўринса-да, лекин асардаги қаҳрамонлик идеаллари бир-бирларидан фарқ қилади. Қадимшунос А.Алимуҳаммедов шундай ёзган эди: «Гомер асарларини «Алпомиш» асарларига муқояса қилиш, Ўрта Осиё халқларининг машҳур қаҳрамонномаси «Илиада» ва «Одиссей» поемаларининг бевосита таъсири остида майдонга келгандир, деган фикрни билдирмайди. Бу асарлар ўртасидаги яқинликни фақатгина Юнон ва Ўрта Осиёдаги ижтимоий ҳаётнинг маълум тарихий шароитларда бир-бирига яқин бўлганлиги билан изоҳлаш мумкин, холос».

«Алпомиш» ва «Одиссей» достонлари ўртасидаги яқинлик сюжет ҳамда бадиий тасвир воситаларида кўринади.

«Одиссей» 24 қўшиқдан иборат. Асарнинг тенг ярми – 13 дан 24 гача бўлган қўшиқлар сюжети, ҳатто қаҳрамонлар тақдири «Алпомиш»га ҳамоҳангдир. Жангга кетган Одиссей ва Алпомиш узоқ вақт ватанига қайтиб келмайди. Алпомиш етти йил Қалмоқ элида зиндонда ётади, Одиссей урушдан сўнг яна ўн йил денгиз тўфони натижасида сарсон-саргардонликда юради. Ҳар икки достондаги яқинликнинг бош ўзаги кўп йиллар юртидан узоқда яшаган қаҳрамонларнинг ўз хотинлари тўйига етиб келишидир.

Йигит уйланганидан сўнг жанг, саёҳат ва бошқа тасодифий воқеалар сабабли ёш хотинини ташлаб кетиб қолиши, хотини эри ўлганлиги тўғрисида ёлғон хабарни эшитиб, хушторига тегишга рози бўлиши, тўй белгиланган куни эрнинг етиб келиши воқеаси жаҳон халқларининг кўпгина эпос ва эртакларида ўз аксини топган. Чунончи, ўрта асрлар жаҳон халқ оғзаки ижодида яратилган французларнинг Улуғ Карл ҳақидаги эпопеясида, инглизларнинг «Шоҳ Горн» достонида, русларнинг «Добриня ва Алёша», «Чурила ва Давид Попович» блинасида йигитларнинг ўз хотинлари тўйига етиб келиши тасвирлари мавжуд. В.М.Жирмунскийнинг «Алпомиш» тадқиқига бағишланган мақоласида бу мавзу кенг ўрганилган. Шунингдек, «Алпомиш» ва «Одиссей»да қаҳрамонларнинг кекса отаси (Бойбўри ва Лаерт), балоғатга етмаган ўғиллари (Ёдгор ва Телемах), содиқ қул чўпонлари (Қултой ва Эвмий)лар ҳам асар сюжетидаги яқинликларни кўрсатувчи омиллардандир. Лекин улар ўзларини бирданига таништирмайдилар. Қаҳрамонлар тақдиридаги
яқинликларни солиштириб кўрайлик.

«АЛПОМИШ» ДОСТОНИДА

Алпомиш карвонлар билан қўшилиб, ўз юртининг яйловига етиб келади. Йилқи боқиб юрган чўпонлардан бу йилқилар кимники, деб сўрайди. Улар йилқилар Ҳаким (Алпомиш) деган бекники эканлиги, лекин у қалмоқ элида зиндонда ўлиб кетганлигини, ҳозир ҳамма давлат Ултонтоз қўлига ўтганлигини айтишади. Алпомиш кўрган танишларининг ҳеч бирига ўзини танитмайди. Синглиси Қалдирғоч ойим туя боқиб юрганини кўради. Синглиси ва бошқа чўпонлар ҳам боқиб юрган қўй ҳамда молларини Ултонники деб айтишади. Бир мўйсафид чўпон «Армон билан фарзандимдан айрилдим», деб йиғлаб турганини кўради. Бу чол ўзининг содиқ қули Қултой эди. Алпомиш фақат унга ўзини таништиради. Қултой Алпомишга Ултонтоз ўттиз кундан бери Барчинойни хотинликка олмоқчи бўлиб, тўй бераётганлигини айтади. Алпомиш Қултойнинг кийимларини кийиб, Ултонтозникига жўнайди. Алпомиш тўйга йилқибоқар қиёфасида кириб келади. Йўлда онаси, ўғли, тўйхонада отаси ва хотинини кўради, лекин ҳеч бирига ўзини танитмайди. Тўйхонада ёй отиш мусобақаси бўлади. Ёйларнинг ҳаммаси Қултой қиёфасидаги кишининг қўлида синади. Алпомишнинг ўн тўрт ботмонлик ёйини олиб келишни таклиф этади. Барчиной отасининг ёйини ўғли Ёдгор олиб келишини айтади. Балоғатга етмаган Ёдгор Арпали кўлида ажриқ босиб ётган ёйни олиб келиши қийин эди. Қултой қиёфасидаги Алпомиш унга кўнгилдан мадад истаб туради. Алпомиш ёй отишда ғолиб келади. У отган ўқ зарбидан чинор шохи синиб кетади. Одамлар Қултой ниқобидаги кишини Алпомиш гумон қиладилар. Лекин сир очилмайди. Алпомиш базмда Барчинойни айтишувда енгиб чиққандан сўнг ўзини таништиради.

«ОДИССЕЙ» ДОСТОНИ

Одиссей ўзи шоҳлик қилган Итака оролига азоб-уқубат билан етиб келади. Лекин у қаерга келганини билмас эди. Яна ваҳший ёввойи одамлар қўлига тушиб қолишдан қўрқиб, кўз ёши ҳам қилади. Шундай пайтда маъбуда Афина пайдо бўлиб, унга ўзини қандай тутишни ўргатади ва қари гадой қиёфасига солиб, содиқ қули Эвмейнинг чайласига йўлиқтиради («Ўн учинчи қўшиқ»). Ўзи эса Телемах (Телемах ҳам отасини излаб, сарсонликда юрган эди) томон учиб кетади. Одиссей Эвмейнинг чайласига етиб келади. Кечқурун барча чўпонлар тўпланадилар. «Гадой» Эвмейга ўз саргузаштлари ҳақида ҳар хил қизиқарли воқеаларни ҳикоя қилади. Одиссейни кўрганлиги ва у қайтиб келишини айтади («Ўн тўртинчи» қўшиқ»). Телемахнинг тушига Афина киради ва унга тезроқ Эвмейнинг чайласига етиб келишини айтади. Одиссейда шаҳарга, шоҳ саройига хизматга бориш нияти туғилади. Эвмей бегона юртда қийналиши, ўзлари билан шу ерда қолишини маслаҳат беради («Ўн бешинчи қўшиқ»). Телемах Эвмей яшайдиган жойга етиб келади. Эвмейни шаҳарга, онаси Пенелопа ҳузурига ўғли етиб келганлигини айтиш учун жўнатади. Одиссей ўғлига ўзини таништиради. Улар Пенелопага хуштор бўлганлар ва тўй тараддудини кўраётганлардан ўч олиш йўлини излайдилар («Ўн олтинчи қўшиқ»). Телемах шаҳарга жўнайди ва Эвмейни меҳмон ҳузурига қайтариб юборади. Телемах онаси ва қариндошлари билан кўришади. Шу пайтда Эвмей Одиссей билан шаҳарга жўнайди. Одиссей уйига келади, йигирма йил аввал кўрган ити уни танийди. Одиссей Пенелопанинг хушторлари базм қилиб ўтирган саройга киради. Улардан садақа сўрайди. Хушторлар уни масхара қилишади. Пенелопанинг хуштори Антиной уни қувиб юбориш учун унга қарши ўриндиқни улоқтиради. Бу воқени кузатиб турган Пенелопанинг ғаши келади. Хонадонида бегона киши хафа бўлганидан ранжийди, жулдур кийимли гадой билан суҳбатлашишни истайди. Гўё ундан Одиссейнинг хабарини сезгандек бўлади («Ўн еттинчи қўшиқ»). Хушторларнинг базми давом этади. Хушторлардан Евримах Одиссейни ҳақоратлайди ва унга ўриндиқни улоқтирди. Хушторлар уйларига тарқалиб кетишади («Ўн саккизинчи қўшиқ»). Одиссей Пенелопага ўз тақдирини сўзлаб беради. Одиссей яқин кунларда ўз уйига қайтиб келади, деб айтади. Шоҳ саройидаги тарбиячи Евреклей Одиссейни оёғидаги белгидан таниб қолади. Лекин сир фош этилмайди. Пенелопа қаландар ниқобидаги Одиссейга агар жазманларидан қайси бири Одиссейнинг камонидан ўқ узиб, ўн икки халқадан ўтказа олса, шунга турмушга чиқишга розилик беришини айтади («Ўн тўққизинчи қўшиқ»). Пенелопа Одиссейнинг ўқ ва ёйини келтиради. Хушторларнинг бирортаси ҳатто камоннинг ўқини тортолмайди. Шундай пайтда Одиссей содиқ қули Эвмей ва бошқаларга ўзининг кимлигини таништиради. Хушторлардан камондан ўқ отиш учун рухсат сўрайди. Улар қаршилик кўрсатадилар. Телемах камонни отасининг қўлига беради. Одиссей Пенелопа қўйган шартларни бажаради («Йигирма биринчи қўшиқ»). Сўнгра ўқларни севгилисининг хушторларига қаратади. Аввал Антинойни, сўнгра Евримахни қулатади. Хушторларни жазолашда ўғли Телемах, сўнгра қули Эвмей ёрдам беради. Одиссей хушторларга кўмаклашган қул ва чўриларини ҳам жазолайди. («Йигирма иккинчи қўшиқ»). Халқ ва Пенелопа Одиссейнинг тириклигига, у қайтиб келганига ишонади. Одиссей ва Пенелопа топишиб, ўзларининг бошидан ўтганларини бир-бирларига айтиб беришади («Йигирма учинчи қўшиқ»). Одиссей эрта тонг туриб, қариб қолган отаси Лаерт ҳузурига боради («Йигирма тўртинчи қўшиқ»).

«Одиссей» ва «Алпомиш»да қаҳрамонлар тақдирининг яқинлигига Барчиной ва Пенелопанинг ўз севгисига садоқати асосий вазифани бажаради. Эътибор берсак, ҳар иккала асарда ҳам уларнинг эрлари ўлган деб ҳисобланади. Лекин хотинлар эрларининг келишига ишонишади, шу сабабли хушторларига шартлар қўйишиб, висол дақиқаларини кечиктира бошлайдилар. Ҳар икки асарда ҳам шарт камондан ўқ отиш билан бажарилади, мусобақада эса уларнинг ўлди деб ҳисобланган, бошқа бир қиёфадаги эрлари ғолиб келишади ва сўнгра ўзларини таништиради. Камондан ўқ отиш воқеаси қаҳрамонлар тақдирида ҳал қилувчи деталлардир. Айни пайтда бу детал икки достондаги сюжет яқинлигининг асл сабабини очиб берувчи восита ҳам ҳисобланади. В.М.Жирмунский «Алпомиш» ва «Одиссей»да камондан ўқ отиш воқеаси яқинлигини Геродот асарларида берилган скифлар афсонасига боғлайди.

Геродот келтирган афсонада скиф ва юнонлар қариндошлиги жиҳатидан тарихий ҳақиқатга яқиндир. Камон мажозий мазмунга эга. «Алпомиш»да камон қабиланинг қадимги ота-боболардан қолган ва сўнгги авлодларга ҳам мерос бўлиб келаётган бир белгиси сифатида кўринади. Камон Алпомишнинг бобоси Алпинбийники, Ҳаким етти ёшида камондан ўқ узиб, одамларни қойил қолдириб, Алпомиш номини олган эди. Бу камон унга бутун умр бўйи ҳамроҳлик қилади, тақдиридаги ҳақиқатни тиклаш — Барчинойга етишишида кўмаклашади. Алпомиш ҳам камонни ўғли Ёдгорга мерос қилиб қолдиради. Етти ёшли Ёдгор ўн тўрт ботмонлик ёйни кўтаришда Алпомиш унга илоҳий кучдан мадад сўраб туришида бу мазмун акс этган. Демак, камон – тўғрилик, босқинчиларга шафқатсизлик, ҳақиқат қошида эгилмаслик рамзидир. Бундай рамзий маънони «Одиссей»даги камон воқеасида ҳам кўрамиз.

Камон воқеаси дастлаб туркийлар мифологиясидаги Скиф образи билан боғланадиган бўлса, «Алпомиш» ҳам жаҳон адабиётида тамали жуда эрта қўйилган асарлар қаторига киради. Достонда ўн тўрт ботмонлик камон эгаси Алпинбий скифлар – қадимги туркий қабилаларининг бобоси, Алпомиш шу бобонинг қаҳрамонлигини давом эттириб, ўз қабиласи учун курашиб келган хоқонлари, Ёдгор қавмнинг орзу этилган сўнгги қаҳрамонидир.

Одиссейнинг тақдирида ҳам минглаб жангчиларнинг ҳаёти умумлаштирилган, деб айтиш мумкин. Одиссей ўз хотини ва ёлғиз фарзандини 20 йил кўра олмайди. Уруш ва қийинчиликлар туфайли ватанидан узоқда юради. Скиф шоҳлари Протофей ва унинг ўғли Мади 28 йил Кичик Осиёга ҳукмдорлик қилар экан, улар билан жангу жадал йўлларини босиб ўтган скиф йигитлар ҳам шунча йил давомида ўз хотинларидан узоқда яшайдилар. Геродот «Тарих» китобида бир воқеани келтиради (албатта, бунга ишониш қийин): узоқ йиллар давомида эрларини кўрмаган скиф аёллари ўз қулларига эрга чиқиб кетадилар. Қуллар эса скиф жангчилари юртига қайтиб келиши, хотини ва болаларининг олдига яқинлашишига қурол олиб қаршилик кўрсатишади. Барчиной ва Пенелопа узоқ йиллар жангда айрилиқда юрган жангчи йигитларнинг хотинларидаги садоқатни умумлаштирувчи образлардир.

ЮНОН ВА ТУРКИЙЛАР ОҒЗАКИ ИЖОДИДА ТЕПАКЎЗЛАР ОБРАЗИ

Юнон ва қадимги туркий халқлар оғаки ижодидаги яна бир яқинлик бир кўзли одамлар ҳақидаги сюжетлардир. Академик В.М.Жирмунский кузатишича, Марказий Осиё халқлари оғзаки ижодида бир кўзли махлуқлар ҳақидаги афсоналарнинг 12 хили учрайди. «Одиссей» («Тўққизинчи қўшиқ»)да бир кўзли одамхўр образи яратилган. Туркийларнинг қадимийлик қатлами сақланган «Қўрқут ота китоби»да бундай образ Тепа кўз номи билан берилади. Савол туғилади: бир кўзли одамсимон махлуқлар дастлаб қайси халқлар адабиётида пайдо бўлган. Ф.Сулаймонованинг фикрича, «Қадимий юнон асарлари билан боғлиқ бўлган афсоналар Ўрта Осиё халқлари ўртасида тарқалиши узоқ тарихга эга». Оғзаки ижоднинг маҳсули бўлган миф ва афсоналар Марказий Осиё халқларига ҳам етиб келганига, шубҳа йўқ. Лекин бир кўзлилар ҳақидаги афсоналарниннг туғилиш замини қадимги скиф туркийларнинг эпосларига боғланади. ВИИ асрда яшаган Аристей Марказий Осиёга саёҳат қилиб, исседонлардан бир кўзли одамлар ҳақида эшитади ва «Аримаспе» достонини яратади. Геродот бу достонни скифлар ҳаёти билан боғлайди. Унинг ёзишича «арифа» скифларда «бир», «спу» «кўз» деган маънони беради.

«Одиссей»да бир кўзли одамлар ҳақидаги ҳикоят қуйидаги мазмунга эга:

Одиссей Троя урушидан қайтар экан, уларнинг кемаси бир кўзли одамсимон девлар-циклоплар юртига тушиб қолади. Одиссей ҳамроҳларидан ўн икки кишини олиб, оролни айлангани кетади ва бир ғорга тўғри келади. Ғорда сават-сават пишлоқлар, хумчаларда қатиқ-қаймоқлар турар эди. Бир маҳал ғорга қўй ва эчкилар подаси кириб келади. Унинг орқасидан манглайида катта бир кўз битилган баҳайбат Полифем пайдо бўлади. Одиссей ва унинг шериклари қўрқиб кетишади. Полифем уларга бақирганича иккитасини баҳайбат қўлларида кўтаради ва ерга уриб ўлдиради. Сўнгра уларни тилка-пора қилиб, қозонга солади. Овқатлангач, ғорнинг оғзига тош қўйиб, уйқуга кетади.

Бу тош шунчалик катта эдики, уни йигирма тўрт ғилдиракли арава ҳам кўтаролмас эди. Одискей бир кўзли махлуқни ўлдиришни чўтлайди, лекин тошни қўзғата олмаслигига ишонади. Эртаси куни Полифем яна иккита одамни ўлдириб, нонушта қилади ва ғорнинг оғзига тош қўйиб, молларини боққани олиб кетади. Одиссей ва унинг шериклари ғорда ётган ходаларнинг учини куйдиришиб, найза қилишади ва уни яшириб қўйишади. Полифем кечқурун яна иккита одамни ўлдириб, овқат тайёрлайди. Шунда Одиссей ўзи тайёрлаган шаробдан унга узатади. Шароб Полифемга маъқул тушади ва қайта-қайта ичади ҳамда кайфи ошиб, уйқуга кетади. Шунда Одиссейнинг ишораси билан шериклари ходанинг учини ўтга тутишиб, циклопни кўзига суқишади. Одиссей шароб тутганида Полифемга ўзининг исмини Ҳеч ким деб таништирган эди. Кўзига кирган оғриқдан фарёд чекади, бир кўзли махлуқлар ғор оғзига тўпланадилар, ким хафа қилганлигини сўрашганда «Ҳеч ким!» деб жавоб беради. Одиссей ва қолган шериклари қўй-эчкиларнинг қорнига осилишиб, ғордан чиқиб кетадилар. Одиссей кемага жойлашиб олганидан сўнг ўзини таништиради. Полифемнинг отаси Посейдон эса ўғлининг қасди учун унинг душманига айланади.

Бир кўзли махлуқ скиф ёки юнон халқлари ўртасида яратилган бўлмасин унинг қиёфасида одамлар ҳаётига чанг солувчи ёвуз кишиларнинг образи умумлаштирилган. Юнон шоири Аристей Қофқаз тоғларидан олтойгача саёҳатда бўлиб, бир кўзли одамлар – аримаспларни скифлар мамлакати билан боғлайди. Профессор Х.Г.Кўрўғли халқ оғзаки ижодида бир кўзли одамсимон махлуқлар образ тадқиқига бағишланган мақоласида Урал ва Қофқаз тоғлари, Сибир ва Қозоғистон чўлларида яшайдиган туркий халқлар ўртасида бир кўзли баҳайбат махлуқлар ҳақида катта материал тўплаганлигини баён этади. Туркий қабилалар ўртасида Тепа кўз – кўзи манглайида битганлар ҳақида афсоналар кўплигининг адабий манбалари мавжуд. Тепа кўз қаҳрамонлар образи қадимги ўғуз қабилалари ўртасида яратилгандир. Юнон шоири Аристей скифлар мамлакатида саёҳатда бўлганида ажабмаски, ўғузлар ўртасида мавжуд ана шундай сюжетларни эшитган бўлса. Одиссей бир кўзлилар оролига тушиб қолган жой ҳам Аристей босиб ўтган йўл – Қора денгиз атрофида бўлиши, табиий.

Ўғузларнинг Тепа кўзлар ҳақидаги ҳикоятлари «Қўрқут ота китоби»да ўрин олган. Унинг асар сифатида туғилиши милоддан аввалги VII асрга тўғри келади. Бу эпосда Аруз (Афросиёбнинг ўғли деб аталган)нинг ўғли Бисот Тепа кўзни ўлдиради. Х.Г.Кўрўғли кўрсатишича, «Қўрқут ота китоби»дан ташқари ўғузлар баҳайбат бир кўзлилар ҳақида яна иккита афсонавий асар яратишган. «Қўрқут ота китоби»нинг ВИИИ қўшиғи «Бисот Тепа кўзни қандай қилиб ўлдиргани ҳақида» деб номланади.

Аруз душман билан қаттиқ жанг қилган пайтда ўзи турадиган юртдан бутун қариндошлари билан кўчиб кетади. Шундай тўс-тўполон пайтда ўғлини йўқотиб қўяди. Вақтлар ўтиши билан Аруз яна ўз юртига қайтиб, кўчиб келади. Арузнинг хизматкорлари бир куни қамишлар орасида шер бир болани эмизаётганлигини кўриб қолишади. Бу хоқоннинг ўғли эди.

Тепа кўзни эса Арузнинг чўпонлари қўйлар орасидан топишади. Унинг кўриниши одамга ўхшар, лекин бир кўзли ўғил бола эди. Аруз бир кўзли болани ўзи билан уйига олиб кетади, Бисот билан биргаликда тарбиялайди. Тепа кўз инсон боласи нимани еса, шу билан озиқлантирилади. Бисот қандай тарбия кўрса, шундай тарбиялайди. Тепа кўз улғайгани сари болаларнинг бурнини қонатади, халқнинг тинчлигини буза бошлайди. Ўғузлар ундан зорланади. Аруз Тепа кўзни уйдан қувиб юборади. Тепа кўз ўғузлар орасидан чиқиб кетар экан, катта тоғда макон қуради ва ўтган одамнинг йўлини тўсиб, қароқчига айланади. Далада бирорта чўпон қолмайди. Тепа кўз ҳаммасини бир бошидан еб тамом қилади. У ўғузларнинг бошлиғидан ҳар куни 60 та одамни ейиш учун талаб қилади. Қурқут ота у билан музокарага бориб, унга одамлар ўртасида тарбияланганини эслатиб, иккита одам ва беш қўй келтиришга келишади. Тепа кўзга қарши курашга келган паҳлавонларнинг ҳаммаси ем бўлишганди. Бу орада Бисот узоқ саёҳатдан қайтиб келади. Жангда ҳалок бўлишини сезган Тепа кўз Бисотга ялинади. Бисот шер боласига хос куч-қудрат билан унинг бошини олади ва ўғузларни яхшиликни билмай қонхўрлик қилган Тепа кўз зулмидан қутқазади.

«Одиссей» ва «Қўрқут ота китоби»да берилган баҳайбат бир кўзли махлуқ ҳикояти ўзига хос ғоявий-эстетик вазифани бажарган. Лекин Тепа кўз Полифемга нисбатан анча мукаммал чиққан. Тепа кўзнинг ёшлигидан ўлимигача бўлган ҳаётида маълум бир шахснинг – яхшиликни ёмонлик билан қайтарган, сут берган ота-онага қарши қонхўрлик қилган, она юрти ва халқи бошига зулм ўтказган ёвуз кучларнинг образи умумлашган. Тепа кўз образи ўғузларни, айни пайтда қадимги туркий халқларни қони қўшилмаган бошқа юрт кишисини ўз қабиласи ичкарисига олиб кирмасликдан сабоқ берган, унинг қиёфаси одамга ўхшаганлиги, меҳр-муҳаббат кўрсатишга урингани билан душманлик йўлидан қайтмаслиги бадиий манзара орқали кўрсатилган.

Академик жуғрофшунос Л.С.Берг ҳам «Кўчувчи этнограф сюжетлар» мақоласида қозоқ халқ оғзаки ижодидаги бир кўзли одамсимонлар афсонасини келтиради. Унда ифодаланишича, қадим замонларда Ўтим ботир олтита шериги билан ҳозирги Орскдан ўтиб борар экан, чўлда баҳайбат одам қўй боқиб юрганини кўришади. Ўтим шериклари билан унинг олдига яқинлашади. Чўпон бир кўзли дев бўлиб, улардан биттасини тутиб ейди ва қолганларини ғорга қамаб, чиқиш жойини катта тош билан беркитади. Бир кўзли дев ухлаб қолганида Ўтим ботир унинг кўзига қиздирилган найза билан санчади ва ғордан шериклари билан қўй терисини ёпиниб чиқиб кетади.

Бу афсонада Ўтимботир образи Одиссейнинг тақдирига айнан монанддир.

Юнон тарихчилари барча туркий қавмлар тўғрисида тўла тасаввурга эга бўлмаганлар, фақат Қора денгиз ва Каспий денгизи атрофида яшаган скифлар ҳамда уларнинг қавмларини яхши билишган. Марказий Осиёда яшайдиган (уларни форслар сак деб аташади) ёки узоқ Шимолдаги скифларнинг жойларига бормаганликлари сабабли улар тўғрисида ҳам етарли маълумотлар беришмайди. Масалан, Геродот Хорасмий (хоразмлик)ларни тилга олгани ҳолда улар ҳақида бошқа қавмлар (масалан, массагетлар)дек аниқ маълумот келтирмайди. Юнонлар учун скиф қавмлари афсонавий, антиқа одамлар бўлиб кўринадилар. Гўё бу ўлкаларда ранг-баранг хусусиятли: бир кўзли, қишда бўрига айланадиган, эчки туёқли, товуқ тусли, бургут қанотли, тилла тақинчоқли, бошида сочи бўлмайдиган одамлар, ҳатто олтин жунли қўчқорлар ҳам бор деб эшитадилар.

Эндиликда бир кўзли баҳайбат одамлар ҳақидаги афсоналар Кавказ ва Урал тоғлари, Сибир кенгликлари ва Қозоғистон чўлларида яшаган туркий қавмлар ўртасида кўплаб учраши аниқланди. Қозоқ этнографи ва тарихчиси Ч.Валихонов (1835-1865) Тепакўзлар ҳақидаги афсонанинг қуйидаги вариантини ёзиб олган.

Қўйлибой бакс қавмининг шуҳратли кишиларидан бири эди. У барча баксларга хўжайинлик қиларди. Бир куни Нодир Чўлоқ исмли башоратчи, парилар бошлиғи Қўйлибойга яқин кунларда бир хотин фарзанд кўриши, у албастиларнинг подшоси бўлиши, у томонга бориш хавфли эканлигидан хабар беради. Қўйлибой ҳам ўз одамларига яқинда қўрқинчли бир туғилиш бўлишини маълум қилади. Чиндан ҳам икки кундан кейин Қўйлибойга қайси бир бойдан ёрдам сўраб, отлиқ келди. Ҳамма қирғизлар Қўйлибой бор экан, ўлимдан бошқа барча хавфлардан у ҳимоя қилишидан кўнгли тўқ эди. Қўйлибой йўлга чиқди. У ёрдам сўраганлар юртига етиб келди. Шамширини ўйнатиб, албасти билан жангга шайланди. Шу пайт шамширига нимадир келиб урилди. Қўйлибой кучли овоз билан қичқирдию отидан йиқилди, нафаси ичига тушди, қўрқинчдан томирлари тортишди. Оғзи ва қулоғидан қора қон келди. Оғриқ зўридан ҳушидан кетди. Қўйлибой ўзига келгач, албастилар шоҳига кўзи тушди. У қора отда, қора кийимда, оёғидан бошигача темир ниқобда, лекин бир кўзли эди. Унинг кўзи пешонасига битган бўлиб, шу қадар катта эдики, гўё қимиз соладиган тавоқдек келар эди.

Бу афсонадаги албасти образи ҳам ўз қиёфаси билан Полифемни эслатади. Албасти – Алп босди ўз маъноси билан баҳодирларни енгувчи, қаҳрамонларга қарши курашувчи куч сифатида яратилган образдир. Рус этнографи Н.В.Остроумов ҳам ХИХ асрда Қозоғистон чўлларида юриб, бир кўзли одамлар ҳақидаги икки афсонани ёзиб олади.

Биринчи афсона:

Чибинди тоғида қирғиз овчиси яшаб ўтган эди. Уни Бўронботир деб аташган экан. У ҳар йили баҳор бошланиши билан қурол-яроғини олиб, тоғнинг жуда сокин жойларига овга кетар ва хотинининг ҳузурига кеч кузда, совуқ бошлангандан кейин қайтар эди. Бир кун Бўронботир тоғда она буғуни кўради ва уни отади. Ўлган буғунинг ёнида ҳозиргина туғилган боласи бор экан. У оёққа туради-ю, ўрмонга кириб кетади. Бўронботир ўз ўлжасининг терисини шилиб олади, гўштини бурдалайди ва ўт ёқиб, кабоб қилади. Кутилмаганда тоғ чўққисида гўзал ёш аёл пайдо бўлади ва «сигир ўлди», деб бақиради. Бўронботир шу пайтгача бундай хилват жойга овга келиб, аёл кишининг овозини биринчи марта эшитиши эди. Гўшт қовурилиб, Бўронботир уни танаввул қила бошлаганида кеч тушиб қолган эди. Шу пайт гўзал аёл гулхан ёнига келди ва овчининг рўпарасида ўтирди. Бўронботир аёлдан, аёл эса овчидан кўзини узмас эди. Овчи пичоғининг учига гўштнинг парчасини илинтирар экан, нотаниш аёлга узатди. Аёл гўшт парчасини қўли ёпилган енги билан ушлади. Бўронботир суякни камираётган эди, аёл хитоб қилди: «Оҳ, олмос, ўткир тиғли олмос». Бўронботир суякни камириб, қўлини ўтлар билан арта бошлади. Аёл бу ҳолатни кўриб, ажабланди ва шундай деди: «Мойни мой билан артадилар». Шундан сўнг гулхан ёнидан орқаси билан тисарилганча узоқлашди ва бир зумда овчининг кўз ўнгидан йўқолди. Бўронботир бу оддий аёл эмас деб ўйлади. Дарахтнинг шохларидан кесиб жой тайёрлади, ўтлардан тўшак ҳозирлади, унинг устига кийим-кечакларини қўйди ва ўзи қурол-яроғини олиб, дарахтнинг устига чиқди-ю, тонггача кузатди. Тонг отиш пайтида ўша аёл келди. Овчининг тўшаги устига уч саржин ўтин, сўнг катта бир ғўлани ташлади. Бу воқеани кузатиб турган Бўронботир аёлга ўқ узди. Яраланган аёл шундай деди: «Бўрон, сен бизнинг қўлимиздан қочиб қутула олмайсан. Отам, онам ёки опам, қайсиларидан бири сени албатта. ўлдиради». Аёл жон берди. Бўрон қўрққанидан дарахтнинг устидан қуёш чиққанида тушар экан, аёлнинг жасади олдига келди. Маълум бўлишича, унинг панжалари мисдан экан. Бўронботир аёл «жез тирноқ» эканлигини гумон қилган эди. Овчи аёлнинг икки қўлидаги панжаларини ҳам кесиб, чўнтагига солди ва йўлида давом этди. Бўронботир бошқа жойда ўша аёлнинг акасини ўлдирди. Кузда уйига қайтди, хотини билан қишни бирга ўтказди ва баҳорда яна овга жўнайдиган бўлди. Кесилган мис панжаларни эса хотинига билдирмаган ҳолда сандиққа солди ва уни қулфлаб қўйди. У бу сафар овга дўсти билан кетди. Улар тоғ бўйлаб кезиб юришар экан, бир тўда молларни ва қўлига таёқ ушлаган кекса чўпонни кўришди. Бўрон чолга яқинлашди. Чўпоннинг боши энгашган ҳолда эди. Овчи чолга салом бергач, у бошини кўтарди. Чолнинг кўзи битта бўлиб, у манглайига битган эди. Бир кўзли чол овчидан ким эканлигини суриштирди. Унинг Бўронботир эканлигини билгач, чол шундай деди: «Мэн сени қачонлардан бери кутаётган эдим. Кетдик, бизникига борамиз». Чол овчи ва унинг дўстини тоғдаги кулбаси – ғорига олиб келди. Подасини ғорга қамар экан, унинг оғзига катта бир тошни қўйди. Чолнинг қатъий топшириғига кўра, меҳмонлар қурол-яроғларини ғорнинг ташқарисига қолдирдилар. Ғорнинг ичкарисида чол ва моллар ётадиган жой чий билан ажратилган эди. Чол ўрнига жойлашиб олар экан, меҳмонларга шундай деди: «Энди, ҳеч бирларингиз мендан қочиб-қутула олмайсизлар. Мэн ухлайман, сизлар эса ўзларингиз келишган ҳолда битталарингни ўлдиринглар ва гўштларингни мана бу қозонга солиб қайнатинглар». Бўронботир ўз дўстини сўйиб, унинг гўштини қозонга солган эди, бир кўзли чол унга ўткир тиғли темир наштар бериб, шундай деди: «Сен қозоннинг остига оловни ёқ, бу ўткир тиғ билан гўштни текшириб тур, агар темир қизил тусга кирса, шундан кейин мени уйғотасан». Гўшт пиша бошлади. Чол эса уйқуга кетди. Бўрон ўткир тиғли темир наштарни оловга тоблади, у чўғ бўлгач, чолнинг манглайига битган ягона кўзга суқди. Ўзи эса чийдан ошиб, молларнинг орасига яширинди. Бир кўзли чол оғриқнинг зўридан уйғонди ва дод-фарёд солди: «Бўрон, барибир мендан қочиб қутула олмайсан. Эрталаб, молларимни ғордан ҳайдаб чиқар эканман, сени, албатта, топаман». Бўрон энг катта эчкини танлаб, унинг томоғини кесди, лекин боши ва оёғини қолдирди, гўштини ажратиб, терининг ичига кирди ва ўз қиёфасини яширди. Эрталаб бир кўзли чол ғорнинг оғзидан тошни олди, ҳар бир молни путининг орасидан ўтказди.Бўрон эчки терисида бир кўзли чолнинг икки оёғи орасидан эсон-омон ўтиб олди. Молларининг ҳаммасини ғордан чиқариб бўлгач, чол қичқирди: «Қаердасан, Бўрон! Чиқ!». Бўрон эса ғорнинг ташқарисида жавоб берди: «Мэн бу ердаман». Шундан сўнг бир кўзли чол жаҳл билан хитоб қилди: «Энди мен ўлишим керак, мени ўлдир ва молларимни ўзингга ол!». Шу сўзларни айтар экан, чол кўкрагини Бўроннинг ўқи нишонига қўйди. Бўрон ўқ узди, чол ўлди, лекин унинг молларини олмади. Чунки бу моллар ёввойи, ўргатилмаган эди. Бир кўзли чолнинг ўлимидан сўнг Бўрон уйига қайтди.

Афсона икки қисмдан иборат. Унинг иккинчи қисми Полифем ҳақидаги сюжетга ўхшайди. Бу ўхшашлик бир кўзли чолнинг ғорда яшаши, моллар тўдасининг бўлиши, қаҳрамон унинг бир кўзини ҳам кўр қилиши ва ҳайвон терисини ёпиниб чиқиб кетиши воқеаларида кўринади. Қаҳрамон бир кўзли махлуқни ўлдириб, эчки териси билан жон сақлаши осетин афсоналарида ҳам акс этган. Н.В.Остроумов ёзиб олган иккинчи афсонада ҳам қозоқ халқи орасида бир кўзли махлуқлар образи ранг-баранг сюжетларда яратилганлигини кўрсатади.

Иккинчи афсона:

Хон ўзининг қирқ суворийси билан овга чиқди.Овда бир эчкининг орқасидан қувишиб, ғорга келиб қолишди. Ғорда баҳайбат бир махлуқ яшар эди. Овчиларнинг қорни оч эди. Махлуққа ҳам эътибор бермасдан қозонда пишиб турган гўштларни ейишга киришдилар. Катта қозонда сут ҳам қайнаб турар эди. Овчилар сутдан ҳам тўйганларича ичишди. Қоринлари тўйиб, кўнгиллари тинч бўлгач, атрофга назар солдилар. Ўзларини улкан бир уй ичида кўрдилар. Уйнинг бир томонида бир кўзли, худди кичик бир тоғдай келадиган махлуқ, иккинчи томонида эса унинг қўйлари турар эди. Бир кўзли махлуқ бир ўтиришда қирқта қўйни ер эди. Овчилар ғорга келишганда у ухлаб ётган эди. Бир кўзли махлуқ уйқудан турар экан, қозонда ҳеч нарса қолмаганлигини кўрди ва қаҳрланди. У кўзини очар экан, чақирилмаган меҳмонларга назари тушди. Бир кўзли махлуқ овчилар ғорга қувиб келишган олтин шохли эчкининг оёғидан тутди ва бир тош билан уриб ўлдирди. Сўнгра уни очофатдай ейишга киришди. Шундан сўнг овчиларга қирқта қўйни сўйиш, қозонда қайнатишни буюрди. Шу билан бирга овчилардан ҳам биттасини ейишга аҳд қилди. У овчиларни унинг олтин шохли эчкисини анча вақтдан бери отиб олишга қасд қилиб юрганликда айблайди. Овчилар махлуқнинг буйруғидан қўрқиб кетдилар ва саросимага тушдилар. Дастлаб қирққта қўйни сўйдилар ва гўштини қозонга солиб, пиширишга киришдилар. Бир кўзли махлуқ яна ухлашга киришди. У овчилар ҳеч қаерга қочолмаслигига ишонган эди. У қаттиқ уйқуга кетиб, хурракни ота бошлагач, Хон йигитларини маслаҳатга чақирди. Қирқ суворийнинг ҳеч қайсиси бир кўзли махлуқнинг ғоридан қутулиб чиқиб кетиш йўлини айта олмади. Шунда Хон йигитларига бундай деди: «Сизларга нима бўлди? Сизнинг ҳар бирингиз бир давлатни бошқариш куч-қудратига эгасизлар-ку! Ёлғиз бир кўзли махлуқдан қутулиш йўлини, наҳотки, билмайсизлар. Дўстлар, аввало, қандай бўлмасин уни ўлдириш йўлини топишимиз керак. Мэн бу ердан чиқиб кетиш учун ҳар биримиз сўйилган қўйларнинг терисини ёпинишимиз, махлуқнинг ягона кўзини кўр қилишимиз керак, деб ўйлайман». Хоннинг фикрини йигитлар қуватлашди ва омадларини синаб кўрмоқчи бўлдилар. Бир кўзли махлуқ ҳали ухлаб ётарди. Хон темир сихларни оловга қўйди. Сихлар чўққа айлангач, хон уларни махлуқнинг кўзига суқди. Махлуқ оғриқнинг зўридан қичқира бошлади. Қўлини чўзиб, овчиларни излашга уринди. Лекин улардан ҳеч бирини топа олмади. Овчилар хоннинг маслаҳати билан қўйларнинг орасига яширинишган эди. Бир кўзли махлуқ ҳар қанча қидирса-да, уларни топа олмаганидан сўнг шундай деди: «Барибир, мендан қочиб қутула олмайсанлар, бугун бўлмаса, эртага, албатта, қўлимга тушасанлар». Шундан сўнг у яна уйқуга кетди. Овчилар эса гавдаларининг катта-кичиклигига қараб қўй танладилар, уларни сўйиб, териси ичига кирдилар. Эртаси куни улар қўйлар билан бирга оёққа туришди. Бир кўзли махлуқ ҳам уйғонди. Қўйларни яйловга чиқариш учун ғор эшигини очди, ўзи эса эшик олдига турди. Овчилар чиқиб кетмаслиги учун қўйларнинг ҳар бирини пайпаслаб турди. Унинг ҳисобидаги ҳамма қўйлар яйловга чиқиб бўлган эди. Шундан сўнг бир кўзли махлуқ хитоб этди: «Овчилар, қаердасизлар? Бу ёққа келинглар!» Овчилар ғордан ташқарида жавоб бердилар: «Эй, ахмоқ! Аблаҳ! Биз бу ердамиз!». Овчиларнинг тадбиркорлигидан лол қолган бир кўзли махлуқ дод-фарёд солди ва бошини ғор деворларига уриб, алам билан жон берди.Овчилар бир кўзли махлуқнинг бутун бойлигини олдилар ва уйларига қайтиб, мурод-мақсадларига етдилар.

Бир кўзлилар ҳақидаги афсоналар туркий халқлар оғзаки ижодида катта туркумни ташкил этади. Рус этнографи Г.Н.Потанин ҳам бу мавзудаги афсоналардан бир нечтасини ёзиб олган ва нашр эттирган. Бир кўзлилар афсонаси туркийларда кўпроқ учраши, юнон тарихчилари ҳам қадимги туркийлар яшаган ҳудудларда Полифемлар борлигига ишонч билан қараши, эҳтимол, бу мавзу қадимги Гресияга Шарқдан борган бўлса керак, деган фикр уйғотади.

ПРОМЕТЕЙ ОБРАЗИ ЯРАТИЛИШИНИНГ ТУРКИЙ МАНБАЛАРИ

Прометейнинг номи жаҳон адабиётида зулм ва адолатсизликка қарши курашган қаҳрамонларнинг умулашма боқий образига айланган. Инсонпарварлик ва ҳақиқат енгилмаслигининг мажози бўлган бу образ милодимиздан олдинги асрларда юнон адабиётида яратилган эди.

Гомернинг «Илиада» ва «Одиссей» каби асарлари сўнгги асрларда яшаган юнон шоирлари учун анъана мактаби ҳисобланган. Гомердан кейин юнон адабиётида ушбу мавзуда яратилган эпик достонлар «Троя туркуми» деб аталган. Гесиод ва Эсхилнинг Прометей ҳақида яратган асарларини ҳам ушбу туркумга киритиш мумкин. Чунончи, Эсхил ўз асарларини «Гомер базмгоҳида тўкилиб қолган ушоқлар», деб атаган.

«Троя туркуми» юнон адабиётидаги бошқа достонлардан муҳим бир хусусияти билан ажралиб туради. Унда юнонларнинг Трояга юришларидан ташқари, туркийларнинг қадимги қавмлари ҳисобланган скифлар, киммерлар, шунингдек уларнинг жанговар аёллар гуруҳи – амазонкаларнинг яшаш тарзи, мамлакати ҳақида ҳам тасвирлар берилган.

Жаҳон адабиётшунослари Гесиод ва Эсхил Прометейнинг образини яратишда юнон мифологиясида мавжуд афсоналардан фойдаланганини қайд этишади. Прометей ҳақидаги ривоят ва афсоналар, хусусан «Занжирбанд Прометей»даги тасвирлар скифлар мамлакати билан боғланганлиги нуқтаи назаридан бу образ бадииятини қадимги туркийлар ҳаёти билан қиёсий ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Зотан, муаммо ечимининг ижтимоий ва адабий манбалари мавжуд.

Эсхил трагедиясидаги тасвирга кўра Прометей Зевснинг қаҳрли амри билан скифлар мамлакатидаги осмонўпар қояга занжирбанд этилади. Юнонлар скифлар мамлакати дейилганда ер қитъасининг катта қисми – ҳозирги давр назари билан қарайдиган бўлсак, Қора денгиздан Руссия томон чўзилган шимолий-шарқий кенглик, Қофқаз ва Марказий Осиёдаги ҳудудларни тушунганлар. Зотан, Эсхил яратган Прометей скифлар мамлакатини ана шундай кенгликлар билан тасаввур этади. Прометейнинг занжирбанд этилиши ҳамда қийноқ-азобларга солиниши унга эътиқод қўйган кучлар қалбида раҳм-шафқат уйғотади. Баҳр маъбуди Океан учар отда етиб келар экан, Прометей унга шундай мурожаат қилади:

Ва ниҳоят сен ҳам келдинг, бу нима, демак, Азобимга томошабин бўлганими ё, Сенга номдош бўлган оқим – улуғ Океан Ҳам қоявор ғор қаърининг илк баргоҳини Тарк айлабон темир-маъдан иқлими сари Келмоқликка қандай журъат қила олдинг- а?

Бу парчадаги «темир маъдан иқлими» скифлар мамлакатини англатади. Қадимда юнонлар скифлар мамлакатини шундай номда аташган. Сабаби бу ҳудудда темир-маъдан бойликларининг кўплиги ҳамда скиф қабилалари темирчилик ишлари билан машҳур бўлганлигидир. Геродот скифларнинг массагет қабиласи яшайдиган жойда олтин ва мис бойликлари беҳисоблигини алоҳида таъкидлайди. Эсхил яратган драмада Прометей скифларнинг ана шундай бойликларини очувчи ва халққа етказувчи қаҳрамон сифатида кўринади. Бу ҳақда унинг ўзи шундай дейди:

Бинобарин…Ким айтишга журъат этади, Мэнга қадар ер остида яширин ётган Темир, олтин, кумушларни, рангин мисларни Одамларнинг фойдасига етказганини, У кимдирки, мағрурлансин, албатта, ҳеч ким.

Бу мисраларда баён этилган фикрлар Прометей тақдирини «темир-маъдан иқлими» — скифлар мамлакати билан янада яқинроқ боғлайди. Айни пайтда бу образ скифлар жаҳонда ер ости бойликларини топиш ва уни ишлатишда машҳур бўлишининг асоси сифатида ҳам кўринади.
Прометейнинг қийноқ-азобларга солиниши амазонкаларни ёрдамга отлантиради. Драмада шундай сатрлар келтирилган:

Ачинмоқда сенга ҳатто Шер юракли амазонкалар; Мэотида кўрфазининг чеккасида Асрлар оша яшаб келган Скиф қавми-жангарилар ҳам.

Демак, амазонкалар скифлар қабиласи. Уларнинг яшаш жойи Мэотида (ҳозирги Азов денгизи) соҳилларида бўлган.

Прометей драмада скифлар мамлакатининг табиати, бойликлари, дарёлари, бу ҳудудда яшайдиган қавмлар, уларнинг яшаш тарзи, урф-одатлари ҳамда ўзларига хос руҳий кечинмалари ҳақида тўла тасаввурга эга бўлган қаҳрамон сифатида кўринади. Хусусан, бу тасвир малика Иога қилган мурожаатида ўз ифодасини топган. Хўш, Прометей бу қадар скифлар турмуши билан боғланишига асос нима? Нега юнон мифологиясида Прометей образи кенг ўрин олган бўлса-да, у скифлар мамлакатида занжирбанд этилади?

Скифлар ҳаёти акс этган тарихий манбалар, улар асос солган мамлакат ҳудудида яшаётган қавмлар ўртасида сақланиб қолган адабий сюжетлар Прометей аслан скифларнинг қаҳрамони бўлганига ишонч уйғотади. Геродот шундай афсонани келтиради:

Прометей скифларнинг шоҳи эди. Бургут номидаги дарё тошиб, экинзорларни босгач, Прометей халқини озиқ-овқат ва бошқа зарурий нарсалар билан таъминлай олмади. Шундан сўнг скифлар ўз шоҳларини кишанлаб ташладилар. Геракл дарё билан денгизни қўша олди. Шунинг учун ҳам халқ ўртасида гўё Геракл бургутни ўлдиргани ҳамда Прометейни занжирдан озод қилгани тўғрисида олқишлар тарқалган.

Грузин олими М.Я.Чиковани маълумот беришича, Э.Кенфлер (ХVII-ХVIII) қадимги юнон манбалари асосида Прометей ҳақидаги афсоналарни батафсил ўрганар экан, унинг шахсиятини скиф шоҳи Протофей номи билан боғлайди. Э.Кенфлер тадқиқотларига кўра, Протофей Магўг авлодидан бўлиб, Ёфаснинг ўғлидир. У скиф халқининг отаси деб тан олинган. Унинг осмондан ерга олов олиб келишининг мазмуни шундаки, у Қофқаз тоғларидан металл бойликларини топиш, қазиш ва оловда тоблай олиш қобилиятига эга бўлган.

Юқоридаги далиллар тарихда Прометейнинг ўз муқобили бўлганлигини кўрсатади. Демак, Прометей образи яратилишига скифлар шоҳи Протофейнинг шахсияти асос бўлган.

Жаҳон адабиётшунослиги ҳозиргача Прометей ҳақидаги афсоналар юнон мифологияси маҳсули деб тушунади. Аслида бу афсоналар туркийларнинг қадимги авлоди скифлар оғзаки ижодида пайдо бўлган ҳамда юнон ёзма адабиётига кўчган, деб ҳисоблаш ҳақиқатга яқиндир. Скифлар мамлакатининг марказий қисми ҳисобланган Қофқаз ва Қофқаз орти республикалари, Каспий ва Қора денгиз атрофларида яшайдиган халқлар оғзаки ижодида Прометей қаҳрамонлигини эслатувчи ривоят ҳамда афсоналарнинг намуналари кўплаб сақланган.

Қофқазда яшайдиган халқларнинг оғзаки ижодида «Амиран» эпоси кенг тарқилган. Ўрни келганда таъкидлаш лозимки, туркийларнинг нодир эпосларидан бири «Қўрқут ота китоби»да Амиран ҳақида алоҳида достон берилган (ИХ қўшиқ). Қофқаз халқлари ўртасидаги ривоятларга кўра, Амиран Элбурс тоғида занжирбанд қилинган. Абхазларнинг Абрскил, имеретларнинг Рокапи, ажарларнинг Ромпапи, сванларнинг Рокан, адигейларнинг Насренжак каби қаҳрамонлари ҳам Прометейнинг муқобил образи сифатида ўз қиёфасига эга. Прометей ҳақидаги афсоналар мазмуни Алишер Навоий шеърларида ҳам ифодаланган. Шоир бир рубоийсида шундай ёзади:

Зоғеки, чўқуб оқузди қон кўнглумдин,
Тирноғ ила узди нотавон кўнглумдин.
Аъзосида кўр асар дамин дудуни
Минқор ила чангига нишон кўнглумдин.

Академик Б.Валихўжаев бу рубоийни таҳлил қилар экан, аввало, уни катта бир асотир мазмунини ифодалаган масал –рубоий, мўжаз ҳажмли мажозий шеър деб ҳисоблайди. Иккинчидан, олим бу рубоийда занжирбанд Прометейнинг кўксини чўқиган бургутлар тасвирига ҳамоҳангликни кўради, учинчидан, бундай ўхшашликни Алишер Навоий юнон асотирлари билан таниш бўлганми ёки таворуд (икки шоирнинг бир-биридан хабарсиз ҳолда бир мавзуда асар яратиш) ҳодисасими деб ҳисоблайди ва масалага аниқлик киритишни адабиётшуносликнинг муҳим вазифаси деб қарайди.

Давоми бор

Abdurashid Abdurahmonov
TURKIY ADABIYOTNING QADIMIY QATLAMLARI
To’rtinchi qismning boshlanishi

TURKIY ADABIYOTNING JAHON XALQARI ADABIYOTI BILAN МUSHTARAKLIK DAVRI

Skif-kimmerlar yashagan davr adabiyoti va madaniyati shakllanganligi bilan jahon xalqlari tarixida alohida o’rin egallaydi. Ular yaratgan adabiy syujetlar antik davrdagi ko’plab xalqlarning adabiyotiga ko’chib o’tgani, ayrim syujetlarda tipologik o’xshashliklar mavjudligi yoki ularning hukmdorlari, qahramonlari haqida boshqa xalqlar adabiyotida ham bir necha, hatto turkum asarlar yaratilgani shundan dalolat beradi.

SHUМER ADABIYOTI

Turkiy xalqlar og’zaki ijodi bilan miloddan avvalgi 2800 yillarda yashagan Bilgamishxon va uning sharafiga sopol lavhalarda bitilgan dostonlar davrining ma’lum jihatdan o’xshashlik tomonlari bor. O’tgan asrning 40 – yillarida ingliz arxeologi Leyard Ossuriya poytaxti Nineviya xarobalarini o’rgana boshladi. Tekshirish natijasida Ossuriya podshosi Ashshurbanipal saroyi qoldiqlaridan mixxat belgilari bilan qoplangan 20 ming sopol kitobga ega bo’lgan kutubxona qo’lga kiritildi.

Ashshurbanipal Ossuriyaning eng ilmsevar, ma’rifatparvar shohlaridan biridir. Uning shohlik davri (miloddan avvalgi 669-630 yillar) jahonda kimmer hamda skiflar katta mavqyeni egallagan vaqtga to’g’ri keladi. Ashshurbanipal davlatni mustahkamlash uchun o’z mamlakati atrofidagi Мisr, Bobil, O’rartu, Lidiya kabi mamlakatlar bilan ittifoq tuzgan. Lekin Shimol tomondan kimmer va skif qavmlarining Kichik Osiyo tomon yurish qilishlari Ashshurbanipalni tashvishga sola boshlaydi. Ossuriya shohi Lidiya davlatidan ham xavfsirar edi. Kichik Osiyoning keng dalalarida hukmronligini o’tkazib, Egey va O’rta dengizga chiqishga urinayotgan kimmeriylar Lidiya davlatining kuchi zaiflashishiga sabab bo’ldi. Bu esa bir muncha vaqt Ashshurbanipal o’z mavqyeini saqlab turishiga yordam berdi.

Ashshurbanipal podsholigining so’nggi yillarida Kichik Osiyoga kimmeriylar orqasidan skiflar bostirib kelishdi. Ular dastlab Suriya va Falastin mamlakatlarini ishg’ol etishib, Ossuriya va Мisr chegaralariga yetib keladilar. Sais davlatining hukmdori Psammetik skiflarga sovg’a berib, jon saqlaydi. Barcha jabrni Ossuriya davlati tortadi. 612 yilda Мidiya podshosi Kayxisrav va Bobil hukmdori Nabupalasar kelishgan holda Ossuriyaga hujum qilishadi. Ular mamlakat poytaxti Nineviyani ishg’ol qilishib, shoh saroyiga o’t qo’yadilar. Ashshurbanipal asos solgan kutubxona vayron etilib, sopol kitoblar parchalanadi, lekin yong’indan zarar ko’rmaydi. Ingliz arxeologi Leyard ikki yarim ming yil yer ostida yotib chirimagan sopol kitoblarni qo’lga kiritmaganida, ehtimol, biz jahon madaniyatining nodir xazinasidan balki hali bahramand bo’lmas edik.

Мidiyalik va bobillik johillar tomonidan yondirilgan kutubxona xazinasida qadimgi ajdodlarimiz yaratgan adabiy yodgorliklar borligini tan olish g’oyat faxrlanarlidir. Bu sopol kitoblar eramizdan oldingi 2000 yillarda so’zlashuvdan qolgan shumer (sumer) tilida bitilgan deb hisoblanadi. Amerikalik shumershunos S.N.Kramerning isbotlashicha, shumeriylar yaratgan adabiy syujetlar va ilmiy kashfiyotlarni boshqa xalqlar, jumladan, bobilliklar o’zlashtirganlar. Shumeriylar Мessopatamiyada – Dajla va Frot (turkiylar buni O’kuz deb atashgan) daryosi oralig’ida yashashgan.

Ashshurbanipal kutubxonasidan topilgan sopol kitoblar orasidan ikki daryo oralig’i — Мessopatamiyaning ulug’ tarixiy – afsonaviy qahramoni Bilgamish haqidagi she’rlar turkumi ham uchraydi. Bu she’rlarni keyinchalik akkadlar o’zlashtirib olishgan va o’z tillarida 12 qismdan iborat tugal doston yaratishgan. Shumer tilidagi sopol kitoblar topilgunga qadar bu doston akkadlarning adabiy merosi sifatida mashhur bo’lgan. Zotan, doston ijodkorlari shumerlardan yetib kelgan adabiy parchalarni ma’lum bir tizimga solishgan, qahramonlarning asl nomlarini o’z tillari va urf-odatlariga moslab o’zlashtirishgan, qo’shimcha voqyealar kiritishgan. Akkadlar dostoni «Gilgamish» deb atalgan. Qadimshunoslar bu asarning mukammaligini asos qilishib, ko’proq akkad shakllariga murojaat etishgan. Chunonchi, shumer va akkadshunos I.М.Dyakonov ham dostonni rus tiliga akkadchadan tarjima qilgan.

Shumer tilidagi sopol hujjatlar doston qahramoni tarixiy shaxs bo’lganligini ko’rsatadi. I.М.Dyakonov ma’lumot berishicha, miloddan avvalgi XXVII asr yozuvlarida Bilgames yoki Belgemes shaklidagi shumer xudolarining nomlari uchraydi. 2800-2700 yillarda esa Unug shahrining qoxini va qo’shin boshlig’i Bilgamish (yoki Bilgames) bo’lgan. Bu shaharning nomi qadimgi yahudiy tilida Erex, akkadlarda Uruk, yunonlarda Orxoy, hozirda esa Varka nomi bilan aytilgan. Arxeologlar Unug shahri tarixda bo’lgan va qalin devorlar bilan ko’tarilganligini isbotlashgan.

«BILGAМISH» DOSTONI

«Bilgamish» dostonining shumer tilida saqlangan syujeti bilan akkad nusxasi syujeti o’rtasida farq bor. Мasalan, shumer tilidagi nusxada birinchi qo’shiq «Bilgamish va Akka» deb nomlangan. Unda Bilgamish hukmronlik qilgan shahar Kish shahrining hukmdori Akkaga buysungan. Bilgamish o’z do’sti Enkidu, xalq yig’ini va oqsoqollari maslahati bilan Akkad zulmidan qutilish uchun kurashga otlanadi. Jang Bilgamishning g’alabasi bilan tugaydi. Akkadlar yaratgan dostonda shumeriylar qo’shig’ida aks etgan tasvir berilmagan. Akkad dostonining syujetida Bilgamish bir muncha zulmkor shoh sifatida ko’rsatilgan. Bilgamish erkaklarni shahar devorlarini qurishga majbur etib, xotin–qizlarni haramiga olib boradigan hukmdorga aylangan. Bilgamish do’sti Enkidu bilan bir qancha qahramonliklar ko’rsatadi. Мasalan, Kedr o’rmonida yashovchi pahlavon Xumbaboni kurashda halok etadi. Bilgamishning pahlavonligiga qoyil qolgan ma’buda Ishtar (shumerlarda Innin) unga sevgi izhor etadi. Bilgamishdan rad javobini oladi. Ishtar bundan g’azablanadi va otasidan yordam so’raydi. Otasi xudo Anu unga qarshi samoviy xo’kizni yuboradi. U shunchalik bahaybatli ediki, Frot daryosining suvini bir simirishda ichib qo’yadi (М.Koshg’ariy turkiylarning o’g’uz qabilasi Frot daryosini Oko’z – Ho’kiz nomi bilan ataganligini yozadi. Qarang: I, 91-bet). Dami bilan yerni yoradi. Bilgamish Enkidu bilan birgalikda samoviy xo’kizni o’ldiradi.

Bilgamish xudolarga bas kelaolmasligini anglab yetadi. Shu sababli u o’lmaslik – boqiy yashash sirini axtarib kemada Okeandan suzib o’tadi va O’tnapishtim yashayotgan orolga yetib keladi. Uning maslahati bilan dengiz tubiga tushib, qari odamlarni yashartiradigan sehrli o’tni olib chiqadi. Lekin qarshisida ilon paydo bo’lib, o’tni olib qochadi.

«Bilgamish»ning mantiqiy hukmi kuchli pahlavonlar ham abadiy yashay olmaydi, xudoga itoat et, hamma ish uning roziligi bilan bo’ladi, degan g’oya asosida qurilgan.

Dostonning turkiylar bilan yaqinlik tomoni. Qadimshunoslar «Bilgamish» yaratilgan shumer tilini biror til oilasiga kiritish qiyin, deb hisoblaydilar. Shu sababli ham bu tilni ba’zan turkiylar, ba’zan hindlarning qadimgi mund tiliga taqqoslashlar bo’lgan. Xo’sh, «Bilgamish»ning qadimgi turkiylarga aloqador tomoni bormi? Kuzatishlar dostonning turkiylar bilan aloqador tomonlari ham borligini ko’rsatadi.

1. «Bilgamish» yaratilgan tilni qadimshunoslar o’lik til deb hisoblashadi. Shumer tili miloddan avvalgi 4 minginchi yillikning oxirlaridan birinchi ming yilliklargacha amalda bo’lgan. Tarixiy manbalarga ko’ra, shumerlar miloddan avvalgi ikki minginchi yillikning birinchi yarmida akkadlar, keyinchalik Bobil davlati tarkibiga qo’shilgan. Natijada, ularning tili bu xalqlar tili bilan chatishib ketgan.

Shumer xalqining ijtimoiy-siyosiy tarixi nuqtai nazaridan bu fikrlar to’g’ri. Lekin uch ming yil davomida fan, madaniyat, adabiyot, din va turli xil davlat hujjatlari yaratilgan tilning tarix sahnasiga kirib kelishi va yo’qolib ketishini ertaklardagi voqyealardek tushunish ajabla-narlidir. Uch ming yil davomida yaratilgan madaniyatni hozirgi davrda yashayotgan aniq bir xalqning ota-bobolari nomi bilan bog’lash jahonda ulug’ sanalgan biror xalqning madaniyatini kamsitmaydi. Shumer tilining grammatik va leksik tarkibi turkiy tilga mos tushishini aytishga uringan olimlarni, ikkinchi guruhlari faraziya, deb tanqid qilishdi. Мasalan, F. Xommel birinchilardan bo’lib, shumer tilini turkiy tilga nisbat bergan. Bizning zamonamizga kelib qozoq shoiri O’. Sulaymonov bu tilni ural-oltoy tillari oilasiga kiritishga harakat kilgan. Polyak olimi Ya. Braun tibet, М.Serotelli gruzin tillari oilasiga mansub deb hisoblaydi. Shumershunos I. М. Dyakonov esa bu fikrlarni faraz deb tushunadi va ularning taqqoslarini inkor etadi. O’rni kelganda aytish kerakki, bu olim Olmaotadan 50 kilometr uzoqlikda Issiq daryosi bo’yidagi qo’rg’ondan topilgan yozuvni ko’pgina turkiyshunoslar sak turklariga nisbat berganida va o’qib asoslashganida ham tan olishni istamagan edi.

Shumer tilini hozirgi qaysi tillar oilasiga kiritish mumkin deb aytishdan ko’ra, masalaga hozirgi qaysi tillarni shumer tili oilasiga kiritish mumkinligi nuqtai-nazaridan yondashish to’g’ridir. Chunki, shumer tili 4 ming yil oldin muomalada bo’lgan. Bu tilda gaplashuvchi jamoa ming yillar davomida jahonning turli qit’alariga ko’chgan, turli qabilalar bilan qo’shilib ketgani, tabiiy. Zotan, qadimshunoslar ham shundan guvohlik berishadi. Shumer tilini hozirgi bir xalq tili bilan grammatik va leksik jihatdan qiyosan o’rganish masalani yorqin oydinlashtirmaydi. Chunki, ba’zi tillarning rivojlanib ketishi, taraqqiyoti o’zining qadimiyligini saqlab qolgan emas. Agar hozirgi turkiy tillarning kelib chiqish oilasi shumer tilidan deb olinadigan bo’lsa, u holda barcha turkiy tillar tadqiqot doirasiga tortilmog’i kerak.

Мasalan, shumer tilida ama – ona. Мahmud Koshg’ariyning yozishicha, qaysidir o’lkalardan turkiylar mamlakatiga ko’chib kelgan tubutliklar onani uma deb atashadi. Turkiy qavmlarning ayollardan tashkil topgan jangovor guruhi Ama – zonkadir. Ada – otadir. Bu so’z turkiylar uchun tushunarli. Kisikil- qiz, ayol. Qadimgi turkiylarda bu ma’no kis, kishi so’zlari orqali ifodalangan. Shumerlarga xos «s» va «sh»ning almashinuvi e’tiborga olinsa, uning turkiycha bilan yaqinligi bor. Bizning tilimizdagi egar so’zi shumerlarning eger – bel orqani ifodalaydigan so’ziga yaqin turadi. Kusa – kursidir. Turkiylarning «r» harfini aytolmaydigan (masalan, kursi – kussi, mardon – maddon, to’rt – to’t kabi) lahjalari mavjud. Shumerlarda ug’ – xalq, ken – kengash ma’nosini beradi. Ug’ken – xalq yig’ilib kengashadigan joy. Demak, ken – kengash, ayni paytda turli joylardan keladigan xalqlarning to’planib, maslahat o’tkazadigan markazi ma’nosini ham anglatadi. Bu, albatta, turkiylarda ken (kent) shahar (Toshkent kabi) mazmuniga ham mosdir.

Shumer va turkiy tillar o’rtasidagi yaqinlikni qiyosan o’rganish ishiga O’.Sulaymanov birinchilardan bo’lib kirishgan, shumer tilidagi oltmishdan ortiq so’zning hozirgi turkiy tillarda qo’llanilishi hamda bu tillardagi so’zlar bilan o’zakdosh ekanligini isbotlagan edi. Olim shumer atamasining ma’nosi haqida ham fikr yuritar ekan, bu so’zni «sub – yer», «sibir», «yer — sub» so’zlari bilan o’zakdosh deb tushunadi hamda yer–suv mazmunini beradi, degan farazga keladi. Chindan ham turkiylarga xos tovush o’zgarish hodisalari («sh» — «s», «m» — «b») shumerni «sub — yer» deb o’qishga imkon beradi.

Badiiy asarni ma’lum bir xalq adabiyotiga nisbat berish uchun faqat tilni asos qilib olish yetarli emas. Bunday muammoli masalalar tug’ilganida badiiy asarda aks etgan diniy e’tiqodlar, qabila yoki xalqlarning urf-odatlari, obrazlarning xarakteri va qahramonligi so’ngi asrlardagi qaysi xalqning turmushida saqlanganligi nuqtai nazaridan ham yondashish kerak. «Bilgamish» dostonini turkiy xalqlar adabiy merosiga nisbat berish uchun unda ko’pgina qadimiylik belgilari saqlanib qolgandir.

Turkiy qabilalarning eng qadimgi qavmi gumer hisoblanadi. Bu qavm o’zlarini Nuh to’fonidan so’ng dunyoda paydo bo’lgan birinchi xalqlardan deb tushunishgan. Qadimshunoslar turkiylarning kimmer qabilasini gumer qavmining nomi sifatida e’tirof etishadi. Antik yunon va ossuriy tarixchilarining kitoblarida kimmerlar haqida boy ma’lumotlar berilgan. Tarixiy asarlarda bu turkiy qabilaning nomi gimmer, kimmer shaklida, shumer esa ba’zan sumer shaklida ham yozilgan. Shumer va kimmer nomlarida mantiqan bog’lanish hamda ohangdorlik bor. Qolaversa, gumerlar ham shumerlardek dunyodagi eng qadimgi qabilalardan biridir.

2. Antik davr yunon va ossuriy tilida yaratilgan tarixiy kitoblarda kimmeriylarning vatani Shimolda – Qrim atroflarida deb ko’rsatilgan. Shumerlar esa Мesopatamiyada yashaganlar. Uzoq Мesopotamiya bilan kimmerlar o’rtasida yaqinlik bo’lganmi? Shumer va kimmer xalqini bir-biriga bog’laydigan asoslar nimada?

«Injil»da ko’rsatilgan gumerning o’g’illaridan biri Ashkanoz. Bu qavm tarixda skiflar nomi bilan yuritiladi. Gumerning yana bir o’g’li Tugarma deb atalgan. Undan Мesopotamiyada yashagan xalqlar tarqalishgan. Demak, kimmer va skiflar Kichik Osiyo mamlakatlariga tez-tez hujum qilishi hamda o’z hukmronligini o’tkazishga urinishining mantiqiy zamini mavjud. Axir, Ossuriya shohi Ashshurbanipal o’z kutubxonasida shumeriylarning sopol kitoblarini bekorga saqlamagan. Skif–kimmerlar hukmdori Prototeyga ossuriylar shohi tinchlik ittifoqini mustahkamlash uchun o’z qizini xotinlikka bergan edi. Shu kundan boshlab Prototey ossuriylarning shohi sifatida ham tan olingan. Yoki I.М.Dyakonov Мidiya tarixiga bagishlangan kitobida skiflar sarkardasi Мadi xam Ashshurbanipalning kuyovi bo’lganligini qayd etadi. Мidiya shohi Kiaksar Мadini o’ldirib, Ossuriya kutubxonasini yoqib yuborishga tashkilotchilik qilishida katta mantiq bor. Kiaksar Ossuriya kutubxonasida kimmeriy va skiflar madaniyati, tarixi va adabiyoti bitilgan xazina borligini sezgan bo’lishi kerak.

Shumer va qadimgi mesopotamiyaliklar turkiylar bilan yaqinligini asoslovchi yana bir necha dalillarni keltirish mumkin. Chuvashlar turkiylarning qadimgi qavmlaridan biridir. Chuvashiya jumhuriyatida Shumeriya deb ataluvchi shahar mavjud. X asrda yashagan arab tarixchisi ibn Xovqal ma’lumot berishicha, Samarqand atrofida mesopotamiyalik – iroqliklarning qishloqlari bo’lgan. Ular o’zlarini doimiy yashaydigan xalq sifatida ko’rsatishgan. Aytish kerakki, Shumer viloyati hozir janubiy Мesopotamiya – Iroqda. Arab tarixchilari iroqliklarning Jizzax, Toshkent atroflarida ham qishloqlari bo’lishganini yozishadi. Iroqliklarning Urgutdagi qishlog’i Vazkerd, Jizzaxdagisi Vinkerd, Toshkent atrofdagisi Binkent deb atalgan. Arxeolog V.L. Vyatkin mesopotamiyaliklarning Urgutdagi manzili bo’ylab kuzatish ishlari olib borib, ular yashagan joyni Qing’ir kishlogida deb ko’rsatadi. Qing’irni kimmer, gimmer, qimmerning o’zgargan shakli deb hisoblash mumkin. 1920 yilda akademik V.V.Bartold Urgut tog’larining Gulbog’ soyidagi qoyadan Suriya tilidagi yozuvlarni ham ko’rgan. Ajabmaski, arablargacha Мarkaziy Osiyo shaharlarida yashay boshlagan va o’zini iroqlik deb hisoblagan xalqlar shumerlar avlodidan bo’lishsa.

Shumeriylar tarixi haqidagi izlanishlar Urgut nomining yangicha talqinini ham beradi. Bu esa qadimgi mesopotamiyaliklarning Urgutda yashaganligidan yana bir dalildir. Мiloddan avvalgi uch minginchi yillarning o’rtalarida akkad va shumer davlatlari birlashtirilgan. Akkad davlati taxminan 120 yil yashagan. Мiloddan avvalgi 2200 yilda Sharq tomondan kelgan tog’lik gutiylar deb nomlangan urushqoq xalqlar akkadlar hukumatini ag’darishgan. Bunday qahramonlikka shumerlarning Lagash shahri aholisi katta yordam bergan. XXII asrga kelib, Ur sulolosidan bo’lgan qavm ulardan hokimiyatni qaytarib oladi va gutiylar bilan lagashliklar mamlakatdan quvib chiqariladi.Bu o’rinda yana bir faraziyani ham eslatib o’tish kerak. Ko’pchilik shumershunoslar shumerlar Мesopotamiyaga tog’lik o’lkalardan, ehtimol Eron va Мarkaziy Osiyodan kelib qolishgan, degan fikrni ham olg’a surishadi.

3. Shumer shahar-davlatiga asos solgan xonlardan biri Bilgamishdir. Uning hokimi Bilgamish Kish hokimi ustidan g’alaba qozonib, afsonaviy qahramonga aylanadi. Bilgamish akkad tilidagi eposda Gilgamish deb nomlangan. Uni Bilgamish deb nomlash to’g’ridir. Bu turkiy tilga yaqinlashtirish maqsadida emas, albatta, «Bilgamish» so’zining o’zagi turkiycha «bilmoq» ma’nosini ifodalaydi. Dostonning mazmuni ham asar qahramonining nomiga «bilish» so’zi asos bo’lganligini isbotlaydi. Dostonda Gilgamish ta’rifi shunday:

Ey, dunyodagi har narsani bilguvchi,
Ey, dengizlarni anglovchi, tog’lardan o’ta olguvchi.
Ey, yovlarni yenguvchi do’stlari bilan,
Ey, aql-zakovat, bilimi bilan
Siru asrorlarni ko’ra bilguvchi!
Bizga to’fongacha bo’lgan kunlardan xabarni berdi,
Uzoq safarga chiqdi, lekin xorib qaytdi u.
Turmush mashaqqatin yozdi toshlarga.
Unugni devorlar bilan o’radi.
Мuqaddas Ennaning nurli ombori
Devor qo’ng’iralarin ko’r, misdan yasalgan go’yo.
Ko’tarmaga qara tengi yo’q uning…
…Hamma insonlardan buyuk inson u.

Bu ta’rif qahramon chindan bilguvchi – Bilgamish ekanligiga shubha tug’dirmaydi.

4. Doston qahramonining asl ismi Bilgadir. Мish esa o’sha davrdagi bobil, xett, ossuriy xalqi o’rtasida taniqli kishilar va afsonaviy qahramonlarga nisbatan keng qo’llanilgan bir belgi. Мish ko’proq turli janglarda g’olib kelgan, umuman, bahodir, pahlavon kishilarning nomidan keyin ishlatilgan. Мish turkiy xalqlar o’rtasida yaratilgan ayrim qahramonlik eposlarida, masalan, «Alpomish», «Kuntug’mish» dostonlarida yoki Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarida o’z qadimiyligini to’la saqlagan (O’gdilmish, O’zg’urmish). Bizning milodimizda ham turk xoqonlari orasida Bilga va mish nomi bilan atalganlari bor. Мasalan, VII-VIII asrlarda yashagan turk xoqonlaridan birining nomi Bilgadir. U 732 yilda vafot ettan va turkiylarning mamlakatiga 20 yil xoqonlik qilgan. Yoki Oltin O’rda xoni To’xtamish nomida shunday belgi mavjud.

5. Doston qahramonining nomi Bilgamish hamda Bilgamis shaklida qo’llanilgan. «s» va «sh» harflarining almashinuvi turkiy xalqlar tilida saqlangan. Мasalan, qirg’izlarning «Мanas» eposi «Мanash» deb ham yuritilgan. «s» va «sh» almashinuvi, xususan, hozirgi qozoq tilida keng ishlatiladigan hodisadir.

6. «Bilgamish» dostonida xudolar obrazi yaratilgan. Bilgamish madad so’raydigan Quyosh xudosining nomi O’tu. Bilgamish o’rmonga jo’nash oldidan osmonga qo’llarini cho’zib, unga iltijo qiladi:

O’tu, men toqqa ketyapman, sen mening yordamchim bo’l!
Toqqa kedr kesmoqqa boryapman, sen mening yordamchim bo’l!

Dostonning akkad nusxasida Quyosh xudosi Shamash nomi bilan berilgan. O’tuning turkiy tilga yaqin tomonlari bor. Birinchidan, O’tu ma’lum ma’noda o’tni, issiqlikni, haroratni anglatadi. Quyosh shunday xususiyatga ega. Ikkinchidan, turkiylar islom diniga qadar ko’kka, osmon jismlariga sig’inishgan. Ya’ni, Ko’k tangri turkiylarning muqaddas dinidir yoki massagetlarning yagona xudosi quyoshdir. Shu sababli Quyosh turkiylar uchun muqaddasdir. Eng qadimgi davrlardan Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarigacha Quyosh turkiy xalqlarning adabiyotida (so’nggi davr adabiyotlarida ham) yaxshilik, ezgulikning muqaddas obrazi sifatida ko’rindi.

Ko’kni ulug’lash, ko’kni tangri deb tushunish barcha turkiy xalqlarga xos xususiyatdir. Мasalan, qadimgi buryat va mo’g’ul mifologiyasida ham boqiy Ko’k osmon – Xuxe Мunxen tengri insonni qo’riqlaydigan kuch sifatida tasvirlangan. Bu esa shumer mifologiyasidagi osmon xudosi An, Oy xudosi Nannar va boshqa sayyoralar to’g’risida berilgan tasvirlarga mushtarakdir.

«Bilgamish» dostonida va shumer mifologiyasida O’tnapishtim obrazi uchraydi. Rivoyat qilishlaricha, dunyoni to’fon bosganida faqat diyonatli O’tnapishtimdan boshqa odamlar halok bo’ladi. U xudo Enkining maslahati asosida hamma joyi bekitilgan quti yasab, oilasi va xizmatkorlari bilan omon qoladi (bu rivoyat turkiylar otasi Nuhning kemasini ham eslatadi). Dunyoda bir kishi ham sog’-salomat qolmagan to’fondan jon saqlash balo-qazolardan toblanish belgisidir. Bunday odamlarga nisbatan hozirda ham «o’tta yonmas», «olovda pishgan» iboralari qo’llaniladi. O’tna pishdim nomi o’zbek tilidagi «o’tta pishmoq»ning ma’nosiga yaqin anglashiladiki, bu qahramon harakatiga mos tushadi.

Shumerlar osmon davlatida yashaydigan xudolarni sut, non, kiyim–bosh bilan ta’minlash zarur deb tushunadi. Shu sababli donishmandlik xudosi Enki loydan odam yasaydi. Bu shumerlar edi. Bilgamish ham loydan yasalgan. Odamlar osmondagi o’z rahnamolariga sig’inishi, ularga zaruriy narsalarni tayyorlab berishi va buning uchun mehnat qilishi kerak edi. Shumer xalqining mifologiyasidagi bu ta’limot Ko’k tangri dini haqidagi tushunchadan uzoq emas.

Shumerlarning «Bilgamish» ruhidagi yana bir qahramonlik eposi Etana nomi bilan bog’lanadi. Etana ham Bilgamish singari inson umrini yashartiradigan mo’jizaviy o’tni qidiradi. U o’tni axtarib, burgutning bo’yniga minadi, osmonning o’n to’rtinchi qavatiga ko’tariladi. Etana pastga qaraydiyu, yuragi uvishib ketadi. Yer sira ko’rinmas edi. Shunda vahimaga tushib, qo’lini burgutning bo’ynidan olib yuboradi va yerga qulaganicha, halok bo’ladi. O’zbek tilida «etana polvon», «etanasi chiqib» kabi birikmalar, kinoyali gaplar yo’q emas. Bu so’zlarning ma’nosi shumeriylar qahramoni Etana polvon harakatiga yaqinligi bilan e’tiborni tortadi.

Etana haqidagi dostonning asosiy voqyeasi insonning burgutga minib uchishidir. Qushlar yordamida osmonga parvoz etish voqyealari qadimgi turkiy eposlarda, jumladan, «Go’ro’g’li» turkumidagi dostonlarda, «Semurg’» afsonasida yoki Nosiriddin Rabg’uziyning «Qissai Rabg’uziy» asarida tasvirlangan.

Shumer xalqi jahon antik adabiyotining birinchi asoschisidir. Bu xalqdan bizgacha ko’plab lirik she’rlar, masallar, xudolar sha’niga bitilgan qasidalar yetib kelgan.

Shunday qilib, shumer adabiyoti tilini, asarlarida aks etgan diniy ta’limot, urf – odatlarni keyingi asrlarda yashagan turkiy xalqlarga o’xshashlik tomonlar bor deb hisoblash mumkin.

QADIМGI TURKIYLAR VA YUNON ADABIYOTI

«Iliada» va «Odissey» dostonlari yunon adabiyotining nodir namunalaridir. Bu asarlarda yunon va troya urushlari tasvirlangan. Troya Kichik Osiyoda joylashgan shahar. Arxeologlar uning o’rnini hozirgi Turkiyaning Xisorlik qishlog’ida ekanligini aniqlashgan. Bu shaharni Il qurdirgan va otasining sharafiga Troya nomini qo’ygan. Shahar ba’zan ikkinchi nomda – Il nomi bilan Ilion deb yuritilgan. «Iliada» — «Ilnoma», «Il qissasi» degan ma’noni beradi. Il qadimgi turkiylar tilida muomalada bo’lganligi uchun ham bu so’zga yangicha talqinda qarashga to’g’ri keladi. Turkiylar bir qancha davlat va qavmlarni o’z kuchlari bilan itoat ettirib, ulkan davlatga asos solishgan. Bunday davlat turkiylarning atamasida «Il» yoki «El»dir. Boshqacha aytganda, «Il» yoki «El» imperatorlik mavqyeiga ega bo’lgan davlat ma’nosini ifodalagan.

Gomer shaxsiyati va uning dostonlari tahlili bilan jahondagi yuzlab olimlar qiziqishgan. Jumladan, gruzin olimi R.V.Gordeziani troya urushlarini taxminan miloddan avvalgi 1265 yillar atrofida bo’lgan, deb hisoblab, Troya TRSh (Teresh yoki Tursha) mamlakati ekanligini ko’rsatadi. Albatta, tur – miloddan avvalgi asrlarda yashagan turkiy qabilalarning umumlashgan nomidir. Dostonda troyaning ko’plab pahlavonlari ishtirok etadi. Ularning eng bahodiri Hyektordir. Hyektor o’z xalqini qahramonlikka chaqirar ekan, «ko’kdagi tangrilar», «samoviy tangrilar»ga sig’inadi, ulardan madad so’raydi. Troya pahlavonlari sher va qoplonga, yunon qahramonlari esa ho’kizga o’xshatiladi. «Iliada»ning o’n uchinchi qo’shig’ida shunday satrlar keltirgan:

Zevs Hyektorning lashkarini exeylarning qarorgohiga
Boshlab kelib, ul mardlarga ravo ko’rdi mudhish azobda,
Zahmat chekib olishuvi, kemalarning ro’baro’sida.
O’zi chashmi tobonini olislarga –botirlar eli
Мiziyaga, suvoriylar hur diyori Frakiyaga
Hamda faqat sut bilan kun kechirguvchi eng adolatli,
Ammo qashshoq hippomolglar zaminiga qaratdi shu choq.

Tadqiqotchilar hippomolglar – biya sog’uvchilarni skiflar qabilasidan, deb hisoblaydilar. «Odessey»da kemmerlar mamlakati tasviri ham berilgan:

Biz tezda Okean suvi chuqur oqadigan joylarga yetdik,
Bu yer kimmereylar o’lkasi, doim namli tumanlar,
Qalin bulutlar bilan qoplangan; odamlari
Geliosning nurlarini ko’rmaydi sira…

«Iliada» dostonida Zevs Ko’k tangrining timsoli darajasiga ko’tariladi. U yunonlarning emas, aksincha urushda troyaliklarga madadkor bo’ladi. Urush shu qadar qiziydiki, ma’budlar ham tarafkashlik yo’liga o’tib oladilar. Axillning onasi Fetida Zevsga o’g’lining nomini yomon qilganlarning jazosini berishni so’raydi. Zevs urushda troyaliklar yengib chiqishini va’da beradi. U Axillning jangga kirishidan Troya lashkarlari va ularning shahari xarob bo’ladi, deb qo’rqib ketadi. Zevs Axill Hyektordan ustunlik qilib, uni quvib borayotganligini ko’rib, bag’ri ezilganidan oh chekib yuboradi.

Zevs Ilion mamlakati va uning xalqiga mehr bilan qaraydi. Dostonda uning kechinmasi shunday ifodalangan:

Zero porloq quyoshu oy va yulduzlar ostidagi bu
Barakatli yer sahnida bandalarim shahri qancha ko’p
Bo’lsa, men-chun ular aro eng azizi shu Iliondir,
Uning shohi mard Priam va ul shohning fuqarosidir.

Qahramon Hyektorning o’limi yaqinlashar ekan, asar ijodkori yunonlarga g’azab bilan qaraydi:

Zaqqum giyoh yeb, vujudi g’azab ila ajdaho
Tog’dagi bir g’or og’zida gajak bo’lib to’lg’onar ekan.
Ko’zidan o’t sochib har yon alangalaydi. Ov axtaradi-
Hyektor ham do’ng qalqonini tirab qo’yib devor poyiga
Xuddi shunday mardanovor turar edi raqibni kutib.

Bu parchada yunon pahlavoni ajdahoga, Hyektor uni yengish uchun shay turgan bahodirga tenglashtirilgan.

Skif-turkiylarning kuchli hayvonlarni ona deb sig’inishi odatlari «Iliada» qahramonlari hayotida ham o’z ifodasini topgan. Doston tasvirigacha bo’lgan syujetlarda Troya shohi Priamning o’g’li Parisni bir ona ayiq o’z suti bilan boqqanligi haqidagi rivoyat keltirilgan. Voqyea bunday bo’lgan edi:

Parisning onasi Hyekuba homilador edi. Oy-kuni yaqinlashganda tush ko’radi. Tushida cho’g’ tug’adi, natijada troya dahshatli yong’in ichida qoladi. Hyekuba tushini eriga aytadi. Ta’birchi kohinlar Hyekuba o’g’il tug’adi, lekin bu farzand Troyaning halokatiga sababchi bo’ladi, deb aytishadi. Priam chaqaloq dunyoga kelgach o’z quli Ageleyga uni baland Ida tog’ining o’rmoniga tashlab kelishini buyuradi. Bola o’lmaydi. Bir ona ayiq o’z suti bilan boqadi. Oradan yillar o’tgach Ageley toqqa kelib, tasodifiy holatda bolani topadi. Unga Paris deb nom qo’yadi va tarbiyalay boshlaydi. U cho’ponlar orasida ulg’ayib, go’zal va jasur yigitga aylanadi. Skif-kimmerlar hukmdori Мadining forsiy adabiyotdagi muqobili Afrosiyob haqidagi adabiy syujetlarda ham Priam, Paris, Ageley va cho’ponlar obraziga yaqin voqyealar mavjud. «Shohnoma»da tush va uning hayotiy rivoji Afrosiyob kechinmasi orqali berilgan:

Afrosiyob qo’rqinchli tush ko’radi va vahimali qichqirish bilan o’rnidan turadi. Saroy xizmatkorlari uning ukasi Gersevazga xabar beradilar. Afrosiyob ukasiga tushida bir biyobon ko’rganligi, unda g’ij-g’ij ilonlar, kalxatlar borligini aytadi. Atrof qoyalar bilan o’ralgan, butun borliq qovog’ini solgandek vahimali. Afrosiyobning chodiri bir chetda turardi. Shu paytda shiddatli bo’ron ko’tarilib, mamlakat bayrog’ini yulib ketadi. Atrofda daryo-daryo bo’lib qonlar oqadi. Eron lashkarining qo’llarida nayza, ularga boshlar osilgan, qo’ltig’ida ham bosh qisilgan. eroniy suvoriylardan biri Afrosiyobning taxtiga hujum qiladi. Uni asir tushirib, qo’lini bog’lab sudrab ketishadi. U atrofga zor-zor tikiladi, hyech kim madad bermaydi. Afrosiyobni Kaykovus huzuriga olib keladilar. Uning yonida 14 yoshli chamasidagi bola o’tirardi. U avval Afrosiyobning bog’liqligini ko’rib hayron bo’ladi, so’ngra devdek na’ra tortadi, tig’ bilan uning jasadini ikki bo’lak qiladi.

Ta’birchilar Afrosiyobning tushini shunday sharhlaydilar: Ey podshoh, o’ngingda Erondan boshlig’i ajdardek ko’p lashkar ko’rasan. Uning boshlig’i yosh shahzoda bo’ladi. Yonida keksalar rahnomolik ko’rsatishadi. Uning yulduzi porloq. U yurtingni chaqmoqdek kuydiradi. Turklardan bir kishi ham qolmaydi, jahonni qip-qizil qon qoplaydi. Shohimiz ularning qo’lida halok bo’ladi, turoniylar dili chok-chok bo’ladi. Bu janglarning sababi Siyovush bo’ladi.

Afrosiyob tush ko’rganida o’gay onasining tuhmatiga uchragan Siyovush otasi Kaykovus topshirig’i bilan Turon mamlakatiga qarshi jang qilayotgan edi. Afrosiyob o’z arboblari bilan maslahat qilib, Siyovush bilan yarashishga kelishadi. Lekin tushdagi voqyelarda Afrosiyobning o’limi ko’ringan edi. Tushning hayotiy rivoji shunday kechadi: Siyovush Afrosiyob bilan sulh tuzishga norozilik bildiradi. Siyovush Eronga qaytib ketmaydi. Turonda qoladi va Afrosiyobning qiziga uylanadi. Afrosiyob fitnachi odamlarning so’ziga ishonib va o’z taxtining ketishidan cho’chib, Siyovushni o’ldiradi. Bu paytda qizi homilador edi. Afrosiyob qizi va tug’iladigan chaqaloq taqdirini vaziri Payronga topshiradi. Payron shohning ko’rsatmasi bilan bolani cho’ponlar o’rtasiga tashlab ketadi.

Troya shohi Priam mamlakat boshiga keladigan g’am-anduhdan qutulish uchun o’g’lini yo’qotishga urinmasin, Afrosiyob Siyovushni o’ldirib, nevarasi Kayxisravni cho’ponlar o’rtasiga tashlab keltirmasin baribir tushdagi voqyealar hayotiy ifodasini topadi. Afrosiyobni tushda ko’rgan shahzoda Kaykovus va o’zining nevarasi Kayxisrav o’ldiradi. Turon mamlakati boshiga balo-ofatlar yog’iladi. Paris yunon malikasi Yelenani olib qochib kelishi Troyani o’t ichida yoqadi.

«Iliada»da Hyektorni dafn etish marosimi tasvirlari «Devonu lug’otit-turk»da keltirilgan «Alp Er To’nga» marsiyasini yodga soladi. Hyektor o’limi uchun shoh saroyida yig’ichilar chaqirilishi, jasad boshida avval xotini, so’ngra onasi, turli kishilar o’z dardini aytib yig’lashida yaqin o’xshashlik bor.

Yunon va Troya urushi o’n yil davom etadi. «Iliada»da o’ninchi yil janglari tasvirlangan. Hyektorning o’limi bilan urush tugamaydi. Yunonlar va troyaliklar o’rtasidagi urushning so’nggi voqyealari antik adabiyotda ushbu voqyeaga bag’ishlangan bir necha dostonlarda aks etgan. O’z qahramonlaridan ajralgan troyaliklar yunonlar bilan jangga tushishdan cho’chib qoladilar. Shunday paytda Penfesilin boshchiligidagi suvoriy ayollar – amazonkalar yordamga kelishadi. Troya shahrida amazonkalar paydo bo’lishi bejiz emas. Amazonkalarning yordamga kelishi troyaliklar turkiy qavmlar ekanligiga yana bir bor ishonch uyg’otadi. Chunki amazonkalar – skiflar qabilasidandir. Ehtimol, ular o’z qavmlari jangda talafotga uchrayotganligi uchun yordamga kelgan edilar. Penfesilin o’z qizlari bilan yunonlarni kemalari turgan qirg’oqqacha quvadi.

Antik yunon mifologiyasi va tarixiy kitoblarda amazonkalar to’g’risida boy ma’lumotlar berilgan. Eramizdan oldingi XIII asrda amazonkalar shohi Penfesiliya, undan avvalgisi Antiopa bo’lgan. Мiloddan avvalgi IV asrlarda esa jasur ayol Felestris shoh hisoblangan. Amazonkalar skif, ba’zan massaget qabilalariga nisbat beriladi. Tarixchilarning guvohlik berishicha, amazonkalarning chap siynasi kesib tashlangan. Buning sababi kamondan o’q otishda qulay bo’lishi e’tiborga olingan. Amazonkalarga xos bu odat tasviriy san’at asarlarida ham o’z ifodasini topgan. Tarixchi Strabon Tomir (To’maris)ni Qofqaz amazonkalari malikasi deb ko’rsatgan. Aleksandr Мakedonskiy Sirdaryo atrofida amazonka malikasi bilan uchrashganligi haqida ma’lumotlar bor. Yoki o’tmishda Qoraqalpog’iston hududida Samiram (Tamiram) nomli amazonkalar shahri bo’lgan. Xullas, amazonkalar qadimiy turkiylar qavmiga mansub suvoriy ayollardir.

Gerodotning «Tarix» kitobida ham  amazonkalar hayotiga keng o’rin berilgan va ular skif qavmiga mansubligi ko’rsatilgan. Amazonkalar bilan bog’langan rivoyatlarda qadimgi turkiy ayollarning alp yigitlardan qolishmas darajadagi bohodirligi, mardligi, sevgisiga vafodorligi, aqlli va donologi ulug’lanadi.

EOR PATA(ERLARDAN KUCHLI)LAR QISSASI

Ellinlar amazonkalar bilan jang qildilar (skiflar amazonkalarni «eor pata» deb ataydilar. Bu so’z ellin tilida erlardan kuchli, erlarni o’ldiruvchi degan ma’noni beradi. Eor – er, pata — o’ldirmoq). Ellinlar Fermadont (hozirgi Termi, Qora dengizga quyiladi) daryosi yonidagi g’olibona dahshatli jangdan so’ng uch kemaga o’tirib, uylariga qaytdilar. O’zlari bilan asirlarni ham olishgan edi, chunki omadi kelib, jangda ko’pgina amazonkalarni tiriklayin qo’lga tushirishgan edi. Ochiq dengizda amazonkalar ellinlarga hujum qildilar va erkaklarni qirib tashladilar. Lekin amazonkalar kemani boshqarishni bilishmas edi. Ular kemani to’lqinlar harakati bo’yicha qo’ydilar. Nihoyat, kema shamol yo’liga tushib, Мeotida (hozirgi Azov dengizi) kO’liga kelib tO’xtadi. Amazonkalar kemalardan tushdilar va gandiraklaganlaricha atrofga alang-jalang boqdilar. So’ngra yilqilar to’dasini ko’rishdi va ularni tutib oldilar. Bu joylar skiflarniki edi. Amazonkalar otlarni minib olishar ekan, skiflar yeri bo’ylab o’z harakatlarini davom ettirdilar.

Amazonka qabilasining tili va kiyinishi skiflar uchun notanish edi. Shu sababli, ular amazonkalar kutilmaganda qayerdan paydo bo’lishganiga hayron qolishdi. Skiflar notanish qavm bilan jangga kirishdilar. Jangdan sO’ng ulardan bir nechtasining jasadi skiflar qo’liga tushdi. Shunday qilib, notanish qavmlar ayol ekanligi ma’lum bo’ldi. Skiflar bu ayollarni o’ldirmaslikka, soni qancha bo’lsa, shuncha skif yigitlarini ularning huzuriga jo’natishga qaror qildilar. Skif yigitlari amazonkalar qarorgohidan yaqinroqda o’zlari uchun kulba qurdilar. Skif oqsoqollarining kelishuviga ko’ra, agar amazonkalar ularning qarorgohiga borayotgan yoshlarni quvsa, yigitlar jangga kirishmasligi, qochishi kerak edi. Amazonkalarning ta’qibi to’xtasa, yigitlar yana ularning qarorgohiga yaqinlashishi lozim edi. Skiflarning maqsadi amazonkalardan farzand ko’rish edi.

Skiflar jo’natgan yigitlar buyruqni bajarishga kirishdilar. Ayollar ham yigitlar dushmanlik niyatida kelmaganligini angladilar, bu ularga osoyishtalik baxsh etdi. Kundan kun ular bir-birlari bilan do’stlashib bordilar. Yigitlarda ham amazonkalarday qurol va otdan tashqari hyech narsa yo’q edi. Ular bir xil turmush tarzini kechirdilar. Ovchilik va talonchilik bilan shug’ullandilar.

Bir kuni tush paytida amazonkalar shunday qilishdi: atrofga bitta yoki ikkitadan bo’lib tarqalishdi. Ularning harakatida go’yo zaruriy bir ehtiyoj kutilayotgandek edi. Bunday holatni ko’rib qolgan skiflar ham shunday qilishdi. Yigitlardan biri amazonkalardan birining oldini to’sib, xohish bildirgan edi, u yigitni haydamadi, aksincha, o’zi bilan aloqa qilishga ruxsat berdi. O’zaro gaplashish ularga qiyin edi. Chunki ular bir-birlarining tillarini tushunishmas edi. Amazonka ayoli skif yigitiga qo’l harakati bilan ertaga shu joyga do’stini ham olib kelish, ular ham ikki kishi bo’lishini tushuntirdi. Yigit do’stlarining huzuriga qaytar ekan, voqyeani boshqalarga ham aytdi. Ertasi kuni belgilangan joyga o’rtog’i bilan keldi va u yerda ikkita amazonka kutayotganligini kO’rdi. Bu voqyeani boshqa yigitlar ham bilishdi. Qolgan amazonkalarni ham o’zlariga o’rgatib oldilar.

Shundan so’ng qarorgoh birlashtirildi. Ular birga yashay boshladilar. Har bir yigit o’zi birinchi marta aloqa qilgan ayolni xotinlikka oldi. Erlar xotinlarining tilini o’rganolmadilar, lekin ayollar erlarining tilini o’zlashtirib olishdi. Shunday qilib, bir-birlarini tushunadigan bO’lishdi. Bir kuni erkaklar xotinlariga shunday dedi:

— Bizning ota-onalarimiz, mol-davlatimiz bor. Biz bunday hayotga boshqa toqat qilaolmaymiz. O’z yurtimizga qaytishni, yana qavmimiz bilan birga yashashni istaymiz, sizlarni ham olib ketamiz va ayollarimiz bilan birga yashaysizlar.

— Amazonkalar erlariga shunday javob berishdi:

— Biz sizlarning ayollaringiz bilan birga yashay olmaymiz, chunki bizlarning urf-odatlarimiz boshqacha. Biz kamondan o’q otamiz, nayza irg’itamiz, otda sakraymiz, chavandozlik qilamiz. Afsuski, biz, ayollar qiladigan ishlarga o’rganmaganmiz. Sizning ayollaringiz yuqorida eslatilganlarning birortasi bilan shug’ullanishmaydi, ular faqat ayollarning ishlarini bajaradilar, ov qilmaydilar, umuman, hyech qayerga chiqmaydilar. Shu sababli, biz ular bilan chiqisha olmaymiz. Agar sizning xotiningiz bo’lishimizni istasangiz, o’zlaringizni sof vijdonli deb hisoblasangizlar, u holda ota-onalaringizning huzuriga boringizlar va tegishli meroslaringizni olib qaytingizlar. Shundan keyin birga yashaymiz.

Yigitlar xotinlarining so’zlariga quloq soldilar. Ota-onalarining huzuriga borib, tegishli merosni olib, amazonkalar oldiga qaytdilar. Bu voqyeadan so’ng xotinlari erlariga shunday deyishdi:

— Aql bovar qilmas hodisadan qo’rqayapmiz. Endi bu o’lkada yashash juda og’ir. Chunki siz bizning baxtimiz uchun otalaringdan ajraldilaring. Biz esa mamlakatingiz uchun ulkan gunohga botdik. Agar siz bizni xotinlikka olmoqchi bo’lsalaringiz, u holda birgalikda shunday qilaylik: bu mamlakatdan ko’chamiz va Don daryosining narigi tomonlariga o’tib yashaymiz.

Yigitlar bu taklifga ham rozi bo’lishdi. Ular Dondan suzib o’tishib, sharqqa uch kun — Azov dengizidan shimol tomonga yo’l oldilar va shu yerda yashab qoldilar. Savromat ayollari – amazonkalar o’zlarining qadimiy odatlarini saqladilar: o’z erlari bilan, ba’zan ularsiz ham yolg’iz ovga chiqdilar, sayohat qildilar, erkaklarga xos kiyimlarni kiydilar.

Savromatlar skifcha gapiradilar. Ularning nikohdan o’tish odatlari mana shunday: qizlar dushmanlarini o’ldirmagunlaricha erga chiqmaydilar. Ayrimlari kampir bO’lib, o’lib ketsalar-da, bu odatlarini tark etmaydilar.

* * *

«Iliada»da tasvirlangan yana bir muhim dalil turkiylarning maishiy turmush tarzi bilan bog’liq. Skif, massaget qabilalari, Gerodot yozganidek, chorvachilik bilan shug’ullanib, sutli ovqatlar bilan turmush kechirishgan. Yunon mifologiyasiga ko’ra, Troya shahrini Zevsning o’g’li Dardanning evarasi Il qurdirganligi haqida shunday afsona mavjud:

«Kunlardan bir kuni Il Frigiyada pahlavonlar musobaqasiga qatnashib, hamma qahramonlarni birma-bir yengadi. Ushbu muvaffaqiyati evaziga Frigiya shohi Ilga ellik nafar yigit va ellik nafar navnihol qiz tortiq kiladi. Bundan tashqari, shoh unga bir targ’il sigir ham beradi-da, Ilga shu sigir ketidan ergashib ketaverishni va u to’xtagan yerda shahar tiklashni amr etadi. Frigiya shohining aytishicha, sohibkaromat kohin, o’shal shahar ulkan shon-shavkatga muyassar bo’lg’ay, deb bashorat qilganmish. Il shoh buyurganidek, ish ko’rdi. U sigir ketidan ketaverdi. Il ham mana shu tepalikni manzil aylab, u yerda shahar tiklay boshladi. Shu shaharga, shoh Il sha’niga Ilion (Troya) deb ot qo’ydilar».

Troya-yunon urushidagi yunon bahodirlaridan biri Itaka shohi Odesseydir. Мana uch ming yildirki, Odessey yunonlarning sevimli qahramoni. Lekin «Iliada»da asar ijodkorining butun mehri troyaliklar tomonida bo’lganidek. «Odissey»da bu ruh yanada bo’rtib ko’rinadi. «Odissey»ning turkiylarning antik qatlamga mansub asarlari bilan juda o’xshash tomonlari bor. Bunday yaqinlikni «Alpomish» va «Qo’rqut ota kitobi» eposlari misolida ko’ramiz.

«Odissey» va «Alpomish» dostonlari syujetida yaqinlik ko’rinsa-da, lekin asardagi qahramonlik ideallari bir-birlaridan farq qiladi. Qadimshunos A.Alimuhammedov shunday yozgan edi: «Gomer asarlarini «Alpomish» asarlariga muqoyasa qilish, O’rta Osiyo xalqlarining mashhur qahramonnomasi «Iliada» va «Odissey» poemalarining bevosita ta’siri ostida maydonga kelgandir, degan fikrni bildirmaydi. Bu asarlar o’rtasidagi yaqinlikni faqatgina Yunon va O’rta Osiyodagi ijtimoiy hayotning ma’lum tarixiy sharoitlarda bir-biriga yaqin bo’lganligi bilan izohlash mumkin, xolos».

«Alpomish» va «Odissey» dostonlari o’rtasidagi yaqinlik syujet hamda badiiy tasvir vositalarida ko’rinadi.

«Odissey» 24 qo’shiqdan iborat. Asarning teng yarmi – 13 dan 24 gacha bo’lgan qo’shiqlar syujeti, hatto qahramonlar taqdiri «Alpomish»ga hamohangdir. Jangga ketgan Odissey va Alpomish uzoq vaqt vataniga qaytib kelmaydi. Alpomish yetti yil Qalmoq elida zindonda yotadi, Odissey urushdan so’ng yana o’n yil dengiz to’foni natijasida sarson-sargardonlikda yuradi. Har ikki dostondagi yaqinlikning bosh o’zagi ko’p yillar yurtidan uzoqda yashagan qahramonlarning o’z xotinlari to’yiga yetib kelishidir.

Yigit uylanganidan so’ng jang, sayohat va boshqa tasodifiy voqyealar sababli yosh xotinini tashlab ketib qolishi, xotini eri o’lganligi to’g’risida yolg’on xabarni eshitib, xushtoriga tegishga rozi bo’lishi, to’y belgilangan kuni erning yetib kelishi voqyeasi jahon xalqlarining ko’pgina epos va ertaklarida o’z aksini topgan. Chunonchi, o’rta asrlar jahon xalq og’zaki ijodida yaratilgan fransuzlarning Ulug’ Karl haqidagi epopeyasida, inglizlarning «Shoh Gorn» dostonida, ruslarning «Dobrinya va Alyosha», «Churila va David Popovich» blinasida yigitlarning o’z xotinlari to’yiga yetib kelishi tasvirlari mavjud. V.М.Jirmunskiyning «Alpomish» tadqiqiga bag’ishlangan maqolasida bu mavzu keng o’rganilgan. Shuningdek, «Alpomish» va «Odissey»da qahramonlarning keksa otasi (Boybo’ri va Laert), balog’atga yetmagan o’g’illari (Yodgor va Telemax), sodiq qul cho’ponlari (Qultoy va Evmiy)lar ham asar syujetidagi yaqinliklarni ko’rsatuvchi omillardandir. Lekin ular o’zlarini birdaniga tanishtirmaydilar. Qahramonlar taqdiridagi yaqinliklarni solishtirib ko’raylik.

«ALPOМISh» DOSTONIDA

Alpomish karvonlar bilan qo’shilib, o’z yurtining yayloviga yetib keladi. Yilqi boqib yurgan cho’ponlardan bu yilqilar kimniki, deb so’raydi. Ular yilqilar Hakim (Alpomish) degan bekniki ekanligi, lekin u qalmoq elida zindonda o’lib ketganligini, hozir hamma davlat Ultontoz qo’liga o’tganligini aytishadi. Alpomish ko’rgan tanishlarining hyech biriga o’zini tanitmaydi. Singlisi Qaldirg’och oyim tuya boqib yurganini ko’radi. Singlisi va boshqa cho’ponlar ham boqib yurgan qo’y hamda mollarini Ultonniki deb aytishadi. Bir mo’ysafid cho’pon «Armon bilan farzandimdan ayrildim», deb yig’lab turganini ko’radi. Bu chol o’zining sodiq quli Qultoy edi. Alpomish faqat unga o’zini tanishtiradi. Qultoy Alpomishga Ultontoz o’ttiz kundan beri Barchinoyni xotinlikka olmoqchi bo’lib, to’y berayotganligini aytadi. Alpomish Qultoyning kiyimlarini kiyib, Ultontoznikiga jo’naydi. Alpomish to’yga yilqiboqar qiyofasida kirib keladi. Yo’lda onasi, o’g’li, to’yxonada otasi va xotinini ko’radi, lekin hyech biriga o’zini tanitmaydi. To’yxonada yoy otish musobaqasi bo’ladi. Yoylarning hammasi Qultoy qiyofasidagi kishining qo’lida sinadi. Alpomishning o’n to’rt botmonlik yoyini olib kelishni taklif etadi. Barchinoy otasining yoyini o’g’li Yodgor olib kelishini aytadi. Balog’atga yetmagan Yodgor Arpali ko’lida ajriq bosib yotgan yoyni olib kelishi qiyin edi. Qultoy qiyofasidagi Alpomish unga ko’ngildan madad istab turadi. Alpomish yoy otishda g’olib keladi. U otgan o’q zarbidan chinor shoxi sinib ketadi. Odamlar Qultoy niqobidagi kishini Alpomish gumon qiladilar. Lekin sir ochilmaydi. Alpomish bazmda Barchinoyni aytishuvda yengib chiqqandan so’ng o’zini tanishtiradi.

«ODISSEY» DOSTONI

Odissey o’zi shohlik qilgan Itaka oroliga azob-uqubat bilan yetib keladi. Lekin u qayerga kelganini bilmas edi. Yana vahshiy yovvoyi odamlar qo’liga tushib qolishdan qo’rqib, ko’z yoshi ham qiladi. Shunday paytda ma’buda Afina paydo bo’lib, unga o’zini qanday tutishni o’rgatadi va qari gadoy qiyofasiga solib, sodiq quli Evmeyning chaylasiga yo’liqtiradi («O’n uchinchi qo’shiq»). O’zi esa Telemax (Telemax ham otasini izlab, sarsonlikda yurgan edi) tomon uchib ketadi. Odissey Evmeyning chaylasiga yetib keladi. Kechqurun barcha cho’ponlar to’planadilar. «Gadoy» Evmeyga o’z sarguzashtlari haqida har xil qiziqarli voqyealarni hikoya qiladi. Odisseyni ko’rganligi va u qaytib kelishini aytadi («O’n to’rtinchi» qo’shiq»). Telemaxning tushiga Afina kiradi va unga tezroq Evmeyning chaylasiga yetib kelishini aytadi. Odisseyda shaharga, shoh saroyiga xizmatga borish niyati tug’iladi. Evmey begona yurtda qiynalishi, o’zlari bilan shu yerda qolishini maslahat beradi («O’n beshinchi qo’shiq»). Telemax Evmey yashaydigan joyga yetib keladi. Evmeyni shaharga, onasi Penelopa huzuriga o’g’li yetib kelganligini aytish uchun jo’natadi. Odissey o’g’liga o’zini tanishtiradi. Ular Penelopaga xushtor bo’lganlar va to’y taraddudini ko’rayotganlardan o’ch olish yo’lini izlaydilar («O’n oltinchi qo’shiq»). Telemax shaharga jo’naydi va Evmeyni mehmon huzuriga qaytarib yuboradi. Telemax onasi va qarindoshlari bilan ko’rishadi. Shu paytda Evmey Odissey bilan shaharga jo’naydi. Odissey uyiga keladi, yigirma yil avval ko’rgan iti uni taniydi. Odissey Penelopaning xushtorlari bazm qilib o’tirgan saroyga kiradi. Ulardan sadaqa so’raydi. Xushtorlar uni masxara qilishadi. Penelopaning xushtori Antinoy uni quvib yuborish uchun unga qarshi o’rindiqni uloqtiradi. Bu voqyeni kuzatib turgan Penelopaning g’ashi keladi. Xonadonida begona kishi xafa bo’lganidan ranjiydi, juldur kiyimli gadoy bilan suhbatlashishni istaydi. Go’yo undan Odisseyning xabarini sezgandek bo’ladi («O’n yettinchi qo’shiq»). Xushtorlarning bazmi davom etadi. Xushtorlardan Yevrimax Odisseyni haqoratlaydi va unga o’rindiqni uloqtirdi. Xushtorlar uylariga tarqalib ketishadi («O’n sakkizinchi qo’shiq»). Odissey Penelopaga o’z taqdirini so’zlab beradi. Odissey yaqin kunlarda o’z uyiga qaytib keladi, deb aytadi. Shoh saroyidagi tarbiyachi Yevrekley Odisseyni oyog’idagi belgidan tanib qoladi. Lekin sir fosh etilmaydi. Penelopa qalandar niqobidagi Odisseyga agar jazmanlaridan qaysi biri Odisseyning kamonidan o’q uzib, o’n ikki xalqadan o’tkaza olsa, shunga turmushga chiqishga rozilik berishini aytadi («O’n to’qqizinchi qo’shiq»). Penelopa Odisseyning o’q va yoyini keltiradi. Xushtorlarning birortasi hatto kamonning o’qini tortolmaydi. Shunday paytda Odissey sodiq quli Evmey va boshqalarga o’zining kimligini tanishtiradi. Xushtorlardan kamondan o’q otish uchun ruxsat so’raydi. Ular qarshilik ko’rsatadilar. Telemax kamonni otasining qo’liga beradi. Odissey Penelopa qo’ygan shartlarni bajaradi («Yigirma birinchi qo’shiq»). So’ngra o’qlarni sevgilisining xushtorlariga qaratadi. Avval Antinoyni, so’ngra Yevrimaxni qulatadi. Xushtorlarni jazolashda o’g’li Telemax, so’ngra quli Evmey yordam beradi. Odissey xushtorlarga ko’maklashgan qul va cho’rilarini ham jazolaydi. («Yigirma ikkinchi qo’shiq»). Xalq va Penelopa Odisseyning tirikligiga, u qaytib kelganiga ishonadi. Odissey va Penelopa topishib, o’zlarining boshidan o’tganlarini bir-birlariga aytib berishadi («Yigirma uchinchi qo’shiq»). Odissey erta tong turib, qarib qolgan otasi Laert huzuriga boradi («Yigirma to’rtinchi qo’shiq»).

«Odissey» va «Alpomish»da qahramonlar taqdirining yaqinligiga Barchinoy va Penelopaning o’z sevgisiga sadoqati asosiy vazifani bajaradi. E’tibor bersak, har ikkala asarda ham ularning erlari o’lgan deb hisoblanadi. Lekin xotinlar erlarining kelishiga ishonishadi, shu sababli xushtorlariga shartlar qo’yishib, visol daqiqalarini kechiktira boshlaydilar. Har ikki asarda ham shart kamondan o’q otish bilan bajariladi, musobaqada esa ularning o’ldi deb hisoblangan, boshqa bir qiyofadagi erlari g’olib kelishadi va so’ngra o’zlarini tanishtiradi. Kamondan o’q otish voqyeasi qahramonlar taqdirida hal qiluvchi detallardir. Ayni paytda bu detal ikki dostondagi syujet yaqinligining asl sababini ochib beruvchi vosita ham hisoblanadi. V.М.Jirmunskiy «Alpomish» va «Odissey»da kamondan o’q otish voqyeasi yaqinligini Gerodot asarlarida berilgan skiflar afsonasiga bog’laydi.

Gerodot keltirgan afsonada skif va yunonlar qarindoshligi jihatidan tarixiy haqiqatga yaqindir. Kamon majoziy mazmunga ega. «Alpomish»da kamon qabilaning qadimgi ota-bobolardan qolgan va so’nggi avlodlarga ham meros bo’lib kelayotgan bir belgisi sifatida ko’rinadi. Kamon Alpomishning bobosi Alpinbiyniki, Hakim yetti yoshida kamondan o’q uzib, odamlarni qoyil qoldirib, Alpomish nomini olgan edi. Bu kamon unga butun umr bo’yi hamrohlik qiladi, taqdiridagi haqiqatni tiklash — Barchinoyga yetishishida ko’maklashadi. Alpomish ham kamonni o’g’li Yodgorga meros qilib qoldiradi. Yetti yoshli Yodgor o’n to’rt botmonlik yoyni ko’tarishda Alpomish unga ilohiy kuchdan madad so’rab turishida bu mazmun aks etgan. Demak, kamon – to’g’rilik, bosqinchilarga shafqatsizlik, haqiqat qoshida egilmaslik ramzidir. Bunday ramziy ma’noni «Odissey»dagi kamon voqyeasida ham ko’ramiz.

Kamon voqyeasi dastlab turkiylar mifologiyasidagi Skif obrazi bilan bog’lanadigan bo’lsa, «Alpomish» ham jahon adabiyotida tamali juda erta qo’yilgan asarlar qatoriga kiradi. Dostonda o’n to’rt botmonlik kamon egasi Alpinbiy skiflar – qadimgi turkiy qabilalarining bobosi, Alpomish shu boboning qahramonligini davom ettirib, o’z qabilasi uchun kurashib kelgan xoqonlari, Yodgor qavmning orzu etilgan so’nggi qahramonidir.

Odisseyning taqdirida ham minglab jangchilarning hayoti umumlashtirilgan, deb aytish mumkin. Odissey o’z xotini va yolg’iz farzandini 20 yil ko’ra olmaydi. Urush va qiyinchiliklar tufayli vatanidan uzoqda yuradi. Skif shohlari Protofey va uning o’g’li Мadi 28 yil Kichik Osiyoga hukmdorlik qilar ekan, ular bilan jangu jadal yo’llarini bosib o’tgan skif yigitlar ham shuncha yil davomida o’z xotinlaridan uzoqda yashaydilar. Gerodot «Tarix» kitobida bir voqyeani keltiradi (albatta, bunga ishonish qiyin): uzoq yillar davomida erlarini ko’rmagan skif ayollari o’z qullariga erga chiqib ketadilar. Qullar esa skif jangchilari yurtiga qaytib kelishi, xotini va bolalarining oldiga yaqinlashishiga qurol olib qarshilik ko’rsatishadi. Barchinoy va Penelopa uzoq yillar jangda ayriliqda yurgan jangchi yigitlarning xotinlaridagi sadoqatni umumlashtiruvchi obrazlardir.

YUNON VA TURKIYLAR OG’ZAKI IJODIDA TEPAKO’ZLAR OBRAZI

Yunon va qadimgi turkiy xalqlar og’aki ijodidagi yana bir yaqinlik bir ko’zli odamlar haqidagi syujetlardir. Akademik V.М.Jirmunskiy kuzatishicha, Мarkaziy Osiyo xalqlari og’zaki ijodida bir ko’zli maxluqlar haqidagi afsonalarning 12 xili uchraydi. «Odissey» («To’qqizinchi qo’shiq»)da bir ko’zli odamxo’r obrazi yaratilgan. Turkiylarning qadimiylik qatlami saqlangan «Qo’rqut ota kitobi»da bunday obraz Tepa ko’z nomi bilan beriladi. Savol tug’iladi: bir ko’zli odamsimon maxluqlar dastlab qaysi xalqlar adabiyotida paydo bo’lgan. F.Sulaymonovaning fikricha, «Qadimiy yunon asarlari bilan bog’liq bo’lgan afsonalar O’rta Osiyo xalqlari o’rtasida tarqalishi uzoq tarixga ega». Og’zaki ijodning mahsuli bo’lgan mif va afsonalar Мarkaziy Osiyo xalqlariga ham yetib kelganiga, shubha yo’q. Lekin bir ko’zlilar haqidagi afsonalarninng tug’ilish zamini qadimgi skif turkiylarning eposlariga bog’lanadi. VII asrda yashagan Aristey Мarkaziy Osiyoga sayohat qilib, issedonlardan bir ko’zli odamlar haqida eshitadi va «Arimaspe» dostonini yaratadi. Gerodot bu dostonni skiflar hayoti bilan bog’laydi. Uning yozishicha «arifa» skiflarda «bir», «spu» «ko’z» degan ma’noni beradi.

«Odissey»da bir ko’zli odamlar haqidagi hikoyat quyidagi mazmunga ega:

Odissey Troya urushidan qaytar ekan, ularning kemasi bir ko’zli odamsimon devlar-sikloplar yurtiga tushib qoladi. Odissey hamrohlaridan o’n ikki kishini olib, orolni aylangani ketadi va bir g’orga to’g’ri keladi. G’orda savat-savat pishloqlar, xumchalarda qatiq-qaymoqlar turar edi. Bir mahal g’orga qo’y va echkilar podasi kirib keladi. Uning orqasidan manglayida katta bir ko’z bitilgan bahaybat Polifem paydo bo’ladi. Odissey va uning sheriklari qo’rqib ketishadi. Polifem ularga baqirganicha ikkitasini bahaybat qo’llarida ko’taradi va yerga urib o’ldiradi. So’ngra ularni tilka-pora qilib, qozonga soladi. Ovqatlangach, g’orning og’ziga tosh qo’yib, uyquga ketadi.

Bu tosh shunchalik katta ediki, uni yigirma to’rt g’ildirakli arava ham ko’tarolmas edi. Odiscyey bir ko’zli maxluqni o’ldirishni cho’tlaydi, lekin toshni qo’zg’ata olmasligiga ishonadi. Ertasi kuni Polifem yana ikkita odamni o’ldirib, nonushta qiladi va g’orning og’ziga tosh qo’yib, mollarini boqqani olib ketadi. Odissey va uning sheriklari g’orda yotgan xodalarning uchini kuydirishib, nayza qilishadi va uni yashirib qo’yishadi. Polifem kechqurun yana ikkita odamni o’ldirib, ovqat tayyorlaydi. Shunda Odissey o’zi tayyorlagan sharobdan unga uzatadi. Sharob Polifemga ma’qul tushadi va qayta-qayta ichadi hamda kayfi oshib, uyquga ketadi. Shunda Odisseyning ishorasi bilan sheriklari xodaning uchini o’tga tutishib, siklopni ko’ziga suqishadi. Odissey sharob tutganida Polifemga o’zining ismini Hyech kim deb tanishtirgan edi. Ko’ziga kirgan og’riqdan faryod chekadi, bir ko’zli maxluqlar g’or og’ziga to’planadilar, kim xafa qilganligini so’rashganda «Hyech kim!» deb javob beradi. Odissey va qolgan sheriklari qo’y-echkilarning qorniga osilishib, g’ordan chiqib ketadilar. Odissey kemaga joylashib olganidan so’ng o’zini tanishtiradi. Polifemning otasi Poseydon esa o’g’lining qasdi uchun uning dushmaniga aylanadi.
Bir ko’zli maxluq skif yoki yunon xalqlari o’rtasida yaratilgan bo’lmasin uning qiyofasida odamlar hayotiga chang soluvchi yovuz kishilarning obrazi umumlashtirilgan. Yunon shoiri Aristey Qofqaz tog’laridan oltoygacha sayohatda bo’lib, bir ko’zli odamlar – arimasplarni skiflar mamlakati bilan bog’laydi. Professor X.G.Ko’ro’g’li xalq og’zaki ijodida bir ko’zli odamsimon maxluqlar obraz tadqiqiga bag’ishlangan maqolasida Ural va Qofqaz tog’lari, Sibir va Qozog’iston cho’llarida yashaydigan turkiy xalqlar o’rtasida bir ko’zli bahaybat maxluqlar haqida katta material to’plaganligini bayon etadi. Turkiy qabilalar o’rtasida Tepa ko’z – ko’zi manglayida bitganlar haqida afsonalar ko’pligining adabiy manbalari mavjud. Tepa ko’z qahramonlar obrazi qadimgi o’g’uz qabilalari o’rtasida yaratilgandir. Yunon shoiri Aristey skiflar mamlakatida sayohatda bo’lganida ajabmaski, o’g’uzlar o’rtasida mavjud ana shunday syujetlarni eshitgan bo’lsa. Odissey bir ko’zlilar oroliga tushib qolgan joy ham Aristey bosib o’tgan yo’l – Qora dengiz atrofida bo’lishi, tabiiy.

O’g’uzlarning Tepa ko’zlar haqidagi hikoyatlari «Qo’rqut ota kitobi»da o’rin olgan. Uning asar sifatida tug’ilishi miloddan avvalgi VII asrga to’g’ri keladi. Bu eposda Aruz (Afrosiyobning o’g’li deb atalgan)ning o’g’li Bisot Tepa ko’zni o’ldiradi. X.G.Ko’ro’g’li ko’rsatishicha, «Qo’rqut ota kitobi»dan tashqari o’g’uzlar bahaybat bir ko’zlilar haqida yana ikkita afsonaviy asar yaratishgan. «Qo’rqut ota kitobi»ning VIII qo’shig’i «Bisot Tepa ko’zni qanday qilib o’ldirgani haqida» deb nomlanadi.

Aruz dushman bilan qattiq jang qilgan paytda o’zi turadigan yurtdan butun qarindoshlari bilan ko’chib ketadi. Shunday to’s-to’polon paytda o’g’lini yo’qotib qo’yadi. Vaqtlar o’tishi bilan Aruz yana o’z yurtiga qaytib, ko’chib keladi. Aruzning xizmatkorlari bir kuni qamishlar orasida sher bir bolani emizayotganligini ko’rib qolishadi. Bu xoqonning o’g’li edi.

Tepa ko’zni esa Aruzning cho’ponlari qo’ylar orasidan topishadi. Uning ko’rinishi odamga o’xshar, lekin bir ko’zli o’g’il bola edi. Aruz bir ko’zli bolani o’zi bilan uyiga olib ketadi, Bisot bilan birgalikda tarbiyalaydi. Tepa ko’z inson bolasi nimani yesa, shu bilan oziqlantiriladi. Bisot qanday tarbiya ko’rsa, shunday tarbiyalaydi. Tepa ko’z ulg’aygani sari bolalarning burnini qonatadi, xalqning tinchligini buza boshlaydi. O’g’uzlar undan zorlanadi. Aruz Tepa ko’zni uydan quvib yuboradi. Tepa ko’z o’g’uzlar orasidan chiqib ketar ekan, katta tog’da makon quradi va o’tgan odamning yo’lini to’sib, qaroqchiga aylanadi. Dalada birorta cho’pon qolmaydi. Tepa ko’z hammasini bir boshidan yeb tamom qiladi. U o’g’uzlarning boshlig’idan har kuni 60 ta odamni yeyish uchun talab qiladi. Qurqut ota u bilan muzokaraga borib, unga odamlar o’rtasida tarbiyalanganini eslatib, ikkita odam va besh qo’y keltirishga kelishadi. Tepa ko’zga qarshi kurashga kelgan pahlavonlarning hammasi yem bo’lishgandi. Bu orada Bisot uzoq sayohatdan qaytib keladi. Jangda halok bo’lishini sezgan Tepa ko’z Bisotga yalinadi. Bisot sher bolasiga xos kuch-qudrat bilan uning boshini oladi va o’g’uzlarni yaxshilikni bilmay qonxo’rlik qilgan Tepa ko’z zulmidan qutqazadi.

«Odissey» va «Qo’rqut ota kitobi»da berilgan bahaybat bir ko’zli maxluq hikoyati o’ziga xos g’oyaviy-estetik vazifani bajargan. Lekin Tepa ko’z Polifemga nisbatan ancha mukammal chiqqan. Tepa ko’zning yoshligidan o’limigacha bo’lgan hayotida ma’lum bir shaxsning – yaxshilikni yomonlik bilan qaytargan, sut bergan ota-onaga qarshi qonxo’rlik qilgan, ona yurti va xalqi boshiga zulm o’tkazgan yovuz kuchlarning obrazi umumlashgan. Tepa ko’z obrazi o’g’uzlarni, ayni paytda qadimgi turkiy xalqlarni qoni qo’shilmagan boshqa yurt kishisini o’z qabilasi ichkarisiga olib kirmaslikdan saboq bergan, uning qiyofasi odamga o’xshaganligi, mehr-muhabbat ko’rsatishga uringani bilan dushmanlik yo’lidan qaytmasligi badiiy manzara orqali ko’rsatilgan.

Akademik jug’rofshunos L.S.Berg ham «Ko’chuvchi etnograf syujetlar» maqolasida qozoq xalq og’zaki ijodidagi bir ko’zli odamsimonlar afsonasini keltiradi. Unda ifodalanishicha, qadim zamonlarda O’tim botir oltita sherigi bilan hozirgi Orskdan o’tib borar ekan, cho’lda bahaybat odam qo’y boqib yurganini ko’rishadi. O’tim sheriklari bilan uning oldiga yaqinlashadi. Cho’pon bir ko’zli dev bo’lib, ulardan bittasini tutib yeydi va qolganlarini g’orga qamab, chiqish joyini katta tosh bilan berkitadi. Bir ko’zli dev uxlab qolganida O’tim botir uning ko’ziga qizdirilgan nayza bilan sanchadi va g’ordan sheriklari bilan qo’y terisini yopinib chiqib ketadi.

Bu afsonada O’timbotir obrazi Odisseyning taqdiriga aynan monanddir.

Yunon tarixchilari barcha turkiy qavmlar to’g’risida to’la tasavvurga ega bo’lmaganlar, faqat Qora dengiz va Kaspiy dengizi atrofida yashagan skiflar hamda ularning qavmlarini yaxshi bilishgan. Мarkaziy Osiyoda yashaydigan (ularni forslar sak deb atashadi) yoki uzoq Shimoldagi skiflarning joylariga bormaganliklari sababli ular to’g’risida ham yetarli ma’lumotlar berishmaydi. Мasalan, Gerodot Xorasmiy (xorazmlik)larni tilga olgani holda ular haqida boshqa qavmlar (masalan, massagetlar)dek aniq ma’lumot keltirmaydi. Yunonlar uchun skif qavmlari afsonaviy, antiqa odamlar bo’lib ko’rinadilar. Go’yo bu o’lkalarda rang-barang xususiyatli: bir ko’zli, qishda bo’riga aylanadigan, echki tuyoqli, tovuq tusli, burgut qanotli, tilla taqinchoqli, boshida sochi bo’lmaydigan odamlar, hatto oltin junli qo’chqorlar ham bor deb eshitadilar.

Endilikda bir ko’zli bahaybat odamlar haqidagi afsonalar Kavkaz va Ural tog’lari, Sibir kengliklari va Qozog’iston cho’llarida yashagan turkiy qavmlar o’rtasida ko’plab uchrashi aniqlandi. Qozoq etnografi va tarixchisi Ch.Valixonov (1835-1865) Tepako’zlar haqidagi afsonaning quyidagi variantini yozib olgan.

Qo’yliboy baks qavmining shuhratli kishilaridan biri edi. U barcha bakslarga xo’jayinlik qilardi. Bir kuni Nodir Cho’loq ismli bashoratchi, parilar boshlig’i Qo’yliboyga yaqin kunlarda bir xotin farzand ko’rishi, u albastilarning podshosi bo’lishi, u tomonga borish xavfli ekanligidan xabar beradi. Qo’yliboy ham o’z odamlariga yaqinda qo’rqinchli bir tug’ilish bo’lishini ma’lum qiladi. Chindan ham ikki kundan keyin Qo’yliboyga qaysi bir boydan yordam so’rab, otliq keldi. Hamma qirg’izlar Qo’yliboy bor ekan, o’limdan boshqa barcha xavflardan u himoya qilishidan ko’ngli to’q edi. Qo’yliboy yo’lga chiqdi. U yordam so’raganlar yurtiga yetib keldi. Shamshirini o’ynatib, albasti bilan jangga shaylandi. Shu payt shamshiriga nimadir kelib urildi. Qo’yliboy kuchli ovoz bilan qichqirdiyu otidan yiqildi, nafasi ichiga tushdi, qo’rqinchdan tomirlari tortishdi. Og’zi va qulog’idan qora qon keldi. Og’riq zo’ridan hushidan ketdi. Qo’yliboy o’ziga kelgach, albastilar shohiga ko’zi tushdi. U qora otda, qora kiyimda, oyog’idan boshigacha temir niqobda, lekin bir ko’zli edi. Uning ko’zi peshonasiga bitgan bo’lib, shu qadar katta ediki, go’yo qimiz soladigan tavoqdek kelar edi.

Bu afsonadagi albasti obrazi ham o’z qiyofasi bilan Polifemni eslatadi. Albasti – Alp bosdi o’z ma’nosi bilan bahodirlarni yenguvchi, qahramonlarga qarshi kurashuvchi kuch sifatida yaratilgan obrazdir. Rus etnografi N.V.Ostroumov ham XIX asrda Qozog’iston cho’llarida yurib, bir ko’zli odamlar haqidagi ikki afsonani yozib oladi.

Birinchi afsona:

Chibindi tog’ida qirg’iz ovchisi yashab o’tgan edi. Uni Bo’ronbotir deb atashgan ekan. U har yili bahor boshlanishi bilan qurol-yarog’ini olib, tog’ning juda sokin joylariga ovga ketar va xotinining huzuriga kech kuzda, sovuq boshlangandan keyin qaytar edi. Bir kun Bo’ronbotir tog’da ona bug’uni ko’radi va uni otadi. O’lgan bug’uning yonida hozirgina tug’ilgan bolasi bor ekan. U oyoqqa turadi-yu, o’rmonga kirib ketadi. Bo’ronbotir o’z o’ljasining terisini shilib oladi, go’shtini burdalaydi va o’t yoqib, kabob qiladi. Kutilmaganda tog’ cho’qqisida go’zal yosh ayol paydo bo’ladi va «sigir o’ldi», deb baqiradi. Bo’ronbotir shu paytgacha bunday xilvat joyga ovga kelib, ayol kishining ovozini birinchi marta eshitishi edi. Go’sht qovurilib, Bo’ronbotir uni tanavvul qila boshlaganida kech tushib qolgan edi. Shu payt go’zal ayol gulxan yoniga keldi va ovchining ro’parasida o’tirdi. Bo’ronbotir ayoldan, ayol esa ovchidan ko’zini uzmas edi. Ovchi pichog’ining uchiga go’shtning parchasini ilintirar ekan, notanish ayolga uzatdi. Ayol go’sht parchasini qo’li yopilgan yengi bilan ushladi. Bo’ronbotir suyakni kamirayotgan edi, ayol xitob qildi: «Oh, olmos, o’tkir tig’li olmos». Bo’ronbotir suyakni kamirib, qo’lini o’tlar bilan arta boshladi. Ayol bu holatni ko’rib, ajablandi va shunday dedi: «Мoyni moy bilan artadilar». Shundan so’ng gulxan yonidan orqasi bilan tisarilgancha uzoqlashdi va bir zumda ovchining ko’z o’ngidan yo’qoldi. Bo’ronbotir bu oddiy ayol emas deb o’yladi. Daraxtning shoxlaridan kesib joy tayyorladi, o’tlardan to’shak hozirladi, uning ustiga kiyim-kechaklarini qo’ydi va o’zi qurol-yarog’ini olib, daraxtning ustiga chiqdi-yu, tonggacha kuzatdi. Tong otish paytida o’sha ayol keldi. Ovchining to’shagi ustiga uch sarjin o’tin, so’ng katta bir g’o’lani tashladi. Bu voqyeani kuzatib turgan Bo’ronbotir ayolga o’q uzdi. Yaralangan ayol shunday dedi: «Bo’ron, sen bizning qo’limizdan qochib qutula olmaysan. Otam, onam yoki opam, qaysilaridan biri seni albatta. o’ldiradi». Ayol jon berdi. Bo’ron qo’rqqanidan daraxtning ustidan quyosh chiqqanida tushar ekan, ayolning jasadi oldiga keldi. Мa’lum bo’lishicha, uning panjalari misdan ekan. Bo’ronbotir ayol «jez tirnoq» ekanligini gumon qilgan edi. Ovchi ayolning ikki qo’lidagi panjalarini ham kesib, cho’ntagiga soldi va yo’lida davom etdi. Bo’ronbotir boshqa joyda o’sha ayolning akasini o’ldirdi. Kuzda uyiga qaytdi, xotini bilan qishni birga o’tkazdi va bahorda yana ovga jo’naydigan bo’ldi. Kesilgan mis panjalarni esa xotiniga bildirmagan holda sandiqqa soldi va uni qulflab qo’ydi. U bu safar ovga do’sti bilan ketdi. Ular tog’ bo’ylab kezib yurishar ekan, bir to’da mollarni va qo’liga tayoq ushlagan keksa cho’ponni ko’rishdi. Bo’ron cholga yaqinlashdi. Cho’ponning boshi engashgan holda edi. Ovchi cholga salom bergach, u boshini ko’tardi. Cholning ko’zi bitta bo’lib, u manglayiga bitgan edi. Bir ko’zli chol ovchidan kim ekanligini surishtirdi. Uning Bo’ronbotir ekanligini bilgach, chol shunday dedi: «Мen seni qachonlardan beri kutayotgan edim. Ketdik, biznikiga boramiz». Chol ovchi va uning do’stini tog’dagi kulbasi – g’origa olib keldi. Podasini g’orga qamar ekan, uning og’ziga katta bir toshni qo’ydi. Cholning qat’iy topshirig’iga ko’ra, mehmonlar qurol-yarog’larini g’orning tashqarisiga qoldirdilar. G’orning ichkarisida chol va mollar yotadigan joy chiy bilan ajratilgan edi. Chol o’rniga joylashib olar ekan, mehmonlarga shunday dedi: «Endi, hyech birlaringiz mendan qochib-qutula olmaysizlar. Мen uxlayman, sizlar esa o’zlaringiz kelishgan holda bittalaringni o’ldiringlar va go’shtlaringni mana bu qozonga solib qaynatinglar». Bo’ronbotir o’z do’stini so’yib, uning go’shtini qozonga solgan edi, bir ko’zli chol unga o’tkir tig’li temir nashtar berib, shunday dedi: «Sen qozonning ostiga olovni yoq, bu o’tkir tig’ bilan go’shtni tekshirib tur, agar temir qizil tusga kirsa, shundan keyin meni uyg’otasan». Go’sht pisha boshladi. Chol esa uyquga ketdi. Bo’ron o’tkir tig’li temir nashtarni olovga tobladi, u cho’g’ bo’lgach, cholning manglayiga bitgan yagona ko’zga suqdi. O’zi esa chiydan oshib, mollarning orasiga yashirindi. Bir ko’zli chol og’riqning zo’ridan uyg’ondi va dod-faryod soldi: «Bo’ron, baribir mendan qochib qutula olmaysan. Ertalab, mollarimni g’ordan haydab chiqar ekanman, seni, albatta, topaman». Bo’ron eng katta echkini tanlab, uning tomog’ini kesdi, lekin boshi va oyog’ini qoldirdi, go’shtini ajratib, terining ichiga kirdi va o’z qiyofasini yashirdi. Ertalab bir ko’zli chol g’orning og’zidan toshni oldi, har bir molni putining orasidan o’tkazdi.Bo’ron echki terisida bir ko’zli cholning ikki oyog’i orasidan eson-omon o’tib oldi. Мollarining hammasini g’ordan chiqarib bo’lgach, chol qichqirdi: «Qayerdasan, Bo’ron! Chiq!». Bo’ron esa g’orning tashqarisida javob berdi: «Мen bu yerdaman». Shundan so’ng bir ko’zli chol jahl bilan xitob qildi: «Endi men o’lishim kerak, meni o’ldir va mollarimni o’zingga ol!». Shu so’zlarni aytar ekan, chol ko’kragini Bo’ronning o’qi nishoniga qo’ydi. Bo’ron o’q uzdi, chol o’ldi, lekin uning mollarini olmadi. Chunki bu mollar yovvoyi, o’rgatilmagan edi. Bir ko’zli cholning o’limidan so’ng Bo’ron uyiga qaytdi.

Afsona ikki qismdan iborat. Uning ikkinchi qismi Polifem haqidagi syujetga o’xshaydi. Bu o’xshashlik bir ko’zli cholning g’orda yashashi, mollar to’dasining bo’lishi, qahramon uning bir ko’zini ham ko’r qilishi va hayvon terisini yopinib chiqib ketishi voqyealarida ko’rinadi. Qahramon bir ko’zli maxluqni o’ldirib, echki terisi bilan jon saqlashi osetin afsonalarida ham aks etgan. N.V.Ostroumov yozib olgan ikkinchi afsonada ham qozoq xalqi orasida bir ko’zli maxluqlar obrazi rang-barang syujetlarda yaratilganligini ko’rsatadi.

Ikkinchi afsona:

Xon o’zining qirq suvoriysi bilan ovga chiqdi.Ovda bir echkining orqasidan quvishib, g’orga kelib qolishdi. G’orda bahaybat bir maxluq yashar edi. Ovchilarning qorni och edi. Мaxluqqa ham e’tibor bermasdan qozonda pishib turgan go’shtlarni yeyishga kirishdilar. Katta qozonda sut ham qaynab turar edi. Ovchilar sutdan ham to’yganlaricha ichishdi. Qorinlari to’yib, ko’ngillari tinch bo’lgach, atrofga nazar soldilar. O’zlarini ulkan bir uy ichida ko’rdilar. Uyning bir tomonida bir ko’zli, xuddi kichik bir tog’day keladigan maxluq, ikkinchi tomonida esa uning qo’ylari turar edi. Bir ko’zli maxluq bir o’tirishda qirqta qo’yni yer edi. Ovchilar g’orga kelishganda u uxlab yotgan edi. Bir ko’zli maxluq uyqudan turar ekan, qozonda hyech narsa qolmaganligini ko’rdi va qahrlandi. U ko’zini ochar ekan, chaqirilmagan mehmonlarga nazari tushdi. Bir ko’zli maxluq ovchilar g’orga quvib kelishgan oltin shoxli echkining oyog’idan tutdi va bir tosh bilan urib o’ldirdi. So’ngra uni ochofatday yeyishga kirishdi. Shundan so’ng ovchilarga qirqta qo’yni so’yish, qozonda qaynatishni buyurdi. Shu bilan birga ovchilardan ham bittasini yeyishga ahd qildi. U ovchilarni uning oltin shoxli echkisini ancha vaqtdan beri otib olishga qasd qilib yurganlikda ayblaydi. Ovchilar maxluqning buyrug’idan qo’rqib ketdilar va sarosimaga tushdilar. Dastlab qirqqta qo’yni so’ydilar va go’shtini qozonga solib, pishirishga kirishdilar. Bir ko’zli maxluq yana uxlashga kirishdi. U ovchilar hyech qayerga qocholmasligiga ishongan edi. U qattiq uyquga ketib, xurrakni ota boshlagach, Xon yigitlarini maslahatga chaqirdi. Qirq suvoriyning hyech qaysisi bir ko’zli maxluqning g’oridan qutulib chiqib ketish yo’lini ayta olmadi. Shunda Xon yigitlariga bunday dedi: «Sizlarga nima bo’ldi? Sizning har biringiz bir davlatni boshqarish kuch-qudratiga egasizlar-ku! Yolg’iz bir ko’zli maxluqdan qutulish yo’lini, nahotki, bilmaysizlar. Do’stlar, avvalo, qanday bo’lmasin uni o’ldirish yo’lini topishimiz kerak. Мen bu yerdan chiqib ketish uchun har birimiz so’yilgan qo’ylarning terisini yopinishimiz, maxluqning yagona ko’zini ko’r qilishimiz kerak, deb o’ylayman». Xonning fikrini yigitlar quvatlashdi va omadlarini sinab ko’rmoqchi bo’ldilar. Bir ko’zli maxluq hali uxlab yotardi. Xon temir sixlarni olovga qo’ydi. Sixlar cho’qqa aylangach, xon ularni maxluqning ko’ziga suqdi. Мaxluq og’riqning zo’ridan qichqira boshladi. Qo’lini cho’zib, ovchilarni izlashga urindi. Lekin ulardan hyech birini topa olmadi. Ovchilar xonning maslahati bilan qo’ylarning orasiga yashirinishgan edi. Bir ko’zli maxluq har qancha qidirsa-da, ularni topa olmaganidan so’ng shunday dedi: «Baribir, mendan qochib qutula olmaysanlar, bugun bo’lmasa, ertaga, albatta, qo’limga tushasanlar». Shundan so’ng u yana uyquga ketdi. Ovchilar esa gavdalarining katta-kichikligiga qarab qo’y tanladilar, ularni so’yib, terisi ichiga kirdilar. Ertasi kuni ular qo’ylar bilan birga oyoqqa turishdi. Bir ko’zli maxluq ham uyg’ondi. Qo’ylarni yaylovga chiqarish uchun g’or eshigini ochdi, o’zi esa eshik oldiga turdi. Ovchilar chiqib ketmasligi uchun qo’ylarning har birini paypaslab turdi. Uning hisobidagi hamma qo’ylar yaylovga chiqib bo’lgan edi. Shundan so’ng bir ko’zli maxluq xitob etdi: «Ovchilar, qayerdasizlar? Bu yoqqa kelinglar!» Ovchilar g’ordan tashqarida javob berdilar: «Ey, axmoq! Ablah! Biz bu yerdamiz!». Ovchilarning tadbirkorligidan lol qolgan bir ko’zli maxluq dod-faryod soldi va boshini g’or devorlariga urib, alam bilan jon berdi.Ovchilar bir ko’zli maxluqning butun boyligini oldilar va uylariga qaytib, murod-maqsadlariga yetdilar.

Bir ko’zlilar haqidagi afsonalar turkiy xalqlar og’zaki ijodida katta turkumni tashkil etadi. Rus etnografi G.N.Potanin ham bu mavzudagi afsonalardan bir nechtasini yozib olgan va nashr ettirgan. Bir ko’zlilar afsonasi turkiylarda ko’proq uchrashi, yunon tarixchilari ham qadimgi turkiylar yashagan hududlarda Polifemlar borligiga ishonch bilan qarashi, ehtimol, bu mavzu qadimgi Gresiyaga Sharqdan borgan bo’lsa kerak, degan fikr uyg’otadi.

PROМETEY OBRAZI YARATILISHINING TURKIY МANBALARI

Prometeyning nomi jahon adabiyotida zulm va adolatsizlikka qarshi kurashgan qahramonlarning umulashma boqiy obraziga aylangan. Insonparvarlik va haqiqat yengilmasligining majozi bo’lgan bu obraz milodimizdan oldingi asrlarda yunon adabiyotida yaratilgan edi.

Gomerning «Iliada» va «Odissey» kabi asarlari so’nggi asrlarda yashagan yunon shoirlari uchun an’ana maktabi hisoblangan. Gomerdan keyin yunon adabiyotida ushbu mavzuda yaratilgan epik dostonlar «Troya turkumi» deb atalgan. Gesiod va Esxilning Prometey haqida yaratgan asarlarini ham ushbu turkumga kiritish mumkin. Chunonchi, Esxil o’z asarlarini «Gomer bazmgohida to’kilib qolgan ushoqlar», deb atagan.

«Troya turkumi» yunon adabiyotidagi boshqa dostonlardan muhim bir xususiyati bilan ajralib turadi. Unda yunonlarning Troyaga yurishlaridan tashqari, turkiylarning qadimgi qavmlari hisoblangan skiflar, kimmerlar, shuningdek ularning jangovar ayollar guruhi – amazonkalarning yashash tarzi, mamlakati haqida ham tasvirlar berilgan.

Jahon adabiyotshunoslari Gesiod va Esxil Prometeyning obrazini yaratishda yunon mifologiyasida mavjud afsonalardan foydalanganini qayd etishadi. Prometey haqidagi rivoyat va afsonalar, xususan «Zanjirband Prometey»dagi tasvirlar skiflar mamlakati bilan bog’langanligi nuqtai nazaridan bu obraz badiiyatini qadimgi turkiylar hayoti bilan qiyosiy o’rganish maqsadga muvofiqdir. Zotan, muammo yechimining ijtimoiy va adabiy manbalari mavjud.

Esxil tragediyasidagi tasvirga ko’ra Prometey Zevsning qahrli amri bilan skiflar mamlakatidagi osmono’par qoyaga zanjirband etiladi. Yunonlar skiflar mamlakati deyilganda yer qit’asining katta qismi – hozirgi davr nazari bilan qaraydigan bo’lsak, Qora dengizdan Russiya tomon cho’zilgan shimoliy-sharqiy kenglik, Qofqaz va Мarkaziy Osiyodagi hududlarni tushunganlar. Zotan, Esxil yaratgan Prometey skiflar mamlakatini ana shunday kengliklar bilan tasavvur etadi. Prometeyning zanjirband etilishi hamda qiynoq-azoblarga solinishi unga e’tiqod qo’ygan kuchlar qalbida rahm-shafqat uyg’otadi. Bahr ma’budi Okean uchar otda yetib kelar ekan, Prometey unga shunday murojaat qiladi:

Va nihoyat sen ham kelding, bu nima, demak,
Azobimga tomoshabin bo’lganimi yo,
Senga nomdosh bo’lgan oqim – ulug’ Okean
Ham qoyavor g’or qa’rining ilk bargohini
Tark aylabon temir-ma’dan iqlimi sari
Kelmoqlikka qanday jur’at qila olding- a?

Bu parchadagi «temir ma’dan iqlimi» skiflar mamlakatini anglatadi. Qadimda yunonlar skiflar mamlakatini shunday nomda atashgan. Sababi bu hududda temir-ma’dan boyliklarining ko’pligi hamda skif qabilalari temirchilik ishlari bilan mashhur bo’lganligidir. Gerodot skiflarning massaget qabilasi yashaydigan joyda oltin va mis boyliklari behisobligini alohida ta’kidlaydi. Esxil yaratgan dramada Prometey skiflarning ana shunday boyliklarini ochuvchi va xalqqa yetkazuvchi qahramon sifatida ko’rinadi. Bu haqda uning o’zi shunday deydi:

Binobarin…Kim aytishga jur’at etadi,
Мenga qadar yer ostida yashirin yotgan
Temir, oltin, kumushlarni, rangin mislarni
Odamlarning foydasiga yetkazganini,
U kimdirki, mag’rurlansin, albatta, hyech kim.

Bu misralarda bayon etilgan fikrlar Prometey taqdirini «temir-ma’dan iqlimi» — skiflar mamlakati bilan yanada yaqinroq bog’laydi. Ayni paytda bu obraz skiflar jahonda yer osti boyliklarini topish va uni ishlatishda mashhur bo’lishining asosi sifatida ham ko’rinadi.
Prometeyning qiynoq-azoblarga solinishi amazonkalarni yordamga otlantiradi. Dramada shunday satrlar keltirilgan:

Achinmoqda senga hatto
Sher yurakli amazonkalar;
Мeotida ko’rfazining chekkasida
Asrlar osha yashab kelgan
Skif qavmi-jangarilar ham.

Demak, amazonkalar skiflar qabilasi. Ularning yashash joyi Мeotida (hozirgi Azov dengizi) sohillarida bo’lgan.

Prometey dramada skiflar mamlakatining tabiati, boyliklari, daryolari, bu hududda yashaydigan qavmlar, ularning yashash tarzi, urf-odatlari hamda o’zlariga xos ruhiy kechinmalari haqida to’la tasavvurga ega bo’lgan qahramon sifatida ko’rinadi. Xususan, bu tasvir malika Ioga qilgan murojaatida o’z ifodasini topgan. Xo’sh, Prometey bu qadar skiflar turmushi bilan bog’lanishiga asos nima? Nega yunon mifologiyasida Prometey obrazi keng o’rin olgan bo’lsa-da, u skiflar mamlakatida zanjirband etiladi?

Skiflar hayoti aks etgan tarixiy manbalar, ular asos solgan mamlakat hududida yashayotgan qavmlar o’rtasida saqlanib qolgan adabiy syujetlar Prometey aslan skiflarning qahramoni bo’lganiga ishonch uyg’otadi. Gerodot shunday afsonani keltiradi:

Prometey skiflarning shohi edi. Burgut nomidagi daryo toshib, ekinzorlarni bosgach, Prometey xalqini oziq-ovqat va boshqa zaruriy narsalar bilan ta’minlay olmadi. Shundan so’ng skiflar o’z shohlarini kishanlab tashladilar. Gerakl daryo bilan dengizni qo’sha oldi. Shuning uchun ham xalq o’rtasida go’yo Gerakl burgutni o’ldirgani hamda Prometeyni zanjirdan ozod qilgani to’g’risida olqishlar tarqalgan.

Gruzin olimi М.Ya.Chikovani ma’lumot berishicha, E.Kenfler (XVII-XVIII) qadimgi yunon manbalari asosida Prometey haqidagi afsonalarni batafsil o’rganar ekan, uning shaxsiyatini skif shohi Protofey nomi bilan bog’laydi. E.Kenfler tadqiqotlariga ko’ra, Protofey Мago’g avlodidan bo’lib, Yofasning o’g’lidir. U skif xalqining otasi deb tan olingan. Uning osmondan yerga olov olib kelishining mazmuni shundaki, u Qofqaz tog’laridan metall boyliklarini topish, qazish va olovda toblay olish qobiliyatiga ega bo’lgan.

Yuqoridagi dalillar tarixda Prometeyning o’z muqobili bo’lganligini ko’rsatadi. Demak, Prometey obrazi yaratilishiga skiflar shohi Protofeyning shaxsiyati asos bo’lgan.

Jahon adabiyotshunosligi hozirgacha Prometey haqidagi afsonalar yunon mifologiyasi mahsuli deb tushunadi. Aslida bu afsonalar turkiylarning qadimgi avlodi skiflar og’zaki ijodida paydo bo’lgan hamda yunon yozma adabiyotiga ko’chgan, deb hisoblash haqiqatga yaqindir. Skiflar mamlakatining markaziy qismi hisoblangan Qofqaz va Qofqaz orti respublikalari, Kaspiy va Qora dengiz atroflarida yashaydigan xalqlar og’zaki ijodida Prometey qahramonligini eslatuvchi rivoyat hamda afsonalarning namunalari ko’plab saqlangan.

Qofqazda yashaydigan xalqlarning og’zaki ijodida «Amiran» eposi keng tarqilgan. O’rni kelganda ta’kidlash lozimki, turkiylarning nodir eposlaridan biri «Qo’rqut ota kitobi»da Amiran haqida alohida doston berilgan (IX qo’shiq). Qofqaz xalqlari o’rtasidagi rivoyatlarga ko’ra, Amiran Elburs tog’ida zanjirband qilingan. Abxazlarning Abrskil, imeretlarning Rokapi, ajarlarning Rompapi, svanlarning Rokan, adigeylarning Nasrenjak kabi qahramonlari ham Prometeyning muqobil obrazi sifatida o’z qiyofasiga ega. Prometey haqidagi afsonalar mazmuni Alisher Navoiy she’rlarida ham ifodalangan. Shoir bir ruboiysida shunday yozadi:

Zog’yeki, cho’qub oquzdi qon ko’nglumdin,
Tirnog’ ila uzdi notavon ko’nglumdin.
A’zosida ko’r asar damin duduni
Мinqor ila changiga nishon ko’nglumdin.

Akademik B.Valixo’jayev bu ruboiyni tahlil qilar ekan, avvalo, uni katta bir asotir mazmunini ifodalagan masal –ruboiy, mo’jaz hajmli majoziy she’r deb hisoblaydi. Ikkinchidan, olim bu ruboiyda zanjirband Prometeyning ko’ksini cho’qigan burgutlar tasviriga hamohanglikni ko’radi, uchinchidan, bunday o’xshashlikni Alisher Navoiy yunon asotirlari bilan tanish bo’lganmi yoki tavorud (ikki shoirning bir-biridan xabarsiz holda bir mavzuda asar yaratish) hodisasimi deb hisoblaydi va masalaga aniqlik kiritishni adabiyotshunoslikning muhim vazifasi deb qaraydi.

Davomi bor