Милоддан аввалги VII асрларда скиф-киммерлар хоқони Мади Кичик Осиё мамлакатларига, жумладан, Мидия (Эрон)га қўшин тортиши ҳамда аҳмонийлар шоҳи Кайхисрав билан жанг қилиши форс-тожик адабиётида алоҳида мавзу ҳисобланади. Лекин бу мавзудаги асарларда тарихийлик тамойили асос қилиб олинган эмас. Фақат тарихий ҳақиқатнинг умумий йўналиши — тарихда туркий ва эроний шоҳлар ўртасида уруш ҳамда низолар тез-тез бўлиб турганлиги воқеаси бадиий сюжетга айланди. Бу туркумдаги асарларнинг қаҳрамони Афросиёбдир. Афросиёб скифлар қаҳрамони Мадининг тўла даражадаги тарихий образи бўлмай, балки туркий халқлар оғзаки ижодидаги Алп Эр Тўнганинг муқобилидир.

Абдурашид Абдураҳмонов
ТУРКИЙ АДАБИЁТНИНГ ҚАДИМИЙ ҚАТЛАМЛАРИ
Тўртинчи қисмнинг давоми

ФОРС–ТОЖИК АДАБИЁТИ ВА АФРОСИЁБ ҲАҚИДАГИ АФСОНАЛАР ТУРКУМИ

Милоддан аввалги VII асрларда скиф-киммерлар хоқони Мади Кичик Осиё мамлакатларига, жумладан, Мидия (Эрон)га қўшин тортиши ҳамда аҳмонийлар шоҳи Кайхисрав билан жанг қилиши форс-тожик адабиётида алоҳида мавзу ҳисобланади. Лекин бу мавзудаги асарларда тарихийлик тамойили асос қилиб олинган эмас. Фақат тарихий ҳақиқатнинг умумий йўналиши — тарихда туркий ва эроний шоҳлар ўртасида уруш ҳамда низолар тез-тез бўлиб турганлиги воқеаси бадиий сюжетга айланди. Бу туркумдаги асарларнинг қаҳрамони Афросиёбдир. Афросиёб скифлар қаҳрамони Мадининг тўла даражадаги тарихий образи бўлмай, балки туркий халқлар оғзаки ижодидаги Алп Эр Тўнганинг муқобилидир. Қадимги китобларда Афросиёбнинг номи ва насл-насаби шундай таърифланган: «Франҳрасян» («Авесто»), «Фрасяк» («Бундаҳишн»), «Фрасияб Фашан ўғли, Рустам ўғли, Турк ўғли» (ат-Табарий), «Фрасияб Башанг ўғли, Инат ўғли, Ришман ўғли, Турк ўғли» ( ал-Беруний), «Афрасияб Ашк ўғли, Рустам ўғли, Турк ўғли» (ибн Халдун).

Афросиёбни Турон мамлакатининг паҳлавони, хоқони сифатида тасвирлаган биринчи ёзма ёдгорлик «Авесто»дир. Шундан сўнг унинг образи форс-тожик адабиётидаги ўнлаб оғзаки ва ёзма асарларда кўрина бошлади. Афсуски, Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» асаридаги марсияни эътиборга олмаганда, у ҳақда туркий адабиётда йирик адабий сюжет мавжуд эмас эди. Форс-тожик адабиёти Афросиёб ҳақидаги адабий сюжетларни сақлаши билан туркий халқлар ижодига хос ёдгорликни ҳам бизнинг даврларгача етказиб бера олди. Иккинчидан, қадимги дарий, форс- тожик, араб тилларида битилган Афросиёб ҳақидаги ривоят ва қиссалар Марказий Осиёда яшаётган халқларнинг бадиий тафаккури маҳсулидир. Шу жиҳатдан қараганда, қадимги туркий адабиётнинг йирик вакили Юсуф Хос Ҳожиб қуйидаги мисраларни битганида ҳақ эди:

Тажиклар аюр ани Афрасияб,
Бу Афрасияб тутти эллар талаб…
Тажиклар битигда битимиш муни,
Битигда йўқ эрса ким ўқғай ани…

Мазмуни:

Тожиклар уни Афросиёб деб атайдилар,
Бу Афросиёб элларни ўз тасарруфига олиб тутди.
Тожиклар уни китобида ёзиб қолдирганлар,
Китобда бўлмаса, уни ким ҳам биларди …

Форс-тожик адабиётида Афросиёб образи ранг-баранг хусусиятлар билан гавдалантирилган.Унинг бадиий образини мукаммал тасаввур этиш учун ривоят ва афсоналарнинг матнини тиклаш туркий адабиётнинг ҳам қадимги даврларини ўрганишда амалий аҳамиятга эга.

Биринчи афсона:

Эрон ва Турон чегарасининг белгиланиши. Афросиёб Эрон шоҳи Манучеҳрга бир неча марта зарба берди. Манучеҳр Золни Афросиёбни Жайҳуннинг нариги томонларига қувиб юбориш учун жангга юборди. Лекин Афросиёб кўп сонли қўшини билан Табаристонга келиб, Манучеҳрни тиз чўктирди. Сом ва Зол жангда қатнашмаган эди. Ниҳоят, улар сулҳ тузишга аҳд қилдилар. Орш Амул қалъасидан туриб камонда ўқ узди. Унинг ўқи Акаб-Маздававран (Серахс ва Мэрвнинг ўртаси)га келиб тушади. Эрон ва Туроннинг чегараси шу жойдан белгиланади («Мужмил ат -таварих ал-қасас», Теҳрон, 1335-1956).

Иккинчи афсона:

Афросиёб ва Хисравнинг қудрат маъбуди Ардвисура- Анаҳитага қурбонлик келтириши. Эрон ва Турон мамлакатидаги таниқли паҳлавонлар қудрат ҳамда шафқатпеша маъбуди Ардвисура — Анаҳита шарафига юзта от, мингта наввос, ўн мингта қўй қурбонлик келтирадилар ва уларнинг истак-ниятларини айтиб, ундан омад сўрайдилар. Яратгувчи Аҳура Мазда, илк афсонавий қонуншунос шоҳ Хуш-шиянка-Парадата, сув тошқини қаҳрамони Йима, машҳур баҳодир Третона, паҳлавон Герсаспларнинг илтижоларини Ардвисура — Анаҳита қабул қилади ва уларнинг иши ривожланишига омад тилайди. Шунда Турон шоҳи Франҳрасян ҳам юзта от, мингта наввос, ўн минг қўйни қурбонликка келтириб, ундан мадад сўрайди:

«Бахшида қил менга шундайин омад, О, қудратли, шафқатпеша Ардвисура. Ким Ҳуварно салтанатин соҳиби бўлай, Боруқашнинг орасида порлаган мудом, Ҳозирда ва келажакда Қўшилгандин орийларнинг мамлакатига Ва эртага эътиқодли Спитам- Зардўшт Унга ҳамроҳдир.
Ардвисура-Анаҳита унга омад бермайди. Шундан сўнг қавий уруғининг ҳукмдорларидан бири Қаван-Усан, қавий шоҳи Хисрав шунча миқдордаги қурбонлик келтиради. Уларнинг илтижолари қабул қилинади. Хисравнинг мақсади шундай эди:

«Бахшида қил шундайин омад,
О, қудратли, шафқатпеша Ардвисура.
Ким мен ҳоким бўлайин мутлақ,
Барча кишвар-иқлимларга.
Барча девлар ва инсонлар,
Жодугарлар, афсунгарлар.
Қавийлик ва қоропонлик
Ҳукмдорлар устидан ҳам,
Ва жанговар аравани
Бошқарайин барчадан аввал,
Жанг арсасида.
Ҳам хоинлар тузоғидан омон қолайин,
Суворалар курашида ғолиб келса
Ёвузлар ҳам» («Авесто», 5-яшт).

Учинчи афсона:

Маъбуда Оша Афросиёбни асирга олишга мадад беради. Тур шоҳи Франҳрасян (Афросиёб) Сиёваршан (Сиёвуш)ни ёвузларча ўлдирган эди. Шунингдек, нарава уруғидан бўлган эрон сипоҳи Аҳрарат (суғдларнинг қадимги « Бундахишн» китобида бу образ Афросиёбнинг укаси деб берилган) ҳам ўлдирилганди. Қавийлар сулоласидан бўлган Хисрав отасининг хунини олиш учун Афросиёбга қарши интиқом курашига отланади. Хисрав Митранинг синглиси маъбуда Ошага Сиёваршан ва Аҳрарат учун туронлик ботир Франҳрасяндан ўч олишга мадад сўрайди. Маъбуда Оша Хисравнинг илтижоларини қабул қилади. Қавийларнинг паҳлавони ва сипоҳийлари ҳам Ошага келиб, Турон баҳодири азобидан қутқаришни илтижо қиладилар. Ҳамма Франҳрасянни асир қилиш, қўл оёғини бойлаб, Хисрав қошига келтириш учун курашда омад сўрайди. Маъбуда Оша уларнинг илтижоларини қабул қилади ва курашда омад тилайди. («Авесто», 17-яшт).

Тўртинчи афсона:

Афросиёб ўз укаси Агрераспни ўлдиришининг боиси. Афросиёб жангда Эрон шоҳи Маношчиҳра (Манучеҳр)ни асирга олади. Афросиёбнинг укаси Агрерасп уни озод қилади. Бундан жаҳли чиққан Афросиёб ўз укасини ўлдиради ( « Бундаҳшин»).

Бешинчи афсона:

Сиёвушнинг Афросиёбдан паноҳ сўраб келиши. Ажамнинг Шарқидаги Туркистон ери Афросиёб ихтиёрида эди. Ажам, унинг ғарбидаги Хижоз, Яман Кайковусга қарашли бўлган. Эрон ва Турон ўртасидаги чегара Амударё ( Жайхун) орқали ўтар эди.

Кайковус бир ўғил кўрди. Унинг номини Сиёвуш қўйдилар. Бутун дунёда бундан чиройлироқ ўғил йўқ эди. Бола машҳур саркарда Рустам қўлида тарбия топди. 20 ёшга тўлгач, Сиёвушни отаси қошига олиб келдилар. Кайковус унинг яхши ишларга ва одобга ўрганганидан қувонди. Кайковуснинг бир хотини бор эди. У Мозандарон шоҳининг қизи эди. Бу хотин жуда кўзи шўх, чиройли бўлган. У Сиёвушни кўриб, унга ошиқ бўлиб қолган. Сиёвуш ўгай онасининг сўзига қулоқ солмади. У мен отамга бевафолик қила олмайман деб жавоб берди. Бундан ғазабланган аёл кўп ҳийлалар ишлатди, ёлғон гапириб, Сиёвушга туҳмат қилди. Натижада ота ўғлини ўлимга буюрмоқчи бўлди. Аммо Сиёвушни Афросиёбга қарши урушга отланган қўшинга бошлиқ қилиб юборди.

Сиёвуш Туронга келиб уруш қилди, ёвнинг кўп аскарларини ўлдирди. Шундан сўнг Афросиёб икки кишини юбориб, сулҳ сўради. Сиёвуш сулҳ тузди ва бу ҳақда отасига хабар қилди. Отаси, мен сулҳни истамайман, деб жавоб берди. Сиёвуш, мен бевафолик қилмайман, ўз аҳдимдан қайтмайман, деди. У энди отасининг олдига бора олмас, ё у ёққа, ё бу ёққа ўтиши керак эди. У Афросиёб олдига борди. Афросиёб уни яхши қарши олди ва Сиёвушга ўз қизини берди. Қўшин Эронга қайтди. Афросиёб Сиёвушнинг одоби, мардлиги, суворийлигидан хавотирлана бошлади ва бу ҳақда ўз одамлари билан маслаҳатлашди. Ниҳоят, Сиёвушни ўлдирдилар. Сиёвушнинг хотини (Афросиёбнинг қизи) ҳомиладор эди. Унга дори бериб боласини туширмоқчи бўлдилар. Афросиёбнинг Пийрон деган бир вазири бор эди. У Сиёвуш билан Афросиёб ўртасида тузилган сулҳнинг ташаббускори бўлган эди. Пийрон Афросиёбнинг ҳузурига келди, унинг қилган ишини қоралади. У, маликзода сенинг ёнингга келди, сенга хизмат қилди, у нима гуноҳ қилган эдики, сен уни қатл эттирдинг. Энди Кайковус ва Рустам сендан унинг хунини талаб қиладилар, сен улардан саломат қутилиб кетолмайсан. Улар Туронни вайрон қиладилар. Модомики, сен Сиёвушни ўлдирдинг, энди қизингни менга топшир, агар у ўғил туғса, ўша ўғилни Кайковус ва Рустамга юбораман, шу билан уларнинг ғазабини камайтираман, деди.

Афросиёб қизини Пийронга топширди. Аммо агар ўғил туққан бўлса, ўша болани ўлдиришни буюрди. Пийрон шоҳ қизини уйига олиб кетиб сақлади. Бир ой ўтмасдан Сиёвушнинг хотини ўғил кўрди. У худди отасининг ўзи эди. Пийроннинг болани ўлдиришга кўнгли бўлмади. Унга Кайхисрав деб ном қўйишди ва яширинча тарбиялади. Афросиёбга, қизинг фарзанд кўрди, деб хабар қилди. Аммо ўғил эканини билдирмади. Бир қанча вақт ўтгач, Афросиёб қизим нима бола туғди, деб сўради. Ўғил, деб жавоб берди Пийрон, аммо уни ўлдиришга кўнглим бўлмади, деди у.

Келтир, деди Афросиёб, уни кўрайин. Пийрон тоза кийимлар кийгизиб Кайхисравни Афросиёб қошига келтирди. Афросиёб уни кўрган заҳоти йиғлаб юборди ва Сиёвушни ўлдирганига пушаймон еди. Кайхисравни ўз ёнига ўлтирғизди ва унинг юзидан ўпди. Пийронга бу бола чўпонлар орасида бўлсин, улғайганда, кимнинг зотидан эканини билмасин, деб буюрди. Болани чўпонлар қўлига тарбиялаш учун топширдилар. Орадан етти йил ўтгач, бир куни Афросиёб Пийронни ўз ҳузурига чақирди ва унга бундай деди:

Бугун ҳеч уйқум келмаяпти. Ҳамон ўша гўдакнинг андишасини қилмоқдаман. Қандай қилиб подшоҳзода чўпонлар қўлида бўлиши мумкин, нима раво бўлса, ўша раво бўлсин, боргин, уни келтиргин.

Пийрон кетди. У чўпонлар ёнига келди ва болани кўрди. Кайхисрав чавгон ўйнар эди. Пийрон отдан тушиб, пиёда унинг ёнига келди. Қучоқлаб бағрига босди. Қаттиқ ўпа бошлади ва йиғлаб юборди. Кайхисрав ундан ўзини олиб қочар эди. У Пийронга, эй отлиқ, сенда уят йўқми, нега чўпон боласини бағрингга босиб қучоқлайсан, деди.

Пийрон тангдил бўлди. У айтди: «Сен чўпон боласи эмассан, подшоҳзодасан». У болани отга ўлтирғизиб, яширинча Афросиёб қошига келтирди. Йўлда унга, Афросиёб олдига кетаётганлигини айтди, ундан бобонг нимани сўраса шундай жавоб бериш керакки, у сендан қўрқадиган бўлмасин, деб тушунтирди. Афросиёб қошига етиб келишди. Афросиёб боланинг комиллигидан ҳайратда қолди. Афросиёб Пийронга, буни олиб бориб онасига топширгинки, ундан ҳеч ажралмасин, мен унинг бошини сўрайман, деб ўйлаб хавотир бўлмасин, деди. Пийрон уни олиб бориб, онасига топширди.

Бир қанча вақт ўтгач, Сиёвушнинг ўлдирилганлиги хабари Кайковусга бориб етди. У ниҳоятда ғазабланди, йиғлаб нола қилди. Барча қора кийди. Бир неча йил ўтди. Лашкарбошилар ичида Гударз деган одам бор эди. Бир куни у тушида шундай ҳолни кўрди: бир одам унга ўғлинг Гевни Туронга юбор. У бориб Кайхисравни олиб келсин, деди. Гударз бу тушдан Кайковусни хабардор қилди. Кайковус Гевга буйруқ бериб, уни Туронга жўнатди. Гев етти йил Туронда бўлди ва Кайхисравни излаб топди. У Кайхисравни ва унинг онасини қўлга киритиб, Эрон сари йўл олди.

Афросиёб бўлган ишлардан хабар топиб, уч юз мард ва жасур йигитларини Пийронга берди ва уларни қочоқлар ортидан жўнатди. Гев улар билан жанг қилди. Баъзиларини ўлдирди, баъзиларини қочишга мажбур этди. У Пийронни тутиб олди ва ўлдиришга қасд этди. Кайхисрав Пийроннинг унга кўп яхшиликлар қилганлигини айтди ва ўлдирмасликни сўради.

Гев, мен унинг қонини тўкаман, деб қасам ичганман, ўлдирмасам бўлмайди, деди. Кайхисрав ундай бўлса сал қулоғини кесгин, шунда қасаминг ҳам бузилмайди, Пийрон ҳам омон қолади, деб маслаҳат берди. Гев Пийроннинг қулоғини сал кесди ва уни отига боғлаб қўйди. Гев ва Кайхисрав Эронга Кайковус ҳузурига етиб келишди. Кайковуснинг буйруғига кўра, Рустам катта қўшинга бош бўлиб Туронга юриш қилди. Афросиёбни енгиб қочирди, кўп элларни ғорат қилди, асир ва ўлжаларни қўлга киритди. Кайковус бир юз эллик йил яшаб, сўнг вафот этди.

Кайковус вафотидан сўнг тахтга Кайхисрав бин Сиёвуш ўтирди. У тожни кийган заҳоти одамларини йиғди ва Афросиёбнинг устига юриш қилажаги ва отасининг қасдини олажагини билдирди. Лашкарлари орасидан юз минг кишини ажратиб олди ва уларни Туси Навдарга топширди. Улар Туронга йўл олдилар.

Афросиёб бу ишлардан хабар топгач, у ҳам лашкар тортди. Пийронни қўшинга бошлиқ этиб тайинлади. Қўшинлар бир-бири билан учрашгач, қаттиқ уруш бошланди. Урушда Турон аскари енгиб чиқди. Фирибарз бошчилигидаги Эрон қўшини енгилиб, байроқни орқага ўгириб қочишга юз тутди. Сўнг Кайхисрав яна бутун Эрон лашкарларини йиғиб, Афросиёбдан ўч олишдан бошқа чора йўқ, деб эълон қилди, сипоҳлар унинг атрофида жипслашдилар.

Афросиёб ҳам барча турк қўшинини жам қилган эди. Кайхисрав Эрон ва Турон ўртасидаги чегарага келди. У қўшинни тўрт қисмга бўлиб, Туронга кириш ва ғаним лашкарларини ўраб олишдан иборат режасини эълон қилди. Гударзга Ахтари ковиён деб аталган катта байроқни топширди, унга қўшиб амакиси Фирибарзни ҳам юборди. Яна бир қўшинни Гиргин милод номли бошлиқ қўл остида бошқа томонга жўнатди. Қолган лашкарларни Рустамга берди, яна Гуштаҳи номли лашкарбошини ҳам у билан жўнатди. Ўзи ўз манзилгоҳида қарор топди. Агар бирор лашкар енгилса унга мадад юборар, енгса уларни яна руҳлантирар эди. Бу хабарлар Афросиёбга бориб етди. Унинг Гаршиюз номли бир биродари бор эди. Сиёвушни ўлдирган шу эди. Кайхисрав шуни беришни талаб қилар эди. Афросиёб ўша биродарига сонсиз-саноқсиз лашкар бериб, жангга жўнатди.

Кайхисрав Туронга сипоҳ тортиб келган бўлса ҳам, уларнинг энг кўпи Гударз қўл остидаги қўшин эди. Ковиён туғи ҳам ўшанда, сен ўша томонга йўл тут, деб Афросиёб унга топшириқ берди.

Кайхисрав Турон қўшинининг яқинлашганини, унинг бошлиғи Пийрон ўзининг тарбиячиси эканини билиб, уни ўлдиришни истамади. Кайхисрав вакиллар юбориб, Пийронга бундай хабар қилди:

Сенинг менда ҳақинг бор. Сен мени отам ва онам ўрнида тарбия этдинг, менга кўп яхшиликлар қилдинг, сен қайтгин, менинг қўшиним билан уруш қилмагин,токим ғалаба қозонсам сенинг ҳақингни оқлайман. Пийрон унинг элчилари ва номасини сақлади. Афросиёб Пийронни ўз биродарлари ва фарзандларидан ҳам ортиқ қадрлар эди. Уни ўзидан кейин бошлиқ этишга мўлжал қилган эди. Пийрон ўз лашкарлари билан олға юрди ва Гударз қўшини билан уруш бошлади. Гударз Пийрон қўшинига зарба берди. Пийрон шу урушда ўлдирилди. Унинг ҳамма биродарлари, Афросиёбнинг яқинлари, шулар қатори Сиёвушнинг қотили Гаршиюз ҳам асир қилинди.

Гаршиюзнинг қулоғини кесиб, кўзини ўйиб олдилар. У Сиёвушга нима қилган бўлса, унга ҳам шуни қилдилар ва қатл этдилар. Келгуси куни Кайхисрав тахтга ўлтирди, амакиси Намфирам ўнг қўл томонга ўлтирганди, унга Кирмон ва Макрон ҳокимлигини топширди. Сўнгра Кайхисрав Гударзга миннатдорчилик изҳор этди, кўп совғалар берди ва уни Исфаҳон ҳамда Гургон ҳокимлигига тайин қилди. Бошқа лашкарлардан ҳам хабар келди. Улар Турон ерида Афросиёбни ўраб олган эдилар. Жаҳон Афросиёбга тор бўлган эди. Афросиёб ҳам ўз лашкарларининг мағлуб бўлгани, Пийроннинг ўлдирилгани, Гаршиюзнинг ҳамма аъзолари, бадани пора-пора қилинганини эшитган эди. Афросиёбнинг ҳали кўп аскари бор эди.

Афросиёб ўғли Шайдага кўп қўшин бериб, Кайхисравга қарши курашга жўнатди. Шайда жоду ҳунарига уста эди. Кайхисрав унинг жодусидан қўрқиб, қўшинини олиб чиқиб кетди. Майдонда фақат Қуруқ ибн Ҳархон номли кар лашкарбоши қўл остидаги бир қисм аскарни қолдирди. У лашкар қўшини билан чоршанба куни бутун кун бЎйи жанг қилди. Ниҳоят, турк қўшини чекинди ва Кайхисрав лашкарбошиси уларни таъқиб этиб борди. Улар етиб боришиб, Шайдани отдан қулатдилар ва ўлдирдилар. Турк қўшини енгилиб қочди. Кайхисрав лашкарлари кўп асир ва ўлжалар олиб қайтди.

Афросиёб бу хабарни эшитиб, лашкарбошиликни энди кимга топширишни билмай қолди. Ниҳоят катта қўшин йиғиб, ўзи бош бўлган ҳолда жангга отланди.

Кайхисрав ҳам қўшинини йиғди. Уч лашкарбошиси олдинга чиқдилар. Ҳукмронлар ва маликзодалар Кайхисравнинг атрофига жам бўлдилар, уруш бошланди. Бундай урушни ҳали жаҳонда ҳеч ким кўрмаган. Афросиёб мағлуб бўлиб чекинди. Кайхисрав уни таъқиб этиб, шаҳарма- шаҳар қувиб юрди. Аммо Афросиёб ҳеч бир жойда тўхтамади. Ниҳоят, у Турондан чиқиб, Румга ўтиб кетди. Афросиёбнинг ёнида лашкарларидан ҳеч ким қолмади.

У бир марғзорга келиб қолди. У ерда бир кўл бор эди. Афросиёб ўша кўлда сув ичида яширинди. Уни ахтариб топдилар ва тутиб Кайхисрав олдига келтирдилар. Кайхисрав уни банди қилишни, қайтариб олиб кетишни ва уч кун тинчликда сақлашни буюрди. Тўртинчи куни у Афросиёбни ўз ҳузурига чақирди ва унга деди: «Сиёвушни нега ўлдирдинг, сабабини менга айт». Афросиёбнинг ҳеч ҳужжати йўқ эди. Кайхисрав уни ўлимга буюрди. Гударазга буюрдики, бир тоғора олиб келсинлар. Афросиёбни ётқиздилар, оёғи ва қўлини кесдилар, бўғзини қўйга ўхшатиб, ўша тоғора устида уздилар. Сиёвушнинг бўғзини ҳам у худди шундай узган эди.

Сўнгра Кайхисрав қўшинни қайтарди ва ўз юртига келди. У барча халқ ва аскарини йиғиб бундай деди: «Мэн жаҳондан ниманики лозим бўлса, топдим. Энди жаҳон ишини тарк қиламан, мамлакатдан чиқиб кетаман. Мамлакат ва ҳукуматни бошқаришни кимни хохласангиз ўшанга беринг». Улар ҳаммалари ғамгин бўлдилар. Қанча ёлбордилар, фойда қилмади. У яна деди: «Мэнга ўлим келмоқда, ўлганимдан сўнг нимани қилмоқчи бўлсаларингиз, ҳозир шуни қилинглар».

Халойиқ билдики, ҳеч нарса фойда бермайди. Улар, бизга номзодингни тайин қил, токим ҳокимиятни ўшанга топширайлик, дедилар. У ерда Луҳрасп ўлтирган эди. У подшоҳзодалардан эди. Кайхисрав қўлини ўша томонга узатди ва жим бўлди. Ўша кеча Кайхисрав ғойиб бўлди. Кейин уни ҳеч ким кўрмади. Дейдиларки, Кайхисрав тоғларга чиқиб кетган ва ўша ерда вафот этган. («Тарихи Табарий», академик А.Қаюмов таржимаси).

Олтинчи афсона:

Афросиёбнинг Ромитон шаҳрини қуриши. Ромтин (Ромитон) бир кўҳандизга эга ва мустаҳкам бир қишлоқ бўлиб, Бухородан қадимийроқдир. Бу қишлоқни Афросиёб бино қилган. Афросиёб ҳар вақт бу вилоятга келганида шу қишлоқдан бошқа жойга турмаган. Форсийларнинг китобида айтилишича, Афросиёб икки минг йил яшаган. У жодугар бўлиб, Нуҳ подшоҳнинг болаларидандир. У ўзининг Сиёвуш номли куёвини ўлдирган. Сиёвушнинг Кайхисрав номли ўғли бўлиб, у отасининг қонини талаб қилиб, кўп лашкарлар билан бу вилоятга келганида Афросиёб шу Ромтин қишлоғини ҳисор қилиб турган. Кайхисрав ўз лашкарлари билан икки йил шу ҳисор атрофини ўраб турди ва унинг рўбарўсига бир қишлоқ бино қилиб, бу қишлоқни Ромуш деб атади. Уни яхшилигидан Ромуш деганлар. Бу қишлоқ ҳозиргача ободондир. Кайхисрав Ромуш қишлоғида оташпарастлар ибодатхонасини қурди: оташпарастларнинг айтишларича, бу ибодатхона Бухородаги оташпарастлар ибодатхоналарининг энг қадимийсидир. Кайхисрав икки йилдан кейин Афросиёбни тутиб ўлдирди. Афросиёбнинг гўри Бухорода Маъбад дарвозасида раҳматли Хўжа Имом Абу Ҳафс Кабир тепалигига туташган катта тепалик устидадир.

Бухоро аҳолиси Сиёвушнинг ўлдирилиши тўғрисида ажойиб ашулалар тўқиган: куйчилар бу қўшиқларни «Кини Сиёвуш»- «Сиёвуш жанги» деб атайдилар.

Муҳаммад ибн Жаъфар (ан-Наршахий) ўша вақтдан буён уч минг йил ўтган дейди. (Наршахий. «Бухоро тарихи»).

Еттинчи афсона:

Афросиёб томонидан Сиёвушнинг ўлдирилиши. Бухоро арки ҳисорининг бино этилишига мана шу воқеа сабаб бўлган: Сиёвуш ибн Кайковус ўз отасидан қочиб, Жайхун дарёсидан ўтиб, Афросиёбнинг олдига келди. Афросиёб уни яхши қабул этди ва ўз қизини унга хотинликка бериб, айтишларича, барча мулкини ҳам унга топширди. Бу вилоят ўзига вақтинча бериб қўйилган жой эканлиги туфайли, Сиёвуш бу ерда ўзидан бир ёдгорлик қолдиришни истади. Шундай қилиб, у Бухоро ҳисорини бино қилди ва кўпроқ вақт ўша жойда турар эди. (кимлардир) у билан Афросиёб ўртасида ёмон гап юргизганди ва (натижада) Афросиёб уни ўлдирди ҳамда шу ҳисорда шарқий дарвозадан кираверишдаги «Дарвозаи ғуриён» деб аталган сомонфурушлар дарвозасининг ичкарисига дафн этдилар. Шу сабабли Бухоро оташпарастлари ўша жойни азиз тутадилар ва унга атаб ҳар бир эркак киши ҳар йили Наврўз куни қуёш чиқишидан олдин ўша жойда биттадан хўроз сўяди. Бухоро аҳолисининг Сиёвушнинг ўлдирилишига бағишлаб айтган марсиялари бўлиб, у барча вилоятларга машҳурдир. Куйчилар уни «оташпарастлар йиғиси» дейдилар. Бу гаплар бўлганига ҳозир уч минг йилдан ортиқроқ вақт ўтди.

Шундай қилиб, мана шу ривоятга кўра бу ҳисорни Сиёвуш бино қилган, баъзилар эса Афросиёб бино қилган деганлар. Сўнг бу ҳисор бузилиб кетиб, кўп йиллар вайронлигича қолди (Наршахий. «Бухоро тарихи»).

Саккизинчи афсона:

Афросиёб — меҳрибон ота. Айтадиларки, Афросиёбнинг бир қизи бўлиб, унинг доимо боши оғрир эди. Ромтинга келиб туриб қолганидан кейин бу ернинг ҳавоси мувофиқ келиб, дарддан халос бўлди ва бу жойга «ороми тан»- «тан ороми» деб ном қўйди. Оддий халқ эса буни «Ромитин» дейдилар (Наршахий. Бухоро тарихи).

Тўққизинчи афсона:

Афросиёбнинг қатл этилиши. Кайқубоддан сўнг Кайковус подшоҳ бўлди.

Кайковуснинг бир фарзанди бор эди. Уни тарбияси учун Рустами шадид бин Зол бин Паришон бин Жузанг бин Гершаспга топширди. Рустам Сиистон ва унга тобе вилоятларга волий эрди. Рустам болага жуда яхши таълим ва тарбия бериб, сўнг отаси Кайковус ҳузурига юборди. Афросиёб жуда мамнун бўлди. У Афросиёб қизи ёки Яман вилояти подшоҳининг қизига уйланган эди. У Жамила бону Сиёваҳшнинг ҳусни жамоли ва фазлу камолини кўриб, унга гирифтор бўлиб, ани муддаоси ҳусули учун ўзига тарғиб ва кўнгил хоҳиши бўлган амрга таклиф этди.

У хотин Сийваҳш билан отаси Кайковус ўртасига совуқлик туширди. Сиёваҳш бундан хабар топгач, Рустами шадиддан илтимос қилиб, отасидан унга Туркистонга, Афросиёб билан урушга кетишга рухсат олиб беришини сўради. Рухсат бўлгач, Сиёвуш Турон билан урушга кетди.

Қаттиқ урушлардан сўнг Сиёваҳш Афросиёб билан сулҳ тузишга келди. Отаси унга қаршилик қилди. Аммо шаҳзода ўз ваъдасидан қайтмади. У ўзининг Афросиёб хизматига ўтажагини билдирди. Сўнг шуни қилди. Афросиёб Сафо Фарид деган паричеҳра қизини Сиёваҳшга эрга берди. Сиёваҳш билан ҳамсуҳбат бўлган жамоанинг унга мойил бўлиб қолишидан, шаҳзоданинг фазли камолидан хавотир бўлган Афросиёб ўз тахтига ворис чиқиб қолишидан қўрқди. Унинг икки ўғли ва биродари ҳасад юзасидан бу таҳликани кучайтирдилар, натижада, Афросиёб Сиёваҳшни ўлдиришга амр қилди ва уни қатл эттирди.

Сиёваҳшнинг рафиқаси Кайхисравга ҳомиладор эди. Сипоҳлардан Қийрон бин Касъон уни сақлаб қолди. Бола туғилди. Уни Қийрон балоғатга етказди. Сиёваҳш ўлимидан хабар топгач, Шодвас бир қора кийим кийиб, мотам тутди. Афросиёб Шодвасдан бу кийимнинг одатга хилоф эканини айтса, Шодвас бугун бизга зулмат ва қоронғулик кунидир деди. Мусибат ҳангомида қора либос кийиш шундан одат бўлган.

Кайковус вафотидан сўнг Эронда Кайхисрав тахтга ўлтирди. Унинг онаси Афросиёбнинг қизи Фарид эди. Шу туфайли Кайхисрав Афросиёб тахтига ворис эди. Кайхисрав тўрт томондан турк ерига ҳужум бошлади. Урушда беш юз олтмиш минг одам ўлди, ўттиз минг асир қилинди. Форс лашкарбошиси Гударз эди. Унга Исфаҳон ва Журжон ҳокимлигини берди. Афросиёб Шайдо деган ўғлини Кайхисрав жангига юборди. Аммо у енгилиб қатл этилди. Сўнг Афросиёб ўзи аскар йиғиб борди. Аммо енгилиб, Озарбайжонга кетди.

Кайхисрав уни таъқиб қилиб бориб тутди ва қатл этди. Сўнгра Озарбайжондан қайтиб келди. Афросиёбнинг ўрнига Кайбавосиф деган кишини тайинлади.

Кайхисрав отаси Сиёваҳш ўчини олгач, ўрнига Луҳраспни тайин этиб, ўзи зоҳидлик ихтиёр этди ва аҳли аъёни билан ғойиб бўлди.

Подшолик муддати олтмиш йил бўлди. (Ибн ал-Асир. «Тарихи комил»).

Ўнинчи афсона:

Сиёвушнинг туҳматга учраши ва Афросиёб томонидан ўлдирилиши. Сиёвушни Кайковус аскарлари Турон чегарасидаги ўрмонлардан топиб олган гўзал бир қиздан туғилган (афтидан, бу қиз қадимги юнон афсоналаридаги ўрмон маъбудасининг дастлабки образи бўлса керак). Сиёвуш дунёга келиши биланоқ (онаси уни туғиши пайтида ўлади) ҳаммани ўзининг беқиёс гўзаллиги билан мафтун этади. Ўгай онасининг шаҳвоний ҳирсини рад этгани учун ноҳақ айбланган Сиёвуш ўт синовидан ўтиши, яъни олтин дубулға кийиб, қора отда катта аланга устидан сакраб ўтиши керак эди. У ўтни енгиб, ўз номусини қайтадан тиклаб олади ҳамда Туронга юриш қилади. Уруш тамом бўлгандан кейин Сиёвуш Турон подшоси Афросиёб ҳузурига боради ҳамда унинг қизига уйланади. Қайнотасидан совға сифатида Турон ерларининг бир қисмини олиб, бу жойда Кангдиз ёки Канги Сиёваҳш номли ҳашаматли қаср шаҳар қуради. Лекин яна туҳматга учраб, Афросиёб юборган қотиллар томонидан ўлдирилади. Унинг ўғли («Авесто» бўйича набираси — қизининг Афросиёбнинг укаси Агрератдан бўлган ўғли; афтидан бу вариант анча эски, матриархат босқичига оид бўлса керак) Кайхисрав хиёнатчи бобосини тор-мор келтириб, арийларнинг ерларини бирлаштиради ва Хоразм ривоятларига кўра, биринчи Хоразм сулоласига асос солган (С.Толстов. «Қадимги Хоразм маданиятини излаб»).

Ўн биринчи афсона:

Афросиёб қўрғони устида байрам. Турон шоҳи Афросиёб Рустам ва Кайхисравнинг ҳужумидан қочиб, ўзини сақлаш учун жуда катта қўрғон қурдиради. Қўрғон қоронғу, унга нур тушмас эди. Кайхисрав Гершаспнинг қабридан ёндириб олган олов билан қўрғонни вайрон қилади. Афросиёб яна қочади. Сўнгра қўрғон ўрнида катта гулхан ёқилади. Одамлар тўпланишиб, Кайхисравни мадҳ этувчи қўшиқлар айтишади. Ушбу қўшиқлардан бирининг 10 мисралик парчаси етиб келган.

Фурухт бодо рўш,
Хунида Гершасп ҳуш,
Ҳаме пур аст аз нўш,
Нўш кун, май нўш.
Дўст, бидор гўш,
Б-офарин ниҳода гўш!
Ҳамеша неки қўш,
Де гузашту дўш!
Шоҳо худойгоно,
Б-офарин шоҳ-о! («Тарихи Сиистон»).

Таржимаси:

Нурафшон кун бошланди, Гершасп руҳи шодланди, Қалблар тўла ҳаяжон, Шароб кўтар, жўражон. Қулоқ солгин биродар, Таъзим эт ерга қадар. Ўтган кунинг мисли туш, Ҳаёт келди яхши, хуш. Эй,жаҳонгир, шаҳоншоҳ, Сенга шараф, сенга шон!

Ўн иккинчи афсона:

Афросиёб қалъаси ва ўлим маъбуди. Афросиёб ўлим маъбуди Эстуххатдан қочиб, катта қалъа қурдиради. Қалъага кирадиган бирорта йўл йўқ эди. Усталар жон сақлайдиган бу қўрғонни эртаклардагидай қуришган эди. У «Афросиёб қалъаси» деб аталди. қалъа деворларининг баландлиги 1000 футга (бир фут 30,479 см га тенг — А.А.) эди. Лекин қўрғон ичкариси мутлоқ қоронғу бўлган. Афросиёб қалъанинг деворларига биллур, тилла, кумуш ва марваридлардан сунъий қуёш, ой ва юлдузлар ўрнатиб чиқишни буюрган. Натижада, қалъа жуда ёруғ бўлган. Гўзаллик ва куч — қудрат маъбудаси Ардвисурнахид Афросиёбнинг бу хизматини кўриб, унга боқий умр бериши мумкин эди. Афросиёб маъбуда шарафига энг яхши отлардан 100 та, боқилган буқалардан 1000 та, семиз қўйлардан 10.000 та сўйишни буюрди. Афросиёб ўзининг кўнглига таскин топди, ўлим маъбудаси энди келолмаслигига ишонди. Йиллар ўтди. Афросиёб ўзининг сунъий боғида айланиб юрган эди. Дарахтлар орқасида одам шарпасини кўрди, у жуда ориқ ва қаҳрли эди
. Афросиёб дарров пайқади, у ўлим маъбудаси эди. Унга қарши бормоқчи ҳам бўлди, лекин беҳуда эканлигини англади. Афросиёб жонсиз йиқилди (Профессор Х.Кўр-ўғли тиклаган).

Ўн учинчи афсона:

Афросиёб шоҳликдан воз кечади. Эрон шоҳларидан Кайковус ёки Жом (Сом) Шарқдаги узоқ денгиз ортида Қанғдиз деган шаҳар қурдирган. Шаҳар кейинчалик Турон шоҳи Афросиёб қўлига ўтган. Афросиёб подшоликдан воз кечиб, таркидунё қилиб, Кангдиз шаҳар-қўрғонини ўзига қароргоҳ қилиб олади. Кайхисрав Афросиёбни қўлга тушириш учун унинг изидан борар экан, Қанғдиз шаҳрига қўшин тортади.

Абу Райҳон Беруний «Ҳиндистон» китобида бу афсонани қуйидагича баён этади: «Ҳинд астраномлари обод жойлар географик узунлигини Ланка воситасида белгилайдилар. Бу жой Ер экваторида ўрталикда бўлиб, Шарқида Жамакути, Ғарбида Румака бор. Аммо Жамакути эса Яқубнинг ва ал-Фозорийнинг айтишича, денгиз ичидаги мавзудадир. Унда Тора шаҳри бор. Ҳиндларнинг китоблари ичида бундай номни сира топа олмадим. Коте эса бир қалъа номи, Жома — ажал фариштаси (демак)дир; ундан Кангдиз ҳидлари тарқалиб туради. Форсларнинг ёзишларига кўра, Кайхисрав турк Афросиёб изидан боришда бу денгизни кезган. У мавзуга борганда зоҳидлар йўлига ўтиб, у мулкдан чиқиб кетишликни қарор қилган». Диз форсчада — қалъа демакдир (Беруний. «Ҳиндистон»).

Ўн тўртинчи афсона:

Эроний халқлар байрамларининг Афросиёб шахсияти билан боғланиши. Абу Райҳон Беруний «Қонуни Масъудий» китобининг иккинчи мақоласи «Эронийларнинг мажусийлик-даги байрам кунлари»да эронликларнинг учта байрамини Афросиёб шахсияти билан боғлайди.

Ҳурдод. Ҳурдод моҳнинг олтинчи куни — икки исм (ой ва кун исми) бир-бирига мувофиқ келгани учун байрам бўлган. Тир моҳнинг ўн учинчи куни ҳам шундай. Оришнинг Манучеҳр билан Афросиёб орасида сулҳ қилиш учун ўқ отиши ҳам шу кунга тўғри келган. Бу сулҳга кўра ўқ бориб етган жой Манучеҳрники бўлар эмиш. Айтишларича, у Рўё тоғидан отган, узоқдан отилган шу ўқ Фарғона ва Табаристон орасига тушган.

Эронликлар, ундан кейинги кунда ҳам ўқнинг бориб етган хабари шу куни эшитилган, деб байрам қиладилар.

Тиргон. «Улар (эронийлар-А.А.) Тиргон куни чўмиладилар, ошхоналар ва ўчоқларни супурадилар. Аммо ўчоқларни бузишларига сабаб шуки, одамлар шу куни Афросиёб қамалидан халос бўлиб, ҳар киши ўз ишига кетган. Шунингдек, аввалгилар йўлидан юриб (етилмаган) буғдойни етилмаган мевалар билан қўшиб қайнатадилар, чунки уларнинг буғдой янчишга қудратлари етмаган эди.

Чўмилиш маросимининг сабабига келганда, Кайхисрав Афросиёб жангидан қайтишида лашкарлардан ташқари ёлғиз ўзи бир булоқ тепасига тушган. Шунда у чарчаганлиги сабабли ўзидан кетган, Гударз ўғли Вайжон етиб келиб, унга сув сепган ва у ўзига келган. Ўша вақтдан бери чўмилиш табаррук расм бўлиб келади».

Обогон. «Обогонда Зав ибн Таҳмосп Афросиёб бекитиб ташлагандан кейин қазилган анҳорларга сув қўйган ҳамда шу куни кишварларга, булар иқлимлар каби, Беворасп давлатининг завол топган хабари каби тарқалган, шундан кейин ҳар бир киши ўз уйи ва оиласиги эга бўлган. Бундан олдин эса, устларига келган саркашларнинг зўравонлиги сабабли у нарсаларга эга бўла олмаганлар» (Беруний. «Қонуни Масъудий»).

Юқорида матни келтирилган афсоналарнинг сюжет ўзаги битта:Турон шоҳи Афросиёб Эрон мамлакати билан бўлган жангда ғолиб келиши, Эрон халқига зулм ўтказиши, эронийлардан бўлган куёви Сиёвушни иғвогарларнинг сўзига кириб ўлдириши, натижада Эрон шоҳи ва паҳлавонлари Сиёвуш хунини ундан талаб қилиш воқеалари асосида қурилган. Лекин афсоналарнинг ҳаммасида ҳам Афросиёб ёвуз, меҳр ва инсонийликдан бегона шоҳ сифатида кўринмайди. Афросиёб тарихдаги жуда кўплаб, айтиш мумкинки, ҳамма шоҳларга хос хусусиятни ўзида мужассамлаштирган. Жаҳон тарихига назар ташланадиган бўлса, ҳар бир шоҳ маълум бир мамлакат билан уришганда ғалабани қўлга киритиш учун шафқатсиз бўлган. Зотан, Кайхисравнинг ўзи ҳам тарихий ва афсонавий шахс сифатида Афросиёбга нисбатан шафқатсиз эди.

Афсоналарда Афросиёб образи қандай хусусиятлар билан тасвирланганлигини назардан ўтказайлик: Афросиёб паҳлавон, айни пайтда ўз рақиби билан сулҳ тузиб, тинчликни истовчи шоҳ (И афсона), оллоҳдан ўз мақсадига эришиш учун нажот сўровчи, лекин омади чопмаган жабрдийда (ИИ); Ўз мақсади йўлида қаршилик қилган, рақибига ён босганларни шафқатсиз жазоловчи (ИИИ, ИХ); урушда тинчлик истовчи, паҳлавонларни қадрловчи, лекин ўз тахти ўзгалар қўлига ўтиб кетишидан қўрқувчи ва ўз салтанатини мустаҳкамлаш учун қотилликдан ҳам қайтмайдиган шоҳ (В); шаҳарлар қуришга эътибор берган, одамларнинг иғвосига ишонувчи(ВИ, ВИИ); меҳрибон ота (ВИИИ); ўз рақиби эканлигини билса-да, паҳлавонлигини қадрловчи, ҳатто қизини ҳам беришга тайёр меҳрибон қайнота, лекин ўз тахтини севувчи шоҳ (ИХ, Х); душмандан ўз жонини эҳтиёт қилиш чорасини изловчи, шаҳар ва қўрғонлар қурган, лекин дунёга устун бўлолмаслигини, инсон умри абадий эмаслигини тушунган, ҳар қандай шоҳ ҳам ўлим олдида ожизлигини билган шоҳ (ХИ, ХИИ); шоҳлик азобидан зоҳидликни афзал билган таркидунё эгаси (ХИИИ) сифатидаги ўз қиёфасига эга.

ТУРКИЙЛАР ОБРАЗИ ҚАДИМГИ ГРУЗИН, ГЕРМАН, РУС ВА СЛАВЯН ХАЛҚЛАРИ АДАБИЁТЛАРИДА

ГРУЗИН АДАБИЁТИ. Оссурия тарихий ҳужжатларида Урарту (ҳозирги Арманистон ва Туркиянинг бир неча шарқий вилоятлари ўрнига тўғри келади) ва Гамирра мамлакатлари ўртасида милоддан олдинги ВИИИ асрларда Гуриани (ҳозирги Гуржистон) мамлакати жойлашганлиги ҳақида маълумотлар келтирилган. Гамирра – гўмирлар, яъни киммерлар давлатидир. Гуржистон, Арманистон, Абхазиядаги қадимги шаҳарлар ўрнида археологик қазишмалар вақтида топилган ашёлар Қофқаз ва Қофқаз орти мамлакатларида скиф-киммерлар ҳам яшаганлигидан гувоҳлик беради. Грузин олими Г.А. Мэликишвилининг таъкидлашича, киммерлар жанубий Грузия ва унинг тоғларини ўзларининг трер уруғлари номи билан Триалет (қадимги арман манбаларида трел) деб атаганлар. Шарқий Грузияда Квемо-Картли шаҳрини Гугарк («Инжил»даги скифлар аждоди «Гог» ва «Магог» номи билан) аташган. Страбоннинг маълумотига кўра, Шимолий Арманистонда скифларнинг сак уруғлари яшайдиган Сакашен шаҳри бўлган. Қофқаз республикаларидаги кўпчилик халқлар ўзларининг тарихини скифлар билан боғлайдилар. Доғистоннинг Арқаз (Эрқаз) қишлоғидан топилган археологик ёдгорликлар скиф-ҳайвонот услубида эканлиги эътироф этилган. Академик Н.Я.Марр скиф ва сак тилини Шимолий Қофқаз ва Абхазия тиллари билан жуда яқин деб ҳисоблайди.

Демак, грузин халқ оғзаки ва қадимги ёзма адабиётида скиф-киммерлар бадиий ижодининг ёдгорликлари сақланиб қолишининг тарихий асослари мавжуд. «Амиран» қаҳрамонлик эпоси сван, мегрел, абхаз, арман, осетин, черкас, лак ва кабардин тилларида оммалашган. Лекин марказлашган ўрни грузинлардадир. Хусусан, «Амиран» месхетилар ўртасида оммавий тарзда тарқалган ва ашуглар (бахшилар) уни куйга солиб айтишган. Мэсхетилар скиф-киммерларнинг милоддан аввалги ВИИИ-ВИИ асрларда ривожланган қабилаларидан биридир. Улар осмон жисмларига, хусусан Ойга сиғинишган. Туркий халқларнинг нодир ёдгорлиги «Қўрқут ота китоби»да Амиран туркий халқларнинг баҳодир йигитларидан бири сифатида улуғланади. Бу образ гуржилар ва ўғузлар ўртасидаги жанглар тасвирига бағишланган «Багилнинг ўғли Амиран ҳақида қўшиқ» фаслида яратилган Амиран ғайри динлар – гуржилар бошлиғи Такурага қарши жангга тушиб, уни енгади. Шу сабабли Қофқаз тоғларидаги кўплаб ерлар унга инъом этилади, баҳодир Аруз (Алишер Навоий «Тарихи мулуки Ажам» китобида ёзишича, Албурз (Элбрус) тоғи унинг номига қўйилган) ёнидан жой кўрсатилади.

Грузин халқ оғзаки ижоди Шарқ халқлари адабиётининг кучли таъсири остида ривожланган. Грузин фолклоршунос-лиги «Амираниани», «Тариелиани», «Ростоммиани» достон-ларини қаҳрамонлик эпосларининг энг яхши намуналаридан деб ҳисоблайди. Бу эпосларнинг қаҳрамонлари Амиран, Тариел, Рустамдир. Тариел скиф-киммерларнинг тарихий ёки афсонавий қаҳрамонидир. Шу сабабли ҳам жанубий Грузия ва унинг тоғлари ушбу ном билан аталган. «Амиран»нинг 150 дан ортиқ вариантлари ёзиб олинган. Унинг бир вариантида Рустам Амираннинг отаси деб кўрсатилган. «Тариелиани» достонида эса Тариел ва Рустам Амираннинг укасидир. Форс-тожик ва туркий оғзаки адабиётдаги Бежан ва Манижа (Афросиёбнинг қизи) ҳақидаги достон сюжетлари ҳам грузин халқлари ўртасида кенг тарқалган, унинг бир неча вариантлари ёзиб олинган.

Г.Н.Потанин Шарқ адабиётининг Европа эпосларига таъсирига бағишланган асарида Шимолий Кавказ халқлари ўртасида Амиран ҳақида сақланган сюжетларнинг бир неча версияларини келтиради. В.Ф.Миллернинг ҳам «Осетин этюдлари» тадқиқотида Амиран ҳақидаги оғзаки ҳикоялар таҳлил этилган. Грузин адабиётида ушбу қаҳрамон ҳақида роман ҳам яратилган. Г.Н.Потанин бу роман ҳозиргача (1899) нашр этилмаган деб таъкидлайди. Амиран ҳақидаги афсоналарда тасвирланган воқеалар ўзининг қадимий қатламларига эга.

АМИРАННИНГ ТУҒИЛИШИ

Ишав версиясига кўра, Амиран Сулкаймаха ва унинг хотини Дарижоннинг кенжа ўғлидир. Унинг Бадра ва Усип исмли икки акаси бўлган. Картамин версиясига кўра, Амиран Усип ёки Усупнинг ўғлидир. Уч ака-ука Сулкалмах, Бадри ва Усип яшадилар. Уларни Дарижанашвили дейишар эди. Усуп овга чиқиб, чўққидаги қалъада ўтирар экан, гўзал, қуёш нуридан ҳам устун бир қизни учратди. У ўша гўзал билан уч кун бўлди ва унга қимматбаҳо тош олмосни қолдирар экан, шарт қўйди: «Агар қиз туғсанг, унга шу олмосни берасан, агар ўғил туғсанг, у ўзи учун ўзи курашсин». Усуп вафот этди. Гўзал аёл ўғил туғди. Унга худонинг назари тушди ва Амиран исмини берди. Сван версиясида отасининг исми кўрсатилмайди. У оддий овчи. У бир чўққининг ёнидан ўтаётганида аёл кишининг овозини эшитади. Овчи чўққидан қайтиб тушар экан, ўша аёлни топади ва у билан уч кун бирга бўлади. Овчи аёлнинг қистови билан унинг қорнини ёради ва ўғил болани олиб, уни булоққа ташлайди. Пари келиб, чақалоқни поклайди ва уни Амиран деб атайди. Сванларнинг бошқа версиясига кўра, чўққида кучли товуш эшитилади. У ердан тўлғоқ тутаётган аёл кишининг инграган нидоси келарди. Одамлар дастлаб қўрқишади, сўнгра хурсанд бўлишади. Темирчи Даржехан (Дарижан) доялик қилиш учун унинг ҳузурига боради. Аёлнинг қорнини ёришга тўғри келади. Аёл ўлими олдидан ўтиниб сўрайди: «Агар қиз туғсам, сувга ташланглар, агар ўғил туғсам, уч томонга кетувчи йўл бошига қўйинглар». Бола ўғил туғилди. Йўлга ташланган чақалоқни маъбудлар олдилар, покладилар ва яна ўз жойига қўйдилар. Уни бир овчи топиб олди ва хотинига келтириб берди. Аёлнинг Висибир ва Бадр исмли икки ўғли ҳам бор эди. Осетин версиясига кўра, Амиран Рустамнинг ўғлидир. Рустам чўққида ов қилиб юрган эди, қозиқ тишли бир аёл унга ўз муҳаббатини изҳор этди. Рустам унинг таклифини қабул қилди ва шу ерда жон берди. У ўлими олдидан туғиладиган фарзанд ўғил бўлса, унга Амиран исмини қўйишни васият қилди.

Амиран ҳақидаги сюжет асосида грузин ёзувчиси Мосе Хонели (ХII) қисса ёзган. Баъзи грузин адабиётшунослари «Амиран»нинг оғзаки ижодда сақланиб қолган вариантини жуда қадимга олиб бориб тақайдилар. Масалан, грузин олими Ш.Нупубидзе «Амиран»ни жаҳон эпоси тараққиётига ҳисса қўшган «Билгамиш»дан сўнги асар деб ҳисоблайди. Амиран Элбурс тоғида занжирбанд қилинганлиги тўғрисида ҳам ривоятлар бор. Шу сабабли ҳам уни Прометейнинг муқобили деб аташган.

Гуржи халқ оғзаки ижодида Алп Эр Тўнга ва Кайхисрав муносабатлари билан боғланган ривоятлар ҳам мавжуд. Бироқ бу номлар грузин халқи ҳаёти билан боғлаб кўрсатилади. Грузин шоҳи Эрекле Арагви ҳукмдори Кайхусру (Кайхисрав)ни татар хонига қарши урушга чақиради. Эрекли – Алп Эрнинг қаҳрамонлиги тимсолидир.

«Тариеллиани» достони Мэсхетида ёзиб олинган. Тариел – Шота Руставелининг «Йўлбарс терисини ёпинган паҳлавон» достонининг ҳам етакчи қаҳрамони ҳисобланади. Достон ХИИ асрда яратилган бўлиб, грузин маликаси Тамара ва унинг эри Давидга бағишланган. Асардаги воқеа қадимги шарқ эртаклари сюжети асосида қурилган. Достон қаҳрамони Тариел – паҳлавон, беллашишда арслонни йиқитадиган баҳодир йигит. Бу достонда Тариел ҳиндистонлик ошиқ тарзида кўрсатилган. Ҳинд шоҳи ўз қизи Нестон Дарижонни Хоразм шоҳининг ўғлига узатиши воқеаси орқали Тариелнинг ишқий саргузаштлари ривожланади, араб паҳлавони Автандил, турк шоҳи Фаридунлар билан учрашади. Тариел Нестоннинг висолига етишишида Фаридин унга ёрдам беради. Шота – месхети уруғидан. Китобни малика Тамарага совға этиш учун яратган. Шота Шарқ турмуш тарзи ва адабиётини яхши билган. Шу сабабли ҳам Н.Я.Марр Руставелини мусулмон шоири деб атаган. Туркий халқлар ўртасида Алп Эр Тўнга – йўлбарсдан ҳам кучли баҳодир хоқон тўғрисида ривоят ҳамда афсоналар сақланган. Тариел – шундай хусусиятли паҳлавондир. Достонда йўлбарс терисига мажозий маъно берилган. Тариелнингг йўлбарс терисини ёпиниши ундаги йўлбарсга хос довюраклик, баҳодирлик, жасурликни бўрттириб кўрсатади. Шота достонида уч асосий қаҳрамон – Тариел, Автандил, Фаридунни арслондек кучли сифатлар билан улуғлайди. Лекин Тариелнинг ўзига хослиги шундаки, унинг эгнида йўлбарс терисидан либоси, пўстини бор.

Тариелнинг йўлбарс терисини ёпиниб юриши тимсолида туркий хоқонларни кўриш учун асослар бор. Фирдавсий «Шоҳнома» достонида шундай ёзади:

Каюмарсга жаҳон шоҳлик буюрди, Илк бора манзилни тоғ ичра қурди.

Тахту бахтни топиб тоғдан фаровон,
Йўлбарс терисидан қиларди чопон.

Алишер Навоий «Тарихи мулуку Ажам» китобида Афросиёб ҳақида шундай таъриф келтиради: «Афросиёб. Ани дебтурларким, Пушанг бинни Тур бинни Фаридин ўғлидур. Ва баъзи анинг нисбатин Каюмарсга еткурубдурлар». Афросиёб – Алп Эр Тўнгани Каюмарсга нисбатан бериш унинг йўлбарс терисини ёпиниб юришига ишорадир. Мирзо Улуғбекнинг «Тўрт улус тарихи» асарида чорва ва ваҳший ҳайвонлар терисидан либослар кийиш Тунг ибн Турк ибн Ёфас давридан бошланган деб ҳисобланилади. «Тарихи мулуку Ажам»да Фаридун Афросиёбнинг отасидир. «Йўлбарс терисини ёпган паҳлавон» достонида Фаридун Тариелга оталиқ ёрдамини кўрсатган туркий мамлакатнинг ҳукмдори ҳисобланади.

«Йўлбарс терисини ёпинган паҳлавон» асарининг асосий воқеалари Хоразм ва унинг яқинидаги денгиз қирғоқларида бўлиб ўтади. Маълумки, асар яратилган даврда Хоразм давлатининг чегараси Эрон кўрфазидан тортиб, Волга дарёсигача етган эди. Хоразм давлатини худди шу даврларда туркийлар сулоласидан бўлган қорахонийлар идора этардилар. Шота достонида қора от устида тасвирланган ва шу қора отни Тариелга инъом этган одил шоҳ Фаридун образида турк хоқонларининг сиймоси умумлашади. Умуман, «Амиран» ва «Йўлбарс терисини ёпинган паҳлавон» достонларини қадимги туркий қаҳрамонлик эпослари билан қиёсий ўрганиш адабий алоқалар тарихида янги саҳифалар очади.

ГЕРМАН АДАБИЁТИ

Хунлар Олтой тоғларидан бошлаб, Тибетгача, Хитой, Мўғулистон, Туркистон ва Қирғиз саҳролари, Урал тоғларигача бўлган кенгликларда яшадилар. Улар Хитой манбаларида «Хюн-ю» ёки «Хюн-ну» деб ёзилган. «Хюн» ёки «Хун» Урхун дарёсига от қўйилганидек, сув номи билан боғланган бўлиши мумкин. Катта ҳудудда улкан давлатни тиклаган хунлар секин-аста уч тоифага бўлиндилар. «Жануб хунлари» ёки «оқ хунлар» Амударёдан тортиб Эрон ва Озарбайжонгача тарқалдилар. Шимол хунлари Мўғулистон атрофида, Ғарб хунлари эса Бухородан қирғиз саҳролари, Урал тоғлари кенгликларида яшадилар. Сўнгра уларнинг бир қисми Ғарб томонга юриш қилди ва Европада хун турклари салтанатини ўрнатишди.

Тарихий ҳужжатларга кўра Аттила 434–453 йилларда Ғарбий Хун императорлигига хоқонлик қилган ҳукмдордир. У 39–40 ёшларида тахтга ўтирган. Аттила 45 та қавмни, улар орасида герман, славян, форс, фин – уғур, турк қавмларини хун хоқонлигига бирлаштира олган ҳукмдордир. Хоқонликнинг Шарқдаги асосий жойлари Днепр, ғарбдаги асосий жойлари Туна (Дунай) соҳиллари эди. У шу қадар қаттиққўл, душманларига нисбатан бераҳм эдики, ғарбликлар уни жазо учун юборилган «Тангрининг қамчиси» деб айтганлар.

Аттила 453 йилда, Италия юришидан сўнг, Илдека исмли маликага уйланган. Лекин тўй кечаси оғзи–бурнидан қон кетиб, оламдан ўтган. Аттиланинг жасадини кўрган ком (шомон)лар шундай деган: суиқасд юз бергани йўқ, катта акаси Буда ҳам шундай дарддан ўлган эди. Хунлар Аттилага қайғурдилар. Марсиялар битилди:

Кўздан қуйилади ёш мисоли булут,
Мунгли нурга бурканиб қуёш ботадир.
Олтин, кумуш, пўлатдан ясалмиш тобут,
Унда хунлар қуёши Атли ётадир.

Ривоятларга кўра, Аттиланинг дафн қилиш маросими шундай бўлган: унинг жасадини бир-бирининг ичига кийгизилган учта тобутга жойлаштиришган. Биринчи тобут олтиндан ясалган ва шу сабабли у қуёшдек ялтирарди. Бунинг сабаби Аттила хунларнинг қуёши эди. Хун номи ҳам кун, қуёш демакдир. Иккинчи тобут думли юлдуздек порловчи кумушдан қилинганди. Аттила нодирликда думли юлдузга ўхшарди. Учинчи тобут икки бор тобланган темирдан ясалганди. Чунки Аттила темир иродали, пўлатдай букилмас ҳукмдор эди.

Қимматбаҳо уч қаватли тобут Аттилага тегишли қурол-аслаҳа ва буюмлар билан Тисса дарёсининг оролчаларидан бирига дафн этилган. Сўнгра дарёнинг ўзани ўзгартирилиб, қабрнинг устидан ўтказилган. Бундан мақсад қабрни ғанимлар очолмаслиги ва Аттила билан кўмилган қимматбаҳо буюмларни талаб, олиб кетолмаслигига қаратилганди.

Рейн, Дунай, Висла бўйлари ва Скандинавиянинг жанубидаги ерларда герман қабилалари яшаган. ХИИ–ХИИИ асрлардан бошлаб герман қаҳрамонлик эпослари ёзиб олишга киришилди. Бу эртак ва қиссаларда герман қабилаларининг туркийларнинг хун қабиласи билан олиб борган жанглари тасвирланади. Уларда Атли, Этсел, Аттила номли хун ҳукмдорининг образи яратилган. Мазкур ривоят афсоналарда, шунингдек, ХИИ–ХИИИ асрларда немис тилида яратилган «Нибелунглар ҳақида қўшиқ» достонида Аттила золим ҳукмдор сифатида кўрсатилади. Аттила Нибелунглар хазинасини эгаллаш учун бургундлар қироли Гунтер ва унинг сипоҳларини меҳмондорчиликка таклиф этиб, уларни ҳалок этади. Бошқа бир ривоятда эса герман асираси Илдика акалари учун қасос олиб, Аттилани ўлдиради. Мутахассислар «Нибелунглар ҳақида қўшиқ» билан ўзбек халқ достони «Алпомиш», хусусан бу достонларнинг образлари Брюнхилд билан Барчин ўртасида яқин ўхшашлик мавжудлигини кўрсатишади. Немисларнинг шу даврда яратилган «Дитрих Берский ҳақида қисса» асарида ҳам Дитрих хунлар қироли Этсел саройида хизмат қилиб, ўз душманларига қарши курашгани акс этган. Исланладнинг «Велсунглар ҳақида сага», норвегларнинг «Тидреклар ҳақида сага», исландларнинг «Атли ҳақида қўшиқ» (ИХ аср), «Атли афсонаси» (ХИИ аср) асарларида ҳам Аттила образи яратилган.

Гредландларнинг «Атли ҳақида қўшиқ» асарининг яратилиш даври «Нибелунглар ҳақида қўшиқ»дан анча қадимийроқдир. Қўшиқдаги тасвирга кўра, Гудрун (тарихий ҳақиқатга кўра, Илдика) акалари Гуннар ва Хёгнини ўлдиргани учун ўз эри Атлидан ўч олади. Аввал, унинг бошқа хотинларидан бўлган ўғиллари Эйтил ва Эрпни, сўнгра Атлини фожиали ҳалок этади. Қўшиқда шундай сатрлар келтирилган:

Қадаҳлар жарангларди Майдан оғир оҳангда, Шоп мўйловли хунларнинг Базми, шўх даврасида. Чодирда тўпланганди Жасур жангчилар. Секин кирди май билан Ойдин юзли малика. Ранги сархуш Атлига Емаклик берди. Ва ҳақоратли сўзларни Айтди ўшқириб: «Сен асалга қўшиб единг Ўғилларинг юрагин- Қонли гўштларини Қиличбоз полвонларинг. Энди пиширсанг бўлар Танидан турли овқат. Пиво билан тотиб кўр-да, Майли сўнг бўл бешафқат. Пиводан кайфинг ошса, Энди чақираолмайсан, Тиззангда эркалаолмайсан Эйтил билан Эрпни. Энди ҳеч кўролмайсан Найзалар дастада туришини Тойчоқларнинг ёлларин Юксакда ўйнашини». Чодирдаги одамлар Ғазаб билан ичдилар. Ҳийланинг зўрлигидан Хунлар кўзи ёш бўлди. Фақат ёлғиз Гудрун Ва ака-укалари, Атлидан туғилган Ўғиллар, ақлсиз ёшлар, Йиғламади – раҳмсиз. Олтинларни сочдилар- Оққуш паридек тўзиди. Оқсоч –малайларга Червонларни бердилар, Малика жуда сахий Ҳар кимнинг кўнглини Топишни истар. Атли сархуш, Пиводан маст эди. Қўлга қилич тутмади, Гудрунга қаршилик қилмади. Бу гўё улар учун оддий Учрашувларнинг бири эди. Атли  ҳамманинг ҳузурида Уни суйди, бағрига босди. Тўшак маликанинг Ўткир тиғи бирла Қонга тўлди. Атли қароргоҳининг Эшиклари ёпилди. Итлар қувилди, Хизматкор чиқарилди. Акалар ўчи учун Уй ўтли ўққа тутилди. Атроф аланга ичра ёнди…

Аттила саройидаги Византия элчиси Прискнинг маълумотларига кўра, хунлар хоқонининг катта хотини Крека юнон аёли бўлган. Венгер тарихчиси Симон Кез ёзиб қолдиришича, Атилла вафотидан сўнг унинг мероси учун Крекка ва немис қизи Илдека ўртасида кураш кетади.

Хитой олими Ян Сян-ининг кузатишича, хунлар мавзусида яратилган эпослардаги Агжуера ва Ашин образларида Атилла қаҳрамонлиги умумлашган. Рус этнографи Г.Н.Потанин ўз тадқиқотларида (Восточные мотивы в Средневековом Европейском эпосе, М., 1899) Атилла образи яратилишига махсус фасл бағишланган. Қадимги Италия тасвирий санъатида Атилла ит қулоқли, баъзан шохли ҳукмдор мисолида кўрсатилган. А.Н.Веселовский (ХИХ аср)нинг талқинига кўра, бу тасвирдаги маъно Италияда туғилган эмас, балки хун афсоналари таъсирида юзага келгандир. Чунки туркийлар ўз келиб чиқишларини ит, бўри, тулки, айиқ ва бошқа жониворлар билан боғлайдилар. Италянча тасвирда эса уларнинг биттаси акс этган, холос.

РУС ВА СЛАВЯН ХАЛҚЛАРИ АДАБИЁТИ

Қадимги рус ва славян ҳалқлари эпосларида, ривоят, афсоналарида туркий халқлар адабий ёдгорликлари сингишиб кетганлигининг тарихий илдизлари мавжуд. Қадимги туркий халқлар Ўтмишда ҳозирги Россиянинг чексиз ҳудудларида яшаганлар. Ҳатто улкан турк хоқонлиги — Тўхтамиш салтанати ҳам ХИВ асрларгача Россия заминида эди. Асрлар давомида бу ҳудудда яшаган туркийларнинг кўпчилик қисми рус — славян миллатига қўшилиб кетди. Эндиликда қадимги туркийлар яшаган ҳудудлардан ривоят ва афсоналарни ёзиб олган фолклоршунослар уларни рус ва славян халқлари адабиётига нисбат бермоқдалар. Қадимги рус ҳалқининг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий турмушини ўрганишда рус тарихчиси С.М.Соловевнинг (1820-1879) 15 китобдан ташкил топган «Россия тарихи» асари алоҳида қимматга эга. Китобда Гомер эпослари ҳамда Геродот асарларида скиф-киммерийлар тўғрисида келтирилган маълумотлар рус халқи тарихининг дастлабки манбалари сифатида тақдим этилган.

Скиф-киммерлар ҳукмдорининг оғзаки адабиётдаги бадиий образи Алп Эр Тўнгадир. Бу образ тасвирига оид бадиий асарлар рус халқи ижодида ҳам алоҳида саҳифани ташкил этади. Инглиз олими К.Г.Мэнгес, рус тилшунослари В.В.Радлов ва Н.А.Баскаков қадимги рус йилномаларида учрайдиган «Олбир Шерошевич» номини Алп Эрга нисбат берганлар. Олбир–Алп Эр Шерошевич – арслон, Тўнга номига нисбатан олинган ҳурмат белгиси ҳисобланади. Ўрта аср рус манбаларида Алп Эр Тўнга номи шундай аталган. Рус фолклоршуноси К.Данилов тЎплаган «Алибер хонлиги» эпосининг қаҳрамони Алп Эрдир. Эпос қаҳрамони Саул Леванидович бўлиб, унинг мамлакати Алибер – Алп Эр деб номланади. «Леванидович» — «Шерошевич»нинг рус тилидаги таржимасидир.

Эпосдаги воқеалар ва жой номлари туркийларники бўлиб, фақат унинг мазмуни рус тилида баён этилган, деб ҳисоблаш мумкин. Достоннинг қисқача мазмуни шундай:

«АЛП ЭР ХОНЛИГИ»

Алибер мамлакатининг хони Саул Леванидович узоқдаги Ўрда – денгиз ортидаги қипчоқлар ерига солиқ ундиришга жўнайди. Кетиш олдидан ҳомиладор хотинига шундай дейди:

«Мен ўн икки йилга кетмоқдаман. Агар ўғил кўрсанг вояга етгач уни орқамдан жўнат. Агар қиз туғсанг ҳам уни эрга бериб, севимли куёвимни юборасан».

Малика ўғил кўрди. Ўғил соат сайин улғайиб, баҳодир йигит бўлди. Қўлига гурзи, қалқон олиб, отга миниб, отасининг орқасидан қипчоқлар юртига жўнади. Унинг қаршисидан учта йўл чиқди. Йўл бошига шундай сўзлар ёзилган эди:

«Ўнг йўл билан кетган кишининг оти тўқ бўлади, Ўзи ўлади. Чап йўл билан кетганнинг ўзи тўқ, оти оч бўлади. Ўрта йўлдан кетган кишини беҳуда ўлим кутади».

Шаҳзода ўрта йўлни танлади. У йўлда Қўнғирхон ва унинг татарларига дуч келади. Шаҳзода татарларни мардларча енгиб, йўлида давом этди. Йўл юриб, Углиг шаҳрига етиб келади. Бу жойдаги кишилар айёр эди. Улар шаҳзодани ушлаб, ертўлага ташлайдилар.

Шоҳ Саул солиқларни йиғиб, Алибер мамлакатига қайтиб келади. Малика ўғил кўрганидан ҳурсанд бўлади. Шаҳзода отасини излаб қипчоқлар ерига кетганини, лекин хабари йўқлигидан қайғуга тушади. Саул ўғлини ахтариб йўлга чиқади. Сўраб-суриштириб, унинг хабарини Углич шаҳридан топади. Шаҳзодани озод қилади ва банди этганларни эса топиб, ўлим жазосини беради. Саул ўғли билан Алибер мамлакатига қайтиб келгач, бир неча кун тўй-томоша қилади.

«Игор жангномаси» достонида қадимги туркий халқларнинг урф-одатлари, яшаш жойлари, уларнинг исмлари билан боғланган кўплаб сўзлар мавжуд. Жумладан, олбер, татрон, шеълбер, ревр каби. Н.А.Баскаков бу мавзуга оид махсус тадқиқот яратган («Тюрская лекцика в «слове о полку Игореве»). «Игор жангномаси»да рус ва туркийларнинг қипчоқ уруғи ўртасидаги жанглар акс этган. Жаҳон адабиётшунослигида бу асарнинг яратувчиси қайси халқ эканлиги тўғрисида баҳс-мунозаралар мавжуд. Жумладан, қозоқ ёзувчиси Ў.Сулаймонов «Игор жангномаси» туркий халқлар адабий мероси эканлигини асословчи кўплаб далиллар келтиради. Ҳар бир халқ қаҳрамонлик эпосларини яратганида ўз орзу-мақсадларидан келиб чиқиб, ўз баҳодирларини улуғлайди. Унинг муваффақиятларини мадҳ этади. «Игор жангномаси»да княз Игор Святославович жангда мағлубиятга учрайди. Достонда туркийларнинг бургут, бўри, ҳўкиз, ғоз, булбул, қалдирғоч, қарға каби севимли образлари алоҳида ўрин тутади. Маълумки, бургут туркий адабиётдаги кўпгина эпосларда, жумладан, «Алпомиш» достони сюжетида қаҳрамоннинг руҳиятини очувчи образдир. Алпомиш ёввойи ўрдакни тутиш учун ўзини бургут чоғлайди. Бўри барча туркий қавмларнинг тотемидир. Ҳўкиз ўғуз, ғоз эса қипчоқ қавмларининг тотеми саналган.

Достоннинг муаллифи тўғрисида ҳам ўндан ортиқ фаразлар мавжуд. С.Тарасов тадқиқотида (1954) бу асар Қўчқор исмли киши томонидан яратилганлиги ҳам тахмин қилинади.

Туркийлар ўртасида мавжуд сюжетлар рус тилига таржима қилинганлиги баҳсли масаладир. Лекин «Игор жангномаси»га қадимги туркийлар ўртасидаги бадиий сюжетлар ҳам сингишиб кетганлиги ҳақиқатдир.

Қадимги рус ва жанубий славян халқлари мифологиясида Арапин, Тўгарин, Идолиш образлари яратилган. Бу уч қаҳрамон ҳам туркий баҳодирлардир. Тўгарин қипчоқларнинг Тугархон, Идолиш татар баҳодири тарзида кўрсатилади. Арапин образи қайси миллатга мансублигига муносабат билдирилган. Рус фолклоршуноси Б.Н.Путилов ёзишича, баъзи тадқиқотчилар Арапин образини жанубий славянларнинг Арабистон чўлида қадимда яшаган сарасин халқига қарши кураши билан боғлиқ деб ҳисоблайдилар. Лекин Арапин образи орқали асосан жанубий славян халқларининг турклар билан уруши тасвирланади. Арапин образи кўп жиҳатдан форс-тожик адабиётидаги Афросиёб образини эслатади.

Арапин — Ар (Эр), апин — баҳодир эр сўзининг жанубий славян оғзаки тилига мослаштирилган шакли бўлиши мумкин. Арапин номига баъзан «қора» лақаби ҳам қўшиб айтилган. Қора туркийларда кучлилик белгисидир.

Арапин ҳақидаги ривоятлар жанубий славянлар ўртасида пайдо бўлишининг тарихий илдизлари мавжуд. Қадимги славян халқи Элба дарёсидан Одер дарёсигача бўлган ерларда, Висла ҳавзаси, Днестр ва Днепрнинг Қора денгизга қуйилиши жойларида яшаган. Милодимизнинг В асрига келиб, хунларнинг кучсизланиши натижасида славянлар жануб томон юриш қилганлар. Шундан сўнг хунлар эгаллаб турган Дунай дарёси, Қора денгизнинг ғарбий соҳиллари. Византиянинг Болқон ярим оролидаги жойларни эгаллаб оладилар. Шундай қилиб, жанубий славянлар давлати юзага келади.

Демак, славянлар қадимги скиф-киммерлар, уларнинг ўзларидан кейинги авлоди хунлар мамлакатига ўрнашганлар, айни пайтда улар биргаликда яшаган. Бу эса туркий афсоналар славян халқлари ўртасига тарқалиши, турк шоҳлари ва паҳлавонлари салбий куч сифатида яратилган ривоят ҳамда афсоналар юзага келишига асос бўлди.

Рус эпослари ўртасида Иля Мурамес ҳақидаги адабий сюжетлар кенг тарқалган. Бу эпоснинг турли версиялари Самара, Смоленск, Могилев губернияларида яшовчилар орасидан ёзиб олинган. Г.Н.Потанин Иля Мурамес ҳақидаги ривоятлар Борман, Бурман, Барман каби қаҳрамонлар билан боғланган сюжетларга алоқадорлигини таъкидлайди. Ҳатто, мўғул-шомон, тангут-шомон афсоналарида шундай қаҳрамонлар борлигини асослайди. Борма ёки Бурма номи афсоналарни ёзиб олиш пайтида Муром, Мурам, Мурин, Муров, Мурав шаклига ўтган. Рус эпосларида тасвирланган бу қаҳрамонни Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» китобида келтирилган Борман номи билан ҳам боғлаш мумкин. У Афросиёбнинг ўғли эди.

ТУРКИЙ АДАБИЁТДА БАДИИЙ ТАРЖИМА

«Олтин ёруқ» қадимги санскрит тилида яратилган асар бўлиб, Х асрда Бешбалиқда яшаган Сингқу Сели Тутунг уни хитойча вариантидан туркий тилга таржима қилган. Китобнинг санскритча номи «Суварнанрабҳаса» (олтин жило)дир. Туркийча таржимада эса тўлиқ номи «Алтун ўнглуғ яруқ ялтриклығ қонда кўтрулмуш ном элиги» – олтин рангли нур тобланадиган ҳаммадан буюк бўлган китоб тождори)дир. «Олтин ёруқ» будда динига оид сутра – муқаддас китоблардан бири ҳисобланади.

«Олтин ёруқ»нинг бир неча қўлёзма нусхалари маълум. Унинг 1687 йилда кўчирилган нусхаси бошқаларига нисбатан мукаммал бўлиб, у ҳозирда Петербургдаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар бўлимида сақланади. Қўлёзмани рус олими С.Е.Малов 1909 –1911 йилларда Шарқий Туркистон ва Хансу (Ган-Су)да сафарда бўлганида уйғурлар яшайдиган Вунгшигу қишлоғидан қўлга киритган. «Олтин ёруқ»ни С.Е. Малов 1913-1917 йилларда В.В.Радлов билан ҳамкорликда нашр эттирда. В.В.Радлов китобнинг бир қисмини немис тилига таржима қилди. Таржима 1930 йилда С.Е.Малов сўз бошиси билан чоп этилган. С.Е.Малов «Памятники древнетюркской писменности» (М.-Л., 1951) китобида «Олтин ёруқ»дан икки парча – «Ҳукмдор Кю-Тов ҳақида афсона» ҳамда «Тегин ва Барс ҳақида афсона»нинг транскрипсия ва русча таржимасини беради. «Тегин ва Барс ҳақида афсона» «Олтин ёруқ»нинг 604-627 саҳифаларида берилган. Ўзбек олимлари Ғ.Абдураҳмонов ва А.Рустамовларнинг «Қадимги туркий тил» (1982) қўлланмасида китобнинг 607-617 саҳифал
аридаги афсона мазмуни баён этилган.

«Олтин ёруқ» уйғур ёзувида битилган йирик таржима асаридир. V-Х асрларда туркий тилда уйғур ёзуви билан яна бир неча йирик адабий ёдгорликлар яратилган. Ғ.Абдураҳмонов ва А.Рустамовлар «Қадимги туркий тил» китобида «Хуастуанифт» («Монавийларнинг тавбаномаси»), «Шаҳзодалар Қалянамқара ва Папамқара ҳақида қисса»; «Секиз юкмак», «Атавака деви ҳақида афсона», «Будда афсоналаридан парчалар» ёдгорликлари ҳақида ҳам маълумотлар беришади.

Синқу Сели Тутунг таржимасидаги «Тегин ва барс ҳақида афсона» нинг ҳозирги ўзбек тилидаги тўлиқ мазмуни шундай:
Ундан сўнг Тангри тангриси Бурҳон шундай деб ёрлақади:
— Эй, Ананта! Қадим ўтган замонда Чамбуди вин улусида Мағаради исмли давлатманд элиг бор эди. У беҳад улуғ, бой – бадавлат, омборлари, хазиналари дон-дун, мол-матога тўла эди. Қаҳрамон, мерган лашкарларининг қудрати мукаммал даражада бўлиб, тўрт тарафдаги мамлакатларни босиб олган, ўзига қаратган эди. Шу сабабли уни барча ҳурмат қилар ва эъзозларди. У мамлакатни ва халқларини ота-боболаридан қолган тўғри ақида ва сиёсат бўйича бошқарарди. Унга тобе бўлган халқ ва одамлар сони ошиб борарди. Унинг мамлакати душман ва ёвуз кучлардан хавф-хатарсиз эди. Тадбиркор, нуроний, оташин, қудратли, шавкатли, давлатманд хоннинг катта севикли хотинидан кўркам юзли уч ўғли бор эди. Энг биринчи, катта ўғлининг оти Мағабали эди, иккинчиси, ўртанчи ўғлининг оти Мағадиви эди, учинчи, энг кичик ўғлининг оти Мағастви эди.

Бир куни ўша элигхон уч ўғли билан мамлакат четидаги тоққа, дарё бўйига сайр қилишга борди. Элиг ва унинг ўғиллари сайр этишиб, дам олганларидан сўнг. Уч шаҳзода оталаридан гул, мева-чева теришга рухсат сўрадилар. Элиг рухсат берди. Тегинлар у ёқ-бу ёққа, нари-бери юришиб, бир катта қамишзор орасидаги берк ариққа кириб, ўша ерда дам олишга ўтирдилар. Кутилмаганда катта тегин икки инисига шундай деди:
— Эй иниларим! Негадир мени қўрқинч ва ваҳима босяпти. Бу ариқ чакалак ичида экан. Унда йиртқич ҳайвонлар бўлиши мумкин. Тағин, биз бир-биримиздан айрилиб қолмайлик.
Иккинчи тегин шундай дебди:
— Кўнглимдаги гапни айтдингиз, эй, акам! Мeн бу жисмимни сира асрагим келмайди-я, лекин ёрлардин айрилишдек ташвиш бўлмаса эди, деб қўрқаман. Бу гапни эшитиб, учинчиси, Мағастви тегин икки акасига шундай далда берди:
— Бу жой азизлар турадиган ердир. Мeнинг сира қўрқинчим, хавфим йўқ. Ўзга айрилмоқлик ташвишим ҳам йўқ. Ҳар ҳолда жисмимда шодлик тўлиб, севинч туғилаётир. Шекилли, яхши бир неъматни топгаймиз.

Уч тегин ўз дилу кўнгилларида ўйлаган гапларини айтишиб, сўнгра дадиллик билан ариқ ичига кирдилар. Анча юришгач, яқинда болалаган бир она барсни кўрдилар. Барс болалаганига бир ҳафта ўтган бўлиб, у оч эди. Барс еттита боласини бағрига босиб, ўраб олган, лекин очлик, сувсизлик азобидан қийналиб, заифлашган, ҳолдан тойган, жасадлари бўшашиб, куч-қуввати кетиб, ўлим арафасида ётар эди.
Оға-иниларнинг каттаси Мағабали барснинг аҳволини кўриб, шундай деди:
Эй, бечора, она барс болалаганига етти кун бўлибди. Юмшоқ луқмани истайди. Лекин насиба қаёқда?! Очиқиш, сувсаш азобида қийналиб, ҳатто ўз болаларини ейишга ҳаракат қилаяпти. Бундан ҳам ортиқ бечора жонивор бўлгайми?
Бу гапни эшитиб, Мағастви тегин акасидан «Бу барс нима ейди, маъқул овқати нимадир», деб сўради.
Акаси тегин шундай жавоб берди:
— Барснинг, илвирс (мушуксимонлар оиласига мансуб ҳайвон)нинг, манул (ёввойи мушук)нинг, арслоннинг, бўрининг, тулкининг овқати доим иссиқ гўшт, қон эрур. Бундан бошқа овқату ичимлик йўқки, ҳолдан тойган оч барсни тирилтирса.
Бу гапни эшитиб, иниси Мағадиви тегин беихтиёр шундай деди:
— Туғиб, кучсизланган, ҳолдан тойган оч барс, ғоятда қийналиб, ўлим чангалида турибди. Биздан бошқа ким борки, бунга яроқли овқат ва ичимлик топиб беради, бечора жонивор учун жасадини қурбон қилиб, иссиқ жон кирита олади.

Катта тегин бу гапни эшитиб, яна ўртанча инисига юзланди.
— Эй, иним! Мардона улашиладиган мол – мардона иш! Лекин иссиқ жондан кечиб бўлмайди.
Бу сўзни эшитган Мағастви тегин шундай деди:
— Эй, жигарларим! Биз ҳаммамиз иссиқ жонимизга, жасадимизга ғоятда боғланганмиз, ёпишганмиз. Бошқача фойда, манфаат етказгали доно, илмли, ёруғ кўзимиздан ажралсак нима бўпти? Холбуки, баъзи бир улуғ, меҳрибон, кўнгли тоза одамлар қадим замонлардан бери ўз жасадларини қурбон қилишиб, жониворларга фойда, манфаат етказиб келадилар.

У акаларига шу гапларни айтар экан, сўнгра кўнглидан қуйидаги фикрлар кечди: Ахир, бу менинг жасадим юз минг замонлардан бери ҳаётга кераксиз ҳолда неча марталаб чириди, бузилди. Сира этли бўлмай, фойдага, манфаатга ярамади. Бу хилдаги чиркин, кераксиз жасадим нега керакли, ишлатадиган, фойдаланадиган ўрнини топмас эканман. Нега кераксиз жасадимни манқа тупукдай ташлаб, фидо ва қурбон қилиб, бу бечора, ночор, оч барсга халоскор ва паноҳ бўлолмайман!

Мағастви кўнглида бир жасорат, бир қўрқинч уйғониб, ўзгача меҳрибонлик пайдо бўлиб, ўша барснинг тепасига келди, афсусланди ва ачинди. Мағастви тегин барсга яқинлашар экан, очлигини, озғинлигини, машаққатини, азобини аниқ кўрди ва киприкларида ёш қалқиди, кўзларини ундан ҳеч узолмасдан анчагача тикилиб, қараб турди. Сўнгра ака-укалар бошқа томонга қараб юрдилар. Ўша пайтда Мағастви – будисатв (буддизм тариқатчиси-А.А) яна ўйлади: Айнан ҳозир жасадимни, иссиқ жонимни қурбон қиладиган вақт менга юзланди, дуч келди. Нега деганда, мен алмисоқдан бери бу чирик, сассиқ қонли, йирингли, меҳрсиз, мардуд, жирканч жасадга шунчалик меҳр қўйдим. Ош-сув, кийим-кечак, ўрин-тўшак, оту фил, араваю улов, жавоҳиру дур, молу мулкка сажда қилдим. Қадимдан айнимоқ, бузилмоқ қонуни бор экан, менинг жасадим ҳам айниди, бузилди. Бу жасадни асраб, аяб, сақлаб, айнитмаслик иложини қила олмадим. Ҳар қанча қаттиқ тарбияласам ҳам, у ёвуз душман одатини сақлаб қолди. Аксинча, у мени тарк этиб, ғам ва кулфатга шерик этди. Мэнинг умримни у билан шундай деб билиш керак: жасад беқарору фоний, титилади. Жонга бефойдалиги устига яна ёвуз душмандай ваҳимачидир. Жирканч, ифлослиги етмагандай, нопоклик ва ахлат ҳосиласини ҳам ажратади. Шунинг учун мен бугунги кунда бу жасадимни фидо қилиб, ажойиб, улуғ иш-амални бажариб, ҳаёт дарёси ичида сол, кема топайин. Туғилиш, ўлмаклик тақдиридан ташқарига тортиб чиқарайин.

Мағастви яна шундай ўйлади: Агар биргина бу жасадимни қурбон қилсам, кейин беқиёс, сонсиз журм ва гуноҳларни, шишинию безни, йирингию қонни, дардинию оғриқни, қўрқинчни, хавфни – барчасини қурбон қилган, тарк этган бўламан. Яна бу жасад ҳақида гапирадиган бўлсак, у ўттиз олти хил нопокликлар билан тўла, сув юзидаги кўпикдай беқарору омонат. У барча қуртларнинг, қўнғизларннг тўпланадиган жойи: қоннинг, йирингнинг ўрнашадиган ери; у пай билан, томир билан чирмалган суяклар, бўғин орқали туташган, ғоятда палиду жирканчдир. Энди менга тегишли бу жасадимни фидо, қурбон қилиб, нуқсонсиз, олий эзгу Абаму (буддалардан бирининг номи-А.А.)га абадий нирвони (санскритча сўз бўлиб, сансар – дунёга моддий равишда қайта-қайта келишдан қутулгандан кейинги мутлоқ осойишталик)ни тилаш, меҳнату ташвишни бир йўла тарқатишлик; туғилиш ва ўлиш қисматини таъсирсизлантиришлик, нафсоний алоқани узишлик; руҳиятнинг доно билимдон кучини кучайтиришлик; тўлиқ, тугал, пухта бўлмоқлик, эзгуликни нуқсонсиз адо этишлик; юз ёруғлик ҳаракатини қилишлик, тўлиқ, тугал, доно илмнинг тубига етишлик; ҳамма бурхонлар қошида мадҳ этилган, муқаддас шаръий жасадни шоҳид қилишлик; бутун беш олам махлуқларининг авлодини, шариат закоти емишини едиришлик.

Сўнгра Мағастви тегин ўткир, кучли ҳаяжонланиб, буюк орзуга чўмиб, улуғ меҳрибон кўнгилни уйғотиб, кўнгли ва кўкси билан равшан тортиб, икки акасининг кўнглига ҳам шу туйғуларни солиб, ҳар ҳолда улар ҳам англаса, деб ўйлади. Сўнгра ўз ўй-ҳаётидан қўрқиб, хавфсираб, монелик, қаршилик қилиб, тилаган орзуимни қондирмайди, деган ҳаёлга борди. Мағастви икки акасига чарчаганини айтди, улардан бироз тин олишга рухсат сўради. У акаларини жўнатиб, ўзи ўша ариққа кирди. Оч барс олдига етиб, кийимларини шошилганича эгилган қамиш бутоғига осиб, баланд овозда шундай сўзлади:

— Мeн энди сансардаги жониворлар учун, олий эзгу бурхон руҳи талабини иккиланмасдан, паришон бўлмасдан, улуғ меҳрибон кўнгилни уйғотиб, бу менинг севар маҳбуб жасадимни фидо қиламан, қурбон этаман. Бузилмас, бекаму кўст бурхон саодатини тилайманки, барча доноларга маҳбубу мақбул уч навъ дунёдаги, эмгак денгизидаги жониворларни юқорига тортиб, қутқариб, осойиштаю шодмон қилайин.

Тегин шу гапни айтиб, ўша фурсатда оч барс олдига узала тушиб ётди. Улуғ меҳрибон кўнглининг нури алангаси порлаб турган пайтда у оч барс тегинни егали ташланмади. Будисатв буни кўриб, гўё баланд тоққа кўтарилиб, жасадини пастга отди. Жасад ерга тушдию, будисатв яна шундай ўйлади: демак, барс арриқлиги учун заиф, мадорсиздир. Шу сабабли мени ея олмади. Сўнгра будисатв тик туриб, у ёқ — бу ёққа қараб, кесадиган нарса қидириб, уни тополмади. Шундан сўнг қуриган қаттиқ қамиш олиб, уни ўзининг умган томирига санчиб, қон чиқариб оҳиста барснинг ёнига борди. У барс олдига етганидиёқ, бу оғир, улуғ кул ранг ер олти марта турлича тебранди, силкинди. Сўнгра кучли шамол келиб, кўл сувини уриб, тўлқинлантиргандек, ариқ суви юқори-қуйи чайқалди. Кўк осмон юзидаги қуёш тангри Рағуга от солгандек, нурсиз, ёғдусиз, рангсиз хира бўлди. Ён атроф бутунлай қорайди, қора туман билан қопланди. Кўк осмондан илоҳий ҳид, ифор, гул чечаклар тушди, ёғди. Ўша ариқ сой ичи гул чечаклар билан тўлди.

Шу пайт оч барс будисатвнинг бўйнидан қон оқаётганини кўрди. Шунда у қонни сўриш учун ўрнидан турди ва унинг жасадини еди. Фақат тегиннинг қуриқ суяклари қолди. Тегин-бадисатвнинг катта акаси ер қимирлаётганини кўриб, укасига шундай деди:

— Қўнғир ер дарёлар ва тоғлар билан биргаликда силкиняпти. Қуёш тангри ҳам қорайиб, атрофни қаронғулик қоплади. Осмондан уввос солиб гул чечаклар ёғилмоқда. Бунинг ҳаммаси кичик укамиз ўз танини қурбон қилганлигининг белгисидир.

Бу сўзни эшитиб, кичик иниси шундай деди:

— Мeн Мағаствининг сезгирлик билан айтган тўғри гапларини эшитдим. Бу шу ҳақда эдики, у арриқ, кучсиз, очликдан ўлим чангалига яқинлашиб, ўз болаларини ҳам ейиш даражасига етган барсни кўрди. Шу сабабли, мен шубҳа қиляпманки, кичик укамиз барс бахти учун ўз танини қурбон қилгани ростга ўхшайди.

Икки тегин шундай суҳбатлашар экан, аччиқланиб, хафа бўлдилар ва йиғладилар. Шундан сўнг улар тезда орқасига қайтишди, кўзларида ёш билан оч барс ётган жой томон юрдилар. Улар бу ерга келишар экан, укалари Мағаствининг қамиш шохчасига осилган кийимларини, тан суяклари сочларига ўралиб турганини, қони ерга ёйилиб кетганлигини кўрдилар. Сўнгра нима бўлди денг? Улар бу фожеани кўришиб, жасадларини укаларининг суяклари устига ташладилар, қўрқинч ва йўқотиш туйғуларидан карахт ҳолга тушдилар. Улар бироз ўзларига келгач, қўлларини осмонга кўтаришиб, илтижоли овозда йиғладилар:

— О, қандай гўзал, кўркам ва келишган йигит эдинг сен – бизнинг кичик укамиз! Сен онамиз ва отамиз учун севикли эдинг, о, жигаримиз! Сен яна бу ерга қандай қайтадан келиб қолдинг- а? Қандай кўргуликки, сен ўз ҳаётингдан кечдинг, биз билан бирга бормадинг! Онамиз ва отамиз бизни кўргали пешвоз чиқишса, сен ҳақингда сўрашса, биз иккимиз нима деб жавоб берамиз. Биз иккимиз учун ҳам сенинг ёнингда ўлиш яхши эмасми? Биз учун тириклик нимага керак? Бизнинг жасадимиз соғ қолиши-я!

Шундай қилиб, икки тегин кучли алам билан йиғладилар, ҳаяжонли ва оромсиз бир ҳолатда орқасига қайтдилар. Бу пайтда тегин Мағаствининг хизматчилари кенгашдилар, «бизнинг тегинимиз яширинди ёки йўқолди. Қаерга, қачон кетди? Номаълум. Қаерда у ? Излайликми?!»- деб айтдилар.

Ўша пайтда шаҳзодаларнинг онаси шаҳарда саройнинг кўшкида ухлаётган эди. У фавқулодда қўрқинчи туш кўрди. Унинг кўкси мутлақ кесиб ташланган эди. Маликанинг озиқ тишлари оғзида қимирлади ва тушди. Уч каптарга лочин чангал солди. Улардан бири ўлжага айланди, иккитаси эса кучли қўрқинч билан қутулиб қолди.

Малика ер қимирлашидан жуда қўрқиб уйғонди. У қўрқув ва безовталаниш билан шундай деди:

— Бу тушнинг асосида қандай ҳодисалар турибди. Қўнғир ер даҳшат билан силкинди, дарёлар, кўллар қирғоқдан тошаяпти. Ўсимлик ва дарахтлар солланаяпти. Яратганнинг ёритғучиси – қуёш нурлари рангсиз тусга кирди. Гуё бир нарса билан қоплангандай. Кўзим тинди ва юрагим айниди. Улар аввал тинч ва осойишта эди. Ажаб, юрагимни ўқ тешгандай, азобли ғамга ботдим. Бутун таним титрайди, ҳаловатим йўқолди. Кўрган тушларимнинг белгилари ёмонликдан хабар бераётганга ўхшайди. Агар тушларим ҳақиқат бўлса, у мен учун қимматли одам ҳақида хабар бермоқда. Буларнинг ҳаммаси фожиадан нишонадир.

У ўзини йўқотган ҳолатда сийналарини уқалади, ундан сут оқиб, томди. Нима бўлди денг. Бу ҳолатни кўриб, малика янада баттар карахтланди, тошдай қотди. Бу вақтда маликанинг оқсочи саройдан ташқарида эди. У кўчадан ушбу шум хабарни эшитди: тегинни излаяптилар, лекин топиша олмаяптилар.

Шундан сўнг нима бўлди денг? Бу воқени эшитиб, оқсоч қўрқиб ва титраб кетибди. Сўнгра у саройга кириб, ўзининг бекасига қуйидагиларни айтибди:

— Бекам, эшитдингизми, ташқарида қандай миш-мишлар юрганлигини? Тегинни қидираётган эмишлар, аммо ҳали топиша олмапти. Бу қандай гап?

Бу сўзларни эшитиб, малика аччиқ алам, изтироб, кўзида ёш билан улуғ хоқон олдига борди.

— Эй, улуғ элиг! Мeн хар хил миш-мишлар эшитдим. Бу қандай гаплар-а? Балки булар қадрли болажонимиз, энг кенжамиз Мағаствидан айрилганлигимиз белгисидир.

Улуғ элиг бу сўзларни эшитиб, қўрқув ва васваса исканжасида, кўзида ёш билан шундай деди:

— Изтиробдаман! Жуда қаттиқ изтиробдаман! Бугун севикли ва қадрдон ўғлимдан ажралдимми? Йўқ, ишониб бўлмайди.

У кўз ёшларини артиб, маликани тинчлантиришга уринар экан, яна шундай деди:

— О, садоқатли ёрим! Сен ўксима ва ташвишланма. Мeн севимли болаларимни қандай бўлмасин топаман. Унинг тирик ёки ўлимини аниқлайман.

У шу сўзларни айта туриб, тезда вазиру уламолари билан шаҳар ташқарисига чиқди ва тегинларни излаб, турли томонга жўнаб кетдилар.

Тегин ҳақидаги миш-мишлар ҳали мамлакат бўйлаб кенг тарқалмаган пайтда аёнлардан бири улуғ элиг ҳузурига келиб, шундай деди:

— Улуғ хоқон! Бир қошиқ қонимдан кечинг. Икки тегин эсон-омон қайтмоқда. Лекин кенжа ўғлингизз Мағастви тегиндан дарак йўқ. Уни излашаяпти, албатта топишади.

Бу сўзларни эшитиб, улуғ элиг чуқур хўрсинди ва шундай деди:

— Қандай кўргулик! Қандай азоб! Мэн севимли ва қимматли боламни йўқотдим. Ўғлим дунёга келганида хурсандчилигим кўп эди, йўқотганда эса қайғумнинг чеки йўқ. Ўғлим тирик бўлса қани эди? У ҳозир бизнинг ёнимиз-да бўлса борми? Мэн жудолик кунларини кўрмаган, йиғламаган бўлур эдим.

Малика бу сўзларни эшитиб, аччиқ қайғу ва фарёд чекиб, қалби ва кўкси ёниб, шундай деди:

— Уч ўғлим ўз аъёнлари билан дарё бўйига вақтичоғлик учун борган эди. Кенжаси, севимли ва азиз ўғлим қайтмаган экан, демак, айрилиқдан хабар бор.

Малика шундай сўзларни айтиб, кўзларида ёш қалқиб турганида, сарой аъёнларидан бири улуғ элиг ҳузурига келиб, тиз чўкди.

— Ҳой, аъён! Севимли ўғлим Мағастви қаерда? — деди элиг.

Элигнинг талабини эшитган аъённинг кўзларидан ҳалқа-ҳалқа ёш келди, тили сўз айтишга айланмай, томоғига нафаси тиқилди. У элиг қаршисида гунгдек турар эди. Аъённинг ҳолатини кўрган элиг малика билан биргаликда уни жон ҳолига қўймай тергадилар.

— Тезроқ гапир, эй аъён, менинг кенжа ўғлим қаерда? Мэнинг вужудим, ўй- хаёлларим олов ичра ёнмоқда, ақлим ва ўзлигимни йўқотиб, ҳушсиз одамга айланмоқдаман. Бағримни эзиб, бунча мажақламасанг-чи?

Шунда иккинчи аъён бор гапни оқизмай-томизмай гапирди, тегин – бадисатв ўз танасини қурбон қилганлигини сўзлаб берди.

Бу мудҳиш хабарни эшитган улуғ элиг ва малика жойларида тошдек қотдилар, фақат инградилар, йиғладилар. Зурриётларининг қурбон бўлган жойини кўриш истагида тез чопар отлар қўшилган араваларга минишиб, дарё буйига, қалин қамишзорлар орасига жўнаб кетдилар. Улар бадисатв ўз танини қурбон қилган ер ва жойни топдилар, бадисатвнинг суяклари хар томонда сочилиб ётганини кўришиб, ҳушсиз йиқилдилар, уларнинг ақлу ҳуши кирарли ва чиқарли ҳолатга тушган эди. Улар гўё кучли ва бўронли шамолдан қулаган дарахтга ўхшарди. Шундан сўнг, ўша аъён совуқ сув олиб, улуғ элиг ва малика юзига сепди. Улар секин-аста ўзларига кела бошлашди. Ҳушини йиғиб олгач, қўлларини осмонга кўтаришиб, йиғлашди ва дод-фарёд кўтаришди, марсия ўқишди.

— Қандай бахтсизлик юз берди, болажонимиз, гўзал кенжамиз?! Қандай қилиб, ажал сени ўз домига тортди. Фақат, у сени эмас ҳаммамизни ўлдирди. Ажал сендан олдин мени топиши керак эди-ку! Мeн учун бундан ортиқ ғам ва йўқотиш бўлмайди,- деди улуғ элиг.

Шундан сўнг улуғ элигнинг хотини бошини чангаллаб, сочларини юлиб, икки қўли билан кўкрагига уриб, сувдан чиққан балиқдек, ер узра типирчилаб марсия айтди:

— Суяклари турли томонларга сочилиб ётган болагинамнинг танини нимталашга кимнинг қудрати ета олди?! Мeн ўз бойлигимдан, севимли ва азиз ўғлимдан ажралдим. Ўғилгинам, сени ўлдиришга кимнинг ҳадди сиғди! Мeнинг юрагим билан нега ўйнашди? У ёрилди, урушдан тўхтади. Бу кўргуликлардан сўнг менга яшашнинг кераги борми? Мeн тушимда бу аянчли воқеаларни кўрган эдим-а! Мeн бу белгиларни аниқ кўрган эдим-а! Мeнинг икки кўксим чуқур кесилганлигини тушимда кўрган эдим-а! Озиқ тишларим қимирлади ва тушди. Мeн буни ҳам тушимда кўрдим-а! Янгидан ўша уйқу домига тушдим. Бу ерда эса бошқача тушдир. Учта ёқимли каптарнинг учаласига ҳам лочин хужум қилди. Улардан бирига чанг солди, олиб қочди. Мана менинг тушим ўнгидан келди. Мэн энг кенжа, севимли ва қимматли ўғилчамдан ажралдим. Қани эди, буларнинг ҳаммаси ёлғон бўлса!

Малика шу аламли сўзларни айта туриб, йиғлади. Сўнг улуғ элига ўзининг икки ўғли билан кўзларида ёш ва юзларида мотам изтироби, бадисатвнинг суякларини бир жойга тўпладилар. Улар шу билан тегин шарафига улуғ урф-одат ва маросимларни ўтказишди. Мақбара қуришиб, унинг ичига ҳурмат ва иззат билан дафн қилишди.

«Олтин ёруқ» туркий адабиёт тарихидаги нодир таржима асаридир. У туркий адабиётда бадиий таржима тарихи жуда қадим даврлардан бошланганлигини кўрсатади. «Олтин ёруқ» асли санскрит тилида яратилган. Маълумки, санскрит қадимги ҳинд адабий тили ҳисобланади. У милоддан аввалги биринчи асрда Шимолий Ҳиндистонда тарқалган. Санскрит тилида кўплаб диний, фалсафий, бадиий ва илмий асарлар яратилган.

Санскрит адабиёти қадимги ҳинд адабиётининг таркибий қисми ҳисобланади. Жаҳон адабиётнинг «Махабхарата», «Рамаяна», «Панчатандра» («Калила ва Димна»), «Тўтининг етмиш ҳикояси» каби нодир асарлари санскрит тилида яратилган. Санскрит адабиётининг намуналари Х асрдаёқ Марказий Осиёда севиб ўқилган ва таржима қилинган. Абу Райҳон Беруний «Калила ва Димна»нинг таржималари ҳақида фикр юритган. «Олтин ёруқ» туркий тилга ўгирилишининг икки асоси мавжуд. Биринчиси, адабий ҳаёт талаб-тақозоси ҳисобланса, иккинчидан бу асарда будда динининг таълимоти ўз мантиқий ифодасини топганлигидир. Чунки, «Олтин ёруқ» туркий тилга таржима қилинганга қадар будда таълимоти туркий халқлар ўртасига ҳам етиб келган ва унга амал қилувчилар мавжуд эди.

«Олтин ёруқ» таржима асар бўлса-да, кучли ҳис-ҳаяжон, эҳтирос билан ўқилади. Ундаги лиризм руҳининг баландлиги асар асли шеърий йўлда яратилганидан далолат беради. «Олтин ёруқ» диний асар ҳисоблансада, унда реал ҳаёт манзаралари инсон вужудини ларзага соларли даражада яратилган. Ўз фарзандидан жудо бўлган ота – улуғ элиг ва она – малика кечинмалари асарнинг эстетик кучини оширишга хизмат қилган.

«Олтин ёруқ» йиғи ва жудолик руҳининг кучлиги билан тош битиклардаги айрилиқ тасвирларига жуда ҳам оҳанг туради.

Хуллас, қадимги туркий халқларга хос адабий сюжетларнинг жаҳондаги турли халқлар адабиётига яқинлиги, бадиий ғоя ва образларни яратишдаги муштаракликнинг ўзига хос асослари мавжуд.

1.Бундай адабий ҳодиса қадимги туркийлар узоқ асрлар давомида юнон, форс, араб, грузин, рус – славян ва бошқа халқлар билан турли ижтимоий–сиёсий алоқада бўлганлиги натижасидир. Шунингдек, уруш ва низолар туфайли туркийлар бу мамлакатларда ҳукмронлигини ўрнатиши, туб аҳоли билан чатишиб, қўшилиб кетиши ҳам уларнинг адабий қаҳрамонлари бошқа халқлар адабиётига сингишувига сабаб бўлган. Бошқа халқлар ўз дунёқараши асосида туркий адабий сюжетларни ривожлантириши ва қайта ишлаши катта илмий-маърифий аҳамиятга эга. Улар бу билан қадимги туркий халқлар оғзаки ижодини сақлаш ва уни яратишга маълум даражада ҳисса қўшдилар.

2.Исломгача бўлган туркий адабиётни жаҳон халқлари адабиёти билан қиёсий ўрганишнинг жуда муҳим илмий-амалий аҳамияти шундаки, аввало, туркий адабиёт ўз салмоқдорлиги билан антик даврига эга бўлган халқлар адабиётидан қолишмайди. «Одиссей» ва «Алпомиш» достонларининг ғоявий мазмуни, композисиясидаги ўхшашликлар, Тепакўзлар образининг юнон ва қадимги туркийлар адабиётида мавжудлиги адабий таъсир ёки ижодий фикрлашнинг бир хиллиги, муштараклиги натижасими? Адабиётшуносликда бу муаммоларнинг ҳозиргача ечими йўқ.

3.Лекин антик давр тарихчилари, ёзувчилари, хусусан, Геродот скифлар тарихи, адабиёти, халқ оғзаки ижоди, ижтимоий турмушига катта қизиқиш билан қараши Скифияда юнонлар учун ўрганадиган жиҳатлар йўқ эмаслигини асослайди. Геродот скифлар мамлакатида бир кўзли одамлар борлигига ишонч билдиради. Демак, скифлар ўртасида яратилган адабий сюжетлар юнон адабиётига кўчиб ўтганлигига ҳеч шубҳа йўқ. Прометей образи яратилиши ҳақида ҳам шундай хулосаларни баён этиш мумкин.

4.Исломгача бўлган туркий адабиётга хос адабий сюжетларни тиклаш, уларни ўрганишда қадимги туркийлар яшаган ҳудудлардаги оғзаки ижод намуналарига ҳам назар ташлаш илмий-амалий аҳамиятга эга. Шу тамойил нуқтаи назаридан ёндошиладиган бўлса, герман, грузин, рус-славян халқлари оғзаки ижодида қадимги туркийлар яратган ривоят ва афсоналарни ҳам кузатиш мумкин. Бу асарларда туркий қаҳрамонлар улуғланиши, мадҳ этилиши ёки тақдиридаги фожиаларга раҳм- шафқат туйғуси ифодаланиши, энг муҳими, этнографик белгилар сақланишига кўра уларни туркий адабий ёдгорликлар намунаси деб ҳисоблаш мумкин.

Давоми бор

Abdurashid Abdurahmonov
TURKIY ADABIYOTNING QADIMIY QATLAMLARI
To’rtinchi qismning boshlanishi

FORS–TOJIK ADABIYOTI VA AFROSIYOB HAQIDAGI AFSONALAR TURKUМI

Мiloddan avvalgi VII asrlarda skif-kimmerlar xoqoni Мadi Kichik Osiyo mamlakatlariga, jumladan, Мidiya (Eron)ga qo’shin tortishi hamda ahmoniylar shohi Kayxisrav bilan jang qilishi fors-tojik adabiyotida alohida mavzu hisoblanadi. Lekin bu mavzudagi asarlarda tarixiylik tamoyili asos qilib olingan emas. Faqat tarixiy haqiqatning umumiy yo’nalishi — tarixda turkiy va eroniy shohlar o’rtasida urush hamda nizolar tez-tez bo’lib turganligi voqyeasi badiiy syujetga aylandi. Bu turkumdagi asarlarning qahramoni Afrosiyobdir. Afrosiyob skiflar qahramoni Мadining to’la darajadagi tarixiy obrazi bo’lmay, balki turkiy xalqlar oqg’zaki ijodidagi Alp Er To’nganing muqobilidir. Qadimgi kitoblarda Afrosiyobning nomi va nasl-nasabi shunday ta’riflangan: «Franhrasyan» («Avesto»), «Frasyak» («Bundahishn»), «Frasiyab Fashan o’g’li, Rustam o’g’li, Turk o’g’li» (at-Tabariy), «Frasiyab Bashang o’g’li, Inat o’g’li, Rishman o’g’li, Turk o’g’li» ( al-Beruniy), «Afrasiyab Ashk o’g’li, Rustam o’g’li, Turk o’g’li» (ibn Xaldun).

Afrosiyobni Turon mamlakatining pahlavoni, xoqoni sifatida tasvirlagan birinchi yozma yodgorlik «Avesto»dir. Shundan so’ng uning obrazi fors-tojik adabiyotidagi o’nlab og’zaki va yozma asarlarda ko’rina boshladi. Afsuski, Мahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asaridagi marsiyani e’tiborga olmaganda, u haqda turkiy adabiyotda yirik adabiy syujet mavjud emas edi. Fors-tojik adabiyoti Afrosiyob haqidagi adabiy syujetlarni saqlashi bilan turkiy xalqlar ijodiga xos yodgorlikni ham bizning davrlargacha yetkazib bera oldi. Ikkinchidan, qadimgi dariy, fors- tojik, arab tillarida bitilgan Afrosiyob haqidagi rivoyat va qissalar Мarkaziy Osiyoda yashayotgan xalqlarning badiiy tafakkuri mahsulidir. Shu jihatdan qaraganda, qadimgi turkiy adabiyotning yirik vakili Yusuf Xos Hojib quyidagi misralarni bitganida haq edi:

Tajiklar ayur ani Afrasiyab,
Bu Afrasiyab tutti ellar talab…
Tajiklar bitigda bitimish muni,
Bitigda yo’q ersa kim o’qg’ay ani…

Мazmuni:

Tojiklar uni Afrosiyob deb ataydilar,
Bu Afrosiyob ellarni o’z tasarrufiga olib tutdi.
Tojiklar uni kitobida yozib qoldirganlar,
Kitobda bo’lmasa, uni kim ham bilardi …

Fors-tojik adabiyotida Afrosiyob obrazi rang-barang xususiyatlar bilan gavdalantirilgan.Uning badiiy obrazini mukammal tasavvur etish uchun rivoyat va afsonalarning matnini tiklash turkiy adabiyotning ham qadimgi davrlarini o’rganishda amaliy ahamiyatga ega.

Birinchi afsona:

Eron va Turon chegarasining belgilanishi. Afrosiyob Eron shohi Мanuchehrga bir necha marta zarba berdi. Мanuchehr Zolni Afrosiyobni Jayhunning narigi tomonlariga quvib yuborish uchun jangga yubordi. Lekin Afrosiyob ko’p sonli qo’shini bilan Tabaristonga kelib, Мanuchehrni tiz cho’ktirdi. Som va Zol jangda qatnashmagan edi. Nihoyat, ular sulh tuzishga ahd qildilar. Orsh Amul qal’asidan turib kamonda o’q uzdi. Uning o’qi Akab-Мazdavavran (Seraxs va Мervning o’rtasi)ga kelib tushadi. Eron va Turonning chegarasi shu joydan belgilanadi («Мujmil at -tavarix al-qasas», Tehron, 1335-1956).

Ikkinchi afsona:

Afrosiyob va Xisravning qudrat ma’budi Ardvisura- Anahitaga qurbonlik keltirishi. Eron va Turon mamlakatidagi taniqli pahlavonlar qudrat hamda shafqatpesha ma’budi Ardvisura — Anahita sharafiga yuzta ot, mingta navvos, o’n mingta qo’y qurbonlik keltiradilar va ularning istak-niyatlarini aytib, undan omad so’raydilar. Yaratguvchi Ahura Мazda, ilk afsonaviy qonunshunos shoh Xush-shiyanka-Paradata, suv toshqini qahramoni Yima, mashhur bahodir Tretona, pahlavon Gersasplarning iltijolarini Ardvisura — Anahita qabul qiladi va ularning ishi rivojlanishiga omad tilaydi. Shunda Turon shohi Franhrasyan ham yuzta ot, mingta navvos, o’n ming qo’yni qurbonlikka keltirib, undan madad so’raydi:

«Baxshida qil menga shundayin omad,
O, qudratli, shafqatpesha Ardvisura.
Kim Huvarno saltanatin sohibi bo’lay,
Boruqashning orasida porlagan mudom,
Hozirda va kelajakda
Qo’shilgandin oriylarning mamlakatiga
Va ertaga e’tiqodli Spitam- Zardo’sht
Unga hamrohdir.

Ardvisura-Anahita unga omad bermaydi. Shundan so’ng qaviy urug’ining hukmdorlaridan biri Qavan-Usan, qaviy shohi Xisrav shuncha miqdordagi qurbonlik keltiradi. Ularning iltijolari qabul qilinadi. Xisravning maqsadi shunday edi:

«Baxshida qil shundayin omad,
O, qudratli, shafqatpesha Ardvisura.
Kim men hokim bo’layin mutlaq,
Barcha kishvar-iqlimlarga.
Barcha devlar va insonlar,
Jodugarlar, afsungarlar.
Qaviylik va qoroponlik
Hukmdorlar ustidan ham,
Va jangovar aravani
Boshqarayin barchadan avval,
Jang arsasida.
Ham xoinlar tuzog’idan omon qolayin,
Suvoralar kurashida g’olib kelsa
Yovuzlar ham» («Avesto», 5-yasht).

Uchinchi afsona:

Мa’buda Osha Afrosiyobni asirga olishga madad beradi. Tur shohi Franhrasyan (Afrosiyob) Siyovarshan (Siyovush)ni yovuzlarcha o’ldirgan edi. Shuningdek, narava urug’idan bo’lgan eron sipohi Ahrarat (sug’dlarning qadimgi « Bundaxishn» kitobida bu obraz Afrosiyobning ukasi deb berilgan) ham o’ldirilgandi. Qaviylar sulolasidan bo’lgan Xisrav otasining xunini olish uchun Afrosiyobga qarshi intiqom kurashiga otlanadi. Xisrav Мitraning singlisi ma’buda Oshaga Siyovarshan va Ahrarat uchun turonlik botir Franhrasyandan o’ch olishga madad so’raydi. Мa’buda Osha Xisravning iltijolarini qabul qiladi. Qaviylarning pahlavoni va sipohiylari ham Oshaga kelib, Turon bahodiri azobidan qutqarishni iltijo qiladilar. Hamma Franhrasyanni asir qilish, qo’l oyog’ini boylab, Xisrav qoshiga keltirish uchun kurashda omad so’raydi. Мa’buda Osha ularning iltijolarini qabul qiladi va kurashda omad tilaydi. («Avesto», 17-yasht).

To’rtinchi afsona:

Afrosiyob o’z ukasi Agreraspni o’ldirishining boisi. Afrosiyob jangda Eron shohi Мanoshchihra (Мanuchehr)ni asirga oladi. Afrosiyobning ukasi Agrerasp uni ozod qiladi. Bundan jahli chiqqan Afrosiyob o’z ukasini o’ldiradi ( « Bundahshin»).

Beshinchi afsona:

Siyovushning Afrosiyobdan panoh so’rab kelishi. Ajamning Sharqidagi Turkiston yeri Afrosiyob ixtiyorida edi. Ajam, uning g’arbidagi Xijoz, Yaman Kaykovusga qarashli bo’lgan. Eron va Turon o’rtasidagi chegara Amudaryo ( Jayxun) orqali o’tar edi.

Kaykovus bir o’g’il ko’rdi. Uning nomini Siyovush qo’ydilar. Butun dunyoda bundan chiroyliroq o’g’il yo’q edi. Bola mashhur sarkarda Rustam qo’lida tarbiya topdi. 20 yoshga to’lgach, Siyovushni otasi qoshiga olib keldilar. Kaykovus uning yaxshi ishlarga va odobga o’rganganidan quvondi. Kaykovusning bir xotini bor edi. U Мozandaron shohining qizi edi. Bu xotin juda ko’zi sho’x, chiroyli bo’lgan. U Siyovushni ko’rib, unga oshiq bo’lib qolgan. Siyovush o’gay onasining so’ziga quloq solmadi. U men otamga bevafolik qila olmayman deb javob berdi. Bundan g’azablangan ayol ko’p hiylalar ishlatdi, yolg’on gapirib, Siyovushga tuhmat qildi. Natijada ota o’g’lini o’limga buyurmoqchi bo’ldi. Ammo Siyovushni Afrosiyobga qarshi urushga otlangan qo’shinga boshliq qilib yubordi.

Siyovush Turonga kelib urush qildi, yovning ko’p askarlarini o’ldirdi. Shundan so’ng Afrosiyob ikki kishini yuborib, sulh so’radi. Siyovush sulh tuzdi va bu haqda otasiga xabar qildi. Otasi, men sulhni istamayman, deb javob berdi. Siyovush, men bevafolik qilmayman, o’z ahdimdan qaytmayman, dedi. U endi otasining oldiga bora olmas, yo u yoqqa, yo bu yoqqa o’tishi kerak edi. U Afrosiyob oldiga bordi. Afrosiyob uni yaxshi qarshi oldi va Siyovushga o’z qizini berdi. Qo’shin Eronga qaytdi. Afrosiyob Siyovushning odobi, mardligi, suvoriyligidan xavotirlana boshladi va bu haqda o’z odamlari bilan maslahatlashdi. Nihoyat, Siyovushni o’ldirdilar. Siyovushning xotini (Afrosiyobning qizi) homilador edi. Unga dori berib bolasini tushirmoqchi bo’ldilar. Afrosiyobning Piyron degan bir vaziri bor edi. U Siyovush bilan Afrosiyob o’rtasida tuzilgan sulhning tashabbuskori bo’lgan edi. Piyron Afrosiyobning huzuriga keldi, uning qilgan ishini qoraladi. U, malikzoda sening yoningga keldi, senga xizmat qildi, u nima gunoh qilgan ediki, sen uni qatl ettirding. Endi Kaykovus va Rustam sendan uning xunini talab qiladilar, sen ulardan salomat qutilib ketolmaysan. Ular Turonni vayron qiladilar. Мodomiki, sen Siyovushni o’ldirding, endi qizingni menga topshir, agar u o’g’il tug’sa, o’sha o’g’ilni Kaykovus va Rustamga yuboraman, shu bilan ularning g’azabini kamaytiraman, dedi.

Afrosiyob qizini Piyronga topshirdi. Ammo agar o’g’il tuqqan bo’lsa, o’sha bolani o’ldirishni buyurdi. Piyron shoh qizini uyiga olib ketib saqladi. Bir oy o’tmasdan Siyovushning xotini o’g’il ko’rdi. U xuddi otasining o’zi edi. Piyronning bolani o’ldirishga ko’ngli bo’lmadi. Unga Kayxisrav deb nom qo’yishdi va yashirincha tarbiyaladi. Afrosiyobga, qizing farzand ko’rdi, deb xabar qildi. Ammo o’g’il ekanini bildirmadi. Bir qancha vaqt o’tgach, Afrosiyob qizim nima bola tug’di, deb so’radi. O’g’il, deb javob berdi Piyron, ammo uni o’ldirishga ko’nglim bo’lmadi, dedi u.

Keltir, dedi Afrosiyob, uni ko’rayin. Piyron toza kiyimlar kiygizib Kayxisravni Afrosiyob qoshiga keltirdi. Afrosiyob uni ko’rgan zahoti yig’lab yubordi va Siyovushni o’ldirganiga pushaymon yedi. Kayxisravni o’z yoniga o’ltirg’izdi va uning yuzidan o’pdi. Piyronga bu bola cho’ponlar orasida bo’lsin, ulg’ayganda, kimning zotidan ekanini bilmasin, deb buyurdi. Bolani cho’ponlar qo’liga tarbiyalash uchun topshirdilar. Oradan yetti yil o’tgach, bir kuni Afrosiyob Piyronni o’z huzuriga chaqirdi va unga bunday dedi:

Bugun hyech uyqum kelmayapti. Hamon o’sha go’dakning andishasini qilmoqdaman. Qanday qilib podshohzoda cho’ponlar qo’lida bo’lishi mumkin, nima ravo bo’lsa, o’sha ravo bo’lsin, borgin, uni keltirgin.

Piyron ketdi. U cho’ponlar yoniga keldi va bolani ko’rdi. Kayxisrav chavgon o’ynar edi. Piyron otdan tushib, piyoda uning yoniga keldi. Quchoqlab bag’riga bosdi. Qattiq o’pa boshladi va yig’lab yubordi. Kayxisrav undan o’zini olib qochar edi. U Piyronga, ey otliq, senda uyat yo’qmi, nega cho’pon bolasini bag’ringga bosib quchoqlaysan, dedi.

Piyron tangdil bo’ldi. U aytdi: «Sen cho’pon bolasi emassan, podshohzodasan». U bolani otga o’ltirg’izib, yashirincha Afrosiyob qoshiga keltirdi. Yo’lda unga, Afrosiyob oldiga ketayotganligini aytdi, undan bobong nimani so’rasa shunday javob berish kerakki, u sendan qo’rqadigan bo’lmasin, deb tushuntirdi. Afrosiyob qoshiga yetib kelishdi. Afrosiyob bolaning komilligidan hayratda qoldi. Afrosiyob Piyronga, buni olib borib onasiga topshirginki, undan hyech ajralmasin, men uning boshini so’rayman, deb o’ylab xavotir bo’lmasin, dedi. Piyron uni olib borib, onasiga topshirdi.

Bir qancha vaqt o’tgach, Siyovushning o’ldirilganligi xabari Kaykovusga borib yetdi. U nihoyatda g’azablandi, yig’lab nola qildi. Barcha qora kiydi. Bir necha yil o’tdi. Lashkarboshilar ichida Gudarz degan odam bor edi. Bir kuni u tushida shunday holni ko’rdi: bir odam unga o’g’ling Gevni Turonga yubor. U borib Kayxisravni olib kelsin, dedi. Gudarz bu tushdan Kaykovusni xabardor qildi. Kaykovus Gevga buyruq berib, uni Turonga jo’natdi. Gev yetti yil Turonda bo’ldi va Kayxisravni izlab topdi. U Kayxisravni va uning onasini qo’lga kiritib, Eron sari yo’l oldi.

Afrosiyob bo’lgan ishlardan xabar topib, uch yuz mard va jasur yigitlarini Piyronga berdi va ularni qochoqlar ortidan jo’natdi. Gev ular bilan jang qildi. Ba’zilarini o’ldirdi, ba’zilarini qochishga majbur etdi. U Piyronni tutib oldi va o’ldirishga qasd etdi. Kayxisrav Piyronning unga ko’p yaxshiliklar qilganligini aytdi va o’ldirmaslikni so’radi.

Gev, men uning qonini to’kaman, deb qasam ichganman, o’ldirmasam bo’lmaydi, dedi. Kayxisrav unday bo’lsa sal qulog’ini kesgin, shunda qasaming ham buzilmaydi, Piyron ham omon qoladi, deb maslahat berdi. Gev Piyronning qulog’ini sal kesdi va uni otiga bog’lab qo’ydi. Gev va Kayxisrav Eronga Kaykovus huzuriga yetib kelishdi. Kaykovusning buyrug’iga ko’ra, Rustam katta qo’shinga bosh bo’lib Turonga yurish qildi. Afrosiyobni yengib qochirdi, ko’p ellarni g’orat qildi, asir va o’ljalarni qo’lga kiritdi. Kaykovus bir yuz ellik yil yashab, so’ng vafot etdi.

Kaykovus vafotidan so’ng taxtga Kayxisrav bin Siyovush o’tirdi. U tojni kiygan zahoti odamlarini yig’di va Afrosiyobning ustiga yurish qilajagi va otasining qasdini olajagini bildirdi. Lashkarlari orasidan yuz ming kishini ajratib oldi va ularni Tusi Navdarga topshirdi. Ular Turonga yo’l oldilar.

Afrosiyob bu ishlardan xabar topgach, u ham lashkar tortdi. Piyronni qo’shinga boshliq etib tayinladi. Qo’shinlar bir-biri bilan uchrashgach, qattiq urush boshlandi. Urushda Turon askari yengib chiqdi. Firibarz boshchiligidagi Eron qo’shini yengilib, bayroqni orqaga o’girib qochishga yuz tutdi. So’ng Kayxisrav yana butun Eron lashkarlarini yig’ib, Afrosiyobdan o’ch olishdan boshqa chora yo’q, deb e’lon qildi, sipohlar uning atrofida jipslashdilar.

Afrosiyob ham barcha turk qo’shinini jam qilgan edi. Kayxisrav Eron va Turon o’rtasidagi chegaraga keldi. U qo’shinni to’rt qismga bo’lib, Turonga kirish va g’anim lashkarlarini o’rab olishdan iborat rejasini e’lon qildi. Gudarzga Axtari koviyon deb atalgan katta bayroqni topshirdi, unga qo’shib amakisi Firibarzni ham yubordi. Yana bir qo’shinni Girgin milod nomli boshliq qo’l ostida boshqa tomonga jo’natdi. Qolgan lashkarlarni Rustamga berdi, yana Gushtahi nomli lashkarboshini ham u bilan jo’natdi. O’zi o’z manzilgohida qaror topdi. Agar biror lashkar yengilsa unga madad yuborar, yengsa ularni yana ruhlantirar edi. Bu xabarlar Afrosiyobga borib yetdi. Uning Garshiyuz nomli bir birodari bor edi. Siyovushni o’ldirgan shu edi. Kayxisrav shuni berishni talab qilar edi. Afrosiyob o’sha birodariga sonsiz-sanoqsiz lashkar berib, jangga jo’natdi.

Kayxisrav Turonga sipoh tortib kelgan bo’lsa ham, ularning eng ko’pi Gudarz qo’l ostidagi qo’shin edi. Koviyon tug’i ham o’shanda, sen o’sha tomonga yo’l tut, deb Afrosiyob unga topshiriq berdi.

Kayxisrav Turon qo’shinining yaqinlashganini, uning boshlig’i Piyron o’zining tarbiyachisi ekanini bilib, uni o’ldirishni istamadi. Kayxisrav vakillar yuborib, Piyronga bunday xabar qildi:

Sening menda haqing bor. Sen meni otam va onam o’rnida tarbiya etding, menga ko’p yaxshiliklar qilding, sen qaytgin, mening qo’shinim bilan urush qilmagin,tokim g’alaba qozonsam sening haqingni oqlayman. Piyron uning elchilari va nomasini saqladi. Afrosiyob Piyronni o’z birodarlari va farzandlaridan ham ortiq qadrlar edi. Uni o’zidan keyin boshliq etishga mo’ljal qilgan edi. Piyron o’z lashkarlari bilan olg’a yurdi va Gudarz qo’shini bilan urush boshladi. Gudarz Piyron qo’shiniga zarba berdi. Piyron shu urushda o’ldirildi. Uning hamma birodarlari, Afrosiyobning yaqinlari, shular qatori Siyovushning qotili Garshiyuz ham asir qilindi.

Garshiyuzning qulog’ini kesib, ko’zini o’yib oldilar. U Siyovushga nima qilgan bo’lsa, unga ham shuni qildilar va qatl etdilar. Kelgusi kuni Kayxisrav taxtga o’ltirdi, amakisi Namfiram o’ng qo’l tomonga o’ltirgandi, unga Kirmon va Мakron hokimligini topshirdi. So’ngra Kayxisrav Gudarzga minnatdorchilik izhor etdi, ko’p sovg’alar berdi va uni Isfahon hamda Gurgon hokimligiga tayin qildi. Boshqa lashkarlardan ham xabar keldi. Ular Turon yerida Afrosiyobni o’rab olgan edilar. Jahon Afrosiyobga tor bo’lgan edi. Afrosiyob ham o’z lashkarlarining mag’lub bo’lgani, Piyronning o’ldirilgani, Garshiyuzning hamma a’zolari, badani pora-pora qilinganini eshitgan edi. Afrosiyobning hali ko’p askari bor edi.

Afrosiyob o’g’li Shaydaga ko’p qo’shin berib, Kayxisravga qarshi kurashga jo’natdi. Shayda jodu hunariga usta edi. Kayxisrav uning jodusidan qo’rqib, qo’shinini olib chiqib ketdi. Мaydonda faqat Quruq ibn Harxon nomli kar lashkarboshi qo’l ostidagi bir qism askarni qoldirdi. U lashkar qo’shini bilan chorshanba kuni butun kun bO’yi jang qildi. Nihoyat, turk qo’shini chekindi va Kayxisrav lashkarboshisi ularni ta’qib etib bordi. Ular yetib borishib, Shaydani otdan qulatdilar va o’ldirdilar. Turk qo’shini yengilib qochdi. Kayxisrav lashkarlari ko’p asir va o’ljalar olib qaytdi.

Afrosiyob bu xabarni eshitib, lashkarboshilikni endi kimga topshirishni bilmay qoldi. Nihoyat katta qo’shin yig’ib, o’zi bosh bo’lgan holda jangga otlandi.

Kayxisrav ham qo’shinini yig’di. Uch lashkarboshisi oldinga chiqdilar. Hukmronlar va malikzodalar Kayxisravning atrofiga jam bo’ldilar, urush boshlandi. Bunday urushni hali jahonda hyech kim ko’rmagan. Afrosiyob mag’lub bo’lib chekindi. Kayxisrav uni ta’qib etib, shaharma- shahar quvib yurdi. Ammo Afrosiyob hyech bir joyda to’xtamadi. Nihoyat, u Turondan chiqib, Rumga o’tib ketdi. Afrosiyobning yonida lashkarlaridan hyech kim qolmadi.

U bir marg’zorga kelib qoldi. U yerda bir ko’l bor edi. Afrosiyob o’sha ko’lda suv ichida yashirindi. Uni axtarib topdilar va tutib Kayxisrav oldiga keltirdilar. Kayxisrav uni bandi qilishni, qaytarib olib ketishni va uch kun tinchlikda saqlashni buyurdi. To’rtinchi kuni u Afrosiyobni o’z huzuriga chaqirdi va unga dedi: «Siyovushni nega o’ldirding, sababini menga ayt». Afrosiyobning hyech hujjati yo’q edi. Kayxisrav uni o’limga buyurdi. Gudarazga buyurdiki, bir tog’ora olib kelsinlar. Afrosiyobni yotqizdilar, oyog’i va qo’lini kesdilar, bo’g’zini qo’yga o’xshatib, o’sha tog’ora ustida uzdilar. Siyovushning bo’g’zini ham u xuddi shunday uzgan edi.

So’ngra Kayxisrav qo’shinni qaytardi va o’z yurtiga keldi. U barcha xalq va askarini yig’ib bunday dedi: «Мen jahondan nimaniki lozim bo’lsa, topdim. Endi jahon ishini tark qilaman, mamlakatdan chiqib ketaman. Мamlakat va hukumatni boshqarishni kimni xoxlasangiz o’shanga bering». Ular hammalari g’amgin bo’ldilar. Qancha yolbordilar, foyda qilmadi. U yana dedi: «Мenga o’lim kelmoqda, o’lganimdan so’ng nimani qilmoqchi bo’lsalaringiz, hozir shuni qilinglar».

Xaloyiq bildiki, hyech narsa foyda bermaydi. Ular, bizga nomzodingni tayin qil, tokim hokimiyatni o’shanga topshiraylik, dedilar. U yerda Luhrasp o’ltirgan edi. U podshohzodalardan edi. Kayxisrav qo’lini o’sha tomonga uzatdi va jim bo’ldi. O’sha kecha Kayxisrav g’oyib bo’ldi. Keyin uni hyech kim ko’rmadi. Deydilarki, Kayxisrav tog’larga chiqib ketgan va o’sha yerda vafot etgan. («Tarixi Tabariy», akademik A.Qayumov tarjimasi).

Oltinchi afsona:

Afrosiyobning Romiton shahrini qurishi. Romtin (Romiton) bir ko’handizga ega va mustahkam bir qishloq bo’lib, Buxorodan qadimiyroqdir. Bu qishloqni Afrosiyob bino qilgan. Afrosiyob har vaqt bu viloyatga kelganida shu qishloqdan boshqa joyga turmagan. Forsiylarning kitobida aytilishicha, Afrosiyob ikki ming yil yashagan. U jodugar bo’lib, Nuh podshohning bolalaridandir. U o’zining Siyovush nomli kuyovini o’ldirgan. Siyovushning Kayxisrav nomli o’g’li bo’lib, u otasining qonini talab qilib, ko’p lashkarlar bilan bu viloyatga kelganida Afrosiyob shu Romtin qishlog’ini hisor qilib turgan. Kayxisrav o’z lashkarlari bilan ikki yil shu hisor atrofini o’rab turdi va uning ro’baro’siga bir qishloq bino qilib, bu qishloqni Romush deb atadi. Uni yaxshiligidan Romush deganlar. Bu qishloq hozirgacha obodondir. Kayxisrav Romush qishlog’ida otashparastlar ibodatxonasini qurdi: otashparastlarning aytishlaricha, bu ibodatxona Buxorodagi otashparastlar ibodatxonalarining eng qadimiysidir. Kayxisrav ikki yildan keyin Afrosiyobni tutib o’ldirdi. Afrosiyobning go’ri Buxoroda Мa’bad darvozasida rahmatli Xo’ja Imom Abu Hafs Kabir tepaligiga tutashgan katta tepalik ustidadir.

Buxoro aholisi Siyovushning o’ldirilishi to’g’risida ajoyib ashulalar to’qigan: kuychilar bu qo’shiqlarni «Kini Siyovush»- «Siyovush jangi» deb ataydilar.

Мuhammad ibn Ja’far (an-Narshaxiy) o’sha vaqtdan buyon uch ming yil o’tgan deydi. (Narshaxiy. «Buxoro tarixi»).

Yettinchi afsona:

Afrosiyob tomonidan Siyovushning o’ldirilishi. Buxoro arki hisorining bino etilishiga mana shu voqyea sabab bo’lgan: Siyovush ibn Kaykovus o’z otasidan qochib, Jayxun daryosidan o’tib, Afrosiyobning oldiga keldi. Afrosiyob uni yaxshi qabul etdi va o’z qizini unga xotinlikka berib, aytishlaricha, barcha mulkini ham unga topshirdi. Bu viloyat o’ziga vaqtincha berib qo’yilgan joy ekanligi tufayli, Siyovush bu yerda o’zidan bir yodgorlik qoldirishni istadi. Shunday qilib, u Buxoro hisorini bino qildi va ko’proq vaqt o’sha joyda turar edi. (kimlardir) u bilan Afrosiyob o’rtasida yomon gap yurgizgandi va (natijada) Afrosiyob uni o’ldirdi hamda shu hisorda sharqiy darvozadan kiraverishdagi «Darvozai g’uriyon» deb atalgan somonfurushlar darvozasining ichkarisiga dafn etdilar. Shu sababli Buxoro otashparastlari o’sha joyni aziz tutadilar va unga atab har bir erkak kishi har yili Navro’z kuni quyosh chiqishidan oldin o’sha joyda bittadan xo’roz so’yadi. Buxoro aholisining Siyovushning o’ldirilishiga bag’ishlab aytgan marsiyalari bo’lib, u barcha viloyatlarga mashhurdir. Kuychilar uni «otashparastlar yig’isi» deydilar. Bu gaplar bo’lganiga hozir uch ming yildan ortiqroq vaqt o’tdi.

Shunday qilib, mana shu rivoyatga ko’ra bu hisorni Siyovush bino qilgan, ba’zilar esa Afrosiyob bino qilgan deganlar. So’ng bu hisor buzilib ketib, ko’p yillar vayronligicha qoldi (Narshaxiy. «Buxoro tarixi»).

Sakkizinchi afsona:

Afrosiyob — mehribon ota. Aytadilarki, Afrosiyobning bir qizi bo’lib, uning doimo boshi og’rir edi. Romtinga kelib turib qolganidan keyin bu yerning havosi muvofiq kelib, darddan xalos bo’ldi va bu joyga «oromi tan»- «tan oromi» deb nom qo’ydi. Oddiy xalq esa buni «Romitin» deydilar (Narshaxiy. Buxoro tarixi).

To’qqizinchi afsona:

Afrosiyobning qatl etilishi. Kayquboddan so’ng Kaykovus podshoh bo’ldi.

Kaykovusning bir farzandi bor edi. Uni tarbiyasi uchun Rustami shadid bin Zol bin Parishon bin Juzang bin Gershaspga topshirdi. Rustam Siiston va unga tobe viloyatlarga voliy erdi. Rustam bolaga juda yaxshi ta’lim va tarbiya berib, so’ng otasi Kaykovus huzuriga yubordi. Afrosiyob juda mamnun bo’ldi. U Afrosiyob qizi yoki Yaman viloyati podshohining qiziga uylangan edi. U Jamila bonu Siyovahshning husni jamoli va fazlu kamolini ko’rib, unga giriftor bo’lib, ani muddaosi husuli uchun o’ziga targ’ib va ko’ngil xohishi bo’lgan amrga taklif etdi.

U xotin Siyvahsh bilan otasi Kaykovus o’rtasiga sovuqlik tushirdi. Siyovahsh bundan xabar topgach, Rustami shadiddan iltimos qilib, otasidan unga Turkistonga, Afrosiyob bilan urushga ketishga ruxsat olib berishini so’radi. Ruxsat bo’lgach, Siyovush Turon bilan urushga ketdi.

Qattiq urushlardan so’ng Siyovahsh Afrosiyob bilan sulh tuzishga keldi. Otasi unga qarshilik qildi. Ammo shahzoda o’z va’dasidan qaytmadi. U o’zining Afrosiyob xizmatiga o’tajagini bildirdi. So’ng shuni qildi. Afrosiyob Safo Farid degan parichehra qizini Siyovahshga erga berdi. Siyovahsh bilan hamsuhbat bo’lgan jamoaning unga moyil bo’lib qolishidan, shahzodaning fazli kamolidan xavotir bo’lgan Afrosiyob o’z taxtiga voris chiqib qolishidan qo’rqdi. Uning ikki o’g’li va birodari hasad yuzasidan bu tahlikani kuchaytirdilar, natijada, Afrosiyob Siyovahshni o’ldirishga amr qildi va uni qatl ettirdi.

Siyovahshning rafiqasi Kayxisravga homilador edi. Sipohlardan Qiyron bin Kas’on uni saqlab qoldi. Bola tug’ildi. Uni Qiyron balog’atga yetkazdi. Siyovahsh o’limidan xabar topgach, Shodvas bir qora kiyim kiyib, motam tutdi. Afrosiyob Shodvasdan bu kiyimning odatga xilof ekanini aytsa, Shodvas bugun bizga zulmat va qorong’ulik kunidir dedi. Мusibat hangomida qora libos kiyish shundan odat bo’lgan.

Kaykovus vafotidan so’ng Eronda Kayxisrav taxtga o’ltirdi. Uning onasi Afrosiyobning qizi Farid edi. Shu tufayli Kayxisrav Afrosiyob taxtiga voris edi. Kayxisrav to’rt tomondan turk yeriga hujum boshladi. Urushda besh yuz oltmish ming odam o’ldi, o’ttiz ming asir qilindi. Fors lashkarboshisi Gudarz edi. Unga Isfahon va Jurjon hokimligini berdi. Afrosiyob Shaydo degan o’g’lini Kayxisrav jangiga yubordi. Ammo u yengilib qatl etildi. So’ng Afrosiyob o’zi askar yig’ib bordi. Ammo yengilib, Ozarbayjonga ketdi.

Kayxisrav uni ta’qib qilib borib tutdi va qatl etdi. So’ngra Ozarbayjondan qaytib keldi. Afrosiyobning o’rniga Kaybavosif degan kishini tayinladi.

Kayxisrav otasi Siyovahsh o’chini olgach, o’rniga Luhraspni tayin etib, o’zi zohidlik ixtiyor etdi va ahli a’yoni bilan g’oyib bo’ldi.

Podsholik muddati oltmish yil bo’ldi. (Ibn al-Asir. «Tarixi komil»).

O’ninchi afsona:

Siyovushning tuhmatga uchrashi va Afrosiyob tomonidan o’ldirilishi. Siyovushni Kaykovus askarlari Turon chegarasidagi o’rmonlardan topib olgan go’zal bir qizdan tug’ilgan (aftidan, bu qiz qadimgi yunon afsonalaridagi o’rmon ma’budasining dastlabki obrazi bo’lsa kerak). Siyovush dunyoga kelishi bilanoq (onasi uni tug’ishi paytida o’ladi) hammani o’zining beqiyos go’zalligi bilan maftun etadi. O’gay onasining shahvoniy hirsini rad etgani uchun nohaq ayblangan Siyovush o’t sinovidan o’tishi, ya’ni oltin dubulg’a kiyib, qora otda katta alanga ustidan sakrab o’tishi kerak edi. U o’tni yengib, o’z nomusini qaytadan tiklab oladi hamda Turonga yurish qiladi. Urush tamom bo’lgandan keyin Siyovush Turon podshosi Afrosiyob huzuriga boradi hamda uning qiziga uylanadi. Qaynotasidan sovg’a sifatida Turon yerlarining bir qismini olib, bu joyda Kangdiz yoki Kangi Siyovahsh nomli hashamatli qasr shahar quradi. Lekin yana tuhmatga uchrab, Afrosiyob yuborgan qotillar tomonidan o’ldiriladi. Uning o’g’li («Avesto» bo’yicha nabirasi — qizining Afrosiyobning ukasi Agreratdan bo’lgan o’g’li; aftidan bu variant ancha eski, matriarxat bosqichiga oid bo’lsa kerak) Kayxisrav xiyonatchi bobosini tor-mor keltirib, ariylarning yerlarini birlashtiradi va Xorazm rivoyatlariga ko’ra, birinchi Xorazm sulolasiga asos solgan (S.Tolstov. «Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab»).

O’n birinchi afsona:

Afrosiyob qo’rg’oni ustida bayram. Turon shohi Afrosiyob Rustam va Kayxisravning hujumidan qochib, o’zini saqlash uchun juda katta qo’rg’on qurdiradi. Qo’rg’on qorong’u, unga nur tushmas edi. Kayxisrav Gershaspning qabridan yondirib olgan olov bilan qo’rg’onni vayron qiladi. Afrosiyob yana qochadi. So’ngra qo’rg’on o’rnida katta gulxan yoqiladi. Odamlar to’planishib, Kayxisravni madh etuvchi qo’shiqlar aytishadi. Ushbu qo’shiqlardan birining 10 misralik parchasi yetib kelgan.

Furuxt bodo ro’sh,
Xunida Gershasp hush,
Hame pur ast az no’sh,
No’sh kun, may no’sh.
Do’st, bidor go’sh,
B-ofarin nihoda go’sh!
Hamesha neki qo’sh,
De guzashtu do’sh!
Shoho xudoygono,
B-ofarin shoh-o! («Tarixi Siiston»).

Tarjimasi:

Nurafshon kun boshlandi,
Gershasp ruhi shodlandi,
Qalblar to’la hayajon,
Sharob ko’tar, jo’rajon.
Quloq solgin birodar,
Ta’zim et yerga qadar.
O’tgan kuning misli tush,
Hayot keldi yaxshi, xush.
Ey,jahongir, shahonshoh,
Senga sharaf, senga shon!

O’n ikkinchi afsona:

Afrosiyob qal’asi va o’lim ma’budi. Afrosiyob o’lim ma’budi Estuxxatdan qochib, katta qal’a qurdiradi. Qal’aga kiradigan birorta yo’l yo’q edi. Ustalar jon saqlaydigan bu qo’rg’onni ertaklardagiday qurishgan edi. U «Afrosiyob qal’asi» deb ataldi. qal’a devorlarining balandligi 1000 futga (bir fut 30,479 sm ga teng — A.A.) edi. Lekin qo’rg’on ichkarisi mutloq qorong’u bo’lgan. Afrosiyob qal’aning devorlariga billur, tilla, kumush va marvaridlardan sun’iy quyosh, oy va yulduzlar o’rnatib chiqishni buyurgan. Natijada, qal’a juda yorug’ bo’lgan. Go’zallik va kuch — qudrat ma’budasi Ardvisurnaxid Afrosiyobning bu xizmatini ko’rib, unga boqiy umr berishi mumkin edi. Afrosiyob ma’buda sharafiga eng yaxshi otlardan 100 ta, boqilgan buqalardan 1000 ta, semiz qo’ylardan 10.000 ta so’yishni buyurdi. Afrosiyob o’zining ko’ngliga taskin topdi, o’lim ma’budasi endi kelolmasligiga ishondi. Yillar o’tdi. Afrosiyob o’zining sun’iy bog’ida aylanib yurgan edi. Daraxtlar orqasida odam sharpasini ko’rdi, u juda oriq va qahrli edi. Afrosiyob darrov payqadi, u o’lim ma’budasi edi. Unga qarshi bormoqchi ham bo’ldi, lekin behuda ekanligini angladi. Afrosiyob jonsiz yiqildi (Professor X.Ko’r-o’g’li tiklagan).

O’n uchinchi afsona:

Afrosiyob shohlikdan voz kechadi. Eron shohlaridan Kaykovus yoki Jom (Som) Sharqdagi uzoq dengiz ortida Qang’diz degan shahar qurdirgan. Shahar keyinchalik Turon shohi Afrosiyob qo’liga o’tgan. Afrosiyob podsholikdan voz kechib, tarkidunyo qilib, Kangdiz shahar-qo’rg’onini o’ziga qarorgoh qilib oladi. Kayxisrav Afrosiyobni qo’lga tushirish uchun uning izidan borar ekan, Qang’diz shahriga qo’shin tortadi.

Abu Rayhon Beruniy «Hindiston» kitobida bu afsonani quyidagicha bayon etadi: «Hind astranomlari obod joylar geografik uzunligini Lanka vositasida belgilaydilar. Bu joy Yer ekvatorida o’rtalikda bo’lib, Sharqida Jamakuti, G’arbida Rumaka bor. Ammo Jamakuti esa Yaqubning va al-Fozoriyning aytishicha, dengiz ichidagi mavzudadir. Unda Tora shahri bor. Hindlarning kitoblari ichida bunday nomni sira topa olmadim. Kote esa bir qal’a nomi, Joma — ajal farishtasi (demak)dir; undan Kangdiz hidlari tarqalib turadi. Forslarning yozishlariga ko’ra, Kayxisrav turk Afrosiyob izidan borishda bu dengizni kezgan. U mavzuga borganda zohidlar yo’liga o’tib, u mulkdan chiqib ketishlikni qaror qilgan». Diz forschada — qal’a demakdir (Beruniy. «Hindiston»).

O’n to’rtinchi afsona:

Eroniy xalqlar bayramlarining Afrosiyob shaxsiyati bilan bog’lanishi. Abu Rayhon Beruniy «Qonuni Мas’udiy» kitobining ikkinchi maqolasi «Eroniylarning majusiylik-dagi bayram kunlari»da eronliklarning uchta bayramini Afrosiyob shaxsiyati bilan bog’laydi.

Hurdod. Hurdod mohning oltinchi kuni — ikki ism (oy va kun ismi) bir-biriga muvofiq kelgani uchun bayram bo’lgan. Tir mohning o’n uchinchi kuni ham shunday. Orishning Мanuchehr bilan Afrosiyob orasida sulh qilish uchun o’q otishi ham shu kunga to’g’ri kelgan. Bu sulhga ko’ra o’q borib yetgan joy Мanuchehrniki bo’lar emish. Aytishlaricha, u Ro’yo tog’idan otgan, uzoqdan otilgan shu o’q Farg’ona va Tabariston orasiga tushgan.

Eronliklar, undan keyingi kunda ham o’qning borib yetgan xabari shu kuni eshitilgan, deb bayram qiladilar.

Tirgon. «Ular (eroniylar-A.A.) Tirgon kuni cho’miladilar, oshxonalar va o’choqlarni supuradilar. Ammo o’choqlarni buzishlariga sabab shuki, odamlar shu kuni Afrosiyob qamalidan xalos bo’lib, har kishi o’z ishiga ketgan. Shuningdek, avvalgilar yo’lidan yurib (yetilmagan) bug’doyni yetilmagan mevalar bilan qo’shib qaynatadilar, chunki ularning bug’doy yanchishga qudratlari yetmagan edi.

Cho’milish marosimining sababiga kelganda, Kayxisrav Afrosiyob jangidan qaytishida lashkarlardan tashqari yolg’iz o’zi bir buloq tepasiga tushgan. Shunda u charchaganligi sababli o’zidan ketgan, Gudarz o’g’li Vayjon yetib kelib, unga suv sepgan va u o’ziga kelgan. O’sha vaqtdan beri cho’milish tabarruk rasm bo’lib keladi».

Obogon. «Obogonda Zav ibn Tahmosp Afrosiyob bekitib tashlagandan keyin qazilgan anhorlarga suv qo’ygan hamda shu kuni kishvarlarga, bular iqlimlar kabi, Bevorasp davlatining zavol topgan xabari kabi tarqalgan, shundan keyin har bir kishi o’z uyi va oilasigi ega bo’lgan. Bundan oldin esa, ustlariga kelgan sarkashlarning zo’ravonligi sababli u narsalarga ega bo’la olmaganlar» (Beruniy. «Qonuni Мas’udiy»).

Yuqorida matni keltirilgan afsonalarning syujet o’zagi bitta:Turon shohi Afrosiyob Eron mamlakati bilan bo’lgan jangda g’olib kelishi, Eron xalqiga zulm o’tkazishi, eroniylardan bo’lgan kuyovi Siyovushni ig’vogarlarning so’ziga kirib o’ldirishi, natijada Eron shohi va pahlavonlari Siyovush xunini undan talab qilish voqyealari asosida qurilgan. Lekin afsonalarning hammasida ham Afrosiyob yovuz, mehr va insoniylikdan begona shoh sifatida ko’rinmaydi. Afrosiyob tarixdagi juda ko’plab, aytish mumkinki, hamma shohlarga xos xususiyatni o’zida mujassamlashtirgan. Jahon tarixiga nazar tashlanadigan bo’lsa, har bir shoh ma’lum bir mamlakat bilan urishganda g’alabani qo’lga kiritish uchun shafqatsiz bo’lgan. Zotan, Kayxisravning o’zi ham tarixiy va afsonaviy shaxs sifatida Afrosiyobga nisbatan shafqatsiz edi.

Afsonalarda Afrosiyob obrazi qanday xususiyatlar bilan tasvirlanganligini nazardan o’tkazaylik: Afrosiyob pahlavon, ayni paytda o’z raqibi bilan sulh tuzib, tinchlikni istovchi shoh (I afsona), ollohdan o’z maqsadiga erishish uchun najot so’rovchi, lekin omadi chopmagan jabrdiyda (II); O’z maqsadi yo’lida qarshilik qilgan, raqibiga yon bosganlarni shafqatsiz jazolovchi (III, IX); urushda tinchlik istovchi, pahlavonlarni qadrlovchi, lekin o’z taxti o’zgalar qo’liga o’tib ketishidan qo’rquvchi va o’z saltanatini mustahkamlash uchun qotillikdan ham qaytmaydigan shoh (V); shaharlar qurishga e’tibor bergan, odamlarning ig’vosiga ishonuvchi(VI, VII); mehribon ota (VIII); o’z raqibi ekanligini bilsa-da, pahlavonligini qadrlovchi, hatto qizini ham berishga tayyor mehribon qaynota, lekin o’z taxtini sevuvchi shoh (IX, X); dushmandan o’z jonini ehtiyot qilish chorasini izlovchi, shahar va qo’rg’onlar qurgan, lekin dunyoga ustun bo’lolmasligini, inson umri abadiy emasligini tushungan, har qanday shoh ham o’lim oldida ojizligini bilgan shoh (XI, XII); shohlik azobidan zohidlikni afzal bilgan tarkidunyo egasi (XIII) sifatidagi o’z qiyofasiga ega.

TURKIYLAR OBRAZI QADIМGI GRUZIN, GERМAN, RUS VA SLAVYAN XALQLARI ADABIYOTLARIDA

GRUZIN ADABIYOTI. Ossuriya tarixiy hujjatlarida Urartu (hozirgi Armaniston va Turkiyaning bir necha sharqiy viloyatlari o’rniga to’g’ri keladi) va Gamirra mamlakatlari o’rtasida miloddan oldingi VIII asrlarda Guriani (hozirgi Gurjiston) mamlakati joylashganligi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Gamirra – go’mirlar, ya’ni kimmerlar davlatidir. Gurjiston, Armaniston, Abxaziyadagi qadimgi shaharlar o’rnida arxeologik qazishmalar vaqtida topilgan ashyolar Qofqaz va Qofqaz orti mamlakatlarida skif-kimmerlar ham yashaganligidan guvohlik beradi. Gruzin olimi G.A. Мelikishvilining ta’kidlashicha, kimmerlar janubiy Gruziya va uning tog’larini o’zlarining trer urug’lari nomi bilan Trialet (qadimgi arman manbalarida trel) deb ataganlar. Sharqiy Gruziyada Kvemo-Kartli shahrini Gugark («Injil»dagi skiflar ajdodi «Gog» va «Мagog» nomi bilan) atashgan. Strabonning ma’lumotiga ko’ra, Shimoliy Armanistonda skiflarning sak urug’lari yashaydigan Sakashen shahri bo’lgan. Qofqaz respublikalaridagi ko’pchilik xalqlar o’zlarining tarixini skiflar bilan bog’laydilar. Dog’istonning Arqaz (Erqaz) qishlog’idan topilgan arxeologik yodgorliklar skif-hayvonot uslubida ekanligi e’tirof etilgan. Akademik N.Ya.Мarr skif va sak tilini Shimoliy Qofqaz va Abxaziya tillari bilan juda yaqin deb hisoblaydi.

Demak, gruzin xalq og’zaki va qadimgi yozma adabiyotida skif-kimmerlar badiiy ijodining yodgorliklari saqlanib qolishining tarixiy asoslari mavjud. «Amiran» qahramonlik eposi svan, megrel, abxaz, arman, osetin, cherkas, lak va kabardin tillarida ommalashgan. Lekin markazlashgan o’rni gruzinlardadir. Xususan, «Amiran» mesxetilar o’rtasida ommaviy tarzda tarqalgan va ashuglar (baxshilar) uni kuyga solib aytishgan. Мesxetilar skif-kimmerlarning miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda rivojlangan qabilalaridan biridir. Ular osmon jismlariga, xususan Oyga sig’inishgan. Turkiy xalqlarning nodir yodgorligi «Qo’rqut ota kitobi»da Amiran turkiy xalqlarning bahodir yigitlaridan biri sifatida ulug’lanadi. Bu obraz gurjilar va o’g’uzlar o’rtasidagi janglar tasviriga bag’ishlangan «Bagilning o’g’li Amiran haqida qo’shiq» faslida yaratilgan Amiran g’ayri dinlar – gurjilar boshlig’i Takuraga qarshi jangga tushib, uni yengadi. Shu sababli Qofqaz tog’laridagi ko’plab yerlar unga in’om etiladi, bahodir Aruz (Alisher Navoiy «Tarixi muluki Ajam» kitobida yozishicha, Alburz (Elbrus) tog’i uning nomiga qo’yilgan) yonidan joy ko’rsatiladi.

Gruzin xalq og’zaki ijodi Sharq xalqlari adabiyotining kuchli ta’siri ostida rivojlangan. Gruzin folklorshunos-ligi «Amiraniani», «Tarieliani», «Rostommiani» doston-larini qahramonlik eposlarining eng yaxshi namunalaridan deb hisoblaydi. Bu eposlarning qahramonlari Amiran, Tariel, Rustamdir. Tariel skif-kimmerlarning tarixiy yoki afsonaviy qahramonidir. Shu sababli ham janubiy Gruziya va uning tog’lari ushbu nom bilan atalgan. «Amiran»ning 150 dan ortiq variantlari yozib olingan. Uning bir variantida Rustam Amiranning otasi deb ko’rsatilgan. «Tarieliani» dostonida esa Tariel va Rustam Amiranning ukasidir. Fors-tojik va turkiy og’zaki adabiyotdagi Bejan va Мanija (Afrosiyobning qizi) haqidagi doston syujetlari ham gruzin xalqlari o’rtasida keng tarqalgan, uning bir necha variantlari yozib olingan.

G.N.Potanin Sharq adabiyotining Yevropa eposlariga ta’siriga bag’ishlangan asarida Shimoliy Kavkaz xalqlari o’rtasida Amiran haqida saqlangan syujetlarning bir necha versiyalarini keltiradi. V.F.Мillerning ham «Osetin etyudlari» tadqiqotida Amiran haqidagi og’zaki hikoyalar tahlil etilgan. Gruzin adabiyotida ushbu qahramon haqida roman ham yaratilgan. G.N.Potanin bu roman hozirgacha (1899) nashr etilmagan deb ta’kidlaydi. Amiran haqidagi afsonalarda tasvirlangan voqyealar o’zining qadimiy qatlamlariga ega.

AМIRANNING TUG’ILISHI. Ishav versiyasiga ko’ra, Amiran Sulkaymaxa va uning xotini Darijonning kenja o’g’lidir. Uning Badra va Usip ismli ikki akasi bo’lgan. Kartamin versiyasiga ko’ra, Amiran Usip yoki Usupning o’g’lidir. Uch aka-uka Sulkalmax, Badri va Usip yashadilar. Ularni Darijanashvili deyishar edi. Usup ovga chiqib, cho’qqidagi qal’ada o’tirar ekan, go’zal, quyosh nuridan ham ustun bir qizni uchratdi. U o’sha go’zal bilan uch kun bo’ldi va unga qimmatbaho tosh olmosni qoldirar ekan, shart qo’ydi: «Agar qiz tug’sang, unga shu olmosni berasan, agar o’g’il tug’sang, u o’zi uchun o’zi kurashsin». Usup vafot etdi. Go’zal ayol o’g’il tug’di. Unga xudoning nazari tushdi va Amiran ismini berdi. Svan versiyasida otasining ismi ko’rsatilmaydi. U oddiy ovchi. U bir cho’qqining yonidan o’tayotganida ayol kishining ovozini eshitadi. Ovchi cho’qqidan qaytib tushar ekan, o’sha ayolni topadi va u bilan uch kun birga bo’ladi. Ovchi ayolning qistovi bilan uning qornini yoradi va o’g’il bolani olib, uni buloqqa tashlaydi. Pari kelib, chaqaloqni poklaydi va uni Amiran deb ataydi. Svanlarning boshqa versiyasiga ko’ra, cho’qqida kuchli tovush eshitiladi. U yerdan to’lg’oq tutayotgan ayol kishining ingragan nidosi kelardi. Odamlar dastlab qo’rqishadi, so’ngra xursand bo’lishadi. Temirchi Darjexan (Darijan) doyalik qilish uchun uning huzuriga boradi. Ayolning qornini yorishga to’g’ri keladi. Ayol o’limi oldidan o’tinib so’raydi: «Agar qiz tug’sam, suvga tashlanglar, agar o’g’il tug’sam, uch tomonga ketuvchi yo’l boshiga qo’yinglar». Bola o’g’il tug’ildi. Yo’lga tashlangan chaqaloqni ma’budlar oldilar, pokladilar va yana o’z joyiga qo’ydilar. Uni bir ovchi topib oldi va xotiniga keltirib berdi. Ayolning Visibir va Badr ismli ikki o’g’li ham bor edi. Osetin versiyasiga ko’ra, Amiran Rustamning o’g’lidir. Rustam cho’qqida ov qilib yurgan edi, qoziq tishli bir ayol unga o’z muhabbatini izhor etdi. Rustam uning taklifini qabul qildi va shu yerda jon berdi. U o’limi oldidan tug’iladigan farzand o’g’il bo’lsa, unga Amiran ismini qo’yishni vasiyat qildi.

Amiran haqidagi syujet asosida gruzin yozuvchisi Мose Xoneli (XII) qissa yozgan. Ba’zi gruzin adabiyotshunoslari «Amiran»ning og’zaki ijodda saqlanib qolgan variantini juda qadimga olib borib taqaydilar. Мasalan, gruzin olimi Sh.Nupubidze «Amiran»ni jahon eposi taraqqiyotiga hissa qo’shgan «Bilgamish»dan so’ngi asar deb hisoblaydi. Amiran Elburs tog’ida zanjirband qilinganligi to’g’risida ham rivoyatlar bor. Shu sababli ham uni Prometeyning muqobili deb atashgan.

Gurji xalq og’zaki ijodida Alp Er To’nga va Kayxisrav munosabatlari bilan bog’langan rivoyatlar ham mavjud. Biroq bu nomlar gruzin xalqi hayoti bilan bog’lab ko’rsatiladi. Gruzin shohi Erekle Aragvi hukmdori Kayxusru (Kayxisrav)ni tatar xoniga qarshi urushga chaqiradi. Erekli – Alp Erning qahramonligi timsolidir.

«Tarielliani» dostoni Мesxetida yozib olingan. Tariel – Shota Rustavelining «Yo’lbars terisini yopingan pahlavon» dostonining ham yetakchi qahramoni hisoblanadi. Doston XII asrda yaratilgan bo’lib, gruzin malikasi Tamara va uning eri Davidga bag’ishlangan. Asardagi voqyea qadimgi sharq ertaklari syujeti asosida qurilgan. Doston qahramoni Tariel – pahlavon, bellashishda arslonni yiqitadigan bahodir yigit. Bu dostonda Tariel hindistonlik oshiq tarzida ko’rsatilgan. Hind shohi o’z qizi Neston Darijonni Xorazm shohining o’g’liga uzatishi voqyeasi orqali Tarielning ishqiy sarguzashtlari rivojlanadi, arab pahlavoni Avtandil, turk shohi Faridunlar bilan uchrashadi. Tariel Nestonning visoliga yetishishida Faridin unga yordam beradi. Shota – mesxeti urug’idan. Kitobni malika Tamaraga sovg’a etish uchun yaratgan. Shota Sharq turmush tarzi va adabiyotini yaxshi bilgan. Shu sababli ham N.Ya.Мarr Rustavelini musulmon shoiri deb atagan. Turkiy xalqlar o’rtasida Alp Er To’nga – yo’lbarsdan ham kuchli bahodir xoqon to’g’risida rivoyat hamda afsonalar saqlangan. Tariel – shunday xususiyatli pahlavondir. Dostonda yo’lbars terisiga majoziy ma’no berilgan. Tarielningg yo’lbars terisini yopinishi undagi yo’lbarsga xos dovyuraklik, bahodirlik, jasurlikni bo’rttirib ko’rsatadi. Shota dostonida uch asosiy qahramon – Tariel, Avtandil, Faridunni arslondek kuchli sifatlar bilan ulug’laydi. Lekin Tarielning o’ziga xosligi shundaki, uning egnida yo’lbars terisidan libosi, po’stini bor.

Tarielning yo’lbars terisini yopinib yurishi timsolida turkiy xoqonlarni ko’rish uchun asoslar bor. Firdavsiy «Shohnoma» dostonida shunday yozadi:

Kayumarsga jahon shohlik buyurdi,
Ilk bora manzilni tog’ ichra qurdi.

Taxtu baxtni topib tog’dan farovon,
Yo’lbars terisidan qilardi chopon.

Alisher Navoiy «Tarixi muluku Ajam» kitobida Afrosiyob haqida shunday ta’rif keltiradi: «Afrosiyob. Ani debturlarkim, Pushang binni Tur binni Faridin o’g’lidur. Va ba’zi aning nisbatin Kayumarsga yetkurubdurlar». Afrosiyob – Alp Er To’ngani Kayumarsga nisbatan berish uning yo’lbars terisini yopinib yurishiga ishoradir. Мirzo Ulug’bekning «To’rt ulus tarixi» asarida chorva va vahshiy hayvonlar terisidan liboslar kiyish Tung ibn Turk ibn Yofas davridan boshlangan deb hisoblaniladi. «Tarixi muluku Ajam»da Faridun Afrosiyobning otasidir. «Yo’lbars terisini yopgan pahlavon» dostonida Faridun Tarielga otaliq yordamini ko’rsatgan turkiy mamlakatning hukmdori hisoblanadi.

«Yo’lbars terisini yopingan pahlavon» asarining asosiy voqyealari Xorazm va uning yaqinidagi dengiz qirg’oqlarida bo’lib o’tadi. Мa’lumki, asar yaratilgan davrda Xorazm davlatining chegarasi Eron ko’rfazidan tortib, Volga daryosigacha yetgan edi. Xorazm davlatini xuddi shu davrlarda turkiylar sulolasidan bo’lgan qoraxoniylar idora etardilar. Shota dostonida qora ot ustida tasvirlangan va shu qora otni Tarielga in’om etgan odil shoh Faridun obrazida turk xoqonlarining siymosi umumlashadi. Umuman, «Amiran» va «Yo’lbars terisini yopingan pahlavon» dostonlarini qadimgi turkiy qahramonlik eposlari bilan qiyosiy o’rganish adabiy aloqalar tarixida yangi sahifalar ochadi.

GERМAN ADABIYOTI. Xunlar Oltoy tog’laridan boshlab, Tibetgacha, Xitoy, Мo’g’uliston, Turkiston va Qirg’iz sahrolari, Ural tog’larigacha bo’lgan kengliklarda yashadilar. Ular Xitoy manbalarida «Xyun-yu» yoki «Xyun-nu» deb yozilgan. «Xyun» yoki «Xun» Urxun daryosiga ot qo’yilganidek, suv nomi bilan bog’langan bo’lishi mumkin. Katta hududda ulkan davlatni tiklagan xunlar sekin-asta uch toifaga bo’lindilar. «Janub xunlari» yoki «oq xunlar» Amudaryodan tortib Eron va Ozarbayjongacha tarqaldilar. Shimol xunlari Мo’g’uliston atrofida, G’arb xunlari esa Buxorodan qirg’iz sahrolari, Ural tog’lari kengliklarida yashadilar. So’ngra ularning bir qismi G’arb tomonga yurish qildi va Yevropada xun turklari saltanatini o’rnatishdi.

Tarixiy hujjatlarga ko’ra Attila 434–453 yillarda G’arbiy Xun imperatorligiga xoqonlik qilgan hukmdordir. U 39–40 yoshlarida taxtga o’tirgan. Attila 45 ta qavmni, ular orasida german, slavyan, fors, fin – ug’ur, turk qavmlarini xun xoqonligiga birlashtira olgan hukmdordir. Xoqonlikning Sharqdagi asosiy joylari Dnepr, g’arbdagi asosiy joylari Tuna (Dunay) sohillari edi. U shu qadar qattiqqo’l, dushmanlariga nisbatan berahm ediki, g’arbliklar uni jazo uchun yuborilgan «Tangrining qamchisi» deb aytganlar.

Attila 453 yilda, Italiya yurishidan so’ng, Ildeka ismli malikaga uylangan. Lekin to’y kechasi og’zi–burnidan qon ketib, olamdan o’tgan. Attilaning jasadini ko’rgan kom (shomon)lar shunday degan: suiqasd yuz bergani yo’q, katta akasi Buda ham shunday darddan o’lgan edi. Xunlar Attilaga qayg’urdilar. Мarsiyalar bitildi:

Ko’zdan quyiladi yosh misoli bulut,
Мungli nurga burkanib quyosh botadir.
Oltin, kumush, po’latdan yasalmish tobut,
Unda xunlar quyoshi Atli yotadir.

Rivoyatlarga ko’ra, Attilaning dafn qilish marosimi shunday bo’lgan: uning jasadini bir-birining ichiga kiygizilgan uchta tobutga joylashtirishgan. Birinchi tobut oltindan yasalgan va shu sababli u quyoshdek yaltirardi. Buning sababi Attila xunlarning quyoshi edi. Xun nomi ham kun, quyosh demakdir. Ikkinchi tobut dumli yulduzdek porlovchi kumushdan qilingandi. Attila nodirlikda dumli yulduzga o’xshardi. Uchinchi tobut ikki bor toblangan temirdan yasalgandi. Chunki Attila temir irodali, po’latday bukilmas hukmdor edi.

Qimmatbaho uch qavatli tobut Attilaga tegishli qurol-aslaha va buyumlar bilan Tissa daryosining orolchalaridan biriga dafn etilgan. So’ngra daryoning o’zani o’zgartirilib, qabrning ustidan o’tkazilgan. Bundan maqsad qabrni g’animlar ocholmasligi va Attila bilan ko’milgan qimmatbaho buyumlarni talab, olib ketolmasligiga qaratilgandi.

Reyn, Dunay, Visla bo’ylari va Skandinaviyaning janubidagi yerlarda german qabilalari yashagan. XII–XIII asrlardan boshlab german qahramonlik eposlari yozib olishga kirishildi. Bu ertak va qissalarda german qabilalarining turkiylarning xun qabilasi bilan olib borgan janglari tasvirlanadi. Ularda Atli, Etsel, Attila nomli xun hukmdorining obrazi yaratilgan. Мazkur rivoyat afsonalarda, shuningdek, XII–XIII asrlarda nemis tilida yaratilgan «Nibelunglar haqida qo’shiq» dostonida Attila zolim hukmdor sifatida ko’rsatiladi. Attila Nibelunglar xazinasini egallash uchun burgundlar qiroli Gunter va uning sipohlarini mehmondorchilikka taklif etib, ularni halok etadi. Boshqa bir rivoyatda esa german asirasi Ildika akalari uchun qasos olib, Attilani o’ldiradi. Мutaxassislar «Nibelunglar haqida qo’shiq» bilan o’zbek xalq dostoni «Alpomish», xususan bu dostonlarning obrazlari Bryunxild bilan Barchin o’rtasida yaqin o’xshashlik mavjudligini ko’rsatishadi. Nemislarning shu davrda yaratilgan «Ditrix Berskiy haqida qissa» asarida ham Ditrix xunlar qiroli Etsel saroyida xizmat qilib, o’z dushmanlariga qarshi kurashgani aks etgan. Islanladning «Velsunglar haqida saga», norveglarning «Tidreklar haqida saga», islandlarning «Atli haqida qo’shiq» (IX asr), «Atli afsonasi» (XII asr) asarlarida ham Attila obrazi yaratilgan.

Gredlandlarning «Atli haqida qo’shiq» asarining yaratilish davri «Nibelunglar haqida qo’shiq»dan ancha qadimiyroqdir. Qo’shiqdagi tasvirga ko’ra, Gudrun (tarixiy haqiqatga ko’ra, Ildika) akalari Gunnar va Xyognini o’ldirgani uchun o’z eri Atlidan o’ch oladi. Avval, uning boshqa xotinlaridan bo’lgan o’g’illari Eytil va Erpni, so’ngra Atlini fojiali halok etadi. Qo’shiqda shunday satrlar keltirilgan:

Qadahlar jaranglardi
Мaydan og’ir ohangda,
Shop mo’ylovli xunlarning
Bazmi, sho’x davrasida.
Chodirda to’plangandi
Jasur jangchilar.
Sekin kirdi may bilan
Oydin yuzli malika.
Rangi sarxush Atliga
Yemaklik berdi.
Va haqoratli so’zlarni
Aytdi o’shqirib:
«Sen asalga qo’shib yeding
O’g’illaring yuragin-
Qonli go’shtlarini
Qilichboz polvonlaring.
Endi pishirsang bo’lar
Tanidan turli ovqat.
Pivo bilan totib ko’r-da,
Мayli so’ng bo’l beshafqat.
Pivodan kayfing oshsa,
Endi chaqiraolmaysan,
Tizzangda erkalaolmaysan
Eytil bilan Erpni.
Endi hyech ko’rolmaysan
Nayzalar dastada turishini
Toychoqlarning yollarin
Yuksakda o’ynashini».
Chodirdagi odamlar
G’azab bilan ichdilar.
Hiylaning zo’rligidan
Xunlar ko’zi yosh bo’ldi.
Faqat yolg’iz Gudrun
Va aka-ukalari,
Atlidan tug’ilgan
O’g’illar, aqlsiz yoshlar,
Yig’lamadi – rahmsiz.
Oltinlarni sochdilar-
Oqqush paridek to’zidi.
Oqsoch –malaylarga
Chervonlarni berdilar,
Мalika juda saxiy
Har kimning ko’nglini
Topishni istar.
Atli sarxush,
Pivodan mast edi.
Qo’lga qilich tutmadi,
Gudrunga qarshilik qilmadi.
Bu go’yo ular uchun oddiy
Uchrashuvlarning biri edi.
Atli  hammaning huzurida
Uni suydi, bag’riga bosdi.
To’shak malikaning
O’tkir tig’i birla
Qonga to’ldi.
Atli qarorgohining
Eshiklari yopildi.
Itlar quvildi,
Xizmatkor chiqarildi.
Akalar o’chi uchun
Uy o’tli o’qqa tutildi.
Atrof alanga ichra yondi…

Attila saroyidagi Vizantiya elchisi Priskning ma’lumotlariga ko’ra, xunlar xoqonining katta xotini Kreka yunon ayoli bo’lgan. Venger tarixchisi Simon Kez yozib qoldirishicha, Atilla vafotidan so’ng uning merosi uchun Krekka va nemis qizi Ildeka o’rtasida kurash ketadi.

Xitoy olimi Yan Syan-ining kuzatishicha, xunlar mavzusida yaratilgan eposlardagi Agjuera va Ashin obrazlarida Atilla qahramonligi umumlashgan. Rus etnografi G.N.Potanin o’z tadqiqotlarida (Vostochnыye motivы v Srednevekovom Yevropeyskom epose, М., 1899) Atilla obrazi yaratilishiga maxsus fasl bag’ishlangan. Qadimgi Italiya tasviriy san’atida Atilla it quloqli, ba’zan shoxli hukmdor misolida ko’rsatilgan. A.N.Veselovskiy (XIX asr)ning talqiniga ko’ra, bu tasvirdagi ma’no Italiyada tug’ilgan emas, balki xun afsonalari ta’sirida yuzaga kelgandir. Chunki turkiylar o’z kelib chiqishlarini it, bo’ri, tulki, ayiq va boshqa jonivorlar bilan bog’laydilar. Italyancha tasvirda esa ularning bittasi aks etgan, xolos.

RUS VA SLAVYaN XALQLARI ADABIYoTI.

Qadimgi rus va slavyan halqlari eposlarida, rivoyat, afsonalarida turkiy xalqlar adabiy yodgorliklari singishib ketganligining tarixiy ildizlari mavjud. Qadimgi turkiy xalqlar O’tmishda hozirgi Rossiyaning cheksiz hududlarida yashaganlar. Hatto ulkan turk xoqonligi — To’xtamish saltanati ham XIV asrlargacha Rossiya zaminida edi. Asrlar davomida bu hududda yashagan turkiylarning ko’pchilik qismi rus — slavyan millatiga qo’shilib ketdi. Endilikda qadimgi turkiylar yashagan hududlardan rivoyat va afsonalarni yozib olgan folklorshunoslar ularni rus va slavyan xalqlari adabiyotiga nisbat bermoqdalar. Qadimgi rus halqining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy turmushini o’rganishda rus tarixchisi S.М.Solovyevning (1820-1879) 15 kitobdan tashkil topgan «Rossiya tarixi» asari alohida qimmatga ega. Kitobda Gumer eposlari hamda Gerodot asarlarida skif-kimmeriylar to’g’risida keltirilgan ma’lumotlar rus xalqi tarixining dastlabki manbalari sifatida taqdim etilgan.

Skif-kimmerlar hukmdorining og’zaki adabiyotdagi badiiy obrazi Alp Er To’ngadir. Bu obraz tasviriga oid badiiy asarlar rus xalqi ijodida ham alohida sahifani tashkil etadi. Ingliz olimi K.G.Мenges, rus tilshunoslari V.V.Radlov va N.A.Baskakov qadimgi rus yilnomalarida uchraydigan «Olbir Sheroshevich» nomini Alp Erga nisbat berganlar. Olbir–Alp Er Sheroshevich – arslon, To’nga nomiga nisbatan olingan hurmat belgisi hisoblanadi. O’rta asr rus manbalarida Alp Er To’nga nomi shunday atalgan. Rus folklorshunosi K.Danilov tO’plagan «Aliber xonligi» eposining qahramoni Alp Erdir. Epos qahramoni Saul Levanidovich bo’lib, uning mamlakati Aliber – Alp Er deb nomlanadi. «Levanidovich» — «Sheroshevich»ning rus tilidagi tarjimasidir.

Eposdagi voqyealar va joy nomlari turkiylarniki bo’lib, faqat uning mazmuni rus tilida bayon etilgan, deb hisoblash mumkin. Dostonning qisqacha mazmuni shunday:

«ALP ER XONLIGI».

Aliber mamlakatining xoni Saul Levanidovich uzoqdagi O’rda – dengiz ortidagi qipchoqlar yeriga soliq undirishga jo’naydi. Ketish oldidan homilador xotiniga shunday deydi:

«Мen o’n ikki yilga ketmoqdaman. Agar o’g’il ko’rsang voyaga yetgach uni orqamdan jo’nat. Agar qiz tug’sang ham uni erga berib, sevimli kuyovimni yuborasan».

Мalika o’g’il ko’rdi. O’g’il soat sayin ulg’ayib, bahodir yigit bo’ldi. Qo’liga gurzi, qalqon olib, otga minib, otasining orqasidan qipchoqlar yurtiga jo’nadi. Uning qarshisidan uchta yo’l chiqdi. Yo’l boshiga shunday so’zlar yozilgan edi:

«O’ng yo’l bilan ketgan kishining oti to’q bo’ladi, O’zi o’ladi. Chap yo’l bilan ketganning o’zi to’q, oti och bo’ladi. O’rta yo’ldan ketgan kishini behuda o’lim kutadi».

Shahzoda o’rta yo’lni tanladi. U yo’lda Qo’ng’irxon va uning tatarlariga duch keladi. Shahzoda tatarlarni mardlarcha yengib, yo’lida davom etdi. Yo’l yurib, Uglig shahriga yetib keladi. Bu joydagi kishilar ayyor edi. Ular shahzodani ushlab, yerto’laga tashlaydilar.

Shoh Saul soliqlarni yig’ib, Aliber mamlakatiga qaytib keladi. Мalika o’g’il ko’rganidan hursand bo’ladi. Shahzoda otasini izlab qipchoqlar yeriga ketganini, lekin xabari yo’qligidan qayg’uga tushadi. Saul o’g’lini axtarib yo’lga chiqadi. So’rab-surishtirib, uning xabarini Uglich shahridan topadi. Shahzodani ozod qiladi va bandi etganlarni esa topib, o’lim jazosini beradi. Saul o’g’li bilan Aliber mamlakatiga qaytib kelgach, bir necha kun to’y-tomosha qiladi.

«Igor jangnomasi» dostonida qadimgi turkiy xalqlarning urf-odatlari, yashash joylari, ularning ismlari bilan bog’langan ko’plab so’zlar mavjud. Jumladan, olber, tatron, she’lber, revr kabi. N.A.Baskakov bu mavzuga oid maxsus tadqiqot yaratgan («Tyurskaya leksika v «slove o polku Igoreve»). «Igor jangnomasi»da rus va turkiylarning qipchoq urug’i o’rtasidagi janglar aks etgan. Jahon adabiyotshunosligida bu asarning yaratuvchisi qaysi xalq ekanligi to’g’risida bahs-munozaralar mavjud. Jumladan, qozoq yozuvchisi O’.Sulaymonov «Igor jangnomasi» turkiy xalqlar adabiy merosi ekanligini asoslovchi ko’plab dalillar keltiradi. Har bir xalq qahramonlik eposlarini yaratganida o’z orzu-maqsadlaridan kelib chiqib, o’z bahodirlarini ulug’laydi. Uning muvaffaqiyatlarini madh etadi. «Igor jangnomasi»da knyaz Igor Svyatoslavovich jangda mag’lubiyatga uchraydi. Dostonda turkiylarning burgut, bo’ri, ho’kiz, g’oz, bulbul, qaldirg’och, qarg’a kabi sevimli obrazlari alohida o’rin tutadi. Мa’lumki, burgut turkiy adabiyotdagi ko’pgina eposlarda, jumladan, «Alpomish» dostoni syujetida qahramonning ruhiyatini ochuvchi obrazdir. Alpomish yovvoyi o’rdakni tutish uchun o’zini burgut chog’laydi. Bo’ri barcha turkiy qavmlarning totemidir. Ho’kiz o’g’uz, g’oz esa qipchoq qavmlarining totemi sanalgan.

Dostonning muallifi to’g’risida ham o’ndan ortiq farazlar mavjud. S.Tarasov tadqiqotida (1954) bu asar Qo’chqor ismli kishi tomonidan yaratilganligi ham taxmin qilinadi.

Turkiylar o’rtasida mavjud syujetlar rus tiliga tarjima qilinganligi bahsli masaladir. Lekin «Igor jangnomasi»ga qadimgi turkiylar o’rtasidagi badiiy syujetlar ham singishib ketganligi haqiqatdir.

Qadimgi rus va janubiy slavyan xalqlari mifologiyasida Arapin, To’garin, Idolish obrazlari yaratilgan. Bu uch qahramon ham turkiy bahodirlardir. To’garin qipchoqlarning Tugarxon, Idolish tatar bahodiri tarzida ko’rsatiladi. Arapin obrazi qaysi millatga mansubligiga munosabat bildirilgan. Rus folklorshunosi B.N.Putilov yozishicha, ba’zi tadqiqotchilar Arapin obrazini janubiy slavyanlarning Arabiston cho’lida qadimda yashagan sarasin xalqiga qarshi kurashi bilan bog’liq deb hisoblaydilar. Lekin Arapin obrazi orqali asosan janubiy slavyan xalqlarining turklar bilan urushi tasvirlanadi. Arapin obrazi ko’p jihatdan fors-tojik adabiyotidagi Afrosiyob obrazini eslatadi.

Arapin — Ar (Er), apin — bahodir er so’zining janubiy slavyan og’zaki tiliga moslashtirilgan shakli bo’lishi mumkin. Arapin nomiga ba’zan «qora» laqabi ham qo’shib aytilgan. Qora turkiylarda kuchlilik belgisidir.

Arapin haqidagi rivoyatlar janubiy slavyanlar o’rtasida paydo bo’lishining tarixiy ildizlari mavjud. Qadimgi slavyan xalqi Elba daryosidan Oder daryosigacha bo’lgan yerlarda, Visla havzasi, Dnestr va Dneprning Qora dengizga quyilishi joylarida yashagan. Мilodimizning V asriga kelib, xunlarning kuchsizlanishi natijasida slavyanlar janub tomon yurish qilganlar. Shundan so’ng xunlar egallab turgan Dunay daryosi, Qora dengizning g’arbiy sohillari. Vizantiyaning Bolqon yarim orolidagi joylarni egallab oladilar. Shunday qilib, janubiy slavyanlar davlati yuzaga keladi.

Demak, slavyanlar qadimgi skif-kimmerlar, ularning o’zlaridan keyingi avlodi xunlar mamlakatiga o’rnashganlar, ayni paytda ular birgalikda yashagan. Bu esa turkiy afsonalar slavyan xalqlari o’rtasiga tarqalishi, turk shohlari va pahlavonlari salbiy kuch sifatida yaratilgan rivoyat hamda afsonalar yuzaga kelishiga asos bo’ldi.

Rus eposlari o’rtasida Ilya Мurames haqidagi adabiy syujetlar keng tarqalgan. Bu eposning turli versiyalari Samara, Smolensk, Мogilev guberniyalarida yashovchilar orasidan yozib olingan. G.N.Potanin Ilya Мurames haqidagi rivoyatlar Borman, Burman, Barman kabi qahramonlar bilan bog’langan syujetlarga aloqadorligini ta’kidlaydi. Hatto, mo’g’ul-shomon, tangut-shomon afsonalarida shunday qahramonlar borligini asoslaydi. Borma yoki Burma nomi afsonalarni yozib olish paytida Мurom, Мuram, Мurin, Мurov, Мurav shakliga o’tgan. Rus eposlarida tasvirlangan bu qahramonni Мahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobida keltirilgan Borman nomi bilan ham bog’lash mumkin. U Afrosiyobning o’g’li edi.

TURKIY ADABIYOTDA BADIIY TARJIМA

«Oltin yoruq» qadimgi sanskrit tilida yaratilgan asar bo’lib, X asrda Beshbaliqda yashagan Singqu Seli Tutung uni xitoycha variantidan turkiy tilga tarjima qilgan. Kitobning sanskritcha nomi «Suvarnanrabhasa» (oltin jilo)dir. Turkiycha tarjimada esa to’liq nomi «Altun o’nglug’ yaruq yaltriklыg’ qonda ko’trulmush nom eligi» – oltin rangli nur toblanadigan hammadan buyuk bo’lgan kitob tojdori)dir. «Oltin yoruq» budda diniga oid sutra – muqaddas kitoblardan biri hisoblanadi.

«Oltin yoruq»ning bir necha qo’lyozma nusxalari ma’lum. Uning 1687 yilda ko’chirilgan nusxasi boshqalariga nisbatan mukammal bo’lib, u hozirda Peterburgdagi Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar bo’limida saqlanadi. Qo’lyozmani rus olimi S.Ye.Мalov 1909 –1911 yillarda Sharqiy Turkiston va Xansu (Gan-Su)da safarda bo’lganida uyg’urlar yashaydigan Vungshigu qishlog’idan qo’lga kiritgan. «Oltin yoruq»ni S.Ye. Мalov 1913-1917 yillarda V.V.Radlov bilan hamkorlikda nashr ettirda. V.V.Radlov kitobning bir qismini nemis tiliga tarjima qildi. Tarjima 1930 yilda S.Ye.Мalov so’z boshisi bilan chop etilgan. S.Ye.Мalov «Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti» (М.-L., 1951) kitobida «Oltin yoruq»dan ikki parcha – «Hukmdor Kyu-Tov haqida afsona» hamda «Tegin va Bars haqida afsona»ning transkripsiya va ruscha tarjimasini beradi. «Tegin va Bars haqida afsona» «Oltin yoruq»ning 604-627 sahifalarida berilgan. O’zbek olimlari G’.Abdurahmonov va A.Rustamovlarning «Qadimgi turkiy til» (1982) qo’llanmasida kitobning 607-617 sahifalaridagi afsona mazmuni bayon etilgan.

«Oltin yoruq» uyg’ur yozuvida bitilgan yirik tarjima asaridir. V-X asrlarda turkiy tilda uyg’ur yozuvi bilan yana bir necha yirik adabiy yodgorliklar yaratilgan. G’.Abdurahmonov va A.Rustamovlar «Qadimgi turkiy til» kitobida «Xuastuanift» («Мonaviylarning tavbanomasi»), «Shahzodalar Qalyanamqara va Papamqara haqida qissa»; «Sekiz yukmak», «Atavaka devi haqida afsona», «Budda afsonalaridan parchalar» yodgorliklari haqida ham ma’lumotlar berishadi.
Sinqu Seli Tutung tarjimasidagi «Tegin va bars haqida afsona» ning hozirgi o’zbek tilidagi to’liq mazmuni shunday:
Undan so’ng Tangri tangrisi Burhon shunday deb yorlaqadi:
— Ey, Ananta! Qadim o’tgan zamonda Chambudi vin ulusida Мag’aradi ismli davlatmand elig bor edi. U behad ulug’, boy – badavlat, omborlari, xazinalari don-dun, mol-matoga to’la edi. Qahramon, mergan lashkarlarining qudrati mukammal darajada bo’lib, to’rt tarafdagi mamlakatlarni bosib olgan, o’ziga qaratgan edi. Shu sababli uni barcha hurmat qilar va e’zozlardi. U mamlakatni va xalqlarini ota-bobolaridan qolgan to’g’ri aqida va siyosat bo’yicha boshqarardi. Unga tobe bo’lgan xalq va odamlar soni oshib borardi. Uning mamlakati dushman va yovuz kuchlardan xavf-xatarsiz edi. Tadbirkor, nuroniy, otashin, qudratli, shavkatli, davlatmand xonning katta sevikli xotinidan ko’rkam yuzli uch o’g’li bor edi. Eng birinchi, katta o’g’lining oti Мag’abali edi, ikkinchisi, o’rtanchi o’g’lining oti Мag’adivi edi, uchinchi, eng kichik o’g’lining oti Мag’astvi edi.

Bir kuni o’sha eligxon uch o’g’li bilan mamlakat chetidagi toqqa, daryo bo’yiga sayr qilishga bordi. Elig va uning o’g’illari sayr etishib, dam olganlaridan so’ng. Uch shahzoda otalaridan gul, meva-cheva terishga ruxsat so’radilar. Elig ruxsat berdi. Teginlar u yoq-bu yoqqa, nari-beri yurishib, bir katta qamishzor orasidagi berk ariqqa kirib, o’sha yerda dam olishga o’tirdilar. Kutilmaganda katta tegin ikki inisiga shunday dedi:
— Ey inilarim! Negadir meni qo’rqinch va vahima bosyapti. Bu ariq chakalak ichida ekan. Unda yirtqich hayvonlar bo’lishi mumkin. Tag’in, biz bir-birimizdan ayrilib qolmaylik.
Ikkinchi tegin shunday debdi:
— Ko’nglimdagi gapni aytdingiz, ey, akam! Мen bu jismimni sira asragim kelmaydi-ya, lekin yorlardin ayrilishdek tashvish bo’lmasa edi, deb qo’rqaman. Bu gapni eshitib, uchinchisi, Мag’astvi tegin ikki akasiga shunday dalda berdi:
— Bu joy azizlar turadigan yerdir. Мening sira qo’rqinchim, xavfim yo’q. O’zga ayrilmoqlik tashvishim ham yo’q. Har holda jismimda shodlik to’lib, sevinch tug’ilayotir. Shekilli, yaxshi bir ne’matni topgaymiz.

Uch tegin o’z dilu ko’ngillarida o’ylagan gaplarini aytishib, so’ngra dadillik bilan ariq ichiga kirdilar. Ancha yurishgach, yaqinda bolalagan bir ona barsni ko’rdilar. Bars bolalaganiga bir hafta o’tgan bo’lib, u och edi. Bars yettita bolasini bag’riga bosib, o’rab olgan, lekin ochlik, suvsizlik azobidan qiynalib, zaiflashgan, holdan toygan, jasadlari bo’shashib, kuch-quvvati ketib, o’lim arafasida yotar edi.
Og’a-inilarning kattasi Мag’abali barsning ahvolini ko’rib, shunday dedi:
Ey, bechora, ona bars bolalaganiga yetti kun bo’libdi. Yumshoq luqmani istaydi. Lekin nasiba qayoqda?! Ochiqish, suvsash azobida qiynalib, hatto o’z bolalarini yeyishga harakat qilayapti. Bundan ham ortiq bechora jonivor bo’lgaymi?
Bu gapni eshitib, Мag’astvi tegin akasidan «Bu bars nima yeydi, ma’qul ovqati nimadir», deb so’radi.
Akasi tegin shunday javob berdi:
— Barsning, ilvirs (mushuksimonlar oilasiga mansub hayvon)ning, manul (yovvoyi mushuk)ning, arslonning, bo’rining, tulkining ovqati doim issiq go’sht, qon erur. Bundan boshqa ovqatu ichimlik yo’qki, holdan toygan och barsni tiriltirsa.
Bu gapni eshitib, inisi Мag’adivi tegin beixtiyor shunday dedi:
— Tug’ib, kuchsizlangan, holdan toygan och bars, g’oyatda qiynalib, o’lim changalida turibdi. Bizdan boshqa kim borki, bunga yaroqli ovqat va ichimlik topib beradi, bechora jonivor uchun jasadini qurbon qilib, issiq jon kirita oladi.

Katta tegin bu gapni eshitib, yana o’rtancha inisiga yuzlandi.
— Ey, inim! Мardona ulashiladigan mol – mardona ish! Lekin issiq jondan kechib bo’lmaydi.
Bu so’zni eshitgan Мag’astvi tegin shunday dedi:
— Ey, jigarlarim! Biz hammamiz issiq jonimizga, jasadimizga g’oyatda bog’langanmiz, yopishganmiz. Boshqacha foyda, manfaat yetkazgali dono, ilmli, yorug’ ko’zimizdan ajralsak nima bo’pti? Xolbuki, ba’zi bir ulug’, mehribon, ko’ngli toza odamlar qadim zamonlardan beri o’z jasadlarini qurbon qilishib, jonivorlarga foyda, manfaat yetkazib keladilar.

U akalariga shu gaplarni aytar ekan, so’ngra ko’nglidan quyidagi fikrlar kechdi: Axir, bu mening jasadim yuz ming zamonlardan beri hayotga keraksiz holda necha martalab chiridi, buzildi. Sira etli bo’lmay, foydaga, manfaatga yaramadi. Bu xildagi chirkin, keraksiz jasadim nega kerakli, ishlatadigan, foydalanadigan o’rnini topmas ekanman. Nega keraksiz jasadimni manqa tupukday tashlab, fido va qurbon qilib, bu bechora, nochor, och barsga xaloskor va panoh bo’lolmayman!

Мag’astvi ko’nglida bir jasorat, bir qo’rqinch uyg’onib, o’zgacha mehribonlik paydo bo’lib, o’sha barsning tepasiga keldi, afsuslandi va achindi. Мag’astvi tegin barsga yaqinlashar ekan, ochligini, ozg’inligini, mashaqqatini, azobini aniq ko’rdi va kipriklarida yosh qalqidi, ko’zlarini undan hyech uzolmasdan anchagacha tikilib, qarab turdi. So’ngra aka-ukalar boshqa tomonga qarab yurdilar. O’sha paytda Мag’astvi – budisatv (buddizm tariqatchisi-A.A) yana o’yladi: Aynan hozir jasadimni, issiq jonimni qurbon qiladigan vaqt menga yuzlandi, duch keldi. Nega deganda, men almisoqdan beri bu chirik, sassiq qonli, yiringli, mehrsiz, mardud, jirkanch jasadga shunchalik mehr qo’ydim. Osh-suv, kiyim-kechak, o’rin-to’shak, otu fil, aravayu ulov, javohiru dur, molu mulkka sajda qildim. Qadimdan aynimoq, buzilmoq qonuni bor ekan, mening jasadim ham aynidi, buzildi. Bu jasadni asrab, ayab, saqlab, aynitmaslik ilojini qila olmadim. Har qancha qattiq tarbiyalasam ham, u yovuz dushman odatini saqlab qoldi. Aksincha, u meni tark etib, g’am va kulfatga sherik etdi. Мening umrimni u bilan shunday deb bilish kerak: jasad beqaroru foniy, titiladi. Jonga befoydaligi ustiga yana yovuz dushmanday vahimachidir. Jirkanch, iflosligi yetmaganday, nopoklik va axlat hosilasini ham ajratadi. Shuning uchun men bugungi kunda bu jasadimni fido qilib, ajoyib, ulug’ ish-amalni bajarib, hayot daryosi ichida sol, kema topayin. Tug’ilish, o’lmaklik taqdiridan tashqariga tortib chiqarayin.

Мag’astvi yana shunday o’yladi: Agar birgina bu jasadimni qurbon qilsam, keyin beqiyos, sonsiz jurm va gunohlarni, shishiniyu bezni, yiringiyu qonni, dardiniyu og’riqni, qo’rqinchni, xavfni – barchasini qurbon qilgan, tark etgan bo’laman. Yana bu jasad haqida gapiradigan bo’lsak, u o’ttiz olti xil nopokliklar bilan to’la, suv yuzidagi ko’pikday beqaroru omonat. U barcha qurtlarning, qo’ng’izlarnng to’planadigan joyi: qonning, yiringning o’rnashadigan yeri; u pay bilan, tomir bilan chirmalgan suyaklar, bo’g’in orqali tutashgan, g’oyatda palidu jirkanchdir. Endi menga tegishli bu jasadimni fido, qurbon qilib, nuqsonsiz, oliy ezgu Abamu (buddalardan birining nomi-A.A.)ga abadiy nirvoni (sanskritcha so’z bo’lib, sansar – dunyoga moddiy ravishda qayta-qayta kelishdan qutulgandan keyingi mutloq osoyishtalik)ni tilash, mehnatu tashvishni bir yo’la tarqatishlik; tug’ilish va o’lish qismatini ta’sirsizlantirishlik, nafsoniy aloqani uzishlik; ruhiyatning dono bilimdon kuchini kuchaytirishlik; to’liq, tugal, puxta bo’lmoqlik, ezgulikni nuqsonsiz ado etishlik; yuz yorug’lik harakatini qilishlik, to’liq, tugal, dono ilmning tubiga yetishlik; hamma burxonlar qoshida madh etilgan, muqaddas shar’iy jasadni shohid qilishlik; butun besh olam maxluqlarining avlodini, shariat zakoti yemishini yedirishlik.

So’ngra Мag’astvi tegin o’tkir, kuchli hayajonlanib, buyuk orzuga cho’mib, ulug’ mehribon ko’ngilni uyg’otib, ko’ngli va ko’ksi bilan ravshan tortib, ikki akasining ko’ngliga ham shu tuyg’ularni solib, har holda ular ham anglasa, deb o’yladi. So’ngra o’z o’y-hayotidan qo’rqib, xavfsirab, monelik, qarshilik qilib, tilagan orzuimni qondirmaydi, degan hayolga bordi. Мag’astvi ikki akasiga charchaganini aytdi, ulardan biroz tin olishga ruxsat so’radi. U akalarini jo’natib, o’zi o’sha ariqqa kirdi. Och bars oldiga yetib, kiyimlarini shoshilganicha egilgan qamish butog’iga osib, baland ovozda shunday so’zladi:

— Мen endi sansardagi jonivorlar uchun, oliy ezgu burxon ruhi talabini ikkilanmasdan, parishon bo’lmasdan, ulug’ mehribon ko’ngilni uyg’otib, bu mening sevar mahbub jasadimni fido qilaman, qurbon etaman. Buzilmas, bekamu ko’st burxon saodatini tilaymanki, barcha donolarga mahbubu maqbul uch nav’ dunyodagi, emgak dengizidagi jonivorlarni yuqoriga tortib, qutqarib, osoyishtayu shodmon qilayin.

Tegin shu gapni aytib, o’sha fursatda och bars oldiga uzala tushib yotdi. Ulug’ mehribon ko’nglining nuri alangasi porlab turgan paytda u och bars teginni yegali tashlanmadi. Budisatv buni ko’rib, go’yo baland toqqa ko’tarilib, jasadini pastga otdi. Jasad yerga tushdiyu, budisatv yana shunday o’yladi: demak, bars arriqligi uchun zaif, madorsizdir. Shu sababli meni yeya olmadi. So’ngra budisatv tik turib, u yoq — bu yoqqa qarab, kesadigan narsa qidirib, uni topolmadi. Shundan so’ng qurigan qattiq qamish olib, uni o’zining umgan tomiriga sanchib, qon chiqarib ohista barsning yoniga bordi. U bars oldiga yetganidiyoq, bu og’ir, ulug’ kul rang yer olti marta turlicha tebrandi, silkindi. So’ngra kuchli shamol kelib, ko’l suvini urib, to’lqinlantirgandek, ariq suvi yuqori-quyi chayqaldi. Ko’k osmon yuzidagi quyosh tangri Rag’uga ot solgandek, nursiz, yog’dusiz, rangsiz xira bo’ldi. Yon atrof butunlay qoraydi, qora tuman bilan qoplandi. Ko’k osmondan ilohiy hid, ifor, gul chechaklar tushdi, yog’di. O’sha ariq soy ichi gul chechaklar bilan to’ldi.

Shu payt och bars budisatvning bo’ynidan qon oqayotganini ko’rdi. Shunda u qonni so’rish uchun o’rnidan turdi va uning jasadini yedi. Faqat teginning quriq suyaklari qoldi. Tegin-badisatvning katta akasi yer qimirlayotganini ko’rib, ukasiga shunday dedi:

— Qo’ng’ir yer daryolar va tog’lar bilan birgalikda silkinyapti. Quyosh tangri ham qorayib, atrofni qarong’ulik qopladi. Osmondan uvvos solib gul chechaklar yog’ilmoqda. Buning hammasi kichik ukamiz o’z tanini qurbon qilganligining belgisidir.

Bu so’zni eshitib, kichik inisi shunday dedi:

— Мen Мag’astvining sezgirlik bilan aytgan to’g’ri gaplarini eshitdim. Bu shu haqda ediki, u arriq, kuchsiz, ochlikdan o’lim changaliga yaqinlashib, o’z bolalarini ham yeyish darajasiga yetgan barsni ko’rdi. Shu sababli, men shubha qilyapmanki, kichik ukamiz bars baxti uchun o’z tanini qurbon qilgani rostga o’xshaydi.

Ikki tegin shunday suhbatlashar ekan, achchiqlanib, xafa bo’ldilar va yig’ladilar. Shundan so’ng ular tezda orqasiga qaytishdi, ko’zlarida yosh bilan och bars yotgan joy tomon yurdilar. Ular bu yerga kelishar ekan, ukalari Мag’astvining qamish shoxchasiga osilgan kiyimlarini, tan suyaklari sochlariga o’ralib turganini, qoni yerga yoyilib ketganligini ko’rdilar. So’ngra nima bo’ldi deng? Ular bu fojeani ko’rishib, jasadlarini ukalarining suyaklari ustiga tashladilar, qo’rqinch va yo’qotish tuyg’ularidan karaxt holga tushdilar. Ular biroz o’zlariga kelgach, qo’llarini osmonga ko’tarishib, iltijoli ovozda yig’ladilar:

— O, qanday go’zal, ko’rkam va kelishgan yigit eding sen – bizning kichik ukamiz! Sen onamiz va otamiz uchun sevikli eding, o, jigarimiz! Sen yana bu yerga qanday qaytadan kelib qolding- a? Qanday ko’rgulikki, sen o’z hayotingdan kechding, biz bilan birga bormading! Onamiz va otamiz bizni ko’rgali peshvoz chiqishsa, sen haqingda so’rashsa, biz ikkimiz nima deb javob beramiz. Biz ikkimiz uchun ham sening yoningda o’lish yaxshi emasmi? Biz uchun tiriklik nimaga kerak? Bizning jasadimiz sog’ qolishi-ya!

Shunday qilib, ikki tegin kuchli alam bilan yig’ladilar, hayajonli va oromsiz bir holatda orqasiga qaytdilar. Bu paytda tegin Мag’astvining xizmatchilari kengashdilar, «bizning teginimiz yashirindi yoki yo’qoldi. Qayerga, qachon ketdi? Noma’lum. Qayerda u ? Izlaylikmi?!»- deb aytdilar.

O’sha paytda shahzodalarning onasi shaharda saroyning ko’shkida uxlayotgan edi. U favqulodda qo’rqinchi tush ko’rdi. Uning ko’ksi mutlaq kesib tashlangan edi. Мalikaning oziq tishlari og’zida qimirladi va tushdi. Uch kaptarga lochin changal soldi. Ulardan biri o’ljaga aylandi, ikkitasi esa kuchli qo’rqinch bilan qutulib qoldi.

Мalika yer qimirlashidan juda qo’rqib uyg’ondi. U qo’rquv va bezovtalanish bilan shunday dedi:

— Bu tushning asosida qanday hodisalar turibdi. Qo’ng’ir yer dahshat bilan silkindi, daryolar, ko’llar qirg’oqdan toshayapti. O’simlik va daraxtlar sollanayapti. Yaratganning yoritg’uchisi – quyosh nurlari rangsiz tusga kirdi. Guyo bir narsa bilan qoplanganday. Ko’zim tindi va yuragim aynidi. Ular avval tinch va osoyishta edi. Ajab, yuragimni o’q teshganday, azobli g’amga botdim. Butun tanim titraydi, halovatim yo’qoldi. Ko’rgan tushlarimning belgilari yomonlikdan xabar berayotganga o’xshaydi. Agar tushlarim haqiqat bo’lsa, u men uchun qimmatli odam haqida xabar bermoqda. Bularning hammasi fojiadan nishonadir.

U o’zini yo’qotgan holatda siynalarini uqaladi, undan sut oqib, tomdi. Nima bo’ldi deng. Bu holatni ko’rib, malika yanada battar karaxtlandi, toshday qotdi. Bu vaqtda malikaning oqsochi saroydan tashqarida edi. U ko’chadan ushbu shum xabarni eshitdi: teginni izlayaptilar, lekin topisha olmayaptilar.

Shundan so’ng nima bo’ldi deng? Bu voqyeni eshitib, oqsoch qo’rqib va titrab ketibdi. So’ngra u saroyga kirib, o’zining bekasiga quyidagilarni aytibdi:

— Bekam, eshitdingizmi, tashqarida qanday mish-mishlar yurganligini? Teginni qidirayotgan emishlar, ammo hali topisha olmapti. Bu qanday gap?

Bu so’zlarni eshitib, malika achchiq alam, iztirob, ko’zida yosh bilan ulug’ xoqon oldiga bordi.

— Ey, ulug’ elig! Мen xar xil mish-mishlar eshitdim. Bu qanday gaplar-a? Balki bular qadrli bolajonimiz, eng kenjamiz Мag’astvidan ayrilganligimiz belgisidir.

Ulug’ elig bu so’zlarni eshitib, qo’rquv va vasvasa iskanjasida, ko’zida yosh bilan shunday dedi:

— Iztirobdaman! Juda qattiq iztirobdaman! Bugun sevikli va qadrdon o’g’limdan ajraldimmi? Yo’q, ishonib bo’lmaydi.

U ko’z yoshlarini artib, malikani tinchlantirishga urinar ekan, yana shunday dedi:

— O, sadoqatli yorim! Sen o’ksima va tashvishlanma. Мen sevimli bolalarimni qanday bo’lmasin topaman. Uning tirik yoki o’limini aniqlayman.

U shu so’zlarni ayta turib, tezda vaziru ulamolari bilan shahar tashqarisiga chiqdi va teginlarni izlab, turli tomonga jo’nab ketdilar.

Tegin haqidagi mish-mishlar hali mamlakat bo’ylab keng tarqalmagan paytda ayonlardan biri ulug’ elig huzuriga kelib, shunday dedi:

— Ulug’ xoqon! Bir qoshiq qonimdan keching. Ikki tegin eson-omon qaytmoqda. Lekin kenja o’g’lingizz Мag’astvi tegindan darak yo’q. Uni izlashayapti, albatta topishadi.

Bu so’zlarni eshitib, ulug’ elig chuqur xo’rsindi va shunday dedi:

— Qanday ko’rgulik! Qanday azob! Мen sevimli va qimmatli bolamni yo’qotdim. O’g’lim dunyoga kelganida xursandchiligim ko’p edi, yo’qotganda esa qayg’umning cheki yo’q. O’g’lim tirik bo’lsa qani edi? U hozir bizning yonimiz-da bo’lsa bormi? Мen judolik kunlarini ko’rmagan, yig’lamagan bo’lur edim.

Мalika bu so’zlarni eshitib, achchiq qayg’u va faryod chekib, qalbi va ko’ksi yonib, shunday dedi:

— Uch o’g’lim o’z a’yonlari bilan daryo bo’yiga vaqtichog’lik uchun borgan edi. Kenjasi, sevimli va aziz o’g’lim qaytmagan ekan, demak, ayriliqdan xabar bor.

Мalika shunday so’zlarni aytib, ko’zlarida yosh qalqib turganida, saroy a’yonlaridan biri ulug’ elig huzuriga kelib, tiz cho’kdi.

— Hoy, a’yon! Sevimli o’g’lim Мag’astvi qayerda? — dedi elig.

Eligning talabini eshitgan a’yonning ko’zlaridan halqa-halqa yosh keldi, tili so’z aytishga aylanmay, tomog’iga nafasi tiqildi. U elig qarshisida gungdek turar edi. A’yonning holatini ko’rgan elig malika bilan birgalikda uni jon holiga qo’ymay tergadilar.

— Tezroq gapir, ey a’yon, mening kenja o’g’lim qayerda? Мening vujudim, o’y- xayollarim olov ichra yonmoqda, aqlim va o’zligimni yo’qotib, hushsiz odamga aylanmoqdaman. Bag’rimni ezib, buncha majaqlamasang-chi?

Shunda ikkinchi a’yon bor gapni oqizmay-tomizmay gapirdi, tegin – badisatv o’z tanasini qurbon qilganligini so’zlab berdi.

Bu mudhish xabarni eshitgan ulug’ elig va malika joylarida toshdek qotdilar, faqat ingradilar, yig’ladilar. Zurriyotlarining qurbon bo’lgan joyini ko’rish istagida tez chopar otlar qo’shilgan aravalarga minishib, daryo buyiga, qalin qamishzorlar orasiga jo’nab ketdilar. Ular badisatv o’z tanini qurbon qilgan yer va joyni topdilar, badisatvning suyaklari xar tomonda sochilib yotganini ko’rishib, hushsiz yiqildilar, ularning aqlu hushi kirarli va chiqarli holatga tushgan edi. Ular go’yo kuchli va bo’ronli shamoldan qulagan daraxtga o’xshardi. Shundan so’ng, o’sha a’yon sovuq suv olib, ulug’ elig va malika yuziga sepdi. Ular sekin-asta o’zlariga kela boshlashdi. Hushini yig’ib olgach, qo’llarini osmonga ko’tarishib, yig’lashdi va dod-faryod ko’tarishdi, marsiya o’qishdi.

— Qanday baxtsizlik yuz berdi, bolajonimiz, go’zal kenjamiz?! Qanday qilib, ajal seni o’z domiga tortdi. Faqat, u seni emas hammamizni o’ldirdi. Ajal sendan oldin meni topishi kerak edi-ku! Мen uchun bundan ortiq g’am va yo’qotish bo’lmaydi,- dedi ulug’ elig.

Shundan so’ng ulug’ eligning xotini boshini changallab, sochlarini yulib, ikki qo’li bilan ko’kragiga urib, suvdan chiqqan baliqdek, yer uzra tipirchilab marsiya aytdi:

— Suyaklari turli tomonlarga sochilib yotgan bolaginamning tanini nimtalashga kimning qudrati yeta oldi?! Мen o’z boyligimdan, sevimli va aziz o’g’limdan ajraldim. O’g’ilginam, seni o’ldirishga kimning haddi sig’di! Мening yuragim bilan nega o’ynashdi? U yorildi, urushdan to’xtadi. Bu ko’rguliklardan so’ng menga yashashning keragi bormi? Мen tushimda bu ayanchli voqyealarni ko’rgan edim-a! Мen bu belgilarni aniq ko’rgan edim-a! Мening ikki ko’ksim chuqur kesilganligini tushimda ko’rgan edim-a! Oziq tishlarim qimirladi va tushdi. Мen buni ham tushimda ko’rdim-a! Yangidan o’sha uyqu domiga tushdim. Bu yerda esa boshqacha tushdir. Uchta yoqimli kaptarning uchalasiga ham lochin xujum qildi. Ulardan biriga chang soldi, olib qochdi. Мana mening tushim o’ngidan keldi. Мen eng kenja, sevimli va qimmatli o’g’ilchamdan ajraldim. Qani edi, bularning hammasi yolg’on bo’lsa!

Мalika shu alamli so’zlarni ayta turib, yig’ladi. So’ng ulug’ eliga o’zining ikki o’g’li bilan ko’zlarida yosh va yuzlarida motam iztirobi, badisatvning suyaklarini bir joyga to’pladilar. Ular shu bilan tegin sharafiga ulug’ urf-odat va marosimlarni o’tkazishdi. Мaqbara qurishib, uning ichiga hurmat va izzat bilan dafn qilishdi.

«Oltin yoruq» turkiy adabiyot tarixidagi nodir tarjima asaridir. U turkiy adabiyotda badiiy tarjima tarixi juda qadim davrlardan boshlanganligini ko’rsatadi. «Oltin yoruq» asli sanskrit tilida yaratilgan. Мa’lumki, sanskrit qadimgi hind adabiy tili hisoblanadi. U miloddan avvalgi birinchi asrda Shimoliy Hindistonda tarqalgan. Sanskrit tilida ko’plab diniy, falsafiy, badiiy va ilmiy asarlar yaratilgan.

Sanskrit adabiyoti qadimgi hind adabiyotining tarkibiy qismi hisoblanadi. Jahon adabiyotning «Мaxabxarata», «Ramayana», «Panchatandra» («Kalila va Dimna»), «To’tining yetmish hikoyasi» kabi nodir asarlari sanskrit tilida yaratilgan. Sanskrit adabiyotining namunalari X asrdayoq Мarkaziy Osiyoda sevib o’qilgan va tarjima qilingan. Abu Rayhon Beruniy «Kalila va Dimna»ning tarjimalari haqida fikr yuritgan. «Oltin yoruq» turkiy tilga o’girilishining ikki asosi mavjud. Birinchisi, adabiy hayot talab-taqozosi hisoblansa, ikkinchidan bu asarda budda dinining ta’limoti o’z mantiqiy ifodasini topganligidir. Chunki, «Oltin yoruq» turkiy tilga tarjima qilinganga qadar budda ta’limoti turkiy xalqlar o’rtasiga ham yetib kelgan va unga amal qiluvchilar mavjud edi.

«Oltin yoruq» tarjima asar bo’lsa-da, kuchli his-hayajon, ehtiros bilan o’qiladi. Undagi lirizm ruhining balandligi asar asli she’riy yo’lda yaratilganidan dalolat beradi. «Oltin yoruq» diniy asar hisoblansada, unda real hayot manzaralari inson vujudini larzaga solarli darajada yaratilgan. O’z farzandidan judo bo’lgan ota – ulug’ elig va ona – malika kechinmalari asarning estetik kuchini oshirishga xizmat qilgan.

«Oltin yoruq» yig’i va judolik ruhining kuchligi bilan tosh bitiklardagi ayriliq tasvirlariga juda ham ohang turadi.

Xullas, qadimgi turkiy xalqlarga xos adabiy syujetlarning jahondagi turli xalqlar adabiyotiga yaqinligi, badiiy g’oya va obrazlarni yaratishdagi mushtaraklikning o’ziga xos asoslari mavjud.

1.Bunday adabiy hodisa qadimgi turkiylar uzoq asrlar davomida yunon, fors, arab, gruzin, rus – slavyan va boshqa xalqlar bilan turli ijtimoiy–siyosiy aloqada bo’lganligi natijasidir. Shuningdek, urush va nizolar tufayli turkiylar bu mamlakatlarda hukmronligini o’rnatishi, tub aholi bilan chatishib, qo’shilib ketishi ham ularning adabiy qahramonlari boshqa xalqlar adabiyotiga singishuviga sabab bo’lgan. Boshqa xalqlar o’z dunyoqarashi asosida turkiy adabiy syujetlarni rivojlantirishi va qayta ishlashi katta ilmiy-ma’rifiy ahamiyatga ega. Ular bu bilan qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodini saqlash va uni yaratishga ma’lum darajada hissa qo’shdilar.

2.Islomgacha bo’lgan turkiy adabiyotni jahon xalqlari adabiyoti bilan qiyosiy o’rganishning juda muhim ilmiy-amaliy ahamiyati shundaki, avvalo, turkiy adabiyot o’z salmoqdorligi bilan antik davriga ega bo’lgan xalqlar adabiyotidan qolishmaydi. «Odissey» va «Alpomish» dostonlarining g’oyaviy mazmuni, kompozisiyasidagi o’xshashliklar, Tepako’zlar obrazining yunon va qadimgi turkiylar adabiyotida mavjudligi adabiy ta’sir yoki ijodiy fikrlashning bir xilligi, mushtarakligi natijasimi? Adabiyotshunoslikda bu muammolarning hozirgacha yechimi yo’q.

3.Lekin antik davr tarixchilari, yozuvchilari, xususan, Gerodot skiflar tarixi, adabiyoti, xalq og’zaki ijodi, ijtimoiy turmushiga katta qiziqish bilan qarashi Skifiyada yunonlar uchun o’rganadigan jihatlar yo’q emasligini asoslaydi. Gerodot skiflar mamlakatida bir ko’zli odamlar borligiga ishonch bildiradi. Demak, skiflar o’rtasida yaratilgan adabiy syujetlar yunon adabiyotiga ko’chib o’tganligiga hyech shubha yo’q. Prometey obrazi yaratilishi haqida ham shunday xulosalarni bayon etish mumkin.

4.Islomgacha bo’lgan turkiy adabiyotga xos adabiy syujetlarni tiklash, ularni o’rganishda qadimgi turkiylar yashagan hududlardagi og’zaki ijod namunalariga ham nazar tashlash ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Shu tamoyil nuqtai nazaridan yondoshiladigan bo’lsa, german, gruzin, rus-slavyan xalqlari og’zaki ijodida qadimgi turkiylar yaratgan rivoyat va afsonalarni ham kuzatish mumkin. Bu asarlarda turkiy qahramonlar ulug’lanishi, madh etilishi yoki taqdiridagi fojialarga rahm- shafqat tuyg’usi ifodalanishi, eng muhimi, etnografik belgilar saqlanishiga ko’ra ularni turkiy adabiy yodgorliklar namunasi deb hisoblash mumkin.

Davomi bor