Байрамхон, Муҳаммад ибн Сайд Алибек (тахм. 1501-1561.1.2) —  Бобурийлар подшоҳлигидаги йирик саркарда ва давлат арбоби, шоир.  Келиб чиқиши қорақуюнли турк бўлмиш отаси Сайд Алибек Мирзо Бобурнинг мулозимларидан бўлган. Онаси Накиби (Нигина) хоним Нақшбандий хожалар авлодидан.

Бобохон Муҳаммад Шариф
МУҲАММАД БАЙРАМХОН — ИШҚ КУЙЧИСИ

   Бобурийлар империясининг улуғ давлат арбоби, моҳир саркарда, дипломат ва шоир Муҳаммад Байрамхон ХХУ1 аср ижтимоий-сиёсий ва адабий-маданий ҳаётида катта роль ўйнаган.У қорақўйинли туркманларининг баҳорли уруғига мансуб Сайф Алибек ва Нигина хонимнинг фарзанди бўлиб, 1505 йилда Ғазнада туғилган. Сайф Алибек  Бобурнинг ишончли кишиларидан бўлиб, Ғазна ҳокими этиб тайинланган. Байрамхон 16 ёшиданоқ Бобур қўшинида хизмат қила бошлайди ва жангларда кўрсатган мардлиги, ғайрат-шижоати, қаҳрамонлиги, ҳарбий маҳорати билан Бобурнинг назарига тушади. Уларнинг яқинлашишида Байрамхонинг шоирлиги ҳам маълум роль ўйнаган, албатта.  Бобурийлар империясининг шаклланиши, оёққа туриши, мустаҳкамланиши ва ривожланишида у катта хизмат қилади.

Байрамхон оддий аскарликдан “хони хонон” рутбасига эришган буюк саркарда бўлган, Ҳумоюннинг маслаҳатчиси, кейинчалик Акбарнинг оталиғи, бош вазир этиб тайинланган. У Ҳумоюннинг синглисининг қизи Салима султон бегимга уйланиб, саройнинг энг яқин кишиларидан бирига айланади. Ҳумоюн (1530-1555) Шершоҳ исёни сабабли мушкул вазиятга тушиб қолганида Байрамхон дипломатлик қобилиятини намойиш қилиб, Эрон шоҳи Таҳмоспдан ёрдам олишга эришади. Айниқса, Акбар (1556-1605) ҳукмронлиги даврида Байрамхоннинг давлат арбоби сифатидаги истеъдоди ёрқин намоён бўлган. У ислоҳотлар ўтказиб, давлат аппаратини бошқаришнинг илғор шакллари ва методларини жорий этади, армияни мустаҳкамлайди, солиқларни камайтиради. Бироқ ҳасадгўй душманлари 1560 йилда уни саройдан узоқлаштиришга муваффақ бўладилар.

Байрамхон ҳаж зиёратига кетаётган вақтда 1561 йил 31 декабрда Гужаротда ўлдирилади.

Муҳаммад Байрамхон давлат ишлари билан ниҳоятда банд бўлишига қарамай ижод қилишга доим вақт топган, мусиқни яхши тушунган, шоирлар, олимлар, хонандаю созандаларга ҳомийлик қилган. Байрамхон ўз даврининг билимли мунаввар кишиларидан бўлган. У 13 тилни, жумладан араб, форс, ҳинд тилларини билган, туркий ва форсийда гўзал шеърлар битган. Буларнинг ҳаммаси саройда ва халқ ўртасида унинг обрў- эътиборини оширган.

Ўз даври ижтимоий -сиёсий ва маданий ҳаётида ана шундай катта роль ўйнаган Байрамхоннинг ҳаёти ва ижоди ўша замонлардан то ҳозирггача тадқиқотчилар диққатини жалб қилиб келади. Гулбаданбегимнинг “Ҳумоюннома”, Муҳаммад Қосим Фариштанинг 1606 йилда ёзилган “Тарихи Фаришта” асарларида, ҳинд олими Рам Кишар Пандининг  1990 йилда инглиз тилида ёзилган “Муҳаммад Байрамхон туркманнинг ҳаёти ва қаҳрамонликлари” монографиясида, ҳинд тарихчилари Жавҳар Офтобчи, Боязид Баят, Абдулбоқи Нахаванди, Кевал Рам ва бошқаларнинг асарларида Байрамхоннинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида қизиқарли маълумотлар бор. Ўтган асрда ва ҳозирги вақтда унинг ҳаёти ва ижоди бутун дунё олимлари томонидан жиддий ўрганилди ва ўрганилмоқда. Инглиз  шарқшуноси Денис Росс 1910 йилда Калкуттада Байрамхоннинг 2000 байтини,покистонлик олим Маҳмуд Ҳасан Сиддиқий 1971 йилда Карачида унинг шеърларини чоп эттирди. Таниқли олима Суйима Ғаниева Ўзбекистонда биринчи бўлиб 1988 йилда Байрамхоннинг 38 ғазали, 10 рубоийси, 5 фардини “Асрлар нидоси” тўпламида эълон  қилди. Истеъдодли олим ва таржимон Эргаш Очилов Байрамхоннинг 20 та рубоийсини форсчадан таржима қилиб, 2009 йилда “Минг бир рубоий” тўпламида нашр эттирди.

Шоир ижоди Ҳаким Али Кавсар Чандпури (Ҳиндистон), Ғазанфар Алиев (Озарбойжон),М. Кўсаев, Р.Алиев, Б.Охундов (Туркманистон), Мунаввар Текжан (Туркия) каби олимларнинг китоблари ва мақолаларида тадқиқ этилган. Муҳаммад Байрамхон ижоди Ўзбекистонда нисбатан камроқ ўрганилган. Ўзбек олимларидан Б.Валихўжаев, Н.Комилов мақолаларида Байрамхон ва ижоди ҳақида айрим маълумотлар берилган. Таниқли ўзбек ёзувчиси Пиримқул Қодировнинг “Авлодлар довони” романида Байрамхон образи яратилган.

Табиийки, туркман олимлари ва тадқиқотчилари Байрамхон ижодий меросини оммалаштириш ва тадқиқ этишда алоҳида ғайрат қилишмоқда. Байрамхоннинг сайланма асарлари дастлаб “Туркманистон” нашриёти томонидан 1971 йилда (муҳаррирлар Б.Охундов ва Б.Кўсаев, Р.Алиев сўзбоши), сўнг девони “Bayram Han. Türkmen diwany” (нашрга тайёрловчи Н.Мамметсеидова, муҳаррир филология фанлари доктори А.Аширов) номи остида 2000 йилда “ТМҚИ” нашриёти томонидан нашр этилди. 2009 йилнинг 17-19 июнида Ашхабодда “Байрамхон ва мўғул империяси” халқаро илмий конференцияси ўтказилди.(Афсуски, Бобурийлар империяси жаҳон илмий жамоатчилиги томонидан ҳануз “Мўғуллар империяси” номи билан аталиб келинмоқда). Анжуманда Ҳиндистон, Покистон, Эрон, Афғонистон, араб ўлкалари, АҚШ, Буюк Британия, Россия, Туркия, Беларус,Чехия, Корея, Қозоғистон, Қирғистон, Ўзбекистон ва бошқа мамлакатларнинг олимлари қатнашиб, мазмундор маърузалар ўқишди, Байрамхон ижодининг жаҳоншумул аҳамиятга эга эканлигини таъкидлашди.

Маълумки, Байрамхоннинг ижодий меросидан бизга туркий тилда 718 мисра, форс тилида 1216 мисра шеър етиб келган. Байрамхон мумтоз адабиётнинг ғазал, рубоий, қасида, фард, қитъа сингари турли жанрларида асарлар ёзган. Байрамхон асарларида унинг ғоявий-ахлоқий қарашлари ёрқин акс этган. Ишқ, Эзгулик, Гўзаллик, Адолат ва Ҳақиқат Байрамхон ижодининг ўзагини ташкил этади.Шоир ишқ-муҳаббатни куйлар экан, инсонни шарафлайди, унинг қадр-қимматини ҳар нарсадан юксак қўяди, инсондаги инсонийликни емирадиган иллатларни, мураккаб замонасининг қусур ва камчиликларини қоралайди. Севги инсонни улуғлайдиган энг яхши фазилатлардандир. Севги туфайли инсон ҳаёти маъно-мазмун касб этади, севувчи инсон доим яхшилик, эзгуликка интилади,унинг учун ҳаёт гўзал, у бошқаларга фидойи, мунофиқлик, хиёнат, худбинлик унга ёт. Бошқа классик шоирларда бўлгани каби, Байрамхоннинг лирик қаҳрамони ҳам барча ёмонликларни, жабу жафоларни ўзига раво кўради, ёрни эса барча эзгуликлар, энг гўзал нарсаларга муносиб деб ҳисоблайди:

Ҳар жафо бўлса мен бетобға бўлсин насиб,
Йўқ турур тоби жафо хуршиди тобоним сенга.

Байрамхон шеърияти, Лутфий, Навоий, Бобур шеърияти сингари, бетакрор образлар,тимсоллар, метафораларга бой. Чунончи, Байрамхоннинг лирик қаҳрамони учун ёр “кўнгил мулкида султон”, “дардима дармон”, “хусрави хубон”, “шўхи ситамкор”, ёрнинг кўзлари “оламни қатл айлаган жаллод”, “сайёд”, бу кўзлар агар хоҳласа “кўнгулни қайғудин озод” эта олади ёки “байрамни ғам қилади”, ёр “сарв”, “ғунчаи хандон”, унинг сочлари ошиқни беқарор қилади, бу сочлар ҳаяжону эҳтирос тўри ва ҳоказо. Бу образлар, ўхшатишлар ёрнинг жамолини яққол тасаввур қилишга ёрдам бергани сингари, унинг характерини, хулқ-атворини очишга ҳам ёрдам беради. Ишқ-муҳаббатни садоқат, меҳр-мурувват, ростгўйликдан айро тасаввур қилиб бўлмайди:

Эй жафожў ғайр бирла ошнолиқ қилмағил,
Ошно бўлган ёронлардан жудолиқ қилмағил.

Ошнолиғ яхшидир, лекин ёмондир эл тили,
Тилға тушган халқ бирла ошнолиғ қилмағил.

Беадолиқдир вафо тарк айламак ҳусн аҳлиға,
Бевафолиғ таркин айла, беадолиқ қилмағил.

“Эй сарв”, “Ҳар неча”, “Яна кўзи” ғазаллари бу мисраларнинг мантиқий давомидир.
Бу ғазалларда шоир ёрга мурожаат этиб,ёзади: “Тенгри учунки, ҳамдами ағёр бўлмағил”, “Cен бир сари бу нав дилозор бўлмағил”, “Ишқ аҳли бўлмайин ишқингда содиқ бўлмасам”, “Ваъдага вафо қилурдин хушондурур кўнглум” ва ҳоказо.

Байрамхоннинг севги лирикасида ошиқ, ёр образлари билан бирга рақиб, ағёр образини ҳам учратиш мумкин. Бундай шеърларда шикоят, ғам, алам мотивлари устунлик қилади. Ошиқ севгилисини ҳар қанча улуғламасин, нақадар садоқатли, сабр-тоқатли бўлмасин, ёр ҳар доим ҳам унга мурувват кўрсатавермайди, гоҳо рақибни афзал кўради:

Нигоро, бир йўли мен зордин безорлиқ қилма,
Мени маҳрум этиб, ағёр бирла ёрлиқ қилма.

Кўнгул бердим сенга дилдор деб тенгри учун, эй гул,
Менинг кўнглум олиб ағёрга дилдорлиқ қилма.

Ёки:

Хуш улким, сарви нозим раҳм қилғай бенаволарға,
Нечукким, подшоҳлар марҳамат айлар гадоларға.

Ёки:

Мен эрдим маҳраму ағёр маҳрум эрдилар жоно,
Бўлуб ағёр маҳрам, мен не деб маҳрум бўлғаймен.

Ёки:

Йўқтурур олам аро ишқ аҳлидек бадном эл,
Ком топмай дўстдин, халқ аро душманком эл.

Мазкур мисраларда, гарчи ишқ ҳақида сўз бораётган бўлса-да, ижтимоий оҳанг яққол сезилиб турибди. Зотан чархи кажрафторнинг ишлари шундайки, киши халқ ва мамлакат йўлида, “тенгри учун” қанчалик буюк хизмат қилган бўлса-да, садоқат ҳам,хизматлар ҳам унутилиши, ўзи четлаштирилиши мумкин. Байрамхон ҳаётида ҳам шундай воқеалар бўлган. Саройдаги ҳасадгўй душманлар, ағёрларнинг фитналари оқибатида у умрининг охирида Акбар саройидан четлаштирилган, маҳрум “ағёр маҳрам”га, у эса “маҳрум”га айланган. Бу адолатдан эмас. Шунинг учун ҳам шоир шикоят қилади, подшоҳдан марҳамат кутади. Ҳар қандай сабр-тоқатнинг, фидойиликнинг ҳам чегараси бор. Агар ёр хиёнаткор, мурувватсиз бўлса, ялиниш, оҳ-воҳ уриб, кўз ёши тўкиш, ўз қадр-қимматини, ғурурини ерга уришнинг ҳеч бир маъноси йўқ.

Байрамхон ижодининг характерли хусусияти унинг тасаввуф таълимоти билан чамбарчас боғлиқ эканлигидадир. Бошқача бўлиши ҳам мумкин эмас эди.Зотан, аввало, классик адабиётимиз азалдан тасаввуф билан узвий боғлиқ ҳолда ривожланган. Бу адабий анъана Байрамхон ижодига таъсир ўтказмай қолмасди, албатта. Қолаверса, унинг  мурувватпеша ҳукмдори, валинеъмати Бобур нақшбандия тариқатига ихлос қўйган кишилардан эди. Бинобарин, Ҳиндистонда нақшбандия таълимотининг таъсири кучли бўлган. Акбар даврига келиб, Ҳиндистонда чиштия тариқати кенг ёйилган.Чунки бу тариқат таълимоти ҳундуизмнинг айрим элементларини қабул қилган ва анча-мунча ҳиндлар ҳам шу тариқатга кирган. Акбар давлат бирлигини барқарор этиш, кўп миллатли халқини жипслаштириш учун чиштийлар пири Шайх Салим Чиштийни устоз сифатида саройига жалб этган. Ҳукмдорларнинг тасаввуфга бўлган муносабати ҳам Байрамхон дунёқарашига таъсир ўтказган. Байрамхоннинг тасаввуф адабиёти формалари, техникаси, образлари, тимсолларидан унумли фойдаланиши унинг шеърияти бадиий жиҳатдан юксак  бўлишига хизмат қилган.

Маълумки, Ишқ, Ҳақиқат, Гўзаллик тасаввуф таълимотининг ўзак тушунчаларидан. Улар инсонни камолотга етказиш воситаси ҳисобланади. Байрамхоннинг лирик қаҳрамони учун ишқи илоҳий, ҳақиқат ва гўзаллик ҳар нарсадан устун эканлиги бежиз эмас. “Эй бехабарим…” ғазалида шоир ёзади:

Сендин хабарим бўлғали ҳаққоки ўзимдин,
Йўқдир хабарим, хоҳ инон, хоҳ инонма.

Йўқ сенча киши севгулик эл ичраки, йўқтур
Сендек севарим, хоҳ инон, хоҳ инонма.

Байрамхон шеърларида гоҳида илоҳий ишқ ва ҳаётий ишқ чатишиб, қўшилиб кетадики, уларни фарқлаш ниҳоятда мушкул. Бироқ ҳар икки ҳолда ҳам поклик, маънавий юксаклик, бир сўз билан айтганда, камолотга чорлаш шоирнинг асосий мақсади бўлиб қолаверади. Қуйидаги рубоийларда (форсийдан Эргаш Очилов таржимаси) буни  яққол кўриш мумкин:

Чеҳранг поклик кўзгусидир – кўрсам эдим,
Жо унда бутун шуълаю нур — кўрсам эдим.
Сен мисли қуёшсан бу булутли кунда,
Борми сира чорасики, бир кўрсам эдим.

Эй табъи латифу кўнгли поксан шу қадар,
Ишқ аҳли таянчисану арбоби назар.
Юзимдан агар ҳузур нурини тиласанг,
Ҳижрон тоғини тез ўртадан айла бадар.

Ошиқ эли эшигинг гадоси, эй ёр,
Ҳар лаҳза ширин лабинг фидоси, эй ёр.
Парвона каби чарх уриб атрофингда,
Юзинг шамининг барча адоси, эй ёр.

Байрамхон ҳаётга гўзаллик нуқтаи назаридан қарайди, инсонни ёмон иллату қусурлардан холи, мукаммал кўргиси келади.Гўзалликни севиш покликни севиш демакдир. Пок бўлиш учун инсон нафси аммора тўридан озод бўлмоғи, иккиюзламачилик, мунофиқлик, очкўзлик, ҳасад каби иллатлардан ўзини асрамоғи даркор.

Шоир ўз рубоийларида Аллоҳни васф этиб, “кўйинг сени Каъбаи саодат бизга”, “юзинг сени қиблаи ибодат бизга”, ўзинг “гўзал, кўркамсан” деб ёзади. Бироқ Байрамхон фақат тоат-ибодат билан шуғулланишга, таркидунёчиликкка чақирмайди. Унинг Аллоҳни чин юракдан севишга даъвати замирида олий маънавий қадриятлар, ҳақиқат ва адолатга чақириқ ётади. Фақат тоат-ибодат билан Ҳақиқат, Адолат ва Гўзалликни қарор топтиришмумкин бўлганида ер юзида аллақачон жаннат барқарор бўлган бўлурди. Бунинг учун  тоат-ибодат билан бирга жидду жаҳд, курашиш, меҳнат қилиш керак.

Байрамхон шеъриятида май образи ҳам ишқи илоҳий, Яратганга муҳаббат тимсоли бўлиб хизмат қилади. Май шоир учун ичкиликбозлик, кайф қилиш эмас, балки оби ҳаёт,Аллоҳни билиш, севиш воситасидир. Гўзаллик,адолат ва яхшиликка интилган, ишқ йўлидан юрган, турли иллатлар, нафси аммора хуружларидан қутулган инсонгина ишқи  илоҳийга эришиб, “масти лояқил” бўлади.

Масти лояқил бўлур эрмиш тамоми умрида,
Бедиликим, журъае нўш этса дилдор илкидин.
Ваҳ, нечук мен маст ўлмайин, эй дўстлар,
Ким, ичибман майлар ул шўхи жафокор илкидин.

Байрамхоннинг форс тилида битган рубоийларида ҳам май — илоҳий ишқ тимсолига бағишланган гўзал мисраларни учратиш мумкин.Чунончи, шоир ёзади (форсийдан Э.Очилов таржимаси):

Майдан тила бу жаҳон қувончин зинҳор,
Май дейди жаҳонда ҳар масту ҳушёр.
Май бўлмаса гар яратилиш воситаси,
Май нега азал куни деди: “Ё Жаббор!”

Байрамхон асарлари дунё муаммоларини Адолат, Гўзаллик ва Эзгулик асосида ҳал қилишга чорлайди, инсоннинг камолотга эришишида айни Ишқ асосий роль ўйнашига ишонтиради.
Шоир ўз ғоявий-маърифий қарашларини бадиий ифодалашда мумтоз адабиётимизнинг талмеҳ, тазод, таносиб,тарде, тасбе, тасдир, муболаға, ўхшатиш (ташбеҳ) каби анъанавий санъатларидан моҳирона фойдаланган.Чунончи, шоир ғазалларида Масиҳ, Мусо, Хизр, Лайли, Мажнун, Вомиқ, Узро, Сулаймон, Яқуб, Жамшид, Хусрав, Искандар, Рустам каби тарихий ёки афсонавий шахс исмлари талмеҳ сифатида қўлланган ва бу ўртага ташланаётган маъно-мазмунни янада теранроқ англашга ёрдам берган. Ўхшатиш санъати шоир ижодида жуда бисёр. Ёр жамоли тавсифида юқорида келтирилган мисолларни эслаш кифоя. “Ёрсиз жонимни…” ғазалидаги “Кўкраким чоку юрак юз пора, бағрим қон эмиш” мисрасидаги “кўкраким”, “юрак”, “бағрим” сўзлари мантиқан бир-бирига боғлиқ бўлгани учун таносиб санъатига мисол бўла олади. “Хуш улким…” ғазалидаги:

Балолардур манга ул кўз била зулфу қаду кокил,
Балолиғ кўз эрдиким, учрадим мундоғ балоларға

байтида биринчи мисранинг биринчи сўзи “балолар” иккинчи мисра охирида такрорланган, яъни шоир бу ўринда тасдир санъатини ишлатган. Бунинг акси, яъни тасбе санъатини “Жон топти…” ғазалининг:

Қилсанг жамоли шоҳиди ғайби кўрарга жаҳд,
Жаҳд ила мунқатеъ бўлакўр жоҳу молдин

байтида кўриш мумкин. “Фиғонки, ёр…” ғазалининг:

Кичик ёшида гирифторлар ғамин не билур,
Ки, ҳеч ғамға гирифтор бўлмади ҳаргиз

байтида тарде акс, яъни сўзларнинг биринчи мисрадаги жойлашиш тартиби иккинчи мисрада алмашиши санъати намунасига дуч келамиз.Бу байтнинг биринчи мисрасидаги “гирифторлар ғами”, иккинчи мисрасида “ғамға гирифтор” шаклида ўрин алмашган.

Байрамхон ғазалларини ўқир экансиз, Мавлоно Лутфий,Атоий, Алишер Навоий шеърияти унинг ижодига баракали таъсир ўтказганига гувоҳ бўласиз. Хусусан, Байрамхон Навоийнинг ва бошқа устозларнинг кўпгина радифларини ижодий қўллаган, тимсоллари, образларидан фойдаланган. Ҳатто баъзан Байрамхон буюк устознинг айрим  фикрларини айнан олган ҳоллар ҳам учрайди. Масалан, “Чун айлама…” ғазалидаги “Оламда яхшилик била ҳар ким чиқарса от” мисраси Навоийнинг айни мазмундаги машҳур мисрасини эсга солади. Лекин, асос эътибори билан олганда, Байрамхон ижодида тақлид ёки такрор ниҳоятда кам учрайди. У устозлар ижодидан илҳомланиб, оригинал, теша тегмаган образлар яратди. Байрамхон Лутфийнинг “Хоҳ инон, хоҳ инонма”  радифли ғазалидан таъсирланиб, унга назира боғлаган. Лутфийда:

Сенсан севарим, хоҳ инон, хоҳ инонма,
Қондир жигарим, хоҳ инон, хоҳ инонма.

Байрамхонда:

Эй бехабарим, хоҳ инон, хоҳ инонма,
Куйди жигарим, хоҳ инон, хоҳ инонма.

Кўриниб турганидек, Байрамхон Лутфий ғазалининг иккинчи мисрасини бироз ўзгартириб олган. Кейинги мисралар бўлса оригинал. Фақат қофия ва радифда ўхшашлик бор, холос. Байрамхоннинг бу ғазали унинг маҳоратидан далолат берувчи шеърлардандир. Шеърда ҳам радиф, ҳам ички қофия муваффақиятли қўлланган. Ички қофия бўлиб келган бехабарим, жигарим, гузарим,фитнагарим, назарим, хабарим, севарим, саҳарим сўзлари  оҳангдошлик касб этиб, ғазалнинг бадиий савиясини оширган.Шунингдек, бу ерда, худди Лутфийда бўлгани сингани, тазод санъати (хоҳ инон, хоҳ инонма) муваффақиятли қўлланган. Кейинчалик Машраб ҳам шу радифни қўллаб, гўзал ғазал яратган.Фақат Машраб “хоҳ инон, хоҳ инонма” радифини “хоҳи инон, хоҳи инонма” тарзида  ишлатганки, бу шеърга алоҳида жозибадорлик бағишлаган. Лутфий ва Байрамхон ғазалида “хоҳ” сўзи “ё, ёки” маъносида келса, Машраб ғазалида “хоҳи” форсча “хостан” (хоҳламоқ) сўзининг шарт майлидаги шаклида, яъни “хоҳласанг”, “истасанг” маъносида ишлатилган. Машраб ғазалида бу сўзнинг қайси маънода келганлигини ўз вақтида таниқли ўзбек олимлари Бегали Қосимов, Нусратулло Жумаев, Султонмурод Олимлар изоҳлаб ўтишган.

Байрамхон ғазалидаги “Сендин хабарим бўлғали, ҳаққоки, ўзимдин йўқдур хабарим…” байти ҳам диққатга сазовор. Бу ўринда муболаға кўзга ташланади. Ёр ошиқни шу даража ошуфта қилганки, илгари, ундан бехабар вақтида туппа-тузук юрган одамёрни кўргач, ирода-ихтиёри қўлдан кетиб, ҳатто ўзини таний олмайдиган даражага келиб қолган. Буларнинг ҳаммаси ёр жамолини янада равшанроқ тасаввур қилишга ёрдам беради.

Шоирнинг бошқа бир қанча ғазалларида ҳам ички ва ташқи қофия, сўзларни такрор ишлатиш усуллари самарали натижалар берган. Сўзлар гоҳ сатр бошида, гоҳ ўртасида, гоҳ охирида такрор ишлатилган. Масалан, “Жони шириним…” ғазалида “жон” сўзи сатр боши ва ўртасида, “Неча ҳижрон…” ғазалида “неча” сўзи сатр бошида такрор ишлатилиб, оҳангдорликни ошириб, маънони кучайтирган.

Байрамхоннинг туркий девонидаги асарлар тили содда, равон, ширали, жозибадор. Байрамхон туркий девонига кирган шеърларини Навоий, Бобурлар тилида ёзган. Шоир турк тилнинг бой имкониятларидан моҳирона фойдаланган.Ҳозирги ўзбек ўқувчиси унинг шеърларини бемалол тушунади.

Муҳаммад Байрамхоннинг ғоявий-ахлоқий қарашлари ҳозирги вақтда ҳам замондошларимизни юксак маънавий идеаллар руҳида тарбиялашга хизмат қилади. Байрамхоннинг ижоди турк, туркман, ўзбек, форс, ҳинд халқларига, Адолат, Гўзаллик ва Эзгулик идеалларини эъзозлайдиган барча кишиларга бирдай қадрлидир.

АДАБИЁТ

Bayram Han. Türkmen diwany. Aşgabat,2000.
Асрлар нидоси (Ўзбек адабиётидан намуналар). Т., 1982.
Минг бир рубоий. Т., 2009.
Bayram Han we mogollar şadöwletı.Халқаро илмий конференция материаллари,Ашхабод,2009.
Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, 10 -jild.Ankara,1998.

 

Муҳаммад БАЙРАМХОН
ШЕЪРИЙ  АСАРЛАРИДАН

ҒАЗАЛЛАР

* * *

Етмасун осеби таб сарви хиромоним санга,
Эсмасун боди хазон гулбарги хандоним санга.

Бошингга эврулса жони нотавоним не ажаб,
Чун тилайдур садқа бўлмоқ нотавон жоним санга.

Йўқтурур, биллаҳ, малолинг эшитурга тоқатим,
Етмасун ногаҳ малолангиз афғоним санга.

То сени бетоб эшиттим бас паришон ҳолмен,
Ваҳки, зоҳир бўлмади ҳоли паришоним санга.

Ҳар жафо бўлса мени бетобға бўлсун насиб,’
Йўқтурур тоби жафо хуршиди тобоним санга.

Лабларинг васфида Байрам шеъридур оби ҳаёт,
Сиҳҳати берсун илоҳи оби ҳайвоним санга.

* * *

Фиғонки, ёр манга ёр бўлмади ҳаргиз,
Аниси хотири афгор бўлмади ҳаргиз.

Кичик ёшида гирифторлар ғамин не билур
Ки, ҳеч ғамға гирифтор бўлмади ҳаргиз.

Не айб фориғ агар бўлса зорлар ғамидин,
Биров фироқида чун зор бўлмади ҳаргиз.

Манга мухолифат изҳори қилмаким, мендин,
Бажуз мувофиқат изҳор бўлмади ҳаргиз.

Не умрдур буки Байрам жафо чекиб умре,
Иноятингға сазовор бўлмади ҳаргиз.

* * *

Эй кўнгул, муждаким, ул сарви хиромон келадур,
Янги бошдин тани афсурдам аро жон келадур.

Яна кўзум учадур шодлиғ ашкини тўкуб,
Магар ул мардумаки дийдаи гирён келадур…

Яна тан шаҳрида ойини ажабдурки, бу кун,
Улки бор эрди кўнгул мулкида султон келадур.

Гарчи кўп дард чекиб ўлгани етдим ғамидин,
Шукрлиллаҳки, бори дардима дармон келадур.

Сийна хилватгаҳини холи этинг, жону кўнгул
Ки, бу манзилға букун ўзгача меҳмон келадур.

Кўзларим ҳар нафасе телмурадур йўлға боқкб,
То хабар келдиким, ул хусрави хубон келадур.

Лек толеъ йўқидин ҳар нечаким пайки сабо
Югуруб, мужда бериб чин деса, ёлғон келадур.

Байрамо, солма кўнгул ҳажри паришонлиғиднн,
Билки, жамъияти дилҳойи паришон келадур.

* * *

Ёшил либос аро ул сарви гулузорни кўр,
Кўнгул очилғудек ул дилкушо баҳорни кўр.

Либосин этти ёшил сарви лоларухсорим,
Баҳор мавсумида турфа лолазории кўр.

Гул узра сунбули сероб кўрмаган бўлсанг,
Юзида тер ичида зулфи мушкборни кўр.

Гаҳи қарор топар беқарор ишқ, вале .
Қарор топмади ҳаргиз бу беқарорни кўр.

Агарчи зору гирифтор кўптурур, Байрам,
Ажаб балоға гирифтордур бу зорни кўр.

* * *

Сарвеки, лутф боғида нозук ниҳоли бор,
Нозук ниҳолининг не бало эътидоли бор.

Қадди била белини тахайюл қилур кўнгул,
Нозук хаёли бор уни, нозук хаёли бор.

Гулнингки, юз тажаммули бор ҳусн боғида,
Ул гулни кўргали юзидин инфиоли бор.

Дедимки, «Бизга боқмоғининг эҳтимоли йўқ»,
Боқиб табассум айладиким: «Эҳтимоли бор».

Байрамки, хурдабинлиғ аро мўшикоф эрур,
Оғзи била бели сўзида қийлу қоли бор.

* * *

Ёрсиз жонимни олғон меҳнати ҳижрон эмиш,
Меҳнати ҳижрон демангларким, балойи жон эмиш.

Ханжаринг шавқи, юзунг меҳрию лаълинг ҳажридин,
Кўкраким чоку юрак юз пора, бағрим қон эмиш.

Ком лаълингдин висол айёмида душвор эди,
Йўқса жон бермак фироқинг шомида осон эмиш.

Не балодурким, халосим йўқ замоне ҳажридин,
Қисматим гўё азалдин меҳнати ҳижрон эмиш.

Бесару сомон дебон Байрамни, эй носиҳ анга,
Панд берма, кимга парвойи сару сомон эмиш.

* * *

Қилмағил, эй шўхи саркаш мунча бепарвойлиғ,
Бир менинг раъйим била бул тобакай худройлиғ.

Ғам туни қон йиғларимнинг меҳнатин кўнглум билур,
Гарчи кўзумга кўрунмас мунча хунполойлиғ.

Етмағай ҳаргиз такаллумда лаби жонбахшиға,
Ҳар неча қилса Масиҳ алфози руҳафзойлиғ.

Юз била зулфи ҳавосидек фараҳбахш ўлмағай,
Нечаким қилғай насими субҳ анбарсойлиғ.

Токи туғди ахтари давлат саодат буржидин,
Қилмади бир кавкаб ул ойдек жаҳоноройлиғ.

Чун топилмас бир гули бехор олам боғида,
Боғбонлар токай этгайлар чаманпиройлиғ.

Демагил Байрамки, бепарводур ул султони ҳусн,
Подшаҳдур, не ажаб гар қилса бепарвойлиғ.

* * *

Қошингға тушгали, эй сарви гулузор, сочинг,
Мени ел эсганидек қилди беқарор сочинг.

Фироқи ёр туни бўлди субҳи равшани васл,
Турарда тушгали юзунгга тор-тор сочинг.

Очилса нофа юки мушк иси тоғилғондек,
Муаттар айлади оламни мушкбор сочинг,

Май ичра оби ҳаёт айлади ниҳон оғзинг,
Гул узра сунбули тар қилди ошкор сочинг.

Асирн ишқинг эмас ўзлуки била Байрам,
Солибтур они бу савдоға, эй нигор, сочинг.

* * *

То либосинг ғайр қони бирла гулгун айладинғ,
Қон тўкардин кўзларймни ғарқаи хун айладинг.

Қийгали сиймин танинг узра қизил тўн, эй қуёш,
Кўз баёзин қон ёшим бирла шафақгун айладинг.

Оташин гулгуналик тўн бирла гулгунунг миниб,
Ўт ёлиндек билдуруб шўрумни афзун айладинг.

Кўрсатиб юз, жон била кўнглумга қўйдинг доғи ишқ,
Ўртадинг кўнглумнию жонимни мамнун айладинг.

Байрамо, зулфи йилониға фусундин не осиғ,
Чунки муҳликроғ бўлур ҳар неча афсун айладинг.

* * *

Ҳаргиз мени тараҳҳум ила ёд қилмадинг,
Маҳзун кўнгулни қайғудин озод қилмадинг.

Дард аҳлидек мулоҳазаи хотирим қилиб,
Қўнглимни бир иноят ила шод қилмадинг.

Очилмади юзунг гулидин ғунчадек кўнгул
Ким, ҳажр сарсари била барбод қилмадинг

Оламда лафзи бесанаде ҳеч қолмади
Ким, ишқ элиға ани иснод қилмадинг.

Ҳар лаҳза юз иморати хотир қилиб хароб,
Ҳаргиз бинойи марҳамат обод қилмадинг.

Бас қил, йўқ эрса тонглаки инсоф вақтидур,
Фарёд айлагайменки, не бедод қилмадинг?

Байрам, не сўздурурки сени ёд қилмағай,
Гар ёд айладинг ани фарёд қилмадинг.

* * *

Айлаб шиор шеваи бедод кўзларинг,
Оламни қатл айлади жаллод кўзларинг.

Ислом кишварида барафтод айлади,
Ойини адлу қоидаи дод кўзларинг.

Етмас эди бурунғи балосики, ғамзадин
Касб айлади тариқаи бедод кўзларинг.

Аҳли ҳузур хотирини сайд қилдилар,
Сайёдлиғ тариқида устод кўзларинг.

Бўлди яқин зуҳури қиёматки, бўлдилар,*-
Ики ғизол экач ики сайёд кўзларинг.

Хуш ул замонки, бир назари марҳамат била,
Қилғон кўнгулни қайғудин озод кўзларинг.

Чун тарк айлади назари лутф одатин,
Байрамни қилди ғам била муътод кўзларинг,

* * *

Эй жафожў ғайр бирла ошнолиқ қилмағил,
Ошно бўлған ёронлардин жудолиқ қилмағил.

Ошнолиғ яхшидур, лекин ямондур эл тили,
Тилға тушган халқ бирла ошнолиғ қилмағил.

Бевафолиғ гарчи ҳусн аҳлиға расмедур қадим,
Сен уларға ўхшамассен, бевафолиғ қилмағил.

Беадолиқдур вафо тарк айламак ҳусн аҳлиға,
Бевафолиқ таркин айла, беадолиқ қилмағил.

Байрамо, чун эътиборинг йўқтурур ёр олида,
Кўрсатиб анга ўзунгни худнамолиқ қилмағил.

* * *

Эй сарв, шамъи мажлйси ағёр бўлмағил,
В-эй гул, рафиқи ҳар хасу ҳар хор бўлмағил.

Ағёр бирла ҳамдам ўлуб жоним ўртадинг,
Тенгри учунки, ҳамдами ағёр бўлмағил.

Мен худ ғамингда зор бўлубмен худой учун,
Сен бир сари бу навъ дилозор бўлмағил.

Йўқтур парирухеки, анинг зори бўлмағай,
Сен ҳам манга назар қилу безор бўлмағил.

Байрам, чу билдинг эмди гирифторлиқ ғамин,
Мундин нори кишиға гирифтор бўлмағил.

* * *

Йўқтурур олам аро ишқ аҳлидек бадном эл,
Ком топмай дўстдин, халқ ичра душманком эл.

Гоҳ базми айши даврон офатидин қўзғолиб,
Гоҳ субҳи васли ҳижрон зулматидин шом эл.

Гоҳ қуюндек ғам биёбонида саргардон бўлуб,
Топмағон бир дам қарору кўрмаган ором эл.

Гоҳ Мажнундек жунун ифротидин бехуд бўлуб,
Хотириға етмаган оғоз ила анжом эл.

Гоҳ касрат ваҳшати ифротидин девонавор,
Халқ аро зоҳир қилиб ҳам куфру ҳам ислом эл.

Гоҳ ваҳдат бодасин тортиб иродат жомидин,
Юз туман Жамшидға жом айлаган инъом эл.

Ишқ элидин масту бехудлуқ ажаб йўқтурки, боз
Шавқ базмида сипеҳр ақдоҳин этган жом эл.

Неча бул Байрам кишига ишқ ўти сўзин дема,
Ким бу ўтға куйганингни бовар этмас хом эл.

* * *

Либосин этгали ул сарви хуш хиром қизил,
Кўзумни айлади қон ёш била тамом қизил.

Парирухум яна қонлиғ кўзумда қилди мақом
Ки, ҳусн аҳлиға зебодурур мақом қизил.

Мудом орази рангинлиғи чоғирдин эмас
Ки, ҳеч юзни бу ранг айламас мудом қизил.

Агарчи ҳусн элидур жомдин қизил юзлук,
Эрур ҳамиша юзунг акси бирла жом қизил.

Билиб сипеҳр ғамим қон ёшин тўкар, Байрам,
Шафақ эмаски, эрур ҳар намозшом қизил.

* * *

Ҳар неча, эй бевафо, васлингға лойиқ бўлмасам,
Ишқ аҳли бўлмайин ишқингда содиқ бўлмасам.

Топмайин сендин муроде эътиқодим бўлмаса,
Сен манга бўлғил мухолиф гар мувофиқ бўлмасам.

Ишқ олам қайдидин бўлди халосимға сабаб,
Неткай эрдим мунча меҳнат бирла ошиқ бўлмасам.

Қўйки, Байрамдек йироқдин жилваи ҳуснунг кўрай,
Ҳар неча, эй бевафо, васлингға лойиқ бўлмасам.

* * *

Яна кўзи ғамидин нотавондурур кўнглум,
Рафиқу ҳамдами оҳу фиғондурур кўнглум.

Агарчи жазм эмас ваъдаға вафо қилури,
Вафоға ваъда қилурдин хушондурур кўнглум.

Наво чу топти ушшоқ ичра Мажнунға,
Жунун мақомида ҳам достондурур кўнглум…

Тараҳҳум айлаки, Байрамдек элсифат кўпдин,
Сени тилаб неча бехонумондурур кўнглум.

* * *

Эй чамани жон аро сарви хиромонғинам,
Умр гулистонида ғунчаи хандонғинам.

Кўзга мани илмаған, бир назаре қилмаған,
Кўнглум олиб билмаған дилбари нодонғинам.

Ҳам ўзи яхшиғина, ҳам кўзи яхшиғина,
Ҳам сўзи яхшиғина ёри сухандонғинам.

Эй юзи гул-гулғина, в-эй сочи сунбулғина,
Қилма тағофулғина, бўлма пушаймонғинам.

Эй қади чобукғина, в-эй лаби нозукғина,
В-эй сўзи ўтрукғина, ваъдаси ёлғонғинам,-

Воситаи давлати васлинг агар бўлмаеа,
Меҳнати ҳижрон аро чиққусидур жонғинам.

* * *

Мунтазири висол эдим, бедилу беқарор ҳам,
Раҳмки, эмди қолмади тоқати интизор ҳам.

Бир эмасу икки эмас меҳнати ҳажру бори дил,
Меҳнатима ҳисоб йўқ, дардима йўқ шумор ҳам.

Ҳар кўнгулеки, бор эди меҳнату ғамға ёр эди,
Юз алам ихтиёр эди, қолмади ихтиёр ҳам.

Руҳни булбулунг қилур, жонни дағи қулунг қилур,
Чеҳрани гулгунунг қилур, турраи тотор ҳам.

Ҳар киши ишқибоздурур, хоки раҳи ниёздурур,
Ишқ ила сарфароздурур Байрами хоксор ҳам.

* * *

Не деб, эй нозанин, менднн малолинг бор, билмасмен,
Недин, ёраб, етибтур кўнглунга озор, билмасмен.

Малолинг зоҳиру билмай сабаб жон етти оғзима,
Нечук жон злтайин гар қилмасанг изҳор, билмасмен.

Кириб душман сўзига дўст билмайсен мени, лекин,
Худо ҳозирдурур мен сендин ўзга ёр билмасмен.

Не қилдим, не хато воқеъ бўлубтур, ваҳ, не сўз дебмен,
Ки, сўз қотмас манга ул лаъли шаккарбор, билмасмен.

Ҳавас қилдим ани туш кўрмак, аммо тушда кўргаймен,
Чу ҳаргиз тушда ҳам бахтим кўзин бедор билмасмен.

Не тонг гар ғайр бирла ҳамдам ўлса ул гули раъно,
Жаҳон боғи аро чун бир гули бехор билмасмен.

Бу қатла бир парининг ишқидин кўп зорсен, Байрам,
Сени ҳаргиз биров ишқида мундоқ зор билмасмен.

* * *

Фиғонимдин қулоқ оғрибмудур ороми жонимға,
Йўқ эрса не учун, ёраб, қулоқ солмас фиғонимға.

Қулоғи оғриғон ташвишидин озурдадур жоним,
Бериб сиҳҳат, илоҳи, раҳм қил озурда жонимға.

Бировким ошкоро нолалар қилсам қулоғ солмас,
Не турлук, ёраб, ўлғай мустамеъ дарди ниҳонимға.

Яқин билганда ғофил бўлмасини зори ноламдин,
Қулоғи оғриғи келмас эди ҳаргиз гумонимға.

Эшитмасдин бурун, ваҳ, не учун кар бўлмадим, ёраб,
Эшитгунча қулоғ оғриғини сарви равонимға.

Кўнгулдинким, кўнгулга йўлдурур, дерлар, ғалат эрмиш
Ки, меҳрим ҳеч таъсир этмади номеҳрибонимға.

Отимни ёр билмай, ғайрдин истар нишон Байрам,
Не ному не нишон, раҳмат менинг ному нишонимға.

* * *

Кўрунур гулгун пар ул сарви хиромон бошида,
Ёнма-ёндурур шафақ хуршиди тобон бошида.

Ё тулуъ этган қуёшедур Масиҳо ушнида,
Ё қанот ёйғон тазарведур Сулаймон бошида.

Қомати шамъи шабистонимдуру, гулгун пари —
Шуълаедур гўйиё шамъи шабистон бошида.

Санчибон пар жилва бер рахшингға майдон сориким,
Сен келурсен деб, кўзум тўрт ўлди майдон бошида.

Қадду рафторингға кўнглум онча мойил борким,
Йўқ ҳавойи жилваи сарви хиромон бошида.

Кам эмас бир дам хаёли шеър Байрам бошидин,
Кўргали шеърини ул шоҳи сухандон бошида.

* * *

Кўзум учадур то кўра олғай асар андин,
Кўнглум ўсадурким, ола олғай хабар андин.

Ваҳким, назарим ўтрусида жилвагар эрмас.
Улким, кўтара олмас эдим бир назар андин.

Лаъли ўти гулгуна сиришкимни қилур тез,
Зоҳир бўладур қатрае хуни жигар андин.

Бунёди бало қилмади тўфони сиришким,
Ким ер ила кўк бўлмади зеру забар андин.

Байрамки, сўроғ айлар эди оғзи нишони,
Лаълини сўруб бўлди сўзи мухтасар андин.

* * *

Эй бехабарим, хоҳ инон, хоҳ инонма,
Куйди жигарим, хоҳ инон, хоҳ инонма.

Гарчи гузаринг йўқ манга, биллаҳки, сендин
Йўқтур гузарим, хоҳ инон, хоҳ инонма.

Юз фитна кўзу зулфунг аро чин топилибтур,
Эй фитнагарим, хоҳ инон, хоҳ инонма.

Сен бўлғали манзур маҳу меҳрға ҳаргиз —*
Тушмас назарим, хоҳ инон, хоҳ инонма.

Сендин хабарим бўлғали, ҳаққоки, ўзимдин
Йўқдур хабарим, хоҳ инон, хоҳ инонма.

Йўқ сенча киши севгулук эл ичраки, йўқтур
Сендек севарим, хоҳ инон, хоҳ инонма.

Байрам киби яксон кечадур зулфу юзунгдин
Шому саҳарим, хоҳ инон, хоҳ инонма.

* * *

Ҳар сўзки ғаразгў деса, эй ёр, инонма,
Арбоби ғараз сўзига зинҳор инонма.

Гар етса зоҳир қиладур ишқини элга,
Биллаҳ, кишига қилмадим изҳор, инонма.

Ҳар дам санга юз сўз мени маҳрумдин айтиб,
Ҳар сўзда анинг юз ғарази бор, инонма.

Биллаҳки, ағёр сўзи барча ғараздур,
Мендин санга бир сўз деса ағёр, инонма.

Ҳар неча жафо кўрса вафо тарки қилурму,
Байрамки билур ўзни вафодор, инонма.

* * *

Азбаски меҳринг озлиғидин беқарормен,
Ҳар лаҳза оҳу нолада беихтиёрмен.

Мен зори беқарорға раҳм этки, муттасил,
Ишқингда беқарору фироқингда зормен.

Мискину, хоксору ғарибига раҳми йўқ,
Мискин мену ғарибе мену хоксормен.

Боримда бар хотир эмас ғайр таънаси,
Чун ҳар не айтадур мени, юз онча бормен.

Доим жунуну халқ аро Мажнунча шуҳратим,
Расволиғим не айбки, девонавормен.

Қуллуққа гарчи маъсиятим баркамолдур,
Аммо камол авжидин умидвормен.

Байрам жаҳонда ҳеч кишига қўймон эътибор,
Топсам ҳабиб ҳазратида эътибор мен.

* * *

Парирухо, яна қайга ҳаво қилиб борасен
Ки, телбаларни ажаб бенаво қилиб борасен,

Фиғонки, ўқ киби ташлаб йироқ висолингдин,
Фироқ илкида қадимни ё қилиб борасен.

Кўнгул синуқтуру, йўқ тоқати жафо лекин,
Шикаста кўнглума, жоно, жафо қилиб борасен.

Висол давлатидин айириб мени, ваҳким^
Фироқ меҳнатиға мубтало қилйб борасен.

Вафолиғ эл аро мен зорни соғинса бўлур,
Чу итларингға мени ошно қилиб борасен.

Сафойи мажлиси ишрат сеньнг ҳузуринг эди,
Ҳузур мажлисини бесафо қилиб борасен.

Мени бу меҳнат аро норизо қўюб бординг,
Вале рақибни ўздин ризо қилиб борасен.

Бу тавр қилмағил, эй ғул, вафо тариқи эмас
Ки, булбулунгни асири бало қилиб борасен.

Бориб нигорингу юз сўз ила қолиб Байрам,
Фироқ ҳирқатидин ўтға ёқилиб борасен.

* * *

Эйким, ҳамиша дарду ғамингдин ҳалокмен,
Дардинг эшитгали не бало дарднокмен.

Гаҳ ханжари фироқинг ила дилафгор ўлуб,
Гаҳ тиғи иштиёқинг ила сийначокмен.

Гоҳи қилиб ҳавойи висолинг, топиб ҳаёт,
Гоҳи чекиб жафойи фироқинг, ҳалокмен.

Гаҳ қаҳр ила гудохтаи поки ишқмен,
Гаҳ лутф ила навохтаи ишқи пок мен.

Байрам не тил била анга жоним фидо демай,
Юз тил била чу қойили руҳи фидок мен.

* * *

Бодаиким ичтим ул шўхи ситамкор илкидин,
То ҳаётим бордурур кайфиятим бор илкидин.

Илкима олиб аёғ бордим иликдин бир йўли,
Ботроғ ич деб, чун ишорат қилди изҳор илкидин.

Шиша янглиғ қон тўкуб, соғар киби қондур ичим,
То ўлибтур шишау соғар намудор илкидин.

Кўрмайин илкига ҳар дам эл кўзи тушмакни деб,
Бордурур қонлиғ кўзум пайваста хунбор илкидин,

Масти лояқил бўлур эрмиш тамоми умрида,
Бсдиликим, журъае нўга этса дилдор илкидин.

На, нечук мен умрлар маст ўлмайин, эй дўстлар,
Ким, ичибмен майлар ул шўхи жафокор илкидин.

Байрам, ул давр ўттию ўлтурди бу ҳасрат мени
Ким, яна бир журъае нўш этмадим ёр илкидин.

* * *

Хуш улким, сарви нозим раҳм қилғай бенаволарға,
Нечукким, подшоҳлар марҳамат айлар гадоларға.

Агар ул шоҳи хўбон лутф ила бўлса харидорим,
Гадойименки, истиғно сотармен подшоҳларға…

Дамеким, ноз ила икки лаби васфин адо қилғай,
Масиҳо бўлса ҳам жон бергай ул нозик адоларға.

Балолардур манга ул кўз била зулфу қаду кокил,
Балолиғ кўз эдиким, учрадим мундоғ балоларға.

Юзин кўрсаттию кўнглум олиб ёшурди рухсорин
Қи, мундин сўнг кўнгулни бермагаймен дилраболарға,

Гадойи бенаводур Байраму йўлингда хок ўлғон,
Тариқи меҳр ила гоми гузар қил бенаволарға.

* * *

Нигоро, бир йўли мен зордин безорлиқ қилма,.
Мени маҳрум этиб ағёр бирла ёрлиқ қилма.

Кўнгул бердим санга дилдор деб тенгри учун, эй гул,
Менинг кўнглум олиб ағёрға дилдорлиқ қилма.

Қадимий қулларинг бераҳлиғидин нечаким бўлмиш
Муборак хотиринг озорлиқ, безорлиқ қилма.

Мен ул гул ишқидин қонлар ютуб розимни фош этмон,
Сен, эй кўз, дам-бадам ифшо учун хунборлиқ қилма.

Рақибо, хотирим озурдадур ҳижрон харошидин,
Дурушт айтиб мени оғритма, ноҳамворлиқ қилма.

Тилаб дилдорни зори қилурсен мендек, эй Байрам,
Бузуғдур хотирим, тенгри учун бу зорлиқ қилма.

* * *

Жон топти эътидол кадингдек ниҳолдин,
Ёраб, тажовуз айламасун эътидолдин.

Ул бел тахайюлида хаёли бўлуб кўнгул,
Анинг хаёли чиқмади ҳаргиз хаёлдин.

Ҳар кимки, баиду қурб ҳижобини қнлди рафъ,
Ғамгину шод бўлмади ҳажру висолдин.

Қилсанг жамоли шоҳиди ғайби кўрарга жаҳд,
Жаҳд ила мунқатеъ бўлакўр жоҳу молдин.

Байрам, ҳабиб килмади ҳолингга нлтифот,
Бўлғайму ҳеч ҳол ямонроғ бу ҳолдин.

* * *

Неча, эй гул, висолинг базмидин маҳрум бўлғаймен,
Тнлармен тенгридинким, бир йўли маъдум бўлғаймен.

Гулистони жамолинг бирла эл масрур, ваҳ, токай
Мени маҳзун маломат кунжида мағмум бўлғаймен?

Мен эрдим маҳраму ағёр маҳрум эрдилар, жоно,
Бўлуб ағёр маҳрам, мен не деб маҳрум бўлғаймен?

Вафоға от чиқардим кўп жафо тортиб, зиҳи, давлат
Ки, аҳли ишқ аро бу исмға мавсум бўлғаймен.

Басе ғамлар кўруб, жонлар чекиб мажҳулмен, Байрам,
Магар жон топшуруб ёр олида маълум бўлғаймен.

* * *

Дардоки, ёр сўрмади мен хаста ҳолини,
Ҳаргиз эшитмадим фараҳафзо саволини.

Кўнглум мараз ҳароратидин музтариб дурур,
Ёхуд тилайдур ул лаби майгун зулолини.

Армонда ўлдум, оҳ, не бўлғай эди агар,
Бир қатла кўрсам эрди муборак жамолини.

Васл эҳтимоли бўлмағанидин топар эдим,
Ҳар лаҳза хотиримда ўлум эҳтимолини.

Гар бир бало мараздин эди зор жисмима,
Жонимға юз бало эди, топмай висолини.

Бас, мушкил эрди бу мараз ичра тирилмагим,
Гар сўрғали юбормаса эрди хаёлини.

Байрам, фироқинг ичра маризу малулдур,
Хуш улки, дафъ қилса висолинг малолини.

* * *

Ул шўх дарди боиси қилдинг газандни,
Куйдурдунг, эй сипеҳр, мени дардмандни.

Тан мижмарида хаста кўнгул пора-пора, бас,
Дафъи газанд учун нетай ўзга сипандни.

Ул қадки, ҳусн гулшанида бўлди сарфароз,
Лутф ичра паст айлади сарви баландни…

Байрам камоли машраб эрур, тарки тавба қил,
Топсанг ҳариф бир неча ёри лавандни.

* * *

Жони шириним у лаъли нуктадонинг садқаси,
Ваҳ, не бир жон, балки юз жон бўлса онинг садқаси

Сен дағи бир нўшлаб ишқида мендек зорсен,
Зор кўнглумга тараҳҳум айла жонинг еадқаси.

Дединг, эврулма бошимғаким, равон мен телбага,
Сен равон бўл, мен бўлай сарви равонинг садцаси.

Ҳам Хизр суйи лаби жонбахшингга бўлсун фидо,
Ҳам Масиҳ анфоси жонбахш баёнинг садқаси.

Байрам, ўлма талхком ар жони ширин бўлмаса,
Жони ширининг, бути ширин забонинг садқаси.

* * *

Неча ҳижрон ғамидин нолаю фарёд қилай?
Ҳосили умрни фарёд ила барбод қилай?

Неча кўз лавҳида тасвир этибон суратини,
Дам-бадам хотир анинг кўрмокидин шод қилай?

Неча васлини тилаб ҳажрида хурсанд бўлай,
Неча уммиди била жонима бедод қилай?

Неча ғурбат аро бекаслик ўти бирла куюб,
Мотамийлар киби ўз ҳолима фарёд қилай?

Неча жонимға соғинмаслиғидин ўт тушубон,
Они бесабрлиғимдин куюнуб ёд қилай?

Неча ишқида бузуб сабру саломат ватанин,
Неча андуҳу маломат уйин обод қилай?

Неча зулфиға гирифтор бўлуб зор бўлай?
Келки, ўзни бу бало қайдидин озод қилай?

Байрамо, ёр вафо расмиға муътод эмас,
Эмди жонимни жафоси била муътод қилай?

* * *

Ер дарди жони беморимда бўлғай қошки,
Жисми озори тани зоримда бўлғай кошки.

Гул юзин кўргунча ранж осебидин бетоби ранг,
Юз тикан бу чашми хунборимда бўлғай кошки.

Заҳматиким ундадур, кош ул манга бўлғай насиб,
Сиҳҳатиким мендадур, ёримда бўлғай кошки.

Лаъли жон бахшини бир табҳола мажруҳ эткуча,
Юз жароҳат жони афгоримда бўлғай кошки.

Анда бўлғон дард бўлғай менда, лекин дарди ишқ —
Андаке ёри жафокоримда бўлғай кошки.

Байрам ул ойнинг ҳар озори ҳаётедур манга,
То тирикмен банди озоримда бўлғай кошки.

РУБОИЙЛАР

* * *

Байрамға басе ғариблик кор этти,
Ғурбат ани хору зору бемор этти.
Ёрабки, балоларға гирифтор ўлсун,
Ҳар кимки ани ғамга гирифтор этти.

* * *

Кўз равшани, ёри дилситоним борадур,
Жон гулшанидин сарви равоним борадур,
Бу хаста агар қолди анинг қуллуғидин,
Сен қолмағил, эй кўнгулки, жоним борадур.

* * *

Базмингки, нигорхонаи Чин ўлғай,
Анда тарабу нишот ойин ўлғай.
Мажлис бегиу ғайрға юз басту нишот,
Не важҳ ила Мир басти ғамгин ўлғай.

* * *

Жўяндаи айшу инбисотингдурмен,
Хоҳони фароғату нишотингдурмен.
Сен мухталит ўлмадинг, йўқ эрса мен зор,
Биллаҳки, хароби ихтилотингдурмен.

* * *

Не дин ғамидин даме паришондурмен,
Не куфр ҳужумидин ҳаросондурмен.
Бутхонау масжид манга яксон кўрунур,
Гўёки, не кофир, не мусулмондурмен.

* * *

Сен борғали кам эмасдур, эй тоза ниҳол,
Кўзда наму, хотирда ғаму, жонда малол.
Бу ҳол била бўлмаса уммиди висол,
Ёрабки, не бўлғай эди мен хастаға ҳол?!

* * *

Аввал мени хидматингға маҳрам қилдинг,
Базминг аро ҳамзабону ҳамдам қилдинг,
Охир яна илтифотни кам қилдинг,
Расвойи тамоми аҳли олам қилдинг.

* * *

То чанд ғамингда изтироб этгаймен,
Ҳажр ўтида бағримни кабоб этгаймен.
Хатингни кўруб чу қолмади ҳуш манга,
Маълумки, не навъ жавоб этгаймен.

* * *

Ҳам хутба забонингга муайян бўлсун,
Ҳам секка отинг била музайян бўлсун.
То зулмату нур бўлғуси, жумла жаҳон —
Хуршеди жамолинг била равшан бўлсун.

* * *

Ҳажрингни хаёл қилмоқ мушкил,
Сендин талаби висол қилмоқ мушкил.
Ҳолимни санга арз қилсам дейдурмен,
Аммо санга арзи ҳол қилмоқ мушкил.

ФАРДЛАР

* * *

Эй парирў, бандаи зулфи паришонинг бўлай,
Эй сиҳи қад, садқаи сарви хирэмонинг бўлай.

* * *

Эйки сарви бўстони эътидолимсен менинг,
Ноз бирла парвариш топқон ниҳолим сен менинг.

* * *

Эй пари пайкарки, умри жовидонимсен менинг,
То тирикмен сендин айрилмонки, жонимсен менинг.

* * *

Тожи сияҳ эмасдур ул дилситон бошида,
Солмиш ҳумой соя сарви равон бошида.

* * *

Сариғ ниқобу қизил тож бирла ул қадди зебо,
Қўрунур ўйлаки еарв узра ғунчаи гули раъно.

    Bayramxon, Muhammad ibn Sayd Alibek (taxm. 1501-1561.1.2) — Boburiylar podshohligidagi yirik sarkarda va davlat arbobi, shoir. Kelib chiqishi qoraquyunli turk boʻlmish otasi Sayd Alibek Mirzo Boburning mulozimlaridan boʻlgan. Onasi Nakibi (Nigina) xonim Naqshbandiy xojalar avlodidan.

Boboxon Muhammad Sharif
MUHAMMAD BAYRAMXON — ISHQ KUYCHISI

 Boburiylar imperiyasining ulugʻ davlat arbobi, mohir sarkarda, diplomat va shoir Muhammad Bayramxon XXU1 asr ijtimoiy-siyosiy va adabiy-madaniy hayotida katta rol oʻynagan.U qoraqoʻyinli turkmanlarining bahorli urugʻiga mansub Sayf Alibek va Nigina xonimning farzandi boʻlib, 1505 yilda Gʻaznada tugʻilgan. Sayf Alibek Boburning ishonchli kishilaridan boʻlib, Gʻazna hokimi etib tayinlangan. Bayramxon 16 yoshidanoq Bobur qoʻshinida xizmat qila boshlaydi va janglarda koʻrsatgan mardligi, gʻayrat-shijoati, qahramonligi, harbiy mahorati bilan Boburning nazariga tushadi. Ularning yaqinlashishida Bayramxoning shoirligi ham maʼlum rol oʻynagan, albatta. Boburiylar imperiyasining shakllanishi, oyoqqa turishi, mustahkamlanishi va rivojlanishida u katta xizmat qiladi.

Bayramxon oddiy askarlikdan “xoni xonon” rutbasiga erishgan buyuk sarkarda boʻlgan, Humoyunning maslahatchisi, keyinchalik Akbarning otaligʻi, bosh vazir etib tayinlangan. U Humoyunning singlisining qizi Salima sulton begimga uylanib, saroyning eng yaqin kishilaridan biriga aylanadi. Humoyun (1530-1555) Shershoh isyoni sababli mushkul vaziyatga tushib qolganida Bayramxon diplomatlik qobiliyatini namoyish qilib, Eron shohi Tahmospdan yordam olishga erishadi. Ayniqsa, Akbar (1556-1605) hukmronligi davrida Bayramxonning davlat arbobi sifatidagi isteʼdodi yorqin namoyon boʻlgan. U islohotlar oʻtkazib, davlat apparatini boshqarishning ilgʻor shakllari va metodlarini joriy etadi, armiyani mustahkamlaydi, soliqlarni kamaytiradi. Biroq hasadgoʻy dushmanlari 1560 yilda uni saroydan uzoqlashtirishga muvaffaq boʻladilar.

Bayramxon haj ziyoratiga ketayotgan vaqtda 1561 yil 31 dekabrda Gujarotda oʻldiriladi.

Muhammad Bayramxon davlat ishlari bilan nihoyatda band boʻlishiga qaramay ijod qilishga doim vaqt topgan, musiqni yaxshi tushungan, shoirlar, olimlar, xonandayu sozandalarga homiylik qilgan. Bayramxon oʻz davrining bilimli munavvar kishilaridan boʻlgan. U 13 tilni, jumladan arab, fors, hind tillarini bilgan, turkiy va forsiyda goʻzal sheʼrlar bitgan. Bularning hammasi saroyda va xalq oʻrtasida uning obroʻ- eʼtiborini oshirgan.

Oʻz davri ijtimoiy -siyosiy va madaniy hayotida ana shunday katta rol oʻynagan Bayramxonning hayoti va ijodi oʻsha zamonlardan to hozirggacha tadqiqotchilar diqqatini jalb qilib keladi. Gulbadanbegimning “Humoyunnoma”, Muhammad Qosim Farishtaning 1606 yilda yozilgan “Tarixi Farishta” asarlarida, hind olimi Ram Kishar Pandining 1990 yilda ingliz tilida yozilgan “Muhammad Bayramxon turkmanning hayoti va qahramonliklari” monografiyasida, hind tarixchilari Javhar Oftobchi, Boyazid Bayat, Abdulboqi Naxavandi, Keval Ram va boshqalarning asarlarida Bayramxonning hayoti va faoliyati haqida qiziqarli maʼlumotlar bor. Oʻtgan asrda va hozirgi vaqtda uning hayoti va ijodi butun dunyo olimlari tomonidan jiddiy oʻrganildi va oʻrganilmoqda. Ingliz sharqshunosi Denis Ross 1910 yilda Kalkuttada Bayramxonning 2000 baytini,pokistonlik olim Mahmud Hasan Siddiqiy 1971 yilda Karachida uning sheʼrlarini chop ettirdi. Taniqli olima Suyima Gʻaniyeva Oʻzbekistonda birinchi boʻlib 1988 yilda Bayramxonning 38 gʻazali, 10 ruboiysi, 5 fardini “Asrlar nidosi” toʻplamida eʼlon qildi. Isteʼdodli olim va tarjimon Ergash Ochilov Bayramxonning 20 ta ruboiysini forschadan tarjima qilib, 2009 yilda “Ming bir ruboiy” toʻplamida nashr ettirdi.

Shoir ijodi Hakim Ali Kavsar Chandpuri (Hindiston), Gʻazanfar Aliyev (Ozarboyjon),M. Koʻsayev, R.Aliyev, B.Oxundov (Turkmaniston), Munavvar Tekjan (Turkiya) kabi olimlarning kitoblari va maqolalarida tadqiq etilgan. Muhammad Bayramxon ijodi Oʻzbekistonda nisbatan kamroq oʻrganilgan. Oʻzbek olimlaridan B.Valixoʻjayev, N.Komilov maqolalarida Bayramxon va ijodi haqida ayrim maʼlumotlar berilgan. Taniqli oʻzbek yozuvchisi Pirimqul Qodirovning “Avlodlar dovoni” romanida Bayramxon obrazi yaratilgan.

Tabiiyki, turkman olimlari va tadqiqotchilari Bayramxon ijodiy merosini ommalashtirish va tadqiq etishda alohida gʻayrat qilishmoqda. Bayramxonning saylanma asarlari dastlab “Turkmaniston” nashriyoti tomonidan 1971 yilda (muharrirlar B.Oxundov va B.Koʻsayev, R.Aliyev soʻzboshi), soʻng devoni “Bayram Han. Türkmen diwany” (nashrga tayyorlovchi N.Mammetseidova, muharrir filologiya fanlari doktori A.Ashirov) nomi ostida 2000 yilda “TMQI” nashriyoti tomonidan nashr etildi. 2009 yilning 17-19 iyunida Ashxabodda “Bayramxon va moʻgʻul imperiyasi” xalqaro ilmiy konferensiyasi oʻtkazildi.(Afsuski, Boburiylar imperiyasi jahon ilmiy jamoatchiligi tomonidan hanuz “Moʻgʻullar imperiyasi” nomi bilan atalib kelinmoqda). Anjumanda Hindiston, Pokiston, Eron, Afgʻoniston, arab oʻlkalari, AQSH, Buyuk Britaniya, Rossiya, Turkiya, Belarus,Chexiya, Koreya, Qozogʻiston, Qirgʻiston, Oʻzbekiston va boshqa mamlakatlarning olimlari qatnashib, mazmundor maʼruzalar oʻqishdi, Bayramxon ijodining jahonshumul ahamiyatga ega ekanligini taʼkidlashdi.

Maʼlumki, Bayramxonning ijodiy merosidan bizga turkiy tilda 718 misra, fors tilida 1216 misra sheʼr yetib kelgan. Bayramxon mumtoz adabiyotning gʻazal, ruboiy, qasida, fard, qitʼa singari turli janrlarida asarlar yozgan. Bayramxon asarlarida uning gʻoyaviy-axloqiy qarashlari yorqin aks etgan. Ishq, Ezgulik, Goʻzallik, Adolat va Haqiqat Bayramxon ijodining oʻzagini tashkil etadi.Shoir ishq-muhabbatni kuylar ekan, insonni sharaflaydi, uning qadr-qimmatini har narsadan yuksak qoʻyadi, insondagi insoniylikni yemiradigan illatlarni, murakkab zamonasining qusur va kamchiliklarini qoralaydi. Sevgi insonni ulugʻlaydigan eng yaxshi fazilatlardandir. Sevgi tufayli inson hayoti maʼno-mazmun kasb etadi, sevuvchi inson doim yaxshilik, ezgulikka intiladi,uning uchun hayot goʻzal, u boshqalarga fidoyi, munofiqlik, xiyonat, xudbinlik unga yot. Boshqa klassik shoirlarda boʻlgani kabi, Bayramxonning lirik qahramoni ham barcha yomonliklarni, jabu jafolarni oʻziga ravo koʻradi, yorni esa barcha ezguliklar, eng goʻzal narsalarga munosib deb hisoblaydi:

Har jafo boʻlsa men betobgʻa boʻlsin nasib,
Yoʻq turur tobi jafo xurshidi tobonim senga.

Bayramxon sheʼriyati, Lutfiy, Navoiy, Bobur sheʼriyati singari, betakror obrazlar,timsollar, metaforalarga boy. Chunonchi, Bayramxonning lirik qahramoni uchun yor “koʻngil mulkida sulton”, “dardima darmon”, “xusravi xubon”, “shoʻxi sitamkor”, yorning koʻzlari “olamni qatl aylagan jallod”, “sayyod”, bu koʻzlar agar xohlasa “koʻngulni qaygʻudin ozod” eta oladi yoki “bayramni gʻam qiladi”, yor “sarv”, “gʻunchai xandon”, uning sochlari oshiqni beqaror qiladi, bu sochlar hayajonu ehtiros toʻri va hokazo. Bu obrazlar, oʻxshatishlar yorning jamolini yaqqol tasavvur qilishga yordam bergani singari, uning xarakterini, xulq-atvorini ochishga ham yordam beradi. Ishq-muhabbatni sadoqat, mehr-muruvvat, rostgoʻylikdan ayro tasavvur qilib boʻlmaydi:

Ey jafojoʻ gʻayr birla oshnoliq qilmagʻil,
Oshno boʻlgan yoronlardan judoliq qilmagʻil.

Oshnoligʻ yaxshidir, lekin yomondir el tili,
Tilgʻa tushgan xalq birla oshnoligʻ qilmagʻil.

Beadoliqdir vafo tark aylamak husn ahligʻa,
Bevafoligʻ tarkin ayla, beadoliq qilmagʻil.

“Ey sarv”, “Har necha”, “Yana koʻzi” gʻazallari bu misralarning mantiqiy davomidir.
Bu gʻazallarda shoir yorga murojaat etib,yozadi: “Tengri uchunki, hamdami agʻyor boʻlmagʻil”, “Cen bir sari bu nav dilozor boʻlmagʻil”, “Ishq ahli boʻlmayin ishqingda sodiq boʻlmasam”, “Vaʼdaga vafo qilurdin xushondurur koʻnglum” va hokazo.

Bayramxonning sevgi lirikasida oshiq, yor obrazlari bilan birga raqib, agʻyor obrazini ham uchratish mumkin. Bunday sheʼrlarda shikoyat, gʻam, alam motivlari ustunlik qiladi. Oshiq sevgilisini har qancha ulugʻlamasin, naqadar sadoqatli, sabr-toqatli boʻlmasin, yor har doim ham unga muruvvat koʻrsatavermaydi, goho raqibni afzal koʻradi:

Nigoro, bir yoʻli men zordin bezorliq qilma,
Meni mahrum etib, agʻyor birla yorliq qilma.

Koʻngul berdim senga dildor deb tengri uchun, ey gul,
Mening koʻnglum olib agʻyorga dildorliq qilma.

Yoki:

Xush ulkim, sarvi nozim rahm qilgʻay benavolargʻa,
Nechukkim, podshohlar marhamat aylar gadolargʻa.

Yoki:

Men erdim mahramu agʻyor mahrum erdilar jono,
Boʻlub agʻyor mahram, men ne deb mahrum boʻlgʻaymen.

Yoki:

Yoʻqturur olam aro ishq ahlidek badnom el,
Kom topmay doʻstdin, xalq aro dushmankom el.

Mazkur misralarda, garchi ishq haqida soʻz borayotgan boʻlsa-da, ijtimoiy ohang yaqqol sezilib turibdi. Zotan charxi kajraftorning ishlari shundayki, kishi xalq va mamlakat yoʻlida, “tengri uchun” qanchalik buyuk xizmat qilgan boʻlsa-da, sadoqat ham,xizmatlar ham unutilishi, oʻzi chetlashtirilishi mumkin. Bayramxon hayotida ham shunday voqealar boʻlgan. Saroydagi hasadgoʻy dushmanlar, agʻyorlarning fitnalari oqibatida u umrining oxirida Akbar saroyidan chetlashtirilgan, mahrum “agʻyor mahram”ga, u esa “mahrum”ga aylangan. Bu adolatdan emas. Shuning uchun ham shoir shikoyat qiladi, podshohdan marhamat kutadi. Har qanday sabr-toqatning, fidoyilikning ham chegarasi bor. Agar yor xiyonatkor, muruvvatsiz boʻlsa, yalinish, oh-voh urib, koʻz yoshi toʻkish, oʻz qadr-qimmatini, gʻururini yerga urishning hech bir maʼnosi yoʻq.

Bayramxon ijodining xarakterli xususiyati uning tasavvuf taʼlimoti bilan chambarchas bogʻliq ekanligidadir. Boshqacha boʻlishi ham mumkin emas edi.Zotan, avvalo, klassik adabiyotimiz azaldan tasavvuf bilan uzviy bogʻliq holda rivojlangan. Bu adabiy anʼana Bayramxon ijodiga taʼsir oʻtkazmay qolmasdi, albatta. Qolaversa, uning muruvvatpesha hukmdori, valineʼmati Bobur naqshbandiya tariqatiga ixlos qoʻygan kishilardan edi. Binobarin, Hindistonda naqshbandiya taʼlimotining taʼsiri kuchli boʻlgan. Akbar davriga kelib, Hindistonda chishtiya tariqati keng yoyilgan.Chunki bu tariqat taʼlimoti hunduizmning ayrim elementlarini qabul qilgan va ancha-muncha hindlar ham shu tariqatga kirgan. Akbar davlat birligini barqaror etish, koʻp millatli xalqini jipslashtirish uchun chishtiylar piri Shayx Salim Chishtiyni ustoz sifatida saroyiga jalb etgan. Hukmdorlarning tasavvufga boʻlgan munosabati ham Bayramxon dunyoqarashiga taʼsir oʻtkazgan. Bayramxonning tasavvuf adabiyoti formalari, texnikasi, obrazlari, timsollaridan unumli foydalanishi uning sheʼriyati badiiy jihatdan yuksak boʻlishiga xizmat qilgan.

Maʼlumki, Ishq, Haqiqat, Goʻzallik tasavvuf taʼlimotining oʻzak tushunchalaridan. Ular insonni kamolotga yetkazish vositasi hisoblanadi. Bayramxonning lirik qahramoni uchun ishqi ilohiy, haqiqat va goʻzallik har narsadan ustun ekanligi bejiz emas. “Ey bexabarim…” gʻazalida shoir yozadi:

Sendin xabarim boʻlgʻali haqqoki oʻzimdin,
Yoʻqdir xabarim, xoh inon, xoh inonma.

Yoʻq sencha kishi sevgulik el ichraki, yoʻqtur
Sendek sevarim, xoh inon, xoh inonma.

Bayramxon sheʼrlarida gohida ilohiy ishq va hayotiy ishq chatishib, qoʻshilib ketadiki, ularni farqlash nihoyatda mushkul. Biroq har ikki holda ham poklik, maʼnaviy yuksaklik, bir soʻz bilan aytganda, kamolotga chorlash shoirning asosiy maqsadi boʻlib qolaveradi. Quyidagi ruboiylarda (forsiydan Ergash Ochilov tarjimasi) buni yaqqol koʻrish mumkin:

Chehrang poklik koʻzgusidir – koʻrsam edim,
Jo unda butun shuʼlayu nur — koʻrsam edim.
Sen misli quyoshsan bu bulutli kunda,
Bormi sira chorasiki, bir koʻrsam edim.

Ey tabʼi latifu koʻngli poksan shu qadar,
Ishq ahli tayanchisanu arbobi nazar.
Yuzimdan agar huzur nurini tilasang,
Hijron togʻini tez oʻrtadan ayla badar.

Oshiq eli eshiging gadosi, ey yor,
Har lahza shirin labing fidosi, ey yor.
Parvona kabi charx urib atrofingda,
Yuzing shamining barcha adosi, ey yor.

Bayramxon hayotga goʻzallik nuqtai nazaridan qaraydi, insonni yomon illatu qusurlardan xoli, mukammal koʻrgisi keladi.Goʻzallikni sevish poklikni sevish demakdir. Pok boʻlish uchun inson nafsi ammora toʻridan ozod boʻlmogʻi, ikkiyuzlamachilik, munofiqlik, ochkoʻzlik, hasad kabi illatlardan oʻzini asramogʻi darkor.

Shoir oʻz ruboiylarida Allohni vasf etib, “koʻying seni Kaʼbai saodat bizga”, “yuzing seni qiblai ibodat bizga”, oʻzing “goʻzal, koʻrkamsan” deb yozadi. Biroq Bayramxon faqat toat-ibodat bilan shugʻullanishga, tarkidunyochilikkka chaqirmaydi. Uning Allohni chin yurakdan sevishga daʼvati zamirida oliy maʼnaviy qadriyatlar, haqiqat va adolatga chaqiriq yotadi. Faqat toat-ibodat bilan Haqiqat, Adolat va Goʻzallikni qaror toptirishmumkin boʻlganida yer yuzida allaqachon jannat barqaror boʻlgan boʻlurdi. Buning uchun toat-ibodat bilan birga jiddu jahd, kurashish, mehnat qilish kerak.

Bayramxon sheʼriyatida may obrazi ham ishqi ilohiy, Yaratganga muhabbat timsoli boʻlib xizmat qiladi. May shoir uchun ichkilikbozlik, kayf qilish emas, balki obi hayot,Allohni bilish, sevish vositasidir. Goʻzallik,adolat va yaxshilikka intilgan, ishq yoʻlidan yurgan, turli illatlar, nafsi ammora xurujlaridan qutulgan insongina ishqi ilohiyga erishib, “masti loyaqil” boʻladi.

Masti loyaqil boʻlur ermish tamomi umrida,
Bedilikim, jurʼaye noʻsh etsa dildor ilkidin.
Vah, nechuk men mast oʻlmayin, ey doʻstlar,
Kim, ichibman maylar ul shoʻxi jafokor ilkidin.

Bayramxonning fors tilida bitgan ruboiylarida ham may — ilohiy ishq timsoliga bagʻishlangan goʻzal misralarni uchratish mumkin.Chunonchi, shoir yozadi (forsiydan E.Ochilov tarjimasi):

Maydan tila bu jahon quvonchin zinhor,
May deydi jahonda har mastu hushyor.
May boʻlmasa gar yaratilish vositasi,
May nega azal kuni dedi: “Yo Jabbor!”

Bayramxon asarlari dunyo muammolarini Adolat, Goʻzallik va Ezgulik asosida hal qilishga chorlaydi, insonning kamolotga erishishida ayni Ishq asosiy rol oʻynashiga ishontiradi.
Shoir oʻz gʻoyaviy-maʼrifiy qarashlarini badiiy ifodalashda mumtoz adabiyotimizning talmeh, tazod, tanosib,tarde, tasbe, tasdir, mubolagʻa, oʻxshatish (tashbeh) kabi anʼanaviy sanʼatlaridan mohirona foydalangan.Chunonchi, shoir gʻazallarida Masih, Muso, Xizr, Layli, Majnun, Vomiq, Uzro, Sulaymon, Yaqub, Jamshid, Xusrav, Iskandar, Rustam kabi tarixiy yoki afsonaviy shaxs ismlari talmeh sifatida qoʻllangan va bu oʻrtaga tashlanayotgan maʼno-mazmunni yanada teranroq anglashga yordam bergan. Oʻxshatish sanʼati shoir ijodida juda bisyor. Yor jamoli tavsifida yuqorida keltirilgan misollarni eslash kifoya. “Yorsiz jonimni…” gʻazalidagi “Koʻkrakim choku yurak yuz pora, bagʻrim qon emish” misrasidagi “koʻkrakim”, “yurak”, “bagʻrim” soʻzlari mantiqan bir-biriga bogʻliq boʻlgani uchun tanosib sanʼatiga misol boʻla oladi. “Xush ulkim…” gʻazalidagi:

Balolardur manga ul koʻz bila zulfu qadu kokil,
Baloligʻ koʻz erdikim, uchradim mundogʻ balolargʻa

baytida birinchi misraning birinchi soʻzi “balolar” ikkinchi misra oxirida takrorlangan, yaʼni shoir bu oʻrinda tasdir sanʼatini ishlatgan. Buning aksi, yaʼni tasbe sanʼatini “Jon topti…” gʻazalining:

Qilsang jamoli shohidi gʻaybi koʻrarga jahd,
Jahd ila munqateʼ boʻlakoʻr johu moldin

baytida koʻrish mumkin. “Figʻonki, yor…” gʻazalining:

Kichik yoshida giriftorlar gʻamin ne bilur,
Ki, hech gʻamgʻa giriftor boʻlmadi hargiz

baytida tarde aks, yaʼni soʻzlarning birinchi misradagi joylashish tartibi ikkinchi misrada almashishi sanʼati namunasiga duch kelamiz.Bu baytning birinchi misrasidagi “giriftorlar gʻami”, ikkinchi misrasida “gʻamgʻa giriftor” shaklida oʻrin almashgan.

Bayramxon gʻazallarini oʻqir ekansiz, Mavlono Lutfiy,Atoiy, Alisher Navoiy sheʼriyati uning ijodiga barakali taʼsir oʻtkazganiga guvoh boʻlasiz. Xususan, Bayramxon Navoiyning va boshqa ustozlarning koʻpgina radiflarini ijodiy qoʻllagan, timsollari, obrazlaridan foydalangan. Hatto baʼzan Bayramxon buyuk ustozning ayrim fikrlarini aynan olgan hollar ham uchraydi. Masalan, “Chun aylama…” gʻazalidagi “Olamda yaxshilik bila har kim chiqarsa ot” misrasi Navoiyning ayni mazmundagi mashhur misrasini esga soladi. Lekin, asos eʼtibori bilan olganda, Bayramxon ijodida taqlid yoki takror nihoyatda kam uchraydi. U ustozlar ijodidan ilhomlanib, original, tesha tegmagan obrazlar yaratdi. Bayramxon Lutfiyning “Xoh inon, xoh inonma” radifli gʻazalidan taʼsirlanib, unga nazira bogʻlagan. Lutfiyda:

Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma,
Qondir jigarim, xoh inon, xoh inonma.

Bayramxonda:

Ey bexabarim, xoh inon, xoh inonma,
Kuydi jigarim, xoh inon, xoh inonma.

Koʻrinib turganidek, Bayramxon Lutfiy gʻazalining ikkinchi misrasini biroz oʻzgartirib olgan. Keyingi misralar boʻlsa original. Faqat qofiya va radifda oʻxshashlik bor, xolos. Bayramxonning bu gʻazali uning mahoratidan dalolat beruvchi sheʼrlardandir. Sheʼrda ham radif, ham ichki qofiya muvaffaqiyatli qoʻllangan. Ichki qofiya boʻlib kelgan bexabarim, jigarim, guzarim,fitnagarim, nazarim, xabarim, sevarim, saharim soʻzlari ohangdoshlik kasb etib, gʻazalning badiiy saviyasini oshirgan.Shuningdek, bu yerda, xuddi Lutfiyda boʻlgani singani, tazod sanʼati (xoh inon, xoh inonma) muvaffaqiyatli qoʻllangan. Keyinchalik Mashrab ham shu radifni qoʻllab, goʻzal gʻazal yaratgan.Faqat Mashrab “xoh inon, xoh inonma” radifini “xohi inon, xohi inonma” tarzida ishlatganki, bu sheʼrga alohida jozibadorlik bagʻishlagan. Lutfiy va Bayramxon gʻazalida “xoh” soʻzi “yo, yoki” maʼnosida kelsa, Mashrab gʻazalida “xohi” forscha “xostan” (xohlamoq) soʻzining shart maylidagi shaklida, yaʼni “xohlasang”, “istasang” maʼnosida ishlatilgan. Mashrab gʻazalida bu soʻzning qaysi maʼnoda kelganligini oʻz vaqtida taniqli oʻzbek olimlari Begali Qosimov, Nusratullo Jumayev, Sultonmurod Olimlar izohlab oʻtishgan.

Bayramxon gʻazalidagi “Sendin xabarim boʻlgʻali, haqqoki, oʻzimdin yoʻqdur xabarim…” bayti ham diqqatga sazovor. Bu oʻrinda mubolagʻa koʻzga tashlanadi. Yor oshiqni shu daraja oshufta qilganki, ilgari, undan bexabar vaqtida tuppa-tuzuk yurgan odamyorni koʻrgach, iroda-ixtiyori qoʻldan ketib, hatto oʻzini taniy olmaydigan darajaga kelib qolgan. Bularning hammasi yor jamolini yanada ravshanroq tasavvur qilishga yordam beradi.

Shoirning boshqa bir qancha gʻazallarida ham ichki va tashqi qofiya, soʻzlarni takror ishlatish usullari samarali natijalar bergan. Soʻzlar goh satr boshida, goh oʻrtasida, goh oxirida takror ishlatilgan. Masalan, “Joni shirinim…” gʻazalida “jon” soʻzi satr boshi va oʻrtasida, “Necha hijron…” gʻazalida “necha” soʻzi satr boshida takror ishlatilib, ohangdorlikni oshirib, maʼnoni kuchaytirgan.

Bayramxonning turkiy devonidagi asarlar tili sodda, ravon, shirali, jozibador. Bayramxon turkiy devoniga kirgan sheʼrlarini Navoiy, Boburlar tilida yozgan. Shoir turk tilning boy imkoniyatlaridan mohirona foydalangan.Hozirgi oʻzbek oʻquvchisi uning sheʼrlarini bemalol tushunadi.

Muhammad Bayramxonning gʻoyaviy-axloqiy qarashlari hozirgi vaqtda ham zamondoshlarimizni yuksak maʼnaviy ideallar ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. Bayramxonning ijodi turk, turkman, oʻzbek, fors, hind xalqlariga, Adolat, Goʻzallik va Ezgulik ideallarini eʼzozlaydigan barcha kishilarga birday qadrlidir.

ADABIYOT

Bayram Han. Türkmen diwany. Aşgabat,2000.
Asrlar nidosi (Oʻzbek adabiyotidan namunalar). T., 1982.
Ming bir ruboiy. T., 2009.
Bayram Han we mogollar şadöwletı.Xalqaro ilmiy konferensiya materiallari,Ashxabod,2009.
Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, 10 -jild.Ankara,1998.

Muhammad BAYRAMXON
SHEʼRIY ASARLARIDAN

GʻAZALLAR

* * *

Yetmasun osebi tab sarvi xiromonim sanga,
Esmasun bodi xazon gulbargi xandonim sanga.

Boshingga evrulsa joni notavonim ne ajab,
Chun tilaydur sadqa boʻlmoq notavon jonim sanga.

Yoʻqturur, billah, maloling eshiturga toqatim,
Yetmasun nogah malolangiz afgʻonim sanga.

To seni betob eshittim bas parishon holmen,
Vahki, zohir boʻlmadi holi parishonim sanga.

Har jafo boʻlsa meni betobgʻa boʻlsun nasib,ʻ
Yoʻqturur tobi jafo xurshidi tobonim sanga.

Lablaring vasfida Bayram sheʼridur obi hayot,
Sihhati bersun ilohi obi hayvonim sanga.

* * *

Figʻonki, yor manga yor boʻlmadi hargiz,
Anisi xotiri afgor boʻlmadi hargiz.

Kichik yoshida giriftorlar gʻamin ne bilur
Ki, hech gʻamgʻa giriftor boʻlmadi hargiz.

Ne ayb forigʻ agar boʻlsa zorlar gʻamidin,
Birov firoqida chun zor boʻlmadi hargiz.

Manga muxolifat izhori qilmakim, mendin,
Bajuz muvofiqat izhor boʻlmadi hargiz.

Ne umrdur buki Bayram jafo chekib umre,
Inoyatinggʻa sazovor boʻlmadi hargiz.

* * *

Ey koʻngul, mujdakim, ul sarvi xiromon keladur,
Yangi boshdin tani afsurdam aro jon keladur.

Yana koʻzum uchadur shodligʻ ashkini toʻkub,
Magar ul mardumaki diydai giryon keladur…

Yana tan shahrida oyini ajabdurki, bu kun,
Ulki bor erdi koʻngul mulkida sulton keladur.

Garchi koʻp dard chekib oʻlgani yetdim gʻamidin,
Shukrlillahki, bori dardima darmon keladur.

Siyna xilvatgahini xoli eting, jonu koʻngul
Ki, bu manzilgʻa bukun oʻzgacha mehmon keladur.

Koʻzlarim har nafase telmuradur yoʻlgʻa boqkb,
To xabar keldikim, ul xusravi xubon keladur.

Lek toleʼ yoʻqidin har nechakim payki sabo
Yugurub, mujda berib chin desa, yolgʻon keladur.

Bayramo, solma koʻngul hajri parishonligʻidnn,
Bilki, jamʼiyati dilhoyi parishon keladur.

* * *

Yoshil libos aro ul sarvi guluzorni koʻr,
Koʻngul ochilgʻudek ul dilkusho bahorni koʻr.

Libosin etti yoshil sarvi lolaruxsorim,
Bahor mavsumida turfa lolazorii koʻr.

Gul uzra sunbuli serob koʻrmagan boʻlsang,
Yuzida ter ichida zulfi mushkborni koʻr.

Gahi qaror topar beqaror ishq, vale .
Qaror topmadi hargiz bu beqarorni koʻr.

Agarchi zoru giriftor koʻpturur, Bayram,
Ajab balogʻa giriftordur bu zorni koʻr.

* * *

Sarveki, lutf bogʻida nozuk niholi bor,
Nozuk niholining ne balo eʼtidoli bor.

Qaddi bila belini taxayyul qilur koʻngul,
Nozuk xayoli bor uni, nozuk xayoli bor.

Gulningki, yuz tajammuli bor husn bogʻida,
Ul gulni koʻrgali yuzidin infioli bor.

Dedimki, “Bizga boqmogʻining ehtimoli yoʻq”,
Boqib tabassum ayladikim: “Ehtimoli bor”.

Bayramki, xurdabinligʻ aro moʻshikof erur,
Ogʻzi bila beli soʻzida qiylu qoli bor.

* * *

Yorsiz jonimni olgʻon mehnati hijron emish,
Mehnati hijron demanglarkim, baloyi jon emish.

Xanjaring shavqi, yuzung mehriyu laʼling hajridin,
Koʻkrakim choku yurak yuz pora, bagʻrim qon emish.

Kom laʼlingdin visol ayyomida dushvor edi,
Yoʻqsa jon bermak firoqing shomida oson emish.

Ne balodurkim, xalosim yoʻq zamone hajridin,
Qismatim goʻyo azaldin mehnati hijron emish.

Besaru somon debon Bayramni, ey nosih anga,
Pand berma, kimga parvoyi saru somon emish.

* * *

Qilmagʻil, ey shoʻxi sarkash muncha beparvoyligʻ,
Bir mening raʼyim bila bul tobakay xudroyligʻ.

Gʻam tuni qon yigʻlarimning mehnatin koʻnglum bilur,
Garchi koʻzumga koʻrunmas muncha xunpoloyligʻ.

Yetmagʻay hargiz takallumda labi jonbaxshigʻa,
Har necha qilsa Masih alfozi ruhafzoyligʻ.

Yuz bila zulfi havosidek farahbaxsh oʻlmagʻay,
Nechakim qilgʻay nasimi subh anbarsoyligʻ.

Toki tugʻdi axtari davlat saodat burjidin,
Qilmadi bir kavkab ul oydek jahonoroyligʻ.

Chun topilmas bir guli bexor olam bogʻida,
Bogʻbonlar tokay etgaylar chamanpiroyligʻ.

Demagil Bayramki, beparvodur ul sultoni husn,
Podshahdur, ne ajab gar qilsa beparvoyligʻ.

* * *

Qoshinggʻa tushgali, ey sarvi guluzor, soching,
Meni yel esganidek qildi beqaror soching.

Firoqi yor tuni boʻldi subhi ravshani vasl,
Turarda tushgali yuzungga tor-tor soching.

Ochilsa nofa yuki mushk isi togʻilgʻondek,
Muattar ayladi olamni mushkbor soching,

May ichra obi hayot ayladi nihon ogʻzing,
Gul uzra sunbuli tar qildi oshkor soching.

Asirn ishqing emas oʻzluki bila Bayram,
Solibtur oni bu savdogʻa, ey nigor, soching.

* * *

To libosing gʻayr qoni birla gulgun ayladingʻ,
Qon toʻkardin koʻzlarymni gʻarqai xun aylading.

Qiygali siymin taning uzra qizil toʻn, ey quyosh,
Koʻz bayozin qon yoshim birla shafaqgun aylading.

Otashin gulgunalik toʻn birla gulgunung minib,
Oʻt yolindek bildurub shoʻrumni afzun aylading.

Koʻrsatib yuz, jon bila koʻnglumga qoʻyding dogʻi ishq,
Oʻrtading koʻnglumniyu jonimni mamnun aylading.

Bayramo, zulfi yilonigʻa fusundin ne osigʻ,
Chunki muhlikrogʻ boʻlur har necha afsun aylading.

* * *

Hargiz meni tarahhum ila yod qilmading,
Mahzun koʻngulni qaygʻudin ozod qilmading.

Dard ahlidek mulohazai xotirim qilib,
Qoʻnglimni bir inoyat ila shod qilmading.

Ochilmadi yuzung gulidin gʻunchadek koʻngul
Kim, hajr sarsari bila barbod qilmading

Olamda lafzi besanade hech qolmadi
Kim, ishq eligʻa ani isnod qilmading.

Har lahza yuz imorati xotir qilib xarob,
Hargiz binoyi marhamat obod qilmading.

Bas qil, yoʻq ersa tonglaki insof vaqtidur,
Faryod aylagaymenki, ne bedod qilmading?

Bayram, ne soʻzdururki seni yod qilmagʻay,
Gar yod aylading ani faryod qilmading.

* * *

Aylab shior shevai bedod koʻzlaring,
Olamni qatl ayladi jallod koʻzlaring.

Islom kishvarida baraftod ayladi,
Oyini adlu qoidai dod koʻzlaring.

Yetmas edi burungʻi balosiki, gʻamzadin
Kasb ayladi tariqai bedod koʻzlaring.

Ahli huzur xotirini sayd qildilar,
Sayyodligʻ tariqida ustod koʻzlaring.

Boʻldi yaqin zuhuri qiyomatki, boʻldilar,*-
Iki gʻizol ekach iki sayyod koʻzlaring.

Xush ul zamonki, bir nazari marhamat bila,
Qilgʻon koʻngulni qaygʻudin ozod koʻzlaring.

Chun tark ayladi nazari lutf odatin,
Bayramni qildi gʻam bila muʼtod koʻzlaring,

* * *

Ey jafojoʻ gʻayr birla oshnoliq qilmagʻil,
Oshno boʻlgʻan yoronlardin judoliq qilmagʻil.

Oshnoligʻ yaxshidur, lekin yamondur el tili,
Tilgʻa tushgan xalq birla oshnoligʻ qilmagʻil.

Bevafoligʻ garchi husn ahligʻa rasmedur qadim,
Sen ulargʻa oʻxshamassen, bevafoligʻ qilmagʻil.

Beadoliqdur vafo tark aylamak husn ahligʻa,
Bevafoliq tarkin ayla, beadoliq qilmagʻil.

Bayramo, chun eʼtiboring yoʻqturur yor olida,
Koʻrsatib anga oʻzungni xudnamoliq qilmagʻil.

* * *

Ey sarv, shamʼi majlysi agʻyor boʻlmagʻil,
V-ey gul, rafiqi har xasu har xor boʻlmagʻil.

Agʻyor birla hamdam oʻlub jonim oʻrtading,
Tengri uchunki, hamdami agʻyor boʻlmagʻil.

Men xud gʻamingda zor boʻlubmen xudoy uchun,
Sen bir sari bu navʼ dilozor boʻlmagʻil.

Yoʻqtur pariruxeki, aning zori boʻlmagʻay,
Sen ham manga nazar qilu bezor boʻlmagʻil.

Bayram, chu bilding emdi giriftorliq gʻamin,
Mundin nori kishigʻa giriftor boʻlmagʻil.

* * *

Yoʻqturur olam aro ishq ahlidek badnom el,
Kom topmay doʻstdin, xalq ichra dushmankom el.

Goh bazmi ayshi davron ofatidin qoʻzgʻolib,
Goh subhi vasli hijron zulmatidin shom el.

Goh quyundek gʻam biyobonida sargardon boʻlub,
Topmagʻon bir dam qaroru koʻrmagan orom el.

Goh Majnundek junun ifrotidin bexud boʻlub,
Xotirigʻa yetmagan ogʻoz ila anjom el.

Goh kasrat vahshati ifrotidin devonavor,
Xalq aro zohir qilib ham kufru ham islom el.

Goh vahdat bodasin tortib irodat jomidin,
Yuz tuman Jamshidgʻa jom aylagan inʼom el.

Ishq elidin mastu bexudluq ajab yoʻqturki, boz
Shavq bazmida sipehr aqdohin etgan jom el.

Necha bul Bayram kishiga ishq oʻti soʻzin dema,
Kim bu oʻtgʻa kuyganingni bovar etmas xom el.

* * *

Libosin etgali ul sarvi xush xirom qizil,
Koʻzumni ayladi qon yosh bila tamom qizil.

Pariruxum yana qonligʻ koʻzumda qildi maqom
Ki, husn ahligʻa zebodurur maqom qizil.

Mudom orazi ranginligʻi chogʻirdin emas
Ki, hech yuzni bu rang aylamas mudom qizil.

Agarchi husn elidur jomdin qizil yuzluk,
Erur hamisha yuzung aksi birla jom qizil.

Bilib sipehr gʻamim qon yoshin toʻkar, Bayram,
Shafaq emaski, erur har namozshom qizil.

* * *

Har necha, ey bevafo, vaslinggʻa loyiq boʻlmasam,
Ishq ahli boʻlmayin ishqingda sodiq boʻlmasam.

Topmayin sendin murode eʼtiqodim boʻlmasa,
Sen manga boʻlgʻil muxolif gar muvofiq boʻlmasam.

Ishq olam qaydidin boʻldi xalosimgʻa sabab,
Netkay erdim muncha mehnat birla oshiq boʻlmasam.

Qoʻyki, Bayramdek yiroqdin jilvai husnung koʻray,
Har necha, ey bevafo, vaslinggʻa loyiq boʻlmasam.

* * *

Yana koʻzi gʻamidin notavondurur koʻnglum,
Rafiqu hamdami ohu figʻondurur koʻnglum.

Agarchi jazm emas vaʼdagʻa vafo qiluri,
Vafogʻa vaʼda qilurdin xushondurur koʻnglum.

Navo chu topti ushshoq ichra Majnungʻa,
Junun maqomida ham dostondurur koʻnglum…

Tarahhum aylaki, Bayramdek elsifat koʻpdin,
Seni tilab necha bexonumondurur koʻnglum.

* * *

Ey chamani jon aro sarvi xiromongʻinam,
Umr gulistonida gʻunchai xandongʻinam.

Koʻzga mani ilmagʻan, bir nazare qilmagʻan,
Koʻnglum olib bilmagʻan dilbari nodongʻinam.

Ham oʻzi yaxshigʻina, ham koʻzi yaxshigʻina,
Ham soʻzi yaxshigʻina yori suxandongʻinam.

Ey yuzi gul-gulgʻina, v-ey sochi sunbulgʻina,
Qilma tagʻofulgʻina, boʻlma pushaymongʻinam.

Ey qadi chobukgʻina, v-ey labi nozukgʻina,
V-ey soʻzi oʻtrukgʻina, vaʼdasi yolgʻongʻinam,-

Vositai davlati vasling agar boʻlmayea,
Mehnati hijron aro chiqqusidur jongʻinam.

* * *

Muntaziri visol edim, bedilu beqaror ham,
Rahmki, emdi qolmadi toqati intizor ham.

Bir emasu ikki emas mehnati hajru bori dil,
Mehnatima hisob yoʻq, dardima yoʻq shumor ham.

Har koʻnguleki, bor edi mehnatu gʻamgʻa yor edi,
Yuz alam ixtiyor edi, qolmadi ixtiyor ham.

Ruhni bulbulung qilur, jonni dagʻi qulung qilur,
Chehrani gulgunung qilur, turrai totor ham.

Har kishi ishqibozdurur, xoki rahi niyozdurur,
Ishq ila sarfarozdurur Bayrami xoksor ham.

* * *

Ne deb, ey nozanin, mendnn maloling bor, bilmasmen,
Nedin, yorab, yetibtur koʻnglunga ozor, bilmasmen.

Maloling zohiru bilmay sabab jon yetti ogʻzima,
Nechuk jon zltayin gar qilmasang izhor, bilmasmen.

Kirib dushman soʻziga doʻst bilmaysen meni, lekin,
Xudo hozirdurur men sendin oʻzga yor bilmasmen.

Ne qildim, ne xato voqeʼ boʻlubtur, vah, ne soʻz debmen,
Ki, soʻz qotmas manga ul laʼli shakkarbor, bilmasmen.

Havas qildim ani tush koʻrmak, ammo tushda koʻrgaymen,
Chu hargiz tushda ham baxtim koʻzin bedor bilmasmen.

Ne tong gar gʻayr birla hamdam oʻlsa ul guli raʼno,
Jahon bogʻi aro chun bir guli bexor bilmasmen.

Bu qatla bir parining ishqidin koʻp zorsen, Bayram,
Seni hargiz birov ishqida mundoq zor bilmasmen.

* * *

Figʻonimdin quloq ogʻribmudur oromi jonimgʻa,
Yoʻq ersa ne uchun, yorab, quloq solmas figʻonimgʻa.

Qulogʻi ogʻrigʻon tashvishidin ozurdadur jonim,
Berib sihhat, ilohi, rahm qil ozurda jonimgʻa.

Birovkim oshkoro nolalar qilsam qulogʻ solmas,
Ne turluk, yorab, oʻlgʻay mustameʼ dardi nihonimgʻa.

Yaqin bilganda gʻofil boʻlmasini zori nolamdin,
Qulogʻi ogʻrigʻi kelmas edi hargiz gumonimgʻa.

Eshitmasdin burun, vah, ne uchun kar boʻlmadim, yorab,
Eshitguncha qulogʻ ogʻrigʻini sarvi ravonimgʻa.

Koʻnguldinkim, koʻngulga yoʻldurur, derlar, gʻalat ermish
Ki, mehrim hech taʼsir etmadi nomehribonimgʻa.

Otimni yor bilmay, gʻayrdin istar nishon Bayram,
Ne nomu ne nishon, rahmat mening nomu nishonimgʻa.

* * *

Koʻrunur gulgun par ul sarvi xiromon boshida,
Yonma-yondurur shafaq xurshidi tobon boshida.

Yo tuluʼ etgan quyoshedur Masiho ushnida,
Yo qanot yoygʻon tazarvedur Sulaymon boshida.

Qomati shamʼi shabistonimduru, gulgun pari —
Shuʼlayedur goʻyiyo shamʼi shabiston boshida.

Sanchibon par jilva ber raxshinggʻa maydon sorikim,
Sen kelursen deb, koʻzum toʻrt oʻldi maydon boshida.

Qaddu raftoringgʻa koʻnglum oncha moyil borkim,
Yoʻq havoyi jilvai sarvi xiromon boshida.

Kam emas bir dam xayoli sheʼr Bayram boshidin,
Koʻrgali sheʼrini ul shohi suxandon boshida.

* * *

Koʻzum uchadur to koʻra olgʻay asar andin,
Koʻnglum oʻsadurkim, ola olgʻay xabar andin.

Vahkim, nazarim oʻtrusida jilvagar ermas.
Ulkim, koʻtara olmas edim bir nazar andin.

Laʼli oʻti gulguna sirishkimni qilur tez,
Zohir boʻladur qatraye xuni jigar andin.

Bunyodi balo qilmadi toʻfoni sirishkim,
Kim yer ila koʻk boʻlmadi zeru zabar andin.

Bayramki, soʻrogʻ aylar edi ogʻzi nishoni,
Laʼlini soʻrub boʻldi soʻzi muxtasar andin.

* * *

Ey bexabarim, xoh inon, xoh inonma,
Kuydi jigarim, xoh inon, xoh inonma.

Garchi guzaring yoʻq manga, billahki, sendin
Yoʻqtur guzarim, xoh inon, xoh inonma.

Yuz fitna koʻzu zulfung aro chin topilibtur,
Ey fitnagarim, xoh inon, xoh inonma.

Sen boʻlgʻali manzur mahu mehrgʻa hargiz —*
Tushmas nazarim, xoh inon, xoh inonma.

Sendin xabarim boʻlgʻali, haqqoki, oʻzimdin
Yoʻqdur xabarim, xoh inon, xoh inonma.

Yoʻq sencha kishi sevguluk el ichraki, yoʻqtur
Sendek sevarim, xoh inon, xoh inonma.

Bayram kibi yakson kechadur zulfu yuzungdin
Shomu saharim, xoh inon, xoh inonma.

* * *

Har soʻzki gʻarazgoʻ desa, ey yor, inonma,
Arbobi gʻaraz soʻziga zinhor inonma.

Gar yetsa zohir qiladur ishqini elga,
Billah, kishiga qilmadim izhor, inonma.

Har dam sanga yuz soʻz meni mahrumdin aytib,
Har soʻzda aning yuz gʻarazi bor, inonma.

Billahki, agʻyor soʻzi barcha gʻarazdur,
Mendin sanga bir soʻz desa agʻyor, inonma.

Har necha jafo koʻrsa vafo tarki qilurmu,
Bayramki bilur oʻzni vafodor, inonma.

* * *

Azbaski mehring ozligʻidin beqarormen,
Har lahza ohu nolada beixtiyormen.

Men zori beqarorgʻa rahm etki, muttasil,
Ishqingda beqaroru firoqingda zormen.

Miskinu, xoksoru gʻaribiga rahmi yoʻq,
Miskin menu gʻaribe menu xoksormen.

Borimda bar xotir emas gʻayr taʼnasi,
Chun har ne aytadur meni, yuz oncha bormen.

Doim jununu xalq aro Majnuncha shuhratim,
Rasvoligʻim ne aybki, devonavormen.

Qulluqqa garchi maʼsiyatim barkamoldur,
Ammo kamol avjidin umidvormen.

Bayram jahonda hech kishiga qoʻymon eʼtibor,
Topsam habib hazratida eʼtibor men.

* * *

Pariruxo, yana qayga havo qilib borasen
Ki, telbalarni ajab benavo qilib borasen,

Figʻonki, oʻq kibi tashlab yiroq visolingdin,
Firoq ilkida qadimni yo qilib borasen.

Koʻngul sinuqturu, yoʻq toqati jafo lekin,
Shikasta koʻngluma, jono, jafo qilib borasen.

Visol davlatidin ayirib meni, vahkim^
Firoq mehnatigʻa mubtalo qilyb borasen.

Vafoligʻ el aro men zorni sogʻinsa boʻlur,
Chu itlaringgʻa meni oshno qilib borasen.

Safoyi majlisi ishrat senng huzuring edi,
Huzur majlisini besafo qilib borasen.

Meni bu mehnat aro norizo qoʻyub bording,
Vale raqibni oʻzdin rizo qilib borasen.

Bu tavr qilmagʻil, ey gʻul, vafo tariqi emas
Ki, bulbulungni asiri balo qilib borasen.

Borib nigoringu yuz soʻz ila qolib Bayram,
Firoq hirqatidin oʻtgʻa yoqilib borasen.

* * *

Eykim, hamisha dardu gʻamingdin halokmen,
Darding eshitgali ne balo dardnokmen.

Gah xanjari firoqing ila dilafgor oʻlub,
Gah tigʻi ishtiyoqing ila siynachokmen.

Gohi qilib havoyi visoling, topib hayot,
Gohi chekib jafoyi firoqing, halokmen.

Gah qahr ila gudoxtai poki ishqmen,
Gah lutf ila navoxtai ishqi pok men.

Bayram ne til bila anga jonim fido demay,
Yuz til bila chu qoyili ruhi fidok men.

* * *

Bodaikim ichtim ul shoʻxi sitamkor ilkidin,
To hayotim bordurur kayfiyatim bor ilkidin.

Ilkima olib ayogʻ bordim ilikdin bir yoʻli,
Botrogʻ ich deb, chun ishorat qildi izhor ilkidin.

Shisha yangligʻ qon toʻkub, sogʻar kibi qondur ichim,
To oʻlibtur shishau sogʻar namudor ilkidin.

Koʻrmayin ilkiga har dam el koʻzi tushmakni deb,
Bordurur qonligʻ koʻzum payvasta xunbor ilkidin,

Masti loyaqil boʻlur ermish tamomi umrida,
Bsdilikim, jurʼaye noʻga etsa dildor ilkidin.

Na, nechuk men umrlar mast oʻlmayin, ey doʻstlar,
Kim, ichibmen maylar ul shoʻxi jafokor ilkidin.

Bayram, ul davr oʻttiyu oʻlturdi bu hasrat meni
Kim, yana bir jurʼaye noʻsh etmadim yor ilkidin.

* * *

Xush ulkim, sarvi nozim rahm qilgʻay benavolargʻa,
Nechukkim, podshohlar marhamat aylar gadolargʻa.

Agar ul shohi xoʻbon lutf ila boʻlsa xaridorim,
Gadoyimenki, istigʻno sotarmen podshohlargʻa…

Damekim, noz ila ikki labi vasfin ado qilgʻay,
Masiho boʻlsa ham jon bergay ul nozik adolargʻa.

Balolardur manga ul koʻz bila zulfu qadu kokil,
Baloligʻ koʻz edikim, uchradim mundogʻ balolargʻa.

Yuzin koʻrsattiyu koʻnglum olib yoshurdi ruxsorin
Qi, mundin soʻng koʻngulni bermagaymen dilrabolargʻa,

Gadoyi benavodur Bayramu yoʻlingda xok oʻlgʻon,
Tariqi mehr ila gomi guzar qil benavolargʻa.

* * *

Nigoro, bir yoʻli men zordin bezorliq qilma,.
Meni mahrum etib agʻyor birla yorliq qilma.

Koʻngul berdim sanga dildor deb tengri uchun, ey gul,
Mening koʻnglum olib agʻyorgʻa dildorliq qilma.

Qadimiy qullaring berahligʻidin nechakim boʻlmish
Muborak xotiring ozorliq, bezorliq qilma.

Men ul gul ishqidin qonlar yutub rozimni fosh etmon,
Sen, ey koʻz, dam-badam ifsho uchun xunborliq qilma.

Raqibo, xotirim ozurdadur hijron xaroshidin,
Durusht aytib meni ogʻritma, nohamvorliq qilma.

Tilab dildorni zori qilursen mendek, ey Bayram,
Buzugʻdur xotirim, tengri uchun bu zorliq qilma.

* * *

Jon topti eʼtidol kadingdek niholdin,
Yorab, tajovuz aylamasun eʼtidoldin.

Ul bel taxayyulida xayoli boʻlub koʻngul,
Aning xayoli chiqmadi hargiz xayoldin.

Har kimki, baidu qurb hijobini qnldi rafʼ,
Gʻamginu shod boʻlmadi hajru visoldin.

Qilsang jamoli shohidi gʻaybi koʻrarga jahd,
Jahd ila munqateʼ boʻlakoʻr johu moldin.

Bayram, habib kilmadi holingga nltifot,
Boʻlgʻaymu hech hol yamonrogʻ bu holdin.

* * *

Necha, ey gul, visoling bazmidin mahrum boʻlgʻaymen,
Tnlarmen tengridinkim, bir yoʻli maʼdum boʻlgʻaymen.

Gulistoni jamoling birla el masrur, vah, tokay
Meni mahzun malomat kunjida magʻmum boʻlgʻaymen?

Men erdim mahramu agʻyor mahrum erdilar, jono,
Boʻlub agʻyor mahram, men ne deb mahrum boʻlgʻaymen?

Vafogʻa ot chiqardim koʻp jafo tortib, zihi, davlat
Ki, ahli ishq aro bu ismgʻa mavsum boʻlgʻaymen.

Base gʻamlar koʻrub, jonlar chekib majhulmen, Bayram,
Magar jon topshurub yor olida maʼlum boʻlgʻaymen.

* * *

Dardoki, yor soʻrmadi men xasta holini,
Hargiz eshitmadim farahafzo savolini.

Koʻnglum maraz haroratidin muztarib durur,
Yoxud tilaydur ul labi maygun zulolini.

Armonda oʻldum, oh, ne boʻlgʻay edi agar,
Bir qatla koʻrsam erdi muborak jamolini.

Vasl ehtimoli boʻlmagʻanidin topar edim,
Har lahza xotirimda oʻlum ehtimolini.

Gar bir balo marazdin edi zor jismima,
Jonimgʻa yuz balo edi, topmay visolini.

Bas, mushkil erdi bu maraz ichra tirilmagim,
Gar soʻrgʻali yubormasa erdi xayolini.

Bayram, firoqing ichra marizu maluldur,
Xush ulki, dafʼ qilsa visoling malolini.

* * *

Ul shoʻx dardi boisi qilding gazandni,
Kuydurdung, ey sipehr, meni dardmandni.

Tan mijmarida xasta koʻngul pora-pora, bas,
Dafʼi gazand uchun netay oʻzga sipandni.

Ul qadki, husn gulshanida boʻldi sarfaroz,
Lutf ichra past ayladi sarvi balandni…

Bayram kamoli mashrab erur, tarki tavba qil,
Topsang harif bir necha yori lavandni.

* * *

Joni shirinim u laʼli nuktadoning sadqasi,
Vah, ne bir jon, balki yuz jon boʻlsa oning sadqasi

Sen dagʻi bir noʻshlab ishqida mendek zorsen,
Zor koʻnglumga tarahhum ayla joning yeadqasi.

Deding, evrulma boshimgʻakim, ravon men telbaga,
Sen ravon boʻl, men boʻlay sarvi ravoning sadsasi.

Ham Xizr suyi labi jonbaxshingga boʻlsun fido,
Ham Masih anfosi jonbaxsh bayoning sadqasi.

Bayram, oʻlma talxkom ar joni shirin boʻlmasa,
Joni shirining, buti shirin zaboning sadqasi.

* * *

Necha hijron gʻamidin nolayu faryod qilay?
Hosili umrni faryod ila barbod qilay?

Necha koʻz lavhida tasvir etibon suratini,
Dam-badam xotir aning koʻrmokidin shod qilay?

Necha vaslini tilab hajrida xursand boʻlay,
Necha ummidi bila jonima bedod qilay?

Necha gʻurbat aro bekaslik oʻti birla kuyub,
Motamiylar kibi oʻz holima faryod qilay?

Necha jonimgʻa sogʻinmasligʻidin oʻt tushubon,
Oni besabrligʻimdin kuyunub yod qilay?

Necha ishqida buzub sabru salomat vatanin,
Necha anduhu malomat uyin obod qilay?

Necha zulfigʻa giriftor boʻlub zor boʻlay?
Kelki, oʻzni bu balo qaydidin ozod qilay?

Bayramo, yor vafo rasmigʻa muʼtod emas,
Emdi jonimni jafosi bila muʼtod qilay?

* * *

Yer dardi joni bemorimda boʻlgʻay qoshki,
Jismi ozori tani zorimda boʻlgʻay koshki.

Gul yuzin koʻrguncha ranj osebidin betobi rang,
Yuz tikan bu chashmi xunborimda boʻlgʻay koshki.

Zahmatikim undadur, kosh ul manga boʻlgʻay nasib,
Sihhatikim mendadur, yorimda boʻlgʻay koshki.

Laʼli jon baxshini bir tabhola majruh etkucha,
Yuz jarohat joni afgorimda boʻlgʻay koshki.

Anda boʻlgʻon dard boʻlgʻay menda, lekin dardi ishq —
Andake yori jafokorimda boʻlgʻay koshki.

Bayram ul oyning har ozori hayotedur manga,
To tirikmen bandi ozorimda boʻlgʻay koshki.

RUBOIYLAR

* * *

Bayramgʻa base gʻariblik kor etti,
Gʻurbat ani xoru zoru bemor etti.
Yorabki, balolargʻa giriftor oʻlsun,
Har kimki ani gʻamga giriftor etti.

* * *

Koʻz ravshani, yori dilsitonim boradur,
Jon gulshanidin sarvi ravonim boradur,
Bu xasta agar qoldi aning qullugʻidin,
Sen qolmagʻil, ey koʻngulki, jonim boradur.

* * *

Bazmingki, nigorxonai Chin oʻlgʻay,
Anda tarabu nishot oyin oʻlgʻay.
Majlis begiu gʻayrgʻa yuz bastu nishot,
Ne vajh ila Mir basti gʻamgin oʻlgʻay.

* * *

Joʻyandai ayshu inbisotingdurmen,
Xohoni farogʻatu nishotingdurmen.
Sen muxtalit oʻlmading, yoʻq ersa men zor,
Billahki, xarobi ixtilotingdurmen.

* * *

Ne din gʻamidin dame parishondurmen,
Ne kufr hujumidin harosondurmen.
Butxonau masjid manga yakson koʻrunur,
Goʻyoki, ne kofir, ne musulmondurmen.

* * *

Sen borgʻali kam emasdur, ey toza nihol,
Koʻzda namu, xotirda gʻamu, jonda malol.
Bu hol bila boʻlmasa ummidi visol,
Yorabki, ne boʻlgʻay edi men xastagʻa hol?!

* * *

Avval meni xidmatinggʻa mahram qilding,
Bazming aro hamzabonu hamdam qilding,
Oxir yana iltifotni kam qilding,
Rasvoyi tamomi ahli olam qilding.

* * *

To chand gʻamingda iztirob etgaymen,
Hajr oʻtida bagʻrimni kabob etgaymen.
Xatingni koʻrub chu qolmadi hush manga,
Maʼlumki, ne navʼ javob etgaymen.

* * *

Ham xutba zaboningga muayyan boʻlsun,
Ham sekka oting bila muzayyan boʻlsun.
To zulmatu nur boʻlgʻusi, jumla jahon —
Xurshedi jamoling bila ravshan boʻlsun.

* * *

Hajringni xayol qilmoq mushkil,
Sendin talabi visol qilmoq mushkil.
Holimni sanga arz qilsam deydurmen,
Ammo sanga arzi hol qilmoq mushkil.

FARDLAR

* * *

Ey pariroʻ, bandai zulfi parishoning boʻlay,
Ey sihi qad, sadqai sarvi xiremoning boʻlay.

* * *

Eyki sarvi boʻstoni eʼtidolimsen mening,
Noz birla parvarish topqon niholim sen mening.

* * *

Ey pari paykarki, umri jovidonimsen mening,
To tirikmen sendin ayrilmonki, jonimsen mening.

* * *

Toji siyah emasdur ul dilsiton boshida,
Solmish humoy soya sarvi ravon boshida.

* * *

Sarigʻ niqobu qizil toj birla ul qaddi zebo,
Qoʻrunur oʻylaki yearv uzra gʻunchai guli raʼno.