Амир Темур билан Султон Боязид ўртасидаги муносабатларни аниқлаштирадиган манбалардан бири уларнинг ўзаро ёзган мактубларидир. Йигирма икки йил аввал Туркияга борганимда бу мактубларни кўриш бахтига муяссар бўлган эдим
Хуршид Даврон
АМИР ТЕМУР ҲАҚИДАГИ
АЙРИМ ЁЛҒОНЛАР ҲАҚИДА
Мақоладан парча
Соҳибқирон Амир Темур билан Султон Боязид ўртасидаги муносабатлар ҳалигача ойдинлашмагани учун ёлғону чалкашликлар қисман бўлса-да бартараф этилмаган. Узоқ йиллар мобайнида биз бу ойдинлик йўлини тўсишда совет тузумини баҳона қилиб келдик. Афсуски, Туркияда ҳам илм одамларининг аксарияти ўртада кечган воқеаларни фақат Амир Темурга бўлган салбий нуқтаи назарларидан келиб чиқиб баҳоладилар. Аммо кейинги йилларда турк илм дунёсида тарихий ҳужжатлар асосида масалани ёритишга қаратилган холис илмий асарлар пайдо бўла бошлади. Ўзбекистонда эса олдин ҳам, ҳозир ҳам бу мураккаб масалага чала-чулпа эътибор берилди. Фақат бу масалага эмас, миллий тарихимизнинг жуда кўп чигал муаммоларини ёритишда ҳанузгача айрим ғарб ва рус-совет тарихчиларининг ёлғону бўҳтонларга қурилган «асар»лари асосида иш кўришдан бутунлай қутула олмадик.
Ўтган аср бузғунчи тарихчиларининг «Амир Темур ҳузурига Султон Боязидни бўйнига арқон солиб олиб келишган», «Амир Темур Султон Боязидни қафасга солиб қўйган» деган мутлақо ёлғону туҳматга қурилган гапларини бугун ҳам Тошкентда нашр этилган китобларда ўқишимиз мумкин. Мана, бир мисол: тарих фанлари доктори Ҳамдам Содиқовнинг 2007 йили Тошкентдаги «Art filex» нашриётида чоп этилган «Амир Темур ҳаётидаги ғаройиботлар» китобининг 223-224 бетларида ушмундоқ манзара ифода этилган: «Чодирда Темурбек шатранж ўйини билан овора эди…
Шу вақт чодирга Султон Маҳмудхон кириб келди. Бутун давлат ҳукмдори — Мовароуннаҳр ҳукмдори бўлган саркарда Темурнинг олдига бўйнига арқон тушган султон Боязидни олиб кирди.
– Қабул қил совғамни, Темурбек!»
Шу қисқагина лавҳада бир назарда тутган ёлғондан ташқари бир неча тарихий чалкашликнинг мавжудлиги 320 саҳифадан иборат бу «асар»да яна сонмингта хатоликлар мавжудлигини кўрсатиб турибди.
Биргина «Султон Боязид қафасда» мавзусида ўтган салкам етти аср мобайнида овруполиклару руслар томонидан чизилган расмларнинг саноғига етиш қийин. Қафас мавзуси акс этган бадиий ва илмий асарлар ҳам саноқсиз. Уларнинг сафи камайишига эса ишонгим келмайди. Майли, бу ишлар худобехабар Ғарбда бўляпти. Бизда, она тарихидан бехабар бизда-чи? Эртага Султон Боязид бўйнига арқон ташлаган тарих фанлари докторидан «ибрат» олган яна бирортаси султонни қафасга солиб қўймаслигига ким кафолат беради.
Бундан йигирма бир йил аввал нашр этилган «Соҳибқирон набираси» номли қиссамда қафас ҳақидаги иғвогарона ёлғон асоссиз эканини тарихий далиллар асосида ойдинлаштирган эдим. «Бўйинга солинган арқон» ҳақидаги ёлғонни ҳам сўнгги йилларда ёзилган мақолаларимда тарихий ҳақиқатга зид эканини ёзганман.
Хусусан, «Соҳибқирон набираси»да қафас масаласи хусусида қуйидагиларни ёзган эдим: Соҳибқирон Онадўлида саккиз ой турди. Бу орада у Йилдирим Боязид узоқ йиллар давомида ололмаган Измир қалъасини 15 кун ичида, Улуборлу, Эгридир қалъаларини бир неча кун мобайнида забт этиб, Боязидни лол қолдирди. Эгридир қалъаси қамал пайтида Султон Боязид қаттиқ хасталикка дучор бўлди. Амир Темур султонни Оқшаҳарга жўнатди.
Бод касалига йўлиққан турк султони от устида ўзини тутиб туролмас, шу сабабли эгарга мослаб суянчиқсимон мослама ясалган эди. Бу эса гўё “мағлуб усмонлилар султонини қафасга солиб олиб кетишди” деган ва ҳозирги қадар асардан-асарга кўчиб юрган афсонанинг пайдо бўлишига замин яратган эди.
Султон Боязидни Оқшаҳарга жўнатар экан, Темур ўзининг хос табиблари бўлган Иззатдин Масъуд Шерозий билан Жалолиддин Арабийларга султонни даволашни буюрди (Хуршид Даврон. Соҳиққирон набираси. Тошкент, «Шарқ», 1995).
Бузғунчи тарихчилар ёлғонини тўтиқушдай такрорлаган тарих фанлари Ҳамдам Содиқов Султон Боязиднинг бўйнига арқон солишдан олдин ўша давр, яъни бўлиб ўтган воқеаларни ўз кўзи билан кўрган усмонли муаррихларнинг қолдирган тарихий асарларни кўздан ўтказиши шарт эмасмиди? Бу муаррихларнинг асосий қисми бу учрашув ҳақида ёзар эканлар, Амир Темур турк султонини иззатона кутиб олгани, у билан узоқ ҳамсуҳбат бўлгани ва ҳатто мулоқот пайтида келгусида ўзаро қуда-анда бўлиш ҳақида гаплар ҳам айтилганини қайд этганлар.
Амир Темур билан Султон Боязид ўртасидаги муносабатларни аниқлаштирадиган манбалардан бири уларнинг ўзаро ёзган мактубларидир. Йигирма икки йил аввал Туркияга борганимда бу мактубларни кўриш насиб бўлган эди.
Ўша сафар кунлари Истанбулда Айа–София номи билан машҳур, бир пайтлар насронийлар ибодатхонаси, Истанбул фатҳидан кейин масжидга ва янги даврда музейга айланган бир ярим минг йилдан зиёд тарихга эга муаззам даргоҳда борган эдик. Бизни катта ҳурмат билан кутиб олган қадимий қўлёзмалар жамғармаси раҳбари суҳбат орасида “Сиз иккингиз учун жамғармамиз очиқ, қайси нодир қўлёзмани истасангиз, ҳозироқ кўрсатамиз,” – дея илтифот қилди. Эркин ака Алишер Навоий асарлари қўлёзмасини, мен Амир Темур билан Султон Боязид Елдиримнинг ўзаро ёзишмалари – мактубларини кўрсатишни илтимос қилдик. Хуллас, Эркин ака баҳона, мен ҳам кўришни орзу қилган мактубларни кўздан кечиришга муяссар бўлдим.
Сўнгги йилларда интернет тармоғининг ривожланиши туфайли туркча сайтларда эълон қилинган Амир Темур билан Султон Боязиднинг ўаро ёзишмалари билан танишиб, уларни ўргана бошладим. Айни шу сабабдан, юқоридаги гапимни яна такрорлайман: Икки турк ҳукмдори ўртасидаги муносабатларни аниқ-равшан билиш учун мактубларни ўрганиш, таҳлил этиш жуда муҳимдир.
Қуйида тақдим этилаётган тадқиқотчи олима Дилрабо Абдуллаева мақоласидаги мана бу жумлаларга эътибор беринг: Йилдирим Боязидга юборилган номада эса унинг асли насабаи кемачи туркман бўлгани айтилиб, шу кунгача уруш очмай турилгани баён этилади. “Сен фаранг кофирлари била ғазотга машғулсен. Ва агар биз ул сори борсак, мусулмонлар ташвишда бўлурлар ва кофирлар шодмон бўлғайлар. Зинҳор базинҳорким атоларингнинг тариқаларини сақлағил ва аёғингни ўз ҳаддингдин узотмағил, ўзунгга мағрур бўлмағил”.
Келтирилган бу гаплар яна бир ёлғонни яланғочлайди: мустақилликнинг дастлабки йилларида Ғарбга ёқиш масаласида айтилган, тарихий ҳақиқатдан кўра, сиёсий нуқта назарга амал қилиб «Амир Темур Европа халоскори» деб жар солганимиз ҳам асоссиз эканини кўрсатади. Худди шунингдек, усмонлилардан халос этгани учун миннатдорчилик рамзи сифатида Европада Амир Темурга ҳайкал ўрнатилган деган гап ҳам қуп-қуруқ лоф эди. Аниғини айтадиган бўлсак, ҳайкал эмас, бемалол иш столи устига қўйса бўладиган ҳайкалча мавжуд бўлган. Европа ҳамжамияти билан бу асоссиз гапларни айтмасдан ҳам яқинлашиш мумкин, деб ўйлайман. Дунёнинг тараққий топган қисми билан яқинлашиш учун лоф ишлатиш шарт эмас.
Яна бир гап: Европа илмида, адабиёти ва санъатида Амир Темур ҳаёти ва фаолиятига бағишланган, унинг шахсияти таҳлил этилган асарлар жуда кўп. Биргина тасвирий санъатда Соҳибқиронинг юзлаб расмлари-ю портретлари, мусиқий санъатда, хусусан опера соҳасида бир неча асарлар яратилгани маълум. Шавкатли аждодимиз замонидан тортиб то шу бугунгача юзлаб бадиий ва илмий асарлар ёзилган, ёзилмоқда ва яна ёзилади. Аммо, уларни таржима қилиш, ўзбек китобхонига таништириш масаласида ҳушёр ва масъулиятли бўлмоғимиз даркор.
Шунинг баробарида бобомиз ҳақидаги энг майда маълумот ҳам назаримиздан четда қолмаслиги керак. Масалан, бир кўҳна китобда машҳур саркарда Наполеонга форс элчиси томонидан Соҳибқирон қиличи совға этилгани ҳақидаги жумладан тортиб Наполеон ўзининг севимли жанговар отларидан бирини Тамерлан деб атагани ҳақидаги маълумотгача диққатимизда турмоғи, бундай маълумотларни чуқурроқ ўрганишимиз лозим. Европаликлар, қолаверса, бутун Ғарб дунёси Амир Темурни Тамерлан деб аталишига келсак, илк бор форс ҳукмдорларига тобе муаррихлар томонидан амалга киритилган бу атама (Темурланг) да салбий жиҳат ва ғараз мавжудлигини ғарбликлар мутлақо тушунмайди. Улар учун бу худди Абу Али ибн Синони Авиценна, Аҳмад ал-Фарғонийни Альфраганус деб қабул қилгангандек гап, холос. Қолаверса, ўз қавмимиздан бўлмиш Россиядаги турк халқларининг ёки озарбайжонларнинг кўҳна адабий-тарихий меросида жаҳонгир бобомиз «Темур оқсоқ», «Оқсоқ Темур» ва «Топал Темур» деган шаклларда қўлланилганини ҳам унутмаслигимиз керак. Бу калималар неча юз йиллик тарихнинг мулкига айланган. Тарих мулкига айланган воқеа ва атамаларни бугуннинг қалами билан ўзгартириш жуда қийин. Ўзгартириб ҳам бўлмаса керак.
Вақт ўтиб, замонлар ўтиб, Ғарб дунёси биз учун номақбул атамани қўлламай, «Амир Темур» ёки «Темур» калимасига амал қила бошлаши мумкиндир. Аммо, бу ғарбликлардан кўра кўпроқ бизга — улуғ саркарда ва буюк давлат арбобининг наслларимиз дея фахр қилгувчи халққа, энг аввало, унинг олим ва адибларига, миллатимизнинг зиёли қатламига боғлиқ эканини унутмаслигимиз керак.
Дилрабо Абдуллаева
АМИР ТЕМУР МАКТУБЛАРИ
Амир Темур юборган номалар ва унга жўнатилган мактублар шуни кўрсатадики, соҳибқирон чет давлатлар билан муносабатлар ўрнатишда дипломатик тамойилларга таяниб иш юритган.
Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” асарида жаҳонгирнинг турли мамлакатларга, жумладан Миср, Эрон, Туркия, Ироқ, Гуржистон, Хоразмга элчилар юборгани ҳамда Ҳусайн Сўфий, Йилдирим Боязид, Шоҳ Шужоъ кабилардан мактублар олингани баён этилади. Асарда келтирилишича, Амир Темур Жаловатийни элчи сифатида Хоразмга Юсуф Сўфийга юборади. Лекин Юсуф Сўфий элчини туттириб, банди қилади. Бундан хабар топган Соҳибқирон унга шундай нома юборади: “Подшоҳлардин раво эрмаским, элчини банд қилғай, анинг учунким, уларда гуноҳ бўлмас; агар сенинг сўзунг бўлса сенинг била турур, элчи билан не ишинг? Борғон элчини йибарғил ва мундоғ ишлар қилмағилким, пушаймон бўлғунг турур”.
Бундан кўринадики, Амир Темур элчи холис воситачи эканини, унга ҳеч ким дахл қилмаслигига амал қилган ва бошқаларга ҳам шуни уқтирган. У одатда, забт этмоқчи бўлган юртларга аввало элчилари орқали мактублар юборган ва шунинг натижасига кўра ҳаракат этган.
Давлат ва салтанатни идора этишда Амир Темур кенгаш ва машваратлар ўгказиб иш юритган. “Темур тузуклари”даги “Мен тажрибамдан шуни билдимки, юз минг отлиқ аскар қилолмаган ишни бир тўғри тадбир билан амалга ошириш мумкин экан” жумласида Темурнинг ҳарбий куч бажараолмайдиган ишни дипломатик йўл билан ҳал қилиш мумкинлигини назарда тутади.
Амир Темур бирон бир ҳукмдор билан мухолифатга киришдан аввал дўстлик муносабатларини билдирган. Хоразмда ҳоким бўлиб турган Ҳусайн Сўфийга: “ Хевақ (ва Кот) закоти Чиғатой улусиға тааллуқ тутур ва эгаси йўқ жиҳатидин сен олур эрдинг. Даҳл қилмағайсенким, дўстлук аромизда бўлғай”, деб ёзган эди.
Йилдирим Боязидга юборилган номада эса унинг асл насаби кемачи туркман бўлгани айтилиб, шу кунгача уруш очмай турилгани сабаблари баён этилади. “Сен фаранг кофирлари била ғазотга машғулсен. Ва агар биз ул сори борсак, мусулмонлар ташвишда бўлурлар ва кофирлар шодмон бўлғайлар. Зинҳор базинҳорким атоларингнинг тариқаларини сақлағил ва аёғингни ўз ҳаддингдин узотмағил, ўзунгга мағрур бўлмағил”.
Соҳибқирон Боязиднинг аждодлари туркманлигини эслашига сабаб, улар бир халқ вакили эканини эслатмоқ эди.
Амир Темур мабодо Рум сари юриш қилса бундан четдаги кучлар манфаат кўражагини тўлиқ англаган. Мамлакатнинг парокандаликка юз тутишини истамаган жаҳонгирнинг бундай мурожаатига Боязид салбий жавоб қайтаради. Тез орада Амир Темур бу ерларни забт этади. Йилдирим Боязиднииг мағлубияти бошқа давлатларнинг ҳукмдорларига ҳам таъсир кўрсатди. Миср ҳукмдори Барқуқнинг ўғли Малик Носир соҳибқирон билан мухолифат қилиш яхши эмас, деб Соҳибқирон элчиси Аталмишни тутқунликдан чиқариб юбориб, хутбани Амир Темур номига ўқилишини айтиб, от, туя, хачирларда олтин ва кумуш, жавоҳирлар юборади. Соҳибқирон ҳам ўз навбатида совғаларни қабул этиб, Мисрдан келган элчиларга зарбоф тўн кийдириб, олтин камар ҳадя сифатида бериб жўнатади.
Боязид устидан қозонилган ғалаба Темурни Европа мамлакатларига машҳур қилган эди. Унинг дипломатияси ҳам тобора шуҳрат топиб борди.
РАЙҲОНЛАР ТАРОВАТИ СЎНМАСИН
Амир Темурнинг Султон Боязидга мактублари
А.Ўринбоев, Я.Валиева таржимаси
Адолатли улуғ амир, замона раҳбарларининг раҳбари, ғозийлару мужоҳидларнинг таянчи Жалолиддин Йилдирим Боязид бҳодир – унинг адолатли абадий бўлсин! – самимий ақидаларни ва соф мақсадларни етказувчи салом ва мақтовларни мутолаа қилсинлар. Ҳумоюн ҳимматларимизнинг барчасини салтанат ва комронлик ишларини тартибга солишга, ўз мақсад ва эзгуликларимизга етишишга сарфлаётганимизни билсинлар. Ишларнинг муваффақиятли бажарилиши Аллоҳнинг ихтиёрида ва омманинг манфаатига кўмаклашиш унинг ҳукмидадир.
Шундан сўнг (жанобингизнинг) тўғри раъйингизга чизилсинки, бундан илгари Миср ва Шом ҳуккомлари (ҳокимлари. Сайт изоҳи) томонидан шариат, ақл ва урф жиҳатларидан қаралганда ўринсиз ва номаълум бу журъат сурати содир бўлган эди. Шу сабабдан бу маъни интиқомини олиш ва (оятда): Ким ёмонлик қилса, жаҳосини олғусидир (“Нисо”, 123) дейилганидек, уларнинг сазосини етказиш бизнинг олий ҳимматимиз учун лозим бўлди. Шу восита билан меҳрибон малик (Аллоҳ)нинг инояти билан ғолиб лашкарларни у тарафга суриб, уларга яхши адаб ва етарли жазо берилди. Улар ўз қилмишларига яраша жазоланадилар (“Зумар”, 49). Бизга етказган эзгуликлари ва неъматлари учун Аллоҳ таолога ҳамдлар бўлсин!
Хотирдан ўтдики, Рум диёрига ҳумоюн юриш содир бўлганлиги ва у ҳудуднинг сокинлари (аҳолиси) аҳволига андак изтироб, бесаранжомлик йўл топганлиги сабабли мабодо (жанобингизнинг) қувватларига заифлик етишиб, фурсатдан фойдаланган фаранг кофирлари ғолиб келмасинлар ва у диёрда ислом боғларининг райҳонлари таровати сўнишга бошламасин.
Бинобарин, билимдон малик Аллоҳнинг қўллови билан Шом мулклари фатҳ этилиб, истагимиз ҳосил бўлгач, қайтиш яхшироқдир (мақомининг) ҳукмича қайтишга қатъий қарор қилинди. Бу тарафнинг ҳолати ва кечмишлари тегишлича аниқ шарҳлари ва келажак оқибатлари билан таҳрир қилинди. Истагимиз шу эдики, унга ижозат бериб, у томонга жўнатиб юборилса. У ижозатсиз ғойиб бўлган. Шу ҳолатда, Фирот сувидан ўтилгач, у жанобингизнинг махсус кишиларидан бўлган Фориснинг ўғли Яъқубни юборилди. Садоқат яловлари мустаҳкамланди ва яқинлик йўллари очилди, токи у маъни икки тарафнинг ислоҳидан холи бўлмасин, балки Муҳаммадий динининг – унга энг тўлиқ саловотлар ва гўзал мақтовлар бўлсин! – низочилари ва мункирлари учун зўравонлик майдонида журъат қилишга мажоли бўлмасин. Тезликка риоят қилган ҳолда жанобингиздан кутилган жавоб шуки, муҳаббат шартларига риоят қилсалар, икки мамлакат халойиқнинг ва аҳолисининг осойиши бўла олур. Бу дўстлик сурати мусулмонлик кунлари сафҳаларида ва боғларида ёзилганча қолур. Аллоҳ таоло кимни истаса, (ўшани) қил кўприкда қўллайди.
Аҳвол шундайки, аниқланишича, Яъқуб соғ-саломат жанобингизга қўшилибди. Яйламиший (яйлоқ) қилмоқ учун Олатоққа юришга қарор қилинди. Ҳозирда барча ғуломлар, фарзандлар, улус амирлари, туманлар амирлари, саййидлар ва машойихларнинг улуғлари, имомларнинг машҳурлари, аъёнлар етакчилари ва бизга тааллуқли иқлиму-мамлакатларнинг машҳур зотлари ва давлат арконлари билан кенгаш тузилди. Уларнинг маъқуллаши билан ва Аллоҳ таолонинг истиҳорасидан сўнг дилбанду аржуманд фарзанд бемонанд мақтовли хислатлар эгаси Тангрининг инояти билан бахтиёрли нурлари ва асарлари пешонасидан ярқираб турган Мағисуддин Муҳаммад Султон Баҳодирни – Аллоҳ унинг умрини узун қилсин! – дориссалом Самарқанддан талаб қилдик, токи у илоҳий иноят билан унинг амрида ва қарамоғида бўлган барча мамлакатлар ва иқлимларнинг амирлари, лашкар улуғлари, қавмларнинг масъул кишилари, волийлари, ҳокимлари ва раислари билан бирга бу томонга етиб келсинлар.
Булжор¹ шундайки, олий даражада бир қурултой тузиб, бахтли ва муборак бир толеъда (шеър):
Ундан юлдузлар саодатга етишувчи бир соатда,
Тақвим ундан дўстлик изловчи бир толеъда.
У фарзанди аржумандни – Аллоҳ унинг умрини узайтирсин! – у мамлакатлар салтанати тахтига ўтқазиб, у диёрнинг ҳал қилиш ва боғлаш изми ва забтбаст жиловини унинг жасорат ва кифоят панжасига тутқазилади. Иншоаллоҳ таоло. Аллоҳ учун бу қийин эмас. (“Иброҳим”, 23).
Аммо эндиликда маълум қиламизки, биз Шом томондан қайтаётганимизда ва Мордин ҳудудига муборак қўнган вақтимизда азиз фарзанд Рустам Баҳодирни – Аллоҳ таоло уни боқий этсин! – ва Сулаймоншоҳ Баҳодирни бир гуруҳ амирлар ва лашкар билан Ироқ томонга у мулкларни забт этиш (бошқариш) ва ясомиший(2) қилиш учун юборган эдик. Олатоғ томонга ҳаракат қилганимиздан сўнг уларнинг мактублари келди. Мазмуни шундайки, Бағдодда бир гуруҳ риндлар, бебошлар ва баъзи бошқа кишилар тўдалашганлар ва турк, тожик, араб, халлуҳ, туркманлардан кўплари жамъ бўлишиб, шаҳар девори ва дарвозаларини мустаҳкамлаб ёпибдилар ва бўйсинмаслик ва исён йўлини тутибдилар. Агарчи Бағдод ҳавоси ҳароратининг шиддатли мавсуми бўлганидан ҳавонинг ғоятда иссиқлиги туфайли у томонга лашкарларни ҳаракатга келтириш ниҳоятда қийин бўлса ҳам, аммо, тезда бу кечмишнинг тадорикини қилиш ва тузатиш учун ўз муборак зотимиз билан андак сипоҳ ҳамроҳлигида у тарафга юрдик. Барча нопок қайсарлар, саркашлар, муборизлар, диловарларнинг олов сочувчи обдор шамшири чашмасидан йўқлик шарбатини тотганларидан кейин, мулрорликка берилган бундай халқ битта қолмай қирилди. Оламлар Раббига ҳамдлар бўлсин (“Анъом”, 45).
Саодат ва комронлик билан раббоний иноят қўлловида Олатоғ яйлоқига бориш қарорига қайтиб, ушбу хат уни элтгучи орқали юборилди. Энди дўстлик вазифаси ва бирлик тақозоси шуки, жанобингиз ҳам дўстлар қувончи субҳининг тулуъи бўлсин табриклаш ва баракот кунларига дохил бўлиб, (ўз) фарзандларидан бирини ва бизнинг хешларимизни яхши навкарлар ва маҳрам мулозимлардан бир кишини табриклаш расми билан жўнатсалар, токи иттифоқлик сурати у томондан холи қолмасин, балки у жанобнинг мувофиқлик ва дўстлик безаги билан жилолансин. Иншооллоҳи таоло, шак йўқдирки, у муқаддима (айтилган)нинг тартибга келтирилиши билан сулҳ тизимларининг боғланиши икки томон учун турли-туман фойдалар ва нафлардан иборат натижа бўлғусидир ва бу йўлни тутиш ниҳоли охират савобидан иборат ҳар хил меваларни бағишлағусидир.
Жанобингизнинг шариф қулоқларига етишсинки, Абхоз мамлакатининг волийси ва бутун Гуржистон пайғамбарлар саййидининг шариатини инкор этишни ўзларига шиор қилиб олганликлари, балки барча важҳлардан бизга нисбатан келишмовчилик, номувофиқлик тўла собит бўлса ҳам аҳвол осойишталиги ва ўз вилояти аҳолисининг офият ва саломатлиги учун тобеълик йўлидан юриб ҳутба ва секка (танга зарб қилиш) ҳумоюн лақаблар билан безаган ва муқаррар мол (хирож)ни адо этишни йилма-йил бажаришни қабул қилган. Ана шу қоидага асосан унинг вилояти аҳолиси амну омонлик тўшагида фароғатда ва хотиржамликда кун кўрмоқдалар.
Бизнинг сиз жаноб билан бирлик ва якдилликда бўлишимиз учун турли-туман сабаб ва боислар мавжуддир ва (уларга) ҳусни эътиқод кўмаги боғлангандир. Шунга биноан ақлу қиёсат етуклиги ва мулкни бошқариш шуни тақозо этадики, дўстлик қоидаларини мустаҳкамлашда саъй-ҳаракатларини аямасинлар ва бу маънини айни садоқат деб билсинлар ва мусолиҳа шарбатини самимий ақида ва сидқи ниятдан узоқ бўлмиш кудурат лойқасидан мусаффо тутсинлар. Чунки дунё ва ундаги барча нарсалар, қудрат эгалари ва арбоблари шундай бир тарзда тириклик ўтказсинларки, у йўлдан мусулмонлар ва фуқароларга зарар етмасин.
(Шеър):
Улуғлар олдида ҳам, кичиклар олдида ҳам,
Бу жаҳон битта чумолига озор беришга арзимайди.
Ҳақиқатда ҳам:
Хушнад лойиқ эмас, жафо номуносиб,
Кел, сулҳу тинчлик ва сафо мавсумидир.
Шак йўқки, биз билан у жаноб орамизда бирлик асослари мустаҳкамланса, бу маъни қудратли динга душман тоифалари ва шариат мункирларига қарши (иш) бўлиб, уларнинг такаббурлигини синдирар эди. Агар бизнинг сўзимизни бу гал ҳам қабул қулоғи билан эшитмасалар, тўғриликдан холи деб билиб, сансалорлик йўлига ташлаб қўйсалар, эзгулик ва сахийликни етказувчи вожибул вужуд ҳазратларидан умид тутилади. Восиқки (ишонамизки), чунончи доимо барча умумий матлабларимизга етишишда ҳамма вақт ва ҳолатда қудрат эгаси Аллоҳнинг қўллови равшан ва зоҳир бўлиб, барча муродларга етишилганидек, бу кечмишда ҳам мақсад чеҳрасини ғайб тутуғи (пардаси)дан тезликда кўрсатар ва тақдир пардаси остида нима бўлса, зоҳирлик гўшангасидан намоён бўлар. У вақтда надомат фойда ва эътироз наф етказмас.
Улуғ тангри номи билан анбиё ва авлиёлар арвоҳини (ўртага қўйиб) истайманки, сиз жаноб билан сулҳ қилмоқчиман. Икки орада дўстлик қоидалари мустаҳкам бўлсин, токи мусулмонлар ҳар икки тарафда фароғатда бўлсинлар; ҳар кимки аҳду мусолиҳанинг катта йўлидан оғишса, насиҳатни қабул қилмаса, фитна занжирларини ҳаракатга келтириб, ваҳшат сабабларини ҳаяжонга солса, бу кечмишнинг заволи албатта унинг ўзига оид бўлади ва у гуноҳкор бўлади. Бу маъниларни ҳақиқат деб билсинлар. Биз изоҳлашни ирода қилганимиз ва у билан танбеҳ бермоқчи бўлганимиз, мана шу.
————————
1. Булжор – туркий сўз бўлиб, бориш учун олдиндан белгилаб қўйилган жойни англатади.
2. Ясомиший – туркий сўз бўлиб, бошқариш маъносини англатади.
Vaqt o‘tib, zamonlar o‘tib, G‘arb dunyosi biz uchun nomaqbul atamani qo‘llamay, “Amir Temur” yoki “Temur” kalimasiga amal qila boshlashi mumkindir. Ammo, bu g‘arbliklardan ko‘ra ko‘proq bizga — ulug‘ sarkarda va buyuk davlat arbobining nasllarimiz deya faxr qilguvchi xalqqa, eng avvalo, uning olim va adiblariga, millatimizning ziyoli qatlamiga bog‘liq ekanini unutmasligimiz kerak.
Xurshid Davron
AMIR TEMUR HAQIDAGI
AYRIM YOLG’ONLAR HAQIDA
Maqoladan parcha
Sohibqiron Amir Temur bilan Sulton Boyazid o’rtasidagi munosabatlar haligacha oydinlashmagani uchun yolg’onu chalkashliklar qisman bo’lsa-da bartaraf etilmagan. Uzoq yillar mobaynida biz bu oydinlik yo’lini to’sishda sovet tuzumini bahona qilib keldik. Afsuski, Turkiyada ham ilm odamlarining aksariyati o’rtada kechgan voqealarni faqat Amir Temurga bo’lgan salbiy nuqtai nazarlaridan kelib chiqib baholadilar. Ammo keyingi yillarda turk ilm dunyosida tarixiy hujjatlar asosida masalani yoritishga qaratilgan xolis ilmiy asarlar paydo bo’la boshladi. O’zbekistonda esa oldin ham, hozir ham bu murakkab masalaga chala-chulpa e’tibor berildi. Faqat bu masalaga emas, milliy tariximizning juda ko’p chigal muammolarini yoritishda hanuzgacha ayrim g’arb va rus-sovet tarixchilarining yolg’onu bo’htonlarga qurilgan «asar»lari asosida ish ko’rishdan butunlay qutula olmadik.
O’tgan asr buzg’unchi tarixchilarining «Amir Temur huzuriga Sulton Boyazidni bo’yniga arqon solib olib kelishgan», «Amir Temur Sulton Boyazidni qafasga solib qo’ygan» degan mutlaqo yolg’onu tuhmatga qurilgan gaplarini bugun ham Toshkentda nashr etilgan kitoblarda o’qishimiz mumkin. Mana, bir misol: tarix fanlari doktori Hamdam Sodiqovning 2007 yili Toshkentdagi «Art filex» nashriyotida chop etilgan «Amir Temur hayotidagi g’aroyibotlar» kitobining 223-224 betlarida ushmundoq manzara ifoda etilgan: «Chodirda Temurbek shatranj o’yini bilan ovora edi…
Shu vaqt chodirga sulton Mahmudxon kirib keldi. Butun davlat hukmdori — Movarounnahr hukmdori bo’lgan sarkarda Temurning oldiga bo’yniga arqon tushgan sulton Boyazidni olib kirdi.
– Qabul qil sovg’amni, Temurbek!»
Shu qisqagina lavhada bir nazarda tutgan yolg’ondan tashqari bir necha tarixiy chalkashlikning mavjudligi 320 sahifadan iborat bu «asar»da yana sonmingta xatoliklar mavjudligini ko’rsatib turibdi.
Birgina «Sulton Boyazid qafasda» mavzusida o’tgan salkam yetti asr mobaynida ovrupoliklaru ruslar tomonidan chizilgan rasmlarning sanog’iga yetish qiyin. Qafas mavzusi aks etgan badiiy va ilmiy asarlar ham sanoqsiz. Ularning safi kamayishiga esa ishongim kelmaydi. Mayli, bu ishlar xudobexabar G’arbda bo’lyapti. Bizda, ona tarixidan bexabar bizda-chi? Ertaga Sulton Boyazid bo’yniga arqon tashlagan tarix fanlari doktoridan «ibrat» olgan yana birortasi sultonni qafasga solib qo’ymasligiga kim kafolat beradi.
Bundan yigirma bir yil avval nashr etilgan «Sohibqiron nabirasi» nomli qissamda qafas haqidagi ig’vogarona yolg’on asossiz ekanini tarixiy dalillar asosida oydinlashtirgan edim. «Bo’yinga solingan arqon» haqidagi yolg’onni ham so’nggi yillarda yozilgan maqolalarimda tarixiy haqiqatga zid ekanini yozganman.
Xususan, «Sohibqiron nabirasi»da qafas masalasi xususida quyidagilarni yozgan edim: Sohibqiron Onado’lida sakkiz oy turdi. Bu orada u Yildirim Boyazid uzoq yillar davomida ololmagan Izmir qal’asini 15 kun ichida, Uluborlu, Egridir qal’alarini bir necha kun mobaynida zabt etib, Boyazidni lol qoldirdi. Egridir qal’asi qamal paytida Sulton Boyazid qattiq xastalikka duchor bo’ldi. Amir Temur sultonni Oqshaharga jo’natdi.
Bod kasaliga yo’liqqan turk sultoni ot ustida o’zini tutib turolmas, shu sababli egarga moslab suyanchiqsimon moslama yasalgan edi. Bu esa go’yo “mag’lub usmonlilar sultonini qafasga solib olib ketishdi” degan va hozirgi qadar asardan-asarga ko’chib yurgan afsonaning paydo bo’lishiga zamin yaratgan edi.
Sulton Boyazidni Oqshaharga jo’natar ekan, Temur o’zining xos tabiblari bo’lgan Izzatdin Mas’ud Sheroziy bilan Jaloliddin Arabiylarga sultonni davolashni buyurdi (Xurshid Davron. Sohiqqiron nabirasi. Toshkent, «Sharq», 1995).
Buzg’unchi tarixchilar yolg’onini to’tiqushday takrorlagan tarix fanlari Hamdam Sodiqov Sulton Boyazidning bo’yniga arqon solishdan oldin o’sha davr, ya’ni bo’lib o’tgan voqealarni o’z ko’zi bilan ko’rgan usmonli muarrixlarning qoldirgan tarixiy asarlarni ko’zdan o’tkazishi shart emasmidi? Bu muarrixlarning asosiy qismi bu uchrashuv haqida yozar ekanlar, Amir Temur turk sultonini izzatona kutib olgani, u bilan uzoq hamsuhbat bo’lgani va hatto muloqot paytida kelgusida o’zaro quda-anda bo’lish haqida gaplar ham aytilganini qayd etganlar.
Amir Temur bilan Sulton Boyazid o’rtasidagi munosabatlarni aniqlashtiradigan manbalardan biri ularning o’zaro yozgan maktublaridir. Yigirma ikki yil avval Turkiyaga borganimda bu maktublarni ko’rish nasib bo’lgan edi.
O’sha safar kunlari Istanbulda Aya–Sofiya nomi bilan mashhur, bir paytlar nasroniylar ibodatxonasi, Istanbul fathidan keyin masjidga va yangi davrda muzeyga aylangan bir yarim ming yildan ziyod tarixga ega muazzam dargohda borgan edik. Bizni katta hurmat bilan kutib olgan qadimiy qo’lyozmalar jamg’armasi rahbari suhbat orasida “Siz ikkingiz uchun jamg’armamiz ochiq, qaysi nodir qo’lyozmani istasangiz, hoziroq ko’rsatamiz,” – deya iltifot qildi. Erkin aka Alisher Navoiy asarlari qo’lyozmasini, men Amir Temur bilan Sulton Boyazid Yeldirimning o’zaro yozishmalari – maktublarini ko’rsatishni iltimos qildik. Xullas, Erkin aka bahona, men ham ko’rishni orzu qilgan maktublarni ko’zdan kechirishga muyassar bo’ldim.
So’nggi yillarda internet tarmog’ining rivojlanishi tufayli turkcha saytlarda e’lon qilingan Amir Temur bilan Sulton Boyazidning o’aro yozishmalari bilan tanishib, ularni o’rgana boshladim. Ayni shu sababdan, yuqoridagi gapimni yana takrorlayman: Ikki turk hukmdori o’rtasidagi munosabatlarni aniq-ravshan bilish uchun maktublarni o’rganish, tahlil etish juda muhimdir.
Quyida taqdim etilayotgan tadqiqotchi olima Dilrabo Abdullaeva maqolasidagi mana bu jumlalarga e’tibor bering: Yildirim Boyazidga yuborilgan nomada esa uning asli nasabai kemachi turkman bo’lgani aytilib, shu kungacha urush ochmay turilgani bayon etiladi. “Sen farang kofirlari bila g’azotga mashg’ulsen. Va agar biz ul sori borsak, musulmonlar tashvishda bo’lurlar va kofirlar shodmon bo’lg’aylar. Zinhor bazinhorkim atolaringning tariqalarini saqlag’il va ayog’ingni o’z haddingdin uzotmag’il, o’zungga mag’rur bo’lmag’il”.
Keltirilgan bu gaplar yana bir yolg’onni yalang’ochlaydi: mustaqillikning dastlabki yillarida G’arbga yoqish masalasida aytilgan, tarixiy haqiqatdan ko’ra, siyosiy nuqta nazarga amal qilib «Amir Temur Yevropa xaloskori» deb jar solganimiz ham asossiz ekanini ko’rsatadi. Xuddi shuningdek, usmonlilardan xalos etgani uchun minnatdorchilik ramzi sifatida Yevropada Amir Temurga haykal o’rnatilgan degan gap ham qup-quruq lof edi. Anig’ini aytadigan bo’lsak, haykal emas, bemalol ish stoli ustiga qo’ysa bo’ladigan kichikina haykalcha mavjud bo’lgan. Yevropa hamjamiyati bilan bu asossiz gaplarni aytmasdan ham yaqinlashish mumkin, deb o’ylayman. Dunyoning taraqqiy topgan qismi bilan yaqinlashish uchun lof ishlatish shart emas.
Yana bir gap: Yevropa ilmida, adabiyoti va san’atida Amir Temur hayoti va faoliyatiga bag’ishlangan, uning shaxsiyati tahlil etilgan asarlar juda ko’p. Birgina tasviriy san’atda Sohibqironing yuzlab rasmlari-yu portretlari, musiqiy san’atda, xususan opera sohasida bir necha asarlar yaratilgani ma’lum. Shavkatli ajdodimiz zamonidan tortib to shu bugungacha yuzlab badiiy va ilmiy asarlar yozilgan, yozilmoqda va yana yoziladi. Ammo, ularni tarjima qilish, o’zbek kitobxoniga tanishtirish masalasida hushyor va mas’uliyatli bo’lmog’imiz darkor.
Shuning barobarida bobomiz haqidagi eng mayda ma’lumot ham nazarimizdan chetda qolmasligi kerak. Masalan, bir ko’hna kitobda mashhur sarkarda Napoleonga fors elchisi tomonidan Sohibqiron qilichi sovg’a etilgani haqidagi bir jumladan tortib Napoleon o’zining sevimli jangovar otlaridan birini Tamerlan deb atagani haqidagi ma’lumotgacha diqqatimizda turmog’i, bunday ma’lumotlarni chuqurroq o’rganishimiz lozim. Yevropaliklar, qolaversa, butun G’arb dunyosi Amir Temurni Tamerlan deb atalishiga kelsak, ilk bor fors hukmdorlariga tobe muarrixlar tomonidan amalga kiritilgan bu atama (Temurlang) da salbiy jihat va g’araz mavjudligini g’arbliklar mutlaqo tushunmaydi. Ular uchun bu xuddi Abu Ali ibn Sinoni Avitsenna, Ahmad al-Farg’oniyni Al`fraganus deb qabul qilgangandek gap, xolos. Qolaversa, o’z qavmimizdan bo’lmish Rossiyadagi turk xalqlarining yoki ozarbayjonlarning ko’hna adabiy-tarixiy merosida jahongir bobomiz «Temur oqsoq», «Oqsoq Temur» va «Topal Temur» degan shakllarda qo’llanilganini ham unutmasligimiz kerak. Bu kalimalar necha yuz yillik tarixning mulkiga aylangan. Tarix mulkiga aylangan voqea va atamalarni bugunning qalami bilan o’zgartirish juda qiyin. O’zgartirib ham bo’lmasa kerak.
Vaqt o’tib, zamonlar o’tib, G’arb dunyosi biz uchun nomaqbul atamani qo’llamay, «Amir Temur» yoki «Temur» kalimasiga amal qila boshlashi mumkindir. Ammo, bu g’arbliklardan ko’ra ko’proq bizga — ulug’ sarkarda va buyuk davlat arbobining nasllarimiz deya faxr qilguvchi xalqqa, eng avvalo, uning olim va adiblariga, millatimizning ziyoli qatlamiga bog’liq ekanini unutmasligimiz kerak.
Dilrabo Abdullaeva
AMIR TEMUR MAKTUBLARI
Amir Temur yuborgan nomalar va unga jo’natilgan maktublar shuni ko’rsatadiki, sohibqiron chet davlatlar bilan munosabatlar o’rnatishda diplomatik tamoyillarga tayanib ish yuritgan.
Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarida jahongirning turli mamlakatlarga, jumladan Misr, Eron, Turkiya, Iroq, Gurjiston, Xorazmga elchilar yuborgani hamda Husayn So’fiy, Yildirim Boyazid, Shoh Shujo’ kabilardan maktublar olingani bayon etiladi. Asarda keltirilishicha, Amir Temur Jalovatiyni elchi sifatida Xorazmga Yusuf So’fiyga yuboradi. Lekin Yusuf So’fiy elchini tuttirib, bandi qiladi. Bundan xabar topgan Sohibqiron unga shunday noma yuboradi: “Podshohlardin ravo ermaskim, elchini band qilg’ay, aning uchunkim, ularda gunoh bo’lmas; agar sening so’zung bo’lsa sening bila turur, elchi bilan ne ishing? Borg’on elchini yibarg’il va mundog’ ishlar qilmag’ilkim, pushaymon bo’lg’ung turur”.
Bundan ko’rinadiki, Amir Temur elchi xolis vositachi ekanini, unga hech kim daxl qilmasligiga amal qilgan va boshqalarga ham shuni uqtirgan. U odatda, zabt etmoqchi bo’lgan yurtlarga
avvalo elchilari orqali maktublar yuborgan va shuning natijasiga ko’ra harakat etgan.
Davlat va saltanatni idora etishda Amir Temur kengash va mashvaratlar o’gkazib ish yuritgan. “Temur tuzuklari”dagi “Men tajribamdan shuni bildimki, yuz ming otliq askar qilolmagan ishni bir to’g’ri tadbir bilan amalga oshirish mumkin ekan” jumlasida Temurning harbiy kuch bajaraolmaydigan ishni diplomatik yo’l bilan hal qilish mumkinligini nazarda tutadi.
Amir Temur biron bir hukmdor bilan muxolifatga kirishdan avval do’stlik munosabatlarini bildirgan. Xorazmda hokim bo’lib turgan Husayn So’fiyga: “ Xevaq (va Kot) zakoti Chig’atoy ulusig’a taalluq tutur va egasi yo’q jihatidin sen olur erding. Dahl qilmag’aysenkim, do’stluk aromizda bo’lg’ay”, deb yozgan edi.
Yildirim Boyazidga yuborilgan nomada esa uning asli nasabai kemachi turkman bo’lgani aytilib, shu kungacha urush ochmay turilgani bayon etiladi. “Sen farang kofirlari bila g’azotga mashg’ulsen. Va agar biz ul sori borsak, musulmonlar tashvishda bo’lurlar va kofirlar shodmon bo’lg’aylar. Zinhor bazinhorkim atolaringning tariqalarini saqlag’il va ayog’ingni o’z haddingdin uzotmag’il, o’zungga mag’rur bo’lmag’il”.
Sohibqiron Boyazidning ajdodlari turkmanligini eslashiga sabab, ular bir xalq vakili ekanin eslatmoq edi.
Amir Temur mabodo Rum sari yurish qilsa bundan chetdagi kuchlar manfaat ko’rajagini to’liq anglagan. Mamlakatning parokandalikka yuz tutishini istamagan jahongirning bunday murojaatiga Boyazid salbiy javob qaytaradi. Tez orada Amir Temur bu yerlarni zabt etadi. Yildirim Boyazidniig mag’lubiyati boshqa davlatlarning hukmdorlariga ham ta’sir ko’rsatdi. Misr hukmdori Barquqning o’g’li Malik Nosir sohibqiron bilan muxolifat qilish yaxshi emas, deb Sohibqiron elchisi Atalmishni tutqunlikdan chiqarib yuborib, xutbani Amir Temur nomiga o’qilishini aytib, ot, tuya, xachirlarda oltin va kumush, javohirlar yuboradi. Sohibqiron ham o’z navbatida sovg’alarni qabul etib, Misrdan kelgan elchilarga zarbof to’n kiydirib, oltin kamar hadya sifatida berib jo’natadi.
Boyazid ustidan qozonilgan g’alaba Temurni Yevropa mamlakatlariga mashhur qilgan edi. Uning diplomatiyasi ham tobora shuhrat topib bordi.
RAYHONLAR TAROVATI SO’NMASIN
Amir Temurning Sulton Boyazidga maktublari
A.O’rinboev, YA.Valieva tarjimasi
Adolatli ulug’ amir, zamona rahbarlarining rahbari, g’oziylaru mujohidlarning tayanchi Jaloliddin Yildirim Boyazid bhodir – uning adolatli abadiy bo’lsin! – samimiy aqidalarni va sof maqsadlarni yetkazuvchi salom va maqtovlarni mutolaa qilsinlar. Humoyun himmatlarimizning barchasini saltanat va komronlik ishlarini tartibga solishga, o’z maqsad va ezguliklarimizga yetishishga sarflayotganimizni bilsinlar. Ishlarning muvaffaqiyatli bajarilishi Allohning ixtiyorida va ommaning manfaatiga ko’maklashish uning hukmidadir.
Shundan so’ng (janobingizning) to’g’ri ra’yingizga chizilsinki, bundan ilgari Misr va Shom hukkomlari (hokimlari. Sayt izohi) tomonidan shariat, aql va urf jihatlaridan qaralganda o’rinsiz va noma’lum bu jur’at surati sodir bo’lgan edi. Shu sababdan bu ma’ni intiqomini olish va (oyatda): Kim yomonlik qilsa, jahosini olg’usidir (“Niso”, 123) deyilganidek, ularning sazosini yetkazish bizning oliy himmatimiz uchun lozim bo’ldi. Shu vosita bilan mehribon malik (Alloh)ning inoyati bilan g’olib lashkarlarni u tarafga surib, ularga yaxshi adab va yetarli jazo berildi. Ular o’z qilmishlariga yarasha jazolanadilar (“Zumar”, 49). Bizga yetkazgan ezguliklari va ne’matlari uchun Alloh taologa hamdlar bo’lsin!
Xotirdan o’tdiki, Rum diyoriga humoyun yurish sodir bo’lganligi va u hududning sokinlari (aholisi) ahvoliga andak iztirob, besaranjomlik yo’l topganligi sababli mabodo (janobingizning) quvvatlariga zaiflik yetishib, fursatdan foydalangan farang kofirlari g’olib kelmasinlar va u diyorda islom bog’larining rayhonlari tarovati so’nishga boshlamasin.
Binobarin, bilimdon malik Allohning qo’llovi bilan Shom mulklari fath etilib, istagimiz hosil bo’lgach, qaytish yaxshiroqdir (maqomining) hukmicha qaytishga qat’iy qaror qilindi. Bu tarafning holati va kechmishlari tegishlicha aniq sharhlari va kelajak oqibatlari bilan tahrir qilindi. Istagimiz shu ediki, unga ijozat berib, u tomonga jo’natib yuborilsa. U ijozatsiz g’oyib bo’lgan. Shu holatda, Firot suvidan o’tilgach, u janobingizning maxsus kishilaridan bo’lgan Forisning o’g’li Ya’qubni yuborildi. Sadoqat yalovlari mustahkamlandi va yaqinlik yo’llari ochildi, toki u ma’ni ikki tarafning islohidan xoli bo’lmasin, balki Muhammadiy dinining – unga eng to’liq salovotlar va go’zal maqtovlar bo’lsin! – nizochilari va munkirlari uchun zo’ravonlik maydonida jur’at qilishga majoli bo’lmasin. Tezlikka rioyat qilgan holda janobingizdan kutilgan javob shuki, muhabbat shartlariga rioyat qilsalar, ikki mamlakat xaloyiqning va aholisining osoyishi bo’la olur. Bu do’stlik surati musulmonlik kunlari safhalarida va bog’larida yozilgancha qolur. Alloh taolo kimni istasa, (o’shani) qil ko’prikda qo’llaydi.
Ahvol shundayki, aniqlanishicha, Ya’qub sog’-salomat janobingizga qo’shilibdi. Yaylamishiy (yayloq) qilmoq uchun Olatoqqa yurishga qaror qilindi. Hozirda barcha g’ulomlar, farzandlar, ulus amirlari, tumanlar amirlari, sayyidlar va mashoyixlarning ulug’lari, imomlarning mashhurlari, a’yonlar yetakchilari va bizga taalluqli iqlimu-mamlakatlarning mashhur zotlari va davlat arkonlari bilan kengash tuzildi. Ularning ma’qullashi bilan va Alloh taoloning istihorasidan so’ng dilbandu arjumand farzand bemonand maqtovli xislatlar egasi Tangrining inoyati bilan baxtiyorli nurlari va asarlari peshonasidan yarqirab turgan Mag’isuddin Muhammad Sulton Bahodirni – Alloh uning umrini uzun qilsin! – dorissalom Samarqanddan talab qildik, toki u ilohiy inoyat bilan uning amrida va qaramog’ida bo’lgan barcha mamlakatlar va iqlimlarning amirlari, lashkar ulug’lari, qavmlarning mas’ul kishilari, voliylari, hokimlari va raislari bilan birga bu tomonga yetib kelsinlar.
Buljor? shundayki, oliy darajada bir qurultoy tuzib, baxtli va muborak bir tole’da (she’r):
Undan yulduzlar saodatga yetishuvchi bir soatda,
Taqvim undan do’stlik izlovchi bir tole’da.
U farzandi arjumandni – Alloh uning umrini uzaytirsin! – u mamlakatlar saltanati taxtiga o’tqazib, u diyorning hal qilish va bog’lash izmi va zabtbast jilovini uning jasorat va kifoyat panjasiga tutqaziladi. Inshoalloh taolo. Alloh uchun bu qiyin emas. (“Ibrohim”, 23).
Ammo endilikda ma’lum qilamizki, biz Shom tomondan qaytayotganimizda va Mordin hududiga muborak qo’ngan vaqtimizda aziz farzand Rustam Bahodirni – Alloh taolo uni boqiy etsin! – va Sulaymonshoh Bahodirni bir guruh amirlar va lashkar bilan Iroq tomonga u mulklarni zabt etish (boshqarish) va yasomishiy(2) qilish uchun yuborgan edik. Olatog’ tomonga harakat qilganimizdan so’ng ularning maktublari keldi. Mazmuni shundayki, Bag’dodda bir guruh rindlar, beboshlar va ba’zi boshqa kishilar to’dalashganlar va turk, tojik, arab, xalluh, turkmanlardan ko’plari jam’ bo’lishib, shahar devori va darvozalarini mustahkamlab yopibdilar va bo’ysinmaslik va isyon yo’lini tutibdilar. Agarchi Bag’dod havosi haroratining shiddatli mavsumi bo’lganidan havoning g’oyatda issiqligi tufayli u tomonga lashkarlarni harakatga keltirish nihoyatda qiyin bo’lsa ham, ammo, tezda bu kechmishning tadorikini qilish va tuzatish uchun o’z muborak zotimiz bilan andak sipoh hamrohligida u tarafga yurdik. Barcha nopok qaysarlar, sarkashlar, muborizlar, dilovarlarning olov sochuvchi obdor shamshiri chashmasidan yo’qlik sharbatini totganlaridan keyin, mulrorlikka berilgan bunday xalq bitta qolmay qirildi. Olamlar Rabbiga hamdlar bo’lsin (“An’om”, 45).
Saodat va komronlik bilan rabboniy inoyat qo’llovida Olatog’ yayloqiga borish qaroriga qaytib, ushbu xat uni eltguchi orqali yuborildi. Endi do’stlik vazifasi va birlik taqozosi shuki, janobingiz ham do’stlar quvonchi subhining tulu’i bo’lsin tabriklash va barakot kunlariga doxil bo’lib, (o’z) farzandlaridan birini va bizning xeshlarimizni yaxshi navkarlar va mahram mulozimlardan bir kishini tabriklash rasmi bilan jo’natsalar, toki ittifoqlik surati u tomondan xoli qolmasin, balki u janobning muvofiqlik va do’stlik bezagi bilan jilolansin. Inshoollohi taolo, shak yo’qdirki, u muqaddima (aytilgan)ning tartibga keltirilishi bilan sulh tizimlarining bog’lanishi ikki tomon uchun turli-tuman foydalar va naflardan iborat natija bo’lg’usidir va bu yo’lni tutish niholi oxirat savobidan iborat har xil mevalarni bag’ishlag’usidir.
Janobingizning sharif quloqlariga yetishsinki, Abxoz mamlakatining voliysi va butun Gurjiston payg’ambarlar sayyidining shariatini inkor etishni o’zlariga shior qilib olganliklari, balki barcha vajhlardan bizga nisbatan kelishmovchilik, nomuvofiqlik to’la sobit bo’lsa ham ahvol osoyishtaligi va o’z viloyati aholisining ofiyat va salomatligi uchun tobe’lik yo’lidan yurib hutba va sekka (tanga zarb qilish) humoyun laqablar bilan bezagan va muqarrar mol (xiroj)ni ado etishni yilma-yil bajarishni qabul qilgan. Ana shu qoidaga asosan uning viloyati aholisi amnu omonlik to’shagida farog’atda va xotirjamlikda kun ko’rmoqdalar.
Bizning siz janob bilan birlik va yakdillikda bo’lishimiz uchun turli-tuman sabab va boislar mavjuddir va (ularga) husni e’tiqod ko’magi bog’langandir. Shunga binoan aqlu qiyosat yetukligi va mulkni boshqarish shuni taqozo etadiki, do’stlik qoidalarini mustahkamlashda sa’y-harakatlarini ayamasinlar va bu ma’nini ayni sadoqat deb bilsinlar va musoliha sharbatini samimiy aqida va sidqi niyatdan uzoq bo’lmish kudurat loyqasidan musaffo tutsinlar. Chunki dunyo va undagi barcha narsalar, qudrat egalari va arboblari shunday bir tarzda tiriklik o’tkazsinlarki, u yo’ldan musulmonlar va fuqarolarga zarar yetmasin.
(She’r):
Ulug’lar oldida ham, kichiklar oldida ham,
Bu jahon bitta chumoliga ozor berishga arzimaydi.
Haqiqatda ham:
Xushnad loyiq emas, jafo nomunosib,
Kel, sulhu tinchlik va safo mavsumidir.
Shak yo’qki, biz bilan u janob oramizda birlik asoslari mustahkamlansa, bu ma’ni qudratli dinga dushman toifalari va shariat munkirlariga qarshi (ish) bo’lib, ularning takabburligini sindirar edi. Agar bizning so’zimizni bu gal ham qabul qulog’i bilan eshitmasalar, to’g’rilikdan xoli deb bilib, sansalorlik yo’liga tashlab qo’ysalar, ezgulik va saxiylikni yetkazuvchi vojibul vujud hazratlaridan umid tutiladi. Vosiqki (ishonamizki), chunonchi doimo barcha umumiy matlablarimizga yetishishda hamma vaqt va holatda qudrat egasi Allohning qo’llovi ravshan va zohir bo’lib, barcha murodlarga yetishilganidek, bu kechmishda ham maqsad chehrasini g’ayb tutug’i (pardasi)dan tezlikda ko’rsatar va taqdir pardasi ostida nima bo’lsa, zohirlik go’shangasidan namoyon bo’lar. U vaqtda nadomat foyda va e’tiroz naf yetkazmas.
Ulug’ tangri nomi bilan anbiyo va avliyolar arvohini (o’rtaga qo’yib) istaymanki, siz janob bilan sulh qilmoqchiman. Ikki orada do’stlik qoidalari mustahkam bo’lsin, toki musulmonlar har ikki tarafda farog’atda bo’lsinlar; har kimki ahdu musolihaning katta yo’lidan og’ishsa, nasihatni qabul qilmasa, fitna zanjirlarini harakatga keltirib, vahshat sabablarini hayajonga solsa, bu kechmishning zavoli albatta uning o’ziga oid bo’ladi va u gunohkor bo’ladi. Bu ma’nilarni haqiqat deb bilsinlar. Biz izohlashni iroda qilganimiz va u bilan tanbeh bermoqchi bo’lganimiz, mana shu.
————————
1. Buljor – turkiy so’z bo’lib, borish uchun oldindan belgilab qo’yilgan joyni anglatadi.
2. Yasomishiy – turkiy so’z bo’lib, boshqarish ma’nosini anglatadi.
