28 март — Устоз Рауф Парфи хотираси кун

Бир дарахт. Сокин. Жим турибди. Ҳеч нарса демайди. Қайғули. Кўнгил шу дарахт томон интилади. Шу дарахт сизни кўпрок тушунадигандек. Вағиллаб юрган, ҳиринглаётган одамлар бояги дарахтнинг ёнида пасайиб кетади. Дарахт жуда ақлли кўринади. У кўп нарсани биладигандек. Зарур бир гапни айтмоқчи бўлаётгандекми…

РАУФ ПАРФИ
ҲАЁТ, АДАБИЁТ
ВА ИЖОД ҲАҚИДА

Санъаткорнинг миясида олам фожеаси айланади.

Шеърият Аллоҳ одамни ер учун яратгани каби қадимийдир. Ёруғ дунёга келган инсон бор экан, инсон бўлиб туғилган экан — Инсон ҳақлари, инсон ҳуқуқи бордир. Инсон Ҳуқуқи — Шеърият ҳуқуқи. Инсон ва Табиат уйғунлиги абадий, табиат тартиботи ўзгармас, аммо инсон табиати ўзгарувчандир. Мувозанат бузилган жойда жаҳолатнинг қора қуёши ёниб фикр оламини зулматга чулғайди, қонга булғайди. Муборак уйғунлик йўлида жафо чекканларнинг карвонбошилари шоирлардир, эҳтимол. Шеърият чексизликдир- аммо шеъриятнинг осмонига боқиб чексизликнинг ҳам чеки бор, деб ўйлайсиз.
Шеърият инсоннинг илкин нафасидир, поёнсиз нафаснинг моддийликка айланишидир, балки.

Ўзбек миллати бу олтин мероснинг эгаси, бу мерос бутун жаҳон учун, бутун инсоният учун Аллоҳ инояти ила гўзал армуғондир. Ўзбек миллати- жаҳон сивилизасиясини бир поғона баланд кўтарган буюк миллатдир. Ўзбек бўлиб туғилган, ўзбек деган номни муқаддас билиб тану руҳида асраган инсон нақадар бахтли инсондир.

Доимо ўлимни англамоқчи бўлиб келганман. Қолаверса бу ҳаёт билан боғлиқ. Буни бир сўз билан айтиш қийин. Уларни сизга вақт тушунтириб беради. Мени қайғули ёзишимга сабаб бўлган туйғу – бу Ватанга бўлган муҳаббат туйғусидир. Ватани қуликда азоб чекаётганда шоир қайғули ёзишга мажбур. Вақти келиб, бор ҳақиқатни рўйи – рост англаб етганларингдан сўнг. Сизнинг ҳам ичингиз дарду – фарёдга тўлади. Шўх – шодон эмас, мунгли ва маҳюс ёза бошлайсиз. Шунда сизларга қараб, изтиробга тўла ғам муборак бўлсин, бу саодат сизга муборак бўлсин, дейман!

Қайғу одамни руҳан поклайди. Қайғуролган одам, дардли одамга, хаста одамга, ночор – нотовон одамга дарддош, маслакдош, елкадош бўлаоладиган одамдир. Бизнинг босқинчиларга кучимиз етмайди, шунинг учун ғамгинмиз. Биз зўравоннинг юзига мушт тушираолмаймиз. Шунинг учун ғамгинмиз. Исёнимизни ғам, алам ва изтироб орқали ошкор этаоламиз. Бу бизнинг авлод чекига тушган қисмат бўлди.

Нарсаларга эркимизни боғлаб қўйганмиз, моддиятнинг қулимиз. Бу «айёр» ақлнинг хулосалари, оқил ақлники эмас. Ақл Оллоҳни танишдан чалғиса, бу – айёрлик. Оқил деб Оллоҳни билганга айтишади. Оллоҳни таниган банда моддиятга боғланиб қолмайди, у ўзининг қоровули эмас У – ўзининг эгаси, ўзлигини излаётган инсон

Саньатнинг вазифаси инсонга ўлимни англатишдир. Шакли қандай бўлишидан қатьий назар… Тушунган, англаган инсон ҳамиша оғриқ, фожеа билан яшайди. Агар, таьбир жоиз бўлса, шундай айтиш мумкин – фожеа инсон билан бирга туғилган аниқ нарса. Инсон доимо ўлим билан ёнма-ён юради. Тошбақа косасини бир умр ортиб юрганидек, ўз ўлимини доимо кўтариб юришга маҳкум. Менимча, ўз ўлимини кўтариб юрган одам Аллоҳга, ўзига, бировга хиёнат қилмайди. Хиёнат ёлғонлардан туғилади. Инсоннинг фожеаси ёлғонларга тўқнашганида бошланади. Биз «Ёлғоннинг умри қисқа» деб ўзимизни юпатамиз. Йўқ, ёлғоннинг умри узун. Буни инсоният тарихига бир назар ташласангиз, билиб оласиз.

Ўлим! Оғир! Гўзал! Буни чин саньаткорлар билганлар. Таьмагир билмайди, чунки у ёлғонлар қасрида яшайди. Ъеч қачон ўлмайдигандек тасаввурда юраверади. Ўлимни идрок этган, мана, ҳозир ўлиши мумкинлигини билган ёлғон гапирмайди, зулм қилмайди. Зулмнинг отаси — қўрқоқлик ва жоҳиллик.

Фожеани идрок этган одам биз юқорида айтган «сир»га яқин келади. Аслида бу «сир» ҳар бир инсонда бор. Айтиш жоиз бўлса, у Яратганнинг инсонга берган неьмати. Инсон уни ҳамиша ўзида сақлаши керак. Инсоннинг «сири» очилса, Оллоҳ билан муносабати узилади. Мен фалон нарсани англадим, билдим деса, шу ерда у Оллоҳдан айрилади.

Руҳсиз одам қул бўлади. Ичида аллоҳ қўрқуви бор одам эркиндир. У ҳамма нарсадан эркин. Худосиз одам қафасдаги одамдир. Улар ўзларини ўзлари қафасга солишган. Токи Оллоҳни топмагунларича бу қафасдан чиқолмайдилар. Ерда тирикчилик қилиб юрган одам учун ўлим ҳақида очиқ гапириб бўлмайди. Гувиллаб, гарангсиб юрган оломон буни англаши оғир. Саньат ҳамиша одамни, одамларни «ушлаб» турган.

Шоир ҳақиқатни гапирмай туролмайди. Энди шоирнинг ҳақгўйлигини улкан-улкан ёлғонлар орасида ўйлаб кўринг. Замоннинг зайлига боқ, кимнинг аравасига чиқсанг ўшанинг қўшиғини айт, дейдилар. Шоир ёлғондан, юзаки, сохта қўшиқ айтишдан қўрқади.Аниқроғи, шоирнинг ичидаги истеъдод қўрқади ёлғондан. Чунки ёлғон истеъдоднинг кушандаси .

Ёлғон ёзган шоирнинг руҳи ўлади. Санъат, маҳорат бой берилмайди. Санъат- ўрганиладиган, машк билан ҳосил килинадиган нарса. Лекин руҳ ўлган бўлади. Шоир синади. Буни синган шоирнинг ўзи ҳам билмаслиги, тўхтовсиз қулоч-қулоч шеърлар ёзавериши мумкин. Кейин билади. Ўшанда кеч бўлади. Балки кейинчалик хушёр ўкувчилар шоир шеърларининг руҳи ўлик эканлигини пайқайдилар.

Ҳамма замонларда шоирларни отганлар, осганлар. Шеър ёзган одам ўлдирилаверган. Давлат томонидан ўлдирилган. Аммо ҳамма замонларда чин шоирлар ўз замонларига мухолиф бўлиб яшаганлар. . Энг муросасиз одам – шоир.

Санъат- ўлимни тезроқ ва таъсирлироқ англатиш воситаси. Мен ўйлайманки, санъат билан шуғулланадиган одам – ўлимга энг яқин одам. Безовта бўлсанг, жаҳлинг чиқса мозорга бор, дейдилар. Мозорни бир марта айланиб чиққан кимсанинг ичидаги нафс итлари бир муддат ювош тортади. Санъат билан тиллашган кимса худди мозорни айланиб чиққан каби кўнгли маънисиз шовқиндан, кир-чирдан фориғ бўлади. Санъат билан мозорнинг орасида бир ажиб яқинлик кўраман.

Бир дарахт. Сокин. Жим турибди. Ҳеч нарса демайди. Қайғули. Кўнгил шу дарахт томон интилади. Шу дарахт сизни кўпрок тушунадигандек. Вағиллаб юрган, ҳиринглаётган одамлар бояги дарахтнинг ёнида пасайиб кетади. Дарахт жуда ақлли кўринади. У кўп нарсани биладигандек. Зарур бир гапни айтмоқчи бўлаётгандекми…

Мен қизларга мана бундай маслаҳат берган бўлардим: “Қизлар, санъат аҳли орасидан ҳофизларга турмушга чиқинг, ўшаларни севинг. Ҳофиз бир жойга бориб ўнта одамнинг кўнглини хурсанд қилади-да, санъати учун олган хақини қўлингизга топширади”. Менинг ёруг дунёдаги барча оғир фожеаларимга оила сабаб бўлган. Нафратланган бўлсам оила сабаб, ёнган бўлсам оила сабаб. Оила мен учун биринчи ўринда. Шоир деганлари оила кўрмаслиги керак, деган бир ўй ҳам бор. Оилали одам шеърдан узоқроқ бўлгани маъқул.

Мен шоир эдим, мен таслим бўлдим: оила қурдим. Аёлларим билан жисмоний яшадим. Ҳеч қайсиси билан руҳоний яшамаганман. Руҳим, фикрим шеърда эди. Балки шеър сабабчи бўлгандир оилавий фожеамга. Севган аёлларим бор эди. Бари ёдимда. Эслайман. Лекин уларнинг исмини айтиш ноқулай: уларнинг бари ҳозир тирик. Аёллар шеърларимнинг ичида. Текширган одам албатта , топади.

Мен аслида идеалимдаги аёлни севганман, шунга топинганман. Ҳаётда учратган аёлларим ичимдаги идеал аёлнинг тимсоллари эди. Мен аёлларимнинг барини кечириб юборганман. Мен уларни жуда ёмон кўриб колганим учун бутунлай кечириб юборганман.

Мен ишлаяпман дердим. Китоб ўқиш, таржима, шеър ёзиш хаммаси ишлашимга кирарди. «Ишлайман дейсиз, китоб варақлайсиз, ишлайман дейсиз, оқ қоғоздан бош кўтармайсиз. Сиз ҳам мундай одамларга ўхшаб пул тўланадиган иш қилсангиз бўлмайдими?»- дерди. Бечора азбаройи қийналганидан шундай дерди. Мен кун бўйи тинимсиз ичаман, дўстларим ҳам ичади.Шўрлик бечора хотиним ароқ ичишимдан безор бўлган. Роса тўйдирган бўлсам керак. Бир куни аёлим магазин растасига териб қуйилган арок, вино каби ичимликларга кўзи тушиб ҳушидан кетиб колган. Унда ароққа нисбатан кучли аллергия пайдо бўлган экан. Шу даражада қийнаб юборибман. Бечора бардош беролмаган. “Шу билан яшайманми, абадий яшайманми».- деб ўйлагандир.

Шеър ёзишдан нафратланган пайтларим бўлган. Рости , бўлган. Шеър ёзолмай қолган дамларда шундай ҳис кечгандир. Аммо кўнгилда уйғонган илҳом нафратни ювиб кетарди. Дунёда шоирлар кўп,катта-катта кутубхоналар бор, шуларни ўқиб бемалол яшаса бўлади-ку. Нега мен шеър ёзишим керак? Мияда шубҳали саволлар кўп.Аммо Твардовскийнинг гапи бор: « Толстой бўлсанг ўзингга, мен ҳам шоирман».

Одамлар кучли, бақувват бўладилар. Дарахтларни кесадилар, тошларни урнидан силжитиб,ҳар томонга отадилар. Кучли кимсалар одамларни бир-бири билан уруштириб, жанжал чиқариб, давлатни бошқарадилар. Кучли одамга най чалаётган шоир керак эмас. Най чалаётган одам ниҳоятда кулгили туюлади унга. Китснинг назарида кучли одам шеър ёзмаслиги керак. Бошқа ишнинг бошини тутсин. Чала-чулпа туғилган, касалванд,кўнгли бўш,сал гапга кўзига ёш оладиган, ҳаммани кечирадиган шоирлар, шоиртабиатлар кучли одамнинг ғашини келтиради.

Ҳар қандай одам қилаётган ишидан завқ олмаса, кўнгли хижил бўлади.Завқ олиш ижодий жараённи бошдан кечириш дегани. Завқланиш жараёни қизиқ. Завқнинг охири қизиқ эмас. Завқнинг охири уйқу бўлиши мумкин.Мен ҳеч қачон ёзганларимдан қаноат ҳосил қилмаганман, кўнглим тўлмаган.Ижоднинг энг даҳшати ва фожеаси ҳам шу. Эслайман: Усмон Азим: «Рауф ака, битта шеър ўқиб берай. Зўр шеър ёздим»,-деди. У роҳатимни олдиндан бузиб қўйди. Олдиндан ўз шеърини зўр деди. Ўша зўр шеърдан олишим мумкин бўлган завқдан мени маҳрум этди.

Ички бир туйғу билан сезганман: жуда кўп нарсани ҳис этиб, англаб турган зотнинг ҳаёти қийин кечади. Ҳаётни жуда қисқа қилиб бўлиб олиб,буёғи меники,нариги ёғи билан ярим тийинлик ишим йўк, дейдиган одам бахтлидир. У ўзини улкан фожеадан ажратиб олди.Уйга кириб эшикни ёпди,ўша ондаёқ дунёни унутди. У-оддий одам. У – ҳайвон каби бахтли. У ўз қалбини ўлимга ҳукм этди. Санъаткорнинг ҳислари ,ҳатто уни қамаб қўйсангиз ҳам ташқарида юради.Санъаткорнинг миясида олам фожеаси айланади.

Фикрлайдиган, кўнгли нозик маъно, ишораларни англайдиган инсонлар ҳар доим ва ҳар жойда хор этилган. Инсонларнинг юрагини оғритадиган нарсалар бор экан,,билингки, шоирга тинчлик йўқ, омонлик йўқ.Ёлғизлик – тинимсиз ўлим хақида ўйлашдир. Шоир чин ибодат- ўлимни эсдан чиқарган золимлар учун ҳам оғир ўйлар суради,яъни ўлимни ўйлайди.

Мен жуда ёшлигимдан ўлимни кўп ўйлардим.Бувим: нега мана бу ишни қилмадинг, деб койиса ҳам ўзимни ўлдириб қўя қолсаммикин, деган фикр келарди миямга. Кимдир ҳақорат қилди, унга муносиб жавоб кайтаролмайсиз,кучингиз етмайди, шунда ўлимни ўйлайсиз.Э даҳшат…

Дадам мени жуда қаттиқ эркалатган. Ёлғиз ўғил эдим. Истаган нарсамни олиб берарди.Агар истаганимни олиб бермаса,қўлимга қайчини олиб, кокилимни кесиб ташлайман, дердим. Бошимда иккита кокилим бўларди: Бири Ушпиримга, иккинчиси Шоҳимардонпиримга аталган.

Ҳозирда булак-булак бўлиб кетган туркийлар ўзларини турк эканликларини ҳис этмасалар, туркий дунё нураб, кучсизланиб бораверади. Катта бир куч беркиниб ётибди. Халоскор куч. Уни уйғотиш учун турк эканлигимизни англаш кифоя. .. Агар бирлашмасак урф-одатимизни ҳам, санъатимизни ҳам бошқаларга ўтказа олмаймиз.

Рус босқинидан сўнг турк сўзи қувғинга учради. Ҳозир ҳам чет элда яшаётган қавмдошларимиз ўзларини турк деб ҳисоблайдилар. Босқинчилар бизларни жисмонан енгди, аммо руҳимиз мағлуб бўлмади.Наполеон айтган:» Туркни балки ўлдириш мумкиндир, лекин уни енгиб бўлмайди». Турк дунёга бойлигини , энг кучли одамларини берди.Ислом арабларга берилди,аммо уни амалга айлантириш туркларга топширилди. Турк эканлигимизни англашга интилиш зарур. Тараққиётнинг калити шу.

Янги бир авлод пайдо бўлиши керак. Туркчиликни англаган, ҳис этган авлод. Янги шеърият янги ижтимоий руҳ билан келади. Келаётган янги ижтимоий руҳ, бу – туркчилик. Шеъриятимизни туркчиликни англаш руҳи янгилайди. Шу руҳни ҳодисага айлантирган шоир- катта шоирга айланади. Туркчилик руҳи Навоийда, y катта бир шоирни туғади.

Карим Баҳриев саралаган

Манба: www.karimbahriev.com

 

  28 mart — Ustoz Rauf Parfi xotirasi kuni

Bir daraxt. Sokin. Jim turibdi. Hech narsa demaydi. Qayg‘uli. Ko‘ngil shu daraxt tomon intiladi. Shu daraxt sizni ko‘prok tushunadigandek. Vag‘illab yurgan, hiringlayotgan odamlar boyagi daraxtning yonida pasayib ketadi. Daraxt juda aqlli ko‘rinadi. U ko‘p narsani biladigandek. Zarur bir gapni aytmoqchi bo‘layotgandekmi…

RAUF PARFI
HAYOT, ADABIYOT
VA IJOD HAQIDA

San’atkorning miyasida olam fojeasi aylanadi.

She’riyat Alloh odamni yer uchun yaratgani kabi qadimiydir. Yorug‘ dunyoga kelgan inson bor ekan, inson bo‘lib tug‘ilgan ekan — Inson haqlari, inson huquqi bordir. Inson Huquqi — She’riyat huquqi. Inson va Tabiat uyg‘unligi abadiy, tabiat tartiboti o‘zgarmas, ammo inson tabiati o‘zgaruvchandir. Muvozanat buzilgan joyda jaholatning qora quyoshi yonib fikr olamini zulmatga chulg‘aydi, qonga bulg‘aydi. Muborak uyg‘unlik yo‘lida jafo chekkanlarning karvonboshilari shoirlardir, ehtimol. She’riyat cheksizlikdir- ammo she’riyatning osmoniga boqib cheksizlikning ham cheki bor, deb o‘ylaysiz.

She’riyat insonning ilkin nafasidir, poyonsiz nafasning moddiylikka aylanishidir, balki.

O‘zbek millati bu oltin merosning egasi, bu meros butun jahon uchun, butun insoniyat uchun Alloh inoyati ila go‘zal armug‘ondir. O‘zbek millati- jahon sivilizasiyasini bir pog‘ona baland ko‘targan buyuk millatdir. O‘zbek bo‘lib tug‘ilgan, o‘zbek degan nomni muqaddas bilib tanu ruhida asragan inson naqadar baxtli insondir.

Doimo o‘limni anglamoqchi bo‘lib kelganman. Qolaversa bu hayot bilan bog‘liq. Buni bir so‘z bilan aytish qiyin. Ularni sizga vaqt tushuntirib beradi. Meni qayg‘uli yozishimga sabab bo‘lgan tuyg‘u – bu Vatanga bo‘lgan muhabbat tuyg‘usidir. Vatani qulikda azob chekayotganda shoir qayg‘uli yozishga majbur. Vaqti kelib, bor haqiqatni ro‘yi – rost anglab yetganlaringdan so‘ng. Sizning ham ichingiz dardu – faryodga to‘ladi. Sho‘x – shodon emas, mungli va mahyus yoza boshlaysiz. Shunda sizlarga qarab, iztirobga to‘la g‘am muborak bo‘lsin, bu saodat sizga muborak bo‘lsin, deyman!

Qayg‘u odamni ruhan poklaydi. Qayg‘urolgan odam, dardli odamga, xasta odamga, nochor – notovon odamga darddosh, maslakdosh, yelkadosh bo‘laoladigan odamdir. Bizning bosqinchilarga kuchimiz yetmaydi, shuning uchun g‘amginmiz. Biz zo‘ravonning yuziga musht tushiraolmaymiz. Shuning uchun g‘amginmiz. Isyonimizni g‘am, alam va iztirob orqali oshkor etaolamiz. Bu bizning avlod chekiga tushgan qismat bo‘ldi.

Narsalarga erkimizni bog‘lab qo‘yganmiz, moddiyatning qulimiz. Bu «ayyor» aqlning xulosalari, oqil aqlniki emas. Aql Ollohni tanishdan chalg‘isa, bu – ayyorlik. Oqil deb Ollohni bilganga aytishadi. Ollohni tanigan banda moddiyatga bog‘lanib qolmaydi, u o‘zining qorovuli emas U – o‘zining egasi, o‘zligini izlayotgan inson

Sanatning vazifasi insonga o‘limni anglatishdir. Shakli qanday bo‘lishidan qatiy nazar… Tushungan, anglagan inson hamisha og‘riq, fojea bilan yashaydi. Agar, tabir joiz bo‘lsa, shunday aytish mumkin – fojea inson bilan birga tug‘ilgan aniq narsa. Inson doimo o‘lim bilan yonma-yon yuradi. Toshbaqa kosasini bir umr ortib yurganidek, o‘z o‘limini doimo ko‘tarib yurishga mahkum. Menimcha, o‘z o‘limini ko‘tarib yurgan odam Allohga, o‘ziga, birovga xiyonat qilmaydi. Xiyonat yolg‘onlardan tug‘iladi. Insonning fojeasi yolg‘onlarga to‘qnashganida boshlanadi. Biz «Yolg‘onning umri qisqa» deb o‘zimizni yupatamiz. Yo‘q, yolg‘onning umri uzun. Buni insoniyat tarixiga bir nazar tashlasangiz, bilib olasiz.

O‘lim! Og‘ir! Go‘zal! Buni chin sanatkorlar bilganlar. Tamagir bilmaydi, chunki u yolg‘onlar qasrida yashaydi. ’yech qachon o‘lmaydigandek tasavvurda yuraveradi. O‘limni idrok etgan, mana, hozir o‘lishi mumkinligini bilgan yolg‘on gapirmaydi, zulm qilmaydi. Zulmning otasi — qo‘rqoqlik va johillik.

Fojeani idrok etgan odam biz yuqorida aytgan «sir»ga yaqin keladi. Aslida bu «sir» har bir insonda bor. Aytish joiz bo‘lsa, u Yaratganning insonga bergan nemati. Inson uni hamisha o‘zida saqlashi kerak. Insonning «siri» ochilsa, Olloh bilan munosabati uziladi. Men falon narsani angladim, bildim desa, shu yerda u Ollohdan ayriladi.

Ruhsiz odam qul bo‘ladi. Ichida alloh qo‘rquvi bor odam erkindir. U hamma narsadan erkin. Xudosiz odam qafasdagi odamdir. Ular o‘zlarini o‘zlari qafasga solishgan. Toki Ollohni topmagunlaricha bu qafasdan chiqolmaydilar. Yerda tirikchilik qilib yurgan odam uchun o‘lim haqida ochiq gapirib bo‘lmaydi. Guvillab, garangsib yurgan olomon buni anglashi og‘ir. Sanat hamisha odamni, odamlarni «ushlab» turgan.

Shoir haqiqatni gapirmay turolmaydi. Endi shoirning haqgo‘yligini ulkan-ulkan yolg‘onlar orasida o‘ylab ko‘ring. Zamonning zayliga boq, kimning aravasiga chiqsang o‘shaning qo‘shig‘ini ayt, deydilar. Shoir yolg‘ondan, yuzaki, soxta qo‘shiq aytishdan qo‘rqadi.Aniqrog‘i, shoirning ichidagi iste’dod qo‘rqadi yolg‘ondan. Chunki yolg‘on iste’dodning kushandasi .

Yolg‘on yozgan shoirning ruhi o‘ladi. San’at, mahorat boy berilmaydi. San’at- o‘rganiladigan, mashk bilan hosil kilinadigan narsa. Lekin ruh o‘lgan bo‘ladi. Shoir sinadi. Buni singan shoirning o‘zi ham bilmasligi, to‘xtovsiz quloch-quloch she’rlar yozaverishi mumkin. Keyin biladi. O‘shanda kech bo‘ladi. Balki keyinchalik xushyor o‘kuvchilar shoir she’rlarining ruhi o‘lik ekanligini payqaydilar.

Hamma zamonlarda shoirlarni otganlar, osganlar. She’r yozgan odam o‘ldirilavergan. Davlat tomonidan o‘ldirilgan. Ammo hamma zamonlarda chin shoirlar o‘z zamonlariga muxolif bo‘lib yashaganlar. . Eng murosasiz odam – shoir.

San’at- o‘limni tezroq va ta’sirliroq anglatish vositasi. Men o‘ylaymanki, san’at bilan shug‘ullanadigan odam – o‘limga eng yaqin odam. Bezovta bo‘lsang, jahling chiqsa mozorga bor, deydilar. Mozorni bir marta aylanib chiqqan kimsaning ichidagi nafs itlari bir muddat yuvosh tortadi. San’at bilan tillashgan kimsa xuddi mozorni aylanib chiqqan kabi ko‘ngli ma’nisiz shovqindan, kir-chirdan forig‘ bo‘ladi. San’at bilan mozorning orasida bir ajib yaqinlik ko‘raman.

Bir daraxt. Sokin. Jim turibdi. Hech narsa demaydi. Qayg‘uli. Ko‘ngil shu daraxt tomon intiladi. Shu daraxt sizni ko‘prok tushunadigandek. Vag‘illab yurgan, hiringlayotgan odamlar boyagi daraxtning yonida pasayib ketadi. Daraxt juda aqlli ko‘rinadi. U ko‘p narsani biladigandek. Zarur bir gapni aytmoqchi bo‘layotgandekmi…

Men qizlarga mana bunday maslahat bergan bo‘lardim: «Qizlar, san’at ahli orasidan hofizlarga turmushga chiqing, o‘shalarni seving. Hofiz bir joyga borib o‘nta odamning ko‘nglini xursand qiladi-da, san’ati uchun olgan xaqini qo‘lingizga topshiradi». Mening yorug dunyodagi barcha og‘ir fojealarimga oila sabab bo‘lgan. Nafratlangan bo‘lsam oila sabab, yongan bo‘lsam oila sabab. Oila men uchun birinchi o‘rinda. Shoir deganlari oila ko‘rmasligi kerak, degan bir o‘y ham bor. Oilali odam she’rdan uzoqroq bo‘lgani ma’qul.

Men shoir edim, men taslim bo‘ldim: oila qurdim. Ayollarim bilan jismoniy yashadim. Hech qaysisi bilan ruhoniy yashamaganman. Ruhim, fikrim she’rda edi. Balki she’r sababchi bo‘lgandir oilaviy fojeamga. Sevgan ayollarim bor edi. Bari yodimda. Eslayman. Lekin ularning ismini aytish noqulay: ularning bari hozir tirik. Ayollar she’rlarimning ichida. Tekshirgan odam albatta , topadi.

Men aslida idealimdagi ayolni sevganman, shunga topinganman. Hayotda uchratgan ayollarim ichimdagi ideal ayolning timsollari edi. Men ayollarimning barini kechirib yuborganman. Men ularni juda yomon ko‘rib kolganim uchun butunlay kechirib yuborganman.

Men ishlayapman derdim. Kitob o‘qish, tarjima, she’r yozish xammasi ishlashimga kirardi. «Ishlayman deysiz, kitob varaqlaysiz, ishlayman deysiz, oq qog‘ozdan bosh ko‘tarmaysiz. Siz ham munday odamlarga o‘xshab pul to‘lanadigan ish qilsangiz bo‘lmaydimi?»- derdi. Bechora azbaroyi qiynalganidan shunday derdi. Men kun bo‘yi tinimsiz ichaman, do‘stlarim ham ichadi.Sho‘rlik bechora xotinim aroq ichishimdan bezor bo‘lgan. Rosa to‘ydirgan bo‘lsam kerak. Bir kuni ayolim magazin rastasiga terib quyilgan arok, vino kabi ichimliklarga ko‘zi tushib hushidan ketib kolgan. Unda aroqqa nisbatan kuchli allergiya paydo bo‘lgan ekan. Shu darajada qiynab yuboribman. Bechora bardosh berolmagan. “Shu bilan yashaymanmi, abadiy yashaymanmi».- deb o‘ylagandir.

She’r yozishdan nafratlangan paytlarim bo‘lgan. Rosti , bo‘lgan. She’r yozolmay qolgan damlarda shunday his kechgandir. Ammo ko‘ngilda uyg‘ongan ilhom nafratni yuvib ketardi. Dunyoda shoirlar ko‘p,katta-katta kutubxonalar bor, shularni o‘qib bemalol yashasa bo‘ladi-ku. Nega men she’r yozishim kerak? Miyada shubhali savollar ko‘p.Ammo Tvardovskiyning gapi bor: « Tolstoy bo‘lsang o‘zingga, men ham shoirman».

Odamlar kuchli, baquvvat bo‘ladilar. Daraxtlarni kesadilar, toshlarni urnidan siljitib,har tomonga otadilar. Kuchli kimsalar odamlarni bir-biri bilan urushtirib, janjal chiqarib, davlatni boshqaradilar. Kuchli odamga nay chalayotgan shoir kerak emas. Nay chalayotgan odam nihoyatda kulgili tuyuladi unga. Kitsning nazarida kuchli odam she’r yozmasligi kerak. Boshqa ishning boshini tutsin. Chala-chulpa tug‘ilgan, kasalvand,ko‘ngli bo‘sh,sal gapga ko‘ziga yosh oladigan, hammani kechiradigan shoirlar, shoirtabiatlar kuchli odamning g‘ashini keltiradi.

Har qanday odam qilayotgan ishidan zavq olmasa, ko‘ngli xijil bo‘ladi.Zavq olish ijodiy jarayonni boshdan kechirish degani. Zavqlanish jarayoni qiziq. Zavqning oxiri qiziq emas. Zavqning oxiri uyqu bo‘lishi mumkin.Men hech qachon yozganlarimdan qanoat hosil qilmaganman, ko‘nglim to‘lmagan.Ijodning eng dahshati va fojeasi ham shu. Eslayman: Usmon Azim: «Rauf aka, bitta she’r o‘qib beray. Zo‘r she’r yozdim»,-dedi. U rohatimni oldindan buzib qo‘ydi. Oldindan o‘z she’rini zo‘r dedi. O‘sha zo‘r she’rdan olishim mumkin bo‘lgan zavqdan meni mahrum etdi.

Ichki bir tuyg‘u bilan sezganman: juda ko‘p narsani his etib, anglab turgan zotning hayoti qiyin kechadi. Hayotni juda qisqa qilib bo‘lib olib,buyog‘i meniki,narigi yog‘i bilan yarim tiyinlik ishim yo‘k, deydigan odam baxtlidir. U o‘zini ulkan fojeadan ajratib oldi.Uyga kirib eshikni yopdi,o‘sha ondayoq dunyoni unutdi. U-oddiy odam. U – hayvon kabi baxtli. U o‘z qalbini o‘limga hukm etdi. San’atkorning hislari ,hatto uni qamab qo‘ysangiz ham tashqarida yuradi.San’atkorning miyasida olam fojeasi aylanadi.

Fikrlaydigan, ko‘ngli nozik ma’no, ishoralarni anglaydigan insonlar har doim va har joyda xor etilgan. Insonlarning yuragini og‘ritadigan narsalar bor ekan,,bilingki, shoirga tinchlik yo‘q, omonlik yo‘q.Yolg‘izlik – tinimsiz o‘lim xaqida o‘ylashdir. Shoir chin ibodat- o‘limni esdan chiqargan zolimlar uchun ham og‘ir o‘ylar suradi,ya’ni o‘limni o‘ylaydi.

Men juda yoshligimdan o‘limni ko‘p o‘ylardim.Buvim: nega mana bu ishni qilmading, deb koyisa ham o‘zimni o‘ldirib qo‘ya qolsammikin, degan fikr kelardi miyamga. Kimdir haqorat qildi, unga munosib javob kaytarolmaysiz,kuchingiz yetmaydi, shunda o‘limni o‘ylaysiz.E dahshat…

Dadam meni juda qattiq erkalatgan. Yolg‘iz o‘g‘il edim. Istagan narsamni olib berardi.Agar istaganimni olib bermasa,qo‘limga qaychini olib, kokilimni kesib tashlayman, derdim. Boshimda ikkita kokilim bo‘lardi: Biri Ushpirimga, ikkinchisi Shohimardonpirimga atalgan.

Hozirda bulak-bulak bo‘lib ketgan turkiylar o‘zlarini turk ekanliklarini his etmasalar, turkiy dunyo nurab, kuchsizlanib boraveradi. Katta bir kuch berkinib yotibdi. Xaloskor kuch. Uni uyg‘otish uchun turk ekanligimizni anglash kifoya. .. Agar birlashmasak urf-odatimizni ham, san’atimizni ham boshqalarga o‘tkaza olmaymiz.

Rus bosqinidan so‘ng turk so‘zi quvg‘inga uchradi. Hozir ham chet elda yashayotgan qavmdoshlarimiz o‘zlarini turk deb hisoblaydilar. Bosqinchilar bizlarni jismonan yengdi, ammo ruhimiz mag‘lub bo‘lmadi.Napoleon aytgan:» Turkni balki o‘ldirish mumkindir, lekin uni yengib bo‘lmaydi». Turk dunyoga boyligini , eng kuchli odamlarini berdi.Islom arablarga berildi,ammo uni amalga aylantirish turklarga topshirildi. Turk ekanligimizni anglashga intilish zarur. Taraqqiyotning kaliti shu.

Yangi bir avlod paydo bo‘lishi kerak. Turkchilikni anglagan, his etgan avlod. Yangi she’riyat yangi ijtimoiy ruh bilan keladi. Kelayotgan yangi ijtimoiy ruh, bu – turkchilik. She’riyatimizni turkchilikni anglash ruhi yangilaydi. Shu ruhni hodisaga aylantirgan shoir- katta shoirga aylanadi. Turkchilik ruhi Navoiyda, y katta bir shoirni tug‘adi.

Karim Bahriyev saralagan

Manba: www.karimbahriev.com