Зиёфатни қолдиришнинг иложи бўлмади, бордик. Дастурхон атрофида йигирма чоғли талаба.
Аввалига қандайдир ўнғайсизлик, ноқулайлик бордай эди. Устига-устак, нечукдир ҳеч кимдан сўрамасданоқ жўрабошиликни зиммасига олган Нодир дастлабки кириш сўзидаёқ қовун туширди. Яъни, у салом-алигу “Хуш келибсизлар”дан сўнг ўзича гапни айлантираман деган ўйда ногаҳон:
— У дунёда юрганларнинг жойлари жаннатнинг тўридан бўлсин, — деб юборди.
Абдуқаюм Йўлдошев
ВИДО ЗИЁФАТИ
Институтнинг охирги босқичида ўқиётгандим.
Аниқ эсимда, намозшом палла эди. Гуруҳдошим Ҳамид тўсатдан хонага бостириб кирди ва менга диққат билан тикилиб тураверди. Ранги бўзариб, кўзлари алланечук бесаранжом боқарди.
— Ҳа, жўра, тинчликми? — дедим.
Ҳамид оқариб кетган лабларини аранг қимирлатиб, пичирлади:
— Ишлар чатоқ, жўра…
Беихтиёр ўрнимдан туриб кетдим.
— Нима гап, жўра?
Ҳамид яна пичирлади:
— Хайрлашгани келдим.
Юрагим “шув” этиб кетди.
— Майнавозчилик қилманг, — дедим иложи борича дадил гапиришга уриниб.
Ҳамид индамай ортига ўгирилди ва хонадан чиқиб кетди.
Мен жойимда тахта бўлиб қотиб қолгандим.
Алоҳа, ўзимга келдим ва йўлакка отилдим. Бироқ йўлак бўм-бўш эди.
Ётоқхонада, айниқса, талабалар орасида гап ётармиди?!
Орадан бир чой қайнагулик фурсат ўтар-ўтмас Ҳамиднинг бедаво дардга чалингани, нари борса уч-тўрт ойлик умри қолгани ҳақида совуқ хабар тарқалди.
Гуруҳимиз етакчиси Қадам оға ранг-қути ўчган ҳолда йигитларни ўз хонасига йиғди.
Ҳамма жим. Охири Қадам оға ўшқириб берди:
— Нима, бу ердан ўлик чиққанми, баринг қовоғингни осиб олибсан?
— Энди чиқади…
Бу гапни Шуҳрат шивирлаб айтди. Аммо ҳамма эшитди.
Қадам оға довдираб, Шуҳрат томон ўгирилди:
— Шунча тез эканми?
Шуҳрат қайғу ичида елка қисди. У ер-бу ердан шивирлашлар эшитилди:
— Мен уч ой деб эшитдим… Мен икки ой деб… Мен уч кун деб…
Ҳамма жим бўлиб қолди.
— Ўзи асли қанча қолибди, аниқ айтадиган мард борми?
Қадам оғанинг бу саволи жавобсиз қолди.
— Дўст кулфатда билинади, — деди ногаҳон ўртага чиққан Шуҳрат жиддий тарзда. — Яқин жўрамиз бундай аҳволга тушганда биз қўл қовуштириб ўтирсак уят бўлар…
Кўзлари жиққа ёшга тўлган, томоғига нимадир тиқилган Шуҳрат ортиқ гапиролмай қолди.
Бундай қарасам, уч-тўртта йигитнинг ҳам ўпкаси тўлган.
Қадам оға Шуҳратни жеркиди:
— Индамасак, типпа-тирик одамни бориб кўмиб келишдан ҳам қайтмайсан, сен бола! Аввал ўзини топайлик, гаплашайлик…
— Айтмайди… — умидсиз бош чайқади Шуҳрат.
— Нимани айтмайди? — ҳайрон бўлиб сўради Қадам оға.
— Ўша… қачон содир бўлишини…
— Ўзимга қолганда-ку, ичидан суғуриб олиб бўлсаям, билиб олардим-а… Тўхта, тўхта, — шундай дея оқсоқолимиз Шуҳратга ёвқараш қилди, — сен икковинг қизларнинг кетидан юрардиларинг. Ё… бир нарса орттирдингларми?
— Қани энди шундай бўлса, — дея оғир уф тортди Шуҳрат. — Ўпкаси қаттиқ шамоллаган экан, сув йиғилибди. Қорнида шиш бор экан.
— Менинг отам врач, — деб қолди шу пайтгача жим ўтирган Нодир. — Сув йиғилаётган бўлса… умид қилмаса ҳам бўлади…
Бу сўзлар қулоққа ҳукмдай эшитилди.
Хонага яна пашша учса эшитилгудек совуқ сукунат чўкди.
— Ёрдам… берамиз, — деди ниҳоят Қадам оға ҳамманинг фикрини уқиб бўлиб. — Фақат… аввал ўзини топайлик-чи…
Шуҳрат орага гап қўшишга уринди:
— Бунақа пайтда одамнинг ёлғиз қолгани яхшимикин…
Отаси туфайли бирдан бу соҳанинг билимдонига айланиб қолган Нодир бош чайқади:
— Йўқ, бунақа тузалмас касал ёлғиз қолса ўйланавериб, ич-этини еб қўяди. Кўпроқ дўстлари даврасида бўлгани, ўйнаб-кулиб қолгани маъқул…
— У ҳозир қаерда бўлиши мумкин?
Шуҳрат елка қисди:
— Билмадим… Бирон арзонроқ кафеда ўтиргандир. Шу гапни эшитганидан бери оз-моз ичадиган бўлиб қолди…
Қадам оға яна Шуҳратга шубҳаланиб тикилди:
— Демак, аввалдан хабаринг бор экан-да?.. Нега бизга айтмадинг?
Шуҳрат шоша-пиша ўзини оқлашга тушди:
— Уч-тўрт ойдан бери ўпкам оғрийди, деб қон туфлаб юрарди. Ўтган ҳафта мажбурлаб олиб бордим врачга. Биттасининг диагнозига ишонмади. Кеча ўзи бошқасига борганди. Ана шундан кейин… менинг хабарим йўқ, бир-иккита боланинг олдига кириб, хайрлашиб чиқибди…
Нодир аста ўрнидан турди ва бениҳоя қайғули тусда садо берди:
— Хайрлашиб эмас, жўра, видолашиб. Мен уни кўрдим. Ўз кўзларим билан кўрдим, — шу ерга келганда “қулт” этиб ютиниб олган Нодир гапини китобийроқ тарзда якунлашга уринди: — Шамдай сўниб бораяпти бечора…
Йигитларнинг киприклари пирпирай бошлаганини пайқаган Қадам оға бақириб берди:
— Бўлдида-эй! Аввал топайлик, гаплашайлик…
Бироқ ён бергиси келмаган Нодир таассуф билан бош чайқади…
— Умид йўқ, Қадам оға… Раз сув йиғилаётган бўлса, қорни шишаётган бўлса…
— Нафасингни иссиқ қил-эй! — дея ўшқирди Қадам оға. — Унинг жўрасимисан, гўрковмисан?..
Хуллас, кичик-кичик гуруҳларга бўлиниб, Ҳамидни излайдиган, топган заҳоти яхши гап-сўзлар билан ётоқхонага олиб келадиган бўлдик.
Ҳар қалай, отаси врачлиги боис бош маслаҳатчига айланган Нодирдан керакли йўл-йўриқ сўраб олган Қадам оға алоҳида тайинлади:
— Биронтанг унинг олдида касалликдан гап очма!
Буни қарангки, Шуҳрат янглишмаган экан: орадан бир соат ўтар-ўтмас Ҳамидни қаҳвахоналарнинг биридан маст ҳолда топишибди.
Ҳамидни таксига ортиб олиб келишди. Хонасига олиб чиқиб, ётқизиб қўйишди.
Шу оқшом талабаларнинг Ҳамидга меҳрибонлигини кўрсангиз эди! Ким пешонасига муздай сочиқ босган, ким қайноқ чой дамлаб келган… Воқеадан аллақачон хабар топган қизларимиз эса қайдандир қатиқ олиб келишиб, угра ош қилиб беришга ҳам улгуришибди.
— Аламидан ичаяпти-да бечора, — дея изоҳ берди Нодир оғзидан боди кириб-шоди чиқаётган Ҳамидни қучоқлаб оларкан. — Ахир осонми, шундай йигитнинг дунёни ташлаб кетиши?..
Биз йигитлар ярим кечага қадар Ҳамиднинг бошида ўтирдик.
Ниҳоят Қадам оға ҳаммамизни ҳайдаб солди:
— Қани, ҳамманг хонангга шагом марш! Ҳаво етмай қолди-ку бечорага!
Гуруҳ етакчимизнинг талабига кўра беморнинг ёнида ўртоғи Шуҳрат ва врачнинг фарзанди бўлганлиги сабабли “дўхтир” лақабини олган Нодир қоладиган бўлди.
Эртаси куни стипендия олдик.
Орамизда мард йигитлар кўп эди. Ўшалар стипендиясини ярим-ёрти қилиб ўтирмай, бутунича Ҳамидга бериб қўя қолишга қарор қилишибди.
Ёнингдаги ўртоғинг шундай қилиб тургандан кейин…
Натижа шу бўлдики, қизлар бир ойлик стипендияларининг ярмисини, йигитлар эса тўлалигича Ҳамидга аташди.
Пулни Қадам оға ўз қўли билан йиғди ва пешинга борибгина сал ўзига келган Ҳамидга топшириб чиқди.
Гуруҳ етакчимиз пул бериш учун қандай баҳона топган, билмайман, лекин Ҳамиднинг хонасидан чиққанида унинг кўзлари тўла ёш эди.
Бизнинг шоша-пиша берган саволимизга жавобан Қадам оғамиз титроқ овозда пичирлади:
— Бечора йиғлаб юборди… Барисини билиб турибди-да…
Бу гапни эшитган қизлар ҳиқиллашга тушишди.
Сўнг ҳаммамиз бошимиз эгик ҳолда хона-хонамизга тарқалдик.
Менинг ҳам кўнглим ҳувиллаб қолган эди.
Ахир, мана, Ҳамид йигирма йилдан ошиқроқ яшади, эр йигит бўлиб етишди, беш дақиқаси кам олий маълумотли мутахассис, у ёқда ота-онаси не-не умидлар билан йўлига кўз тутиб, сарғайиб кутиб ўтиришгандир. Бу бўлса… яна бир-икки ойдан сўнг… йўқ…
Ишонасизми, Ҳамид, ҳа, ўша, ёруғ дунёда кўражак кунлари саноқли қолган жўрамиз Ҳамид, биз йиғиб берган пулга ҳашаматли ресторанлардан бирида… бунинг номини нима деб атасак экан, ўтириш қилиб бермоқчи бўлибди. Тумтароқ ибораларга ўч “дўхтир” Нодир ибораси билан айтганда “Видо зиёфати” ўтказиладиган бўлибди.
Видо… Ҳар қанча китобий бўлмасин, бу сўз, барибир, совуқ эшитиларкан.
Дарвоқе, Қадам оғанинг раҳбарлигида йигитлар ўзаро келишиб, Ҳамиднинг номидан тузуккина диплом иши ёзишни бошлаб юборишди…
Зиёфатни қолдиришнинг иложи бўлмади, бордик. Дастурхон атрофида йигирма чоғли талаба.
Аввалига қандайдир ўнғайсизлик, ноқулайлик бордай эди. Устига-устак, нечукдир ҳеч кимдан сўрамасданоқ жўрабошиликни зиммасига олган Нодир дастлабки кириш сўзидаёқ қовун туширди. Яъни, у салом-алигу “Хуш келибсизлар”дан сўнг ўзича гапни айлантираман деган ўйда ногаҳон:
— У дунёда юрганларнинг жойлари жаннатнинг тўридан бўлсин, — деб юборди.
Давра музлаб кетди.
Қизлар бошларини эгиб олишди. Ҳамиднинг юзи бўрдай оқарди.
Жаҳлдан бўғриқиб кетган Қадам оға киши билмас Нодирга муштини ўқталаркан, сакраб ўрнидан турди-да:
— Қани, йигитлар-қизлар, дастурхонга марҳамат, — деди кўтаринки оҳангда. — Бугун Ҳамид жўрамиз дўстларини сийлаб дастурхон ёзган экан, уни худо сийласин…
— Менам шуни айтаяпман-да… — дея жон ҳолатда орага қўшилишга уринди типирчилаб қолган Нодир.
Лекин Қадам оға бир ўқрайишда уни қайтариб жойига ўтқазиб қўйди-да, имосига маҳтал бўлиб турган йигитларга ишора қилди:
— Очмайсизларми анави бўйни узун зормандаларни!
“Бўйни узун зормандалар” даврага илиқлик ва ҳатто айтиш мумкинки, шўхчан руҳ олиб кирди. Шишалар бўшаган сайин йигит-қизлар дадиллашиб, ўзаро гурунглашишга, вағир-вуғир қилиб баҳслашишга киришиб кетишди. Мусиқа янгради. Рақс…
Ҳамид кўп ичди ва тез маст бўлиб қолди. У энди гоҳ у жўрасини, гоҳ бу жўрасини маҳкам қучоқлаб олар, юзларидан ўпар, сўнг йиғламсираб, қучоғидагининг қулоғига:
— Умид йўқ, биродар… — деб шивирларди.Охир-оқибат бу қучоқлашлару шивирлашлардан қизлар ҳам бебаҳра қолишмади.
Албатта, қизлар ҳамма гапдан бохабар эдилар. Аммо “Эрта-индин ўламан” деб турган кишининг ўз оғзидан бу гапни эшитиш баттар оғир эди. Балки шу сабаблидир, қизлар тез-тез яширинча ўгирилиб, қуйилиб келаётган кўз ёшларини нафис дастрўмолчаларига артиб-артиб олардилар.
Энди…
Майли, бор гапни очиқ айтайин.
Гуруҳимизда Шаҳло исмли қиз ўқирди. Гўзал қиз эди бу Шаҳло деганлари. Сарвиқомат, юзи сутга чайиб олингандай оппоқ, қошлари қалдирғоч қанотидай, киприклари қуюқ ва узун-узун. Кўзлари эса… бу кўзлар гўдак боланики сингари беғубор эди. Шаҳлонинг ўзиям гўдак сингари содда ва ишонувчан эди. Кўпларимиз унга ошиқ эдик. Ҳаттоки бачкана сериалларни томоша қилаётиб ҳам дарё-дарё кўз ёшига ғарқ бўладиган Шаҳло жўрамиз Ҳамиднинг ўз оғзидан “Умид йўқ…” деган жумлани эшитгандан шўрқиллаб йиғлайверди, йиғлайверди…
Қадаҳ сўзлари қайта-қайта айтилавериб, ҳамманинг кўнглига урди. Ҳатто Ҳамид ҳам қадаҳ кўтариб, ғўлдираганча бир нималарни гапирган бўлди. Мен фақат унинг:
— Ҳур кетиш қиз болага ярашади… — деганини англагандай бўлдим. Бир неча лаҳзадан сўнг у яна гапини такрорлади: — Ҳурлик қизга ярашади, йигитга эмас… Мен ҳур кетишни истамайман… Ўзим бориб, жаннатнинг тўридан сизларга жой олиб тураман…
Ва ҳоказо…
Хуллас, бир амаллаб ётоқхонага қайтиб келдик.
Ҳамма хона-хонасига кириб кетди.
Нимагадир кўнглим ғаш бўлаверди. Ухлай олмадим.
Аста кийиниб, қоп-қоронғи йўлакка чиқдим.
Шунда… икки қадам нарида… Шаҳло турадиган хона эшигини оҳиста тақиллатаётган Ҳамидни кўрдим.
Ичкаридан Шаҳлонинг:
— Ким у?.. — деган хавотирли овози эшитилди.
— Бу мен… — дея аста шивирлади Ҳамид.
— Тинчликми, Ҳамид ака?
— Шу… — Ҳамид чайналиб қолди.
— Мазангиз бўлмаяптими?
— Ҳа, ҳа, мазам бўлмаяпти… — шоша-пиша такрорлади гўёки баҳона топилганидан қувониб кетгандай Ҳамид.
— Унда… — қиз бир лаҳза ўйланиб қолди. Сўнг: — Мен Абдували акани чақирай бўлмаса, — деди. — Бир ўзим эдим. Анора холасиникига кетувди…
Абдували деганлари… мен эдим.
Худди шу лаҳзада Ҳамид мен томонга ўгирилди. Кўзларимиз тўқнашди.
Ҳамиднинг кўзларида ёвуз бир ўт чақнарди.
Тўсатдан… Ҳамид менга кўз қисиб қўйди ва:
— Абдувалини безовта қилмайлик, — деди иложи борича секин гапиришга уриниб. — У маст… Қотиб ухлаб ётгандир… Мен… сиз билан хайрлашгани бир минутга… Бошқа кўришамизми-йўқми… Дўхтирлар “Умид йўқ” деб айтишди…
— Унақа деманг… Унақа деманг…
Қиз шоша-пиша эшикни очди.
Қоронғи йўлакка бир тутам нур тушди.
Ҳамид шу заҳоти ўзини ичкарига олди.
Эшик ёпилди.
Кўнглим бўм-бўш бўлиб қолди.
Бориб тақиллатай десам… Ҳар қалай, Ҳамид — бемор. Бемор бўлганда ҳам тузалишига умид йўқ бемор. Эҳтимол, чиндан ҳам хайрлашишга киргандир…
Нима қилишни билмайман… Ҳовлига чиқаман, қайтиб ётоқхонага кираман, хонамга кираман, ёта олмай яна ҳовлига чиқаман…
Бир пайт Шаҳло ётган хонадан қиз боланинг заиф овозда чинқиргани эшитилгандай бўлди…
Аммо шу заҳоти ўчди бу овоз…
Эртасига Ҳамид йўқолиб қолди. Хонадошининг айтишича, тонг қоронғисида гандираклаб кириб келган-у, нарсаларини олиб, индамасдан чиққан-кетган. Шаҳардаги барча қаҳвахоналарни тит-пит қилиб ҳам уни тополмадик.
Аммо бу қидир-қидирларга, бизнинг ваҳимага тушиб излашларимизга гуруҳдошларимизнинг биттасигина қўшилмади. У ҳам бўлса Шаҳло эди…
Қиз кун бўйи хонасидан чиқмади.
Ҳамидни қидиришни давом эттирдик.
Тез орада унинг қишлоғида эканлиги маълум бўлди.
Ҳаммамиз сал енгил тортдик.
Қадам оға диплом ишининг менга берилган қисмини талаб қилиб қолди.
Нимагадир… ёза олмадим. Қўлимга ручка олсам, бас, ним қоронғиликда менга қараб кўз қисиб қўйган Ҳамиднинг нигоҳидаги ёвуз оловни эслайман-у, ўз-ўзидан дунёга сиғмай кетаман… Назаримда, ўша тун бир ёмон нарса содир бўлгандек… Гуруҳ раҳбаримиз мени уришди, сўкди, ҳатто урмоқчи ҳам бўлди, аммо мен: “Ўлдирсанг ўлдир, барибир ёзмайман”, дегандай без бўлиб туравердим.
Тез орада менсиз ҳам кўплашиб, ҳашар йўли билан ёзилган диплом иши раҳбарларга кўрсатилди. Ҳар қалай, домлалар тушунган зиёлилар-да, Қадам оғанинг куйиб-пишиб тушунтиришларидан кейин “Эрта-индин ўладиган бола”га раҳмлари келиб, кўзда ёш билан аъло баҳо қўйиб беришибди…
Лекин… Шаҳло ҳаммадан ўзини олиб қочадиган, биров билан очилиб гаплашмайдиган бўлиб қолганди.
Шаҳло ерга қарагани-қараган. Боланикидек беғубор кўзларида эса энди чексиз-адоқсиз ғуссани, изтиробни илғаш мумкин эди…
Диплом ҳимоя қилган куниёқ Шаҳло юртига жўнаб кетди. У ҳатто ўқишни тугатганимиз эвазига уюштирилган зиёфатда ҳам иштирок этмади.
Хабар вақтида борган экан, Ҳамид етиб келди.
У дуч келганни қучоқлаб, йиғлаб-сиқтаб миннатдорчилик билдирди, ичиб, маст бўлиб қолганда эса “жаннатнинг тўридан жой” ваъда қилавериб ҳамманинг жонига тегди.
Мана шу ўтиришимизда домлалар баъзан нақадар раҳмдил ва саховатли бўлиб кетишини ўз кўзимиз билан кўрдик. Қадам оғанинг: “Саноқли кунлари қолган”, деган ваҳимасидан сўнг Ҳамидга диплом шу ернинг ўзида қўш-қўллаб тутқазилди.
Бир пайт қарасам, Ҳамид курсимиздаги қизлардан бирининг қўлларини маҳкам чангаллаганча, жон-жаҳди билан шивирлаяпти:
— Хонангизга бораман. Мен сиз билан видолашмоқчиман. Врачлар “Умид йўқ” деб айтган…
Кўрдимки, қиз бечоранинг кўзлари тўла ёш.
Дарров нари кетдим.
Мен… Шаҳлони излардим. Шаҳлони қўмсардим. Аммо у йўқ эди.
Кўпчилик “эрта-индин ўладиган” Ҳамид билан овора бўлиб, Шаҳлонинг йўқлигини сезмай ҳам қолди. Орадан кўп ўтмай мен Шаҳлонинг ўз уйида… жонига қасд қилганини эшитдим…
Орадан йиллар ўтди. Ишладим.
Қўшни вилоятдаги заводлардан бирига бош муҳандисликка таклиф қилишди. Ишга борган куним касаба қўмитаси раиси Кўбай ака:
— Бир ишчимизнинг аҳволи оғирлашиб қолибди. Шуникига кириб чиқмоқчийдим, — деб қолди.
Дарҳол ўрнимдан туриб, мен ҳам боришимни айтдим.
Йўлда бу ишчининг кимлиги билан қизиқдим.
— Э, ўзи бир алкаш, — деди Кўбай ака жаҳл билан. — Ичгани ароқ-вино. Ўзи институтни битирган, дипломиям бор. Лекин ишни эплолмади, пасайиб-пасайиб, охири оддий ишчи бўлиб қолди. Бўшатиб юборайлик десак, оғир касал, бечоранинг кўпи билан икки-уч ойлик умри қолган, дейишипти врачлар. Икки-уч марта ёрдам ҳам бердик. Ачинади-да одам…
Машинада мавзе адоғидаги кўп қаватли уйлардан бири яқинига бордик.
— Ана, ўзиям чиқаяпти, — деб қолди Кўбай ака.
Мен раис кўрсатган томонга қарадим.
Дарҳақиқат, йўлакнинг қўпориб олинган эшиги ўрнидан букчайган, соч-соқоли ўсиб кетган киши чиқиб келмоқдайди.
У аста юриб ёнимизга келди.
— Кечирасиз, раис ака, — деди ҳазин товушда. — Касалхонадайдим… Аҳволим оғир… Ўҳ-ҳў… Биласиз, ўпкага сариқ сув йиғилган, яна уч ой яшайманми-йўқми, худо билади… Кеча врачим ҳам “Умид йўқ” деди. Тишларим такиллаб турибди… Умид йўқ, раис ака…
Раис типирчилаб қолди:
— Қўйинг, қўйинг, Ҳамиджон, дарров бориб ўрнингизга ётинг. Ўлимни ўйламанг. Озроқ моддий ёрдам олиб келдик. Мана, олинг. Яна тўғрилаб берамиз…
Бу гапларни эшитган ҳалиги одам мамнун тарзда илжайди…
Бу илжайиш… Бу сўзлар…
Ҳамидни танидим.
“Ўламан”, деб қўрқитиб, Шаҳлодайин маъсума қизни расво қилган Ҳамид.
Бу эса яшаб юрибди… Ҳали кўп яшайди…
— Ҳамид… — дея олдим базўр.
Ҳамид сесканиб кетиб менга қаради. Сўнг, таниди, аниқ таниди — ранг-қути ўчганча ўгирилди-ю, уйи томон илдам юриб кетди.
Кўбай ака унинг ортидан бақириб қолди:
— Ўраниб ётинг, ука, айтаман, эртага хабар олишади…
Қулоқларим шанғиллаб кетиб, кўз олдим қоронғилашди…
Абдуқаюм Йўлдош 1962 йил 29 февралда Самарқанд вилоятининг Қўшработ туманида туғилган.Тошкент Политехника институтини (ҳозирги Техника университети) битирган (1985). «Қаро кўзим. Шайх ур-раис» (1990), «Сунбуланинг илк шанбаси» (1998), «Тимсоҳнинг кўз ёшлари» (2003), «Парвоз» (2004), «Бир тун ва бир умр» (2007) каби китоблари нашр этилган.Р. Бредбери, А. Кристи, Ф. Браун, Э. Поттер ҳикояларини, Е. Березиковнинг «Буюк Темур» романини (Ҳ. Шайхов билан ҳамкорликда), П. Шермухамедовнинг «Буюк Хоразмий» романларини ўзбекчага таржима қилган. «Шуҳрат» медали билан тақдирланган (1999).
Abduqayum Yoʻldosh 1962 yil 29 fevralda Samarqand viloyatining Qoʻshrabot tumanida tugʻilgan. Toshkent Politexnika institutini (hozirgi Texnika universiteti) bitirgan (1985). «Qaro koʻzim. Shayx ur-rais» (1990), «Sunbulaning ilk shanbasi» (1998), «Timsohning koʻz yoshlari» (2003), «Parvoz» (2004), «Bir tun va bir umr» (2007) kabi kitoblari nashr etilgan. R. Bredberi, A. Kristi, F. Braun, E. Potter hikoyalarini, Ye. Berezikovning «Buyuk Temur» romanini (H. Shayxov bilan hamkorlikda), P. Shermuxamedovning «Buyuk Xorazmiy» romanlarini oʻzbekchaga tarjima qilgan. «Shuhrat» medali bilan taqdirlangan (1999).
Abduqayum Yo’ldoshev
VIDO ZIYOFATI
Institutning oxirgi bosqichida o’qiyotgandim.
Aniq esimda, namozshom palla edi. Guruhdoshim Hamid to’satdan xonaga bostirib kirdi va menga diqqat bilan tikilib turaverdi. Rangi bo’zarib, ko’zlari allanechuk besaranjom boqardi.
— Ha, jo’ra, tinchlikmi? — dedim.
Hamid oqarib ketgan lablarini arang qimirlatib, pichirladi:
— Ishlar chatoq, jo’ra…
Beixtiyor o’rnimdan turib ketdim.
— Nima gap, jo’ra?
Hamid yana pichirladi:
— Xayrlashgani keldim.
Yuragim “shuv” etib ketdi.
— Maynavozchilik qilmang, — dedim iloji boricha dadil gapirishga urinib.
Hamid indamay ortiga o’girildi va xonadan chiqib ketdi.
Men joyimda taxta bo’lib qotib qolgandim.
Aloha, o’zimga keldim va yo’lakka otildim. Biroq yo’lak bo’m-bo’sh edi.
Yotoqxonada, ayniqsa, talabalar orasida gap yotarmidi?!
Oradan bir choy qaynagulik fursat o’tar-o’tmas Hamidning bedavo dardga chalingani, nari borsa uch-to’rt oylik umri qolgani haqida sovuq xabar tarqaldi. Guruhimiz yetakchisi Qadam og’a rang-quti o’chgan holda yigitlarni o’z xonasiga yig’di.
Hamma jim. Oxiri Qadam og’a o’shqirib berdi:
— Nima, bu yerdan o’lik chiqqanmi, baring qovog’ingni osib olibsan?
— Endi chiqadi…
Bu gapni Shuhrat shivirlab aytdi. Ammo hamma eshitdi.
Qadam og’a dovdirab, Shuhrat tomon o’girildi:
— Shuncha tez ekanmi?
Shuhrat qayg’u ichida yelka qisdi. U yer-bu yerdan shivirlashlar eshitildi:
— Men uch oy deb eshitdim… Men ikki oy deb… Men uch kun deb…
Hamma jim bo’lib qoldi.
— O’zi asli qancha qolibdi, aniq aytadigan mard bormi?
Qadam og’aning bu savoli javobsiz qoldi.
— Do’st kulfatda bilinadi, — dedi nogahon o’rtaga chiqqan Shuhrat jiddiy tarzda. — Yaqin jo’ramiz bunday ahvolga tushganda biz qo’l qovushtirib o’tirsak uyat bo’lar…
Ko’zlari jiqqa yoshga to’lgan, tomog’iga nimadir tiqilgan Shuhrat ortiq gapirolmay qoldi.
Bunday qarasam, uch-to’rtta yigitning ham o’pkasi to’lgan.
Qadam og’a Shuhratni jerkidi:
— Indamasak, tippa-tirik odamni borib ko’mib kelishdan ham qaytmaysan, sen bola! Avval o’zini topaylik, gaplashaylik…
— Aytmaydi… — umidsiz bosh chayqadi Shuhrat.
— Nimani aytmaydi? — hayron bo’lib so’radi Qadam og’a.
— O’sha… qachon sodir bo’lishini…
— O’zimga qolganda-ku, ichidan sug’urib olib bo’lsayam, bilib olardim-a… To’xta, to’xta, — shunday deya oqsoqolimiz Shuhratga yovqarash qildi, — sen ikkoving qizlarning ketidan yurardilaring. YO… bir narsa orttirdinglarmi?
— Qani endi shunday bo’lsa, — deya og’ir uf tortdi Shuhrat. — O’pkasi qattiq shamollagan ekan, suv yig’ilibdi. Qornida shish bor ekan.
— Mening otam vrach, — deb qoldi shu paytgacha jim o’tirgan Nodir. — Suv yig’ilayotgan bo’lsa… umid qilmasa ham bo’ladi…
Bu so’zlar quloqqa hukmday eshitildi.
Xonaga yana pashsha uchsa eshitilgudek sovuq sukunat cho’kdi.
— Yordam… beramiz, — dedi nihoyat Qadam og’a hammaning fikrini uqib bo’lib. — Faqat… avval o’zini topaylik-chi…
Shuhrat oraga gap qo’shishga urindi:
— Bunaqa paytda odamning yolg’iz qolgani yaxshimikin…
Otasi tufayli birdan bu sohaning bilimdoniga aylanib qolgan Nodir bosh chayqadi:
— Yo’q, bunaqa tuzalmas kasal yolg’iz qolsa o’ylanaverib, ich-etini yeb qo’yadi. Ko’proq do’stlari davrasida bo’lgani, o’ynab-kulib qolgani ma’qul…
— U hozir qaerda bo’lishi mumkin?
Shuhrat yelka qisdi:
— Bilmadim… Biron arzonroq kafeda o’tirgandir. Shu gapni eshitganidan beri oz-moz ichadigan bo’lib qoldi…
Qadam og’a yana Shuhratga shubhalanib tikildi:
— Demak, avvaldan xabaring bor ekan-da?.. Nega bizga aytmading?
Shuhrat shosha-pisha o’zini oqlashga tushdi:
— Uch-to’rt oydan beri o’pkam og’riydi, deb qon tuflab yurardi. O’tgan hafta majburlab olib bordim vrachga. Bittasining diagnoziga ishonmadi. Kecha o’zi boshqasiga borgandi. Ana shundan keyin… mening xabarim yo’q, bir-ikkita bolaning oldiga kirib, xayrlashib chiqibdi…
Nodir asta o’rnidan turdi va benihoya qayg’uli tusda sado berdi:
— Xayrlashib emas, jo’ra, vidolashib. Men uni ko’rdim. O’z ko’zlarim bilan ko’rdim, — shu yerga kelganda “qult” etib yutinib olgan Nodir gapini kitobiyroq tarzda yakunlashga urindi: — Shamday so’nib borayapti bechora…
Yigitlarning kipriklari pirpiray boshlaganini payqagan Qadam og’a baqirib berdi:
— Bo’ldida-ey! Avval topaylik, gaplashaylik…
Biroq yon bergisi kelmagan Nodir taassuf bilan bosh chayqadi…
— Umid yo’q, Qadam og’a… Raz suv yig’ilayotgan bo’lsa, qorni shishayotgan bo’lsa…
— Nafasingni issiq qil-ey! — deya o’shqirdi Qadam og’a. — Uning jo’rasimisan, go’rkovmisan?..
Xullas, kichik-kichik guruhlarga bo’linib, Hamidni izlaydigan, topgan zahoti yaxshi gap-so’zlar bilan yotoqxonaga olib keladigan bo’ldik.Har qalay, otasi vrachligi bois bosh maslahatchiga aylangan Nodirdan kerakli yo’l-yo’riq so’rab olgan Qadam og’a alohida tayinladi:
— Birontang uning oldida kasallikdan gap ochma!
Buni qarangki, Shuhrat yanglishmagan ekan: oradan bir soat o’tar-o’tmas Hamidni qahvaxonalarning biridan mast holda topishibdi.Hamidni taksiga ortib olib kelishdi. Xonasiga olib chiqib, yotqizib qo’yishdi.
Shu oqshom talabalarning Hamidga mehribonligini ko’rsangiz edi! Kim peshonasiga muzday sochiq bosgan, kim qaynoq choy damlab kelgan… Voqeadan allaqachon xabar topgan qizlarimiz esa qaydandir qatiq olib kelishib, ugra osh qilib berishga ham ulgurishibdi.
— Alamidan ichayapti-da bechora, — deya izoh berdi Nodir og’zidan bodi kirib-shodi chiqayotgan Hamidni quchoqlab olarkan. — Axir osonmi, shunday yigitning dunyoni tashlab ketishi?..
Biz yigitlar yarim kechaga qadar Hamidning boshida o’tirdik.
Nihoyat Qadam og’a hammamizni haydab soldi:
— Qani, hammang xonangga shagom marsh! Havo yetmay qoldi-ku bechoraga!
Guruh yetakchimizning talabiga ko’ra bemorning yonida o’rtog’i Shuhrat va vrachning farzandi bo’lganligi sababli “do’xtir” laqabini olgan Nodir qoladigan bo’ldi.
Ertasi kuni stipendiya oldik.
Oramizda mard yigitlar ko’p edi. O’shalar stipendiyasini yarim-yorti qilib o’tirmay, butunicha Hamidga berib qo’ya qolishga qaror qilishibdi.Yoningdagi o’rtog’ing shunday qilib turgandan keyin…
Natija shu bo’ldiki, qizlar bir oylik stipendiyalarining yarmisini, yigitlar esa to’laligicha Hamidga atashdi.Pulni Qadam og’a o’z qo’li bilan yig’di va peshinga boribgina sal o’ziga kelgan Hamidga topshirib chiqdi.Guruh yetakchimiz pul berish uchun qanday bahona topgan, bilmayman, lekin Hamidning xonasidan chiqqanida uning ko’zlari to’la yosh edi.
Bizning shosha-pisha bergan savolimizga javoban Qadam og’amiz titroq ovozda pichirladi:
— Bechora yig’lab yubordi… Barisini bilib turibdi-da…
Bu gapni eshitgan qizlar hiqillashga tushishdi.
So’ng hammamiz boshimiz egik holda xona-xonamizga tarqaldik.
Mening ham ko’nglim huvillab qolgan edi.
Axir, mana, Hamid yigirma yildan oshiqroq yashadi, er yigit bo’lib yetishdi, besh daqiqasi kam oliy ma’lumotli mutaxassis, u yoqda ota-onasi ne-ne umidlar bilan yo’liga ko’z tutib, sarg’ayib kutib o’tirishgandir. Bu bo’lsa… yana bir-ikki oydan so’ng… yo’q…Ishonasizmi, Hamid, ha, o’sha, yorug’ dunyoda ko’rajak kunlari sanoqli qolgan jo’ramiz Hamid, biz yig’ib bergan pulga hashamatli restoranlardan birida… buning nomini nima deb atasak ekan, o’tirish qilib bermoqchi bo’libdi. Tumtaroq iboralarga o’ch “do’xtir” Nodir iborasi bilan aytganda “Vido ziyofati” o’tkaziladigan bo’libdi.
Vido… Har qancha kitobiy bo’lmasin, bu so’z, baribir, sovuq eshitilarkan.
Darvoqe, Qadam og’aning rahbarligida yigitlar o’zaro kelishib, Hamidning nomidan tuzukkina diplom ishi yozishni boshlab yuborishdi…
Ziyofatni qoldirishning iloji bo’lmadi, bordik. Dasturxon atrofida yigirma chog’li talaba.
Avvaliga qandaydir o’ng’aysizlik, noqulaylik borday edi. Ustiga-ustak, nechukdir hech kimdan so’ramasdanoq jo’raboshilikni zimmasiga olgan Nodir dastlabki kirish so’zidayoq qovun tushirdi. Ya’ni, u salom-aligu “Xush kelibsizlar”dan so’ng o’zicha gapni aylantiraman degan o’yda nogahon:
— U dunyoda yurganlarning joylari jannatning to’ridan bo’lsin, — deb yubordi.
Davra muzlab ketdi.
Qizlar boshlarini egib olishdi. Hamidning yuzi bo’rday oqardi.
Jahldan bo’g’riqib ketgan Qadam og’a kishi bilmas Nodirga mushtini o’qtalarkan, sakrab o’rnidan turdi-da:
— Qani, yigitlar-qizlar, dasturxonga marhamat, — dedi ko’tarinki ohangda. — Bugun Hamid jo’ramiz do’stlarini siylab dasturxon yozgan ekan, uni xudo siylasin…
— Menam shuni aytayapman-da… — deya jon holatda oraga qo’shilishga urindi tipirchilab qolgan Nodir.
Lekin Qadam og’a bir o’qrayishda uni qaytarib joyiga o’tqazib qo’ydi-da, imosiga mahtal bo’lib turgan yigitlarga ishora qildi:
— Ochmaysizlarmi anavi bo’yni uzun zormandalarni!
“Bo’yni uzun zormandalar” davraga iliqlik va hatto aytish mumkinki, sho’xchan ruh olib kirdi. Shishalar bo’shagan sayin yigit-qizlar dadillashib, o’zaro gurunglashishga, vag’ir-vug’ir qilib bahslashishga kirishib ketishdi. Musiqa yangradi. Raqs…Hamid ko’p ichdi va tez mast bo’lib qoldi. U endi goh u jo’rasini, goh bu jo’rasini mahkam quchoqlab olar, yuzlaridan o’par, so’ng yig’lamsirab, quchog’idagining qulog’iga:
— Umid yo’q, birodar… — deb shivirlardi.Oxir-oqibat bu quchoqlashlaru shivirlashlardan qizlar ham bebahra qolishmadi.
Albatta, qizlar hamma gapdan boxabar edilar. Ammo “Erta-indin o’laman” deb turgan kishining o’z og’zidan bu gapni eshitish battar og’ir edi. Balki shu sabablidir, qizlar tez-tez yashirincha o’girilib, quyilib kelayotgan ko’z yoshlarini nafis dastro’molchalariga artib-artib olardilar.
Endi…
Mayli, bor gapni ochiq aytayin.
Guruhimizda Shahlo ismli qiz o’qirdi. Go’zal qiz edi bu Shahlo deganlari. Sarviqomat, yuzi sutga chayib olinganday oppoq, qoshlari qaldirg’och qanotiday, kipriklari quyuq va uzun-uzun. Ko’zlari esa… bu ko’zlar go’dak bolaniki singari beg’ubor edi. Shahloning o’ziyam go’dak singari sodda va ishonuvchan edi. Ko’plarimiz unga oshiq edik. Hattoki bachkana seriallarni tomosha qilayotib ham daryo-daryo ko’z yoshiga g’arq bo’ladigan Shahlo jo’ramiz Hamidning o’z og’zidan “Umid yo’q…” degan jumlani eshitgandan sho’rqillab yig’layverdi, yig’layverdi…
Qadah so’zlari qayta-qayta aytilaverib, hammaning ko’ngliga urdi. Hatto Hamid ham qadah ko’tarib, g’o’ldiragancha bir nimalarni gapirgan bo’ldi. Men faqat uning:
— Hur ketish qiz bolaga yarashadi… — deganini anglaganday bo’ldim. Bir necha lahzadan so’ng u yana gapini takrorladi: — Hurlik qizga yarashadi, yigitga emas… Men
hur ketishni istamayman… O’zim borib, jannatning to’ridan sizlarga joy olib turaman…
Va hokazo…
Xullas, bir amallab yotoqxonaga qaytib keldik.
Hamma xona-xonasiga kirib ketdi.
Nimagadir ko’nglim g’ash bo’laverdi. Uxlay olmadim.
Asta kiyinib, qop-qorong’i yo’lakka chiqdim.
Shunda… ikki qadam narida… Shahlo turadigan xona eshigini ohista taqillatayotgan Hamidni ko’rdim.
Ichkaridan Shahloning:
— Kim u?.. — degan xavotirli ovozi eshitildi.
— Bu men… — deya asta shivirladi Hamid.
— Tinchlikmi, Hamid aka?
— Shu… — Hamid chaynalib qoldi.
— Mazangiz bo’lmayaptimi?
— Ha, ha, mazam bo’lmayapti… — shosha-pisha takrorladi go’yoki bahona topilganidan quvonib ketganday Hamid.
— Unda… — qiz bir lahza o’ylanib qoldi. So’ng: — Men Abduvali akani chaqiray bo’lmasa, — dedi. — Bir o’zim edim. Anora xolasinikiga ketuvdi…
Abduvali deganlari… men edim.
Xuddi shu lahzada Hamid men tomonga o’girildi. Ko’zlarimiz to’qnashdi.
Hamidning ko’zlarida yovuz bir o’t chaqnardi.
To’satdan… Hamid menga ko’z qisib qo’ydi va:
— Abduvalini bezovta qilmaylik, — dedi iloji boricha sekin gapirishga urinib. — U mast… Qotib uxlab yotgandir… Men… siz bilan xayrlashgani bir minutga… Boshqa ko’rishamizmi-yo’qmi… Do’xtirlar “Umid yo’q” deb aytishdi…
— Unaqa demang… Unaqa demang…
Qiz shosha-pisha eshikni ochdi.
Qorong’i yo’lakka bir tutam nur tushdi.
Hamid shu zahoti o’zini ichkariga oldi.
Eshik yopildi.
Ko’nglim bo’m-bo’sh bo’lib qoldi.
Borib taqillatay desam… Har qalay, Hamid — bemor. Bemor bo’lganda ham tuzalishiga umid yo’q bemor. Ehtimol, chindan ham xayrlashishga kirgandir…Nima qilishni bilmayman… Hovliga chiqaman, qaytib yotoqxonaga kiraman, xonamga kiraman, yota olmay yana hovliga chiqaman…
Bir payt Shahlo yotgan xonadan qiz bolaning zaif ovozda chinqirgani eshitilganday bo’ldi…
Ammo shu zahoti o’chdi bu ovoz…
Ertasiga Hamid yo’qolib qoldi. Xonadoshining aytishicha, tong qorong’isida gandiraklab kirib kelgan-u, narsalarini olib, indamasdan chiqqan-ketgan. Shahardagi barcha qahvaxonalarni tit-pit qilib ham uni topolmadik.
Ammo bu qidir-qidirlarga, bizning vahimaga tushib izlashlarimizga guruhdoshlarimizning bittasigina qo’shilmadi. U ham bo’lsa Shahlo edi…
Qiz kun bo’yi xonasidan chiqmadi.
Hamidni qidirishni davom ettirdik.
Tez orada uning qishlog’ida ekanligi ma’lum bo’ldi.
Hammamiz sal yengil tortdik.
Qadam og’a diplom ishining menga berilgan qismini talab qilib qoldi.
Nimagadir… yoza olmadim. Qo’limga ruchka olsam, bas, nim qorong’ilikda menga qarab ko’z qisib qo’ygan Hamidning nigohidagi yovuz olovni eslayman-u, o’z-o’zidan
dunyoga sig’may ketaman… Nazarimda, o’sha tun bir yomon narsa sodir bo’lgandek… Guruh rahbarimiz meni urishdi, so’kdi, hatto urmoqchi ham bo’ldi, ammo men:
“O’ldirsang o’ldir, baribir yozmayman”, deganday bez bo’lib turaverdim.
Tez orada mensiz ham ko’plashib, hashar yo’li bilan yozilgan diplom ishi rahbarlarga ko’rsatildi. Har qalay, domlalar tushungan ziyolilar-da, Qadam og’aning kuyib-pishib tushuntirishlaridan keyin “Erta-indin o’ladigan bola”ga rahmlari kelib, ko’zda yosh bilan a’lo baho qo’yib berishibdi…
Lekin… Shahlo hammadan o’zini olib qochadigan, birov bilan ochilib gaplashmaydigan bo’lib qolgandi.
Shahlo yerga qaragani-qaragan. Bolanikidek beg’ubor ko’zlarida esa endi cheksiz-adoqsiz g’ussani, iztirobni ilg’ash mumkin edi…
Diplom himoya qilgan kuniyoq Shahlo yurtiga jo’nab ketdi. U hatto o’qishni tugatganimiz evaziga uyushtirilgan ziyofatda ham ishtirok etmadi.
Xabar vaqtida borgan ekan, Hamid yetib keldi.
U duch kelganni quchoqlab, yig’lab-siqtab minnatdorchilik bildirdi, ichib, mast bo’lib qolganda esa “jannatning to’ridan joy” va’da qilaverib hammaning joniga tegdi.Mana shu o’tirishimizda domlalar ba’zan naqadar rahmdil va saxovatli bo’lib ketishini o’z ko’zimiz bilan ko’rdik. Qadam og’aning: “Sanoqli kunlari qolgan”, degan vahimasidan so’ng Hamidga diplom shu yerning o’zida qo’sh-qo’llab tutqazildi.
Bir payt qarasam, Hamid kursimizdagi qizlardan birining qo’llarini mahkam changallagancha, jon-jahdi bilan shivirlayapti:
— Xonangizga boraman. Men siz bilan vidolashmoqchiman. Vrachlar “Umid yo’q” deb aytgan…
Ko’rdimki, qiz bechoraning ko’zlari to’la yosh.
Darrov nari ketdim.
Men… Shahloni izlardim. Shahloni qo’msardim. Ammo u yo’q edi.
Ko’pchilik “erta-indin o’ladigan” Hamid bilan ovora bo’lib, Shahloning yo’qligini sezmay ham qoldi. Oradan ko’p o’tmay men Shahloning o’z uyida… joniga qasd qilganini eshitdim…
Oradan yillar o’tdi. Ishladim.
Qo’shni viloyatdagi zavodlardan biriga bosh muhandislikka taklif qilishdi. Ishga borgan kunim kasaba qo’mitasi raisi Ko’bay aka:
— Bir ishchimizning ahvoli og’irlashib qolibdi. Shunikiga kirib chiqmoqchiydim, — deb qoldi.
Darhol o’rnimdan turib, men ham borishimni aytdim.
Yo’lda bu ishchining kimligi bilan qiziqdim.
— E, o’zi bir alkash, — dedi Ko’bay aka jahl bilan. — Ichgani aroq-vino. O’zi institutni bitirgan, diplomiyam bor. Lekin ishni eplolmadi, pasayib-pasayib, oxiri oddiy ishchi bo’lib qoldi. Bo’shatib yuboraylik desak, og’ir kasal, bechoraning ko’pi bilan ikki-uch oylik umri qolgan, deyishipti vrachlar. Ikki-uch marta yordam ham berdik. Achinadi-da odam…
Mashinada mavze adog’idagi ko’p qavatli uylardan biri yaqiniga bordik.
— Ana, o’ziyam chiqayapti, — deb qoldi Ko’bay aka.
Men rais ko’rsatgan tomonga qaradim.
Darhaqiqat, yo’lakning qo’porib olingan eshigi o’rnidan bukchaygan, soch-soqoli o’sib ketgan kishi chiqib kelmoqdaydi.
U asta yurib yonimizga keldi.
— Kechirasiz, rais aka, — dedi hazin tovushda. — Kasalxonadaydim… Ahvolim og’ir… O’h-ho’… Bilasiz, o’pkaga sariq suv yig’ilgan, yana uch oy yashaymanmi-yo’qmi, xudo
biladi… Kecha vrachim ham “Umid yo’q” dedi. Tishlarim takillab turibdi… Umid yo’q, rais aka…
Rais tipirchilab qoldi:
— Qo’ying, qo’ying, Hamidjon, darrov borib o’rningizga yoting. O’limni o’ylamang. Ozroq moddiy yordam olib keldik. Mana, oling. Yana to’g’rilab beramiz…
Bu gaplarni eshitgan haligi odam mamnun tarzda iljaydi…
Bu iljayish… Bu so’zlar…
Hamidni tanidim.
“O’laman”, deb qo’rqitib, Shahlodayin ma’suma qizni rasvo qilgan Hamid.
Bu esa yashab yuribdi… Hali ko’p yashaydi…
— Hamid… — deya oldim bazo’r.
Hamid seskanib ketib menga qaradi. So’ng, tanidi, aniq tanidi — rang-quti o’chgancha o’girildi-yu, uyi tomon ildam yurib ketdi.
Ko’bay aka uning ortidan baqirib qoldi:
— O’ranib yoting, uka, aytaman, ertaga xabar olishadi…
Quloqlarim shang’illab ketib, ko’z oldim qorong’ilashdi…
