Туркий уруғлар ва қабилаларнинг шаклланиши бир неча эпосларда ўз ифодасини топган. Масалан, «Алпомиш», «Ўғузнома», «Қўрқут ота китоби», «Манас», «Маадай Қора» каби эпослар шундай хусусиятга эга. Бу достонларда туркийларнинг донишманд оқсоқоли ёки уруғ бошлиғи образи яратилган бўлиб, улар уруғларни бирлаштириш, аҳиллигини таъминлаш, руҳлантиришдек улуғ мақсад билан яшайдилар. Қабилаларнинг шаклланиш даврини акс эттирган эпослар бизнинг замонамизда турли миллат фолклоршунослари томонидан тикланган ёки улар турли халқлар адабиётига нисбат берилишидан қатъий назар улар барча туркий халқларнинг муштарак ёдгорлиги ҳисобланади.

Абдурашид Абдураҳмонов
ТУРКИЙ АДАБИЁТНИНГ ҚАДИМИЙ ҚАТЛАМЛАРИ
Бешинчи қисм

ТУРКИЙ АДАБИЁТ ТАРИХИДА ЯНГИ ДАВР ЁКИ ҚАБР ТОШЛАРИ ДАВРИ АДАБИЁТИ

Тош ва ёзма бадиий битигларнинг топилиши туркий адабиёт тарихида янги даврни бошлаб берди. Марказий Осиёга арабларнинг келишига қадар яратилган ёзма адабиётни ўрганишда Ўрхун ва Энасой дарёлари ёқасидан топилган тош битиглар алоҳида аҳамиятга эга. Туркий ҳалқларнинг бу адабий-тарихий ёдгорликлари VI-VIII асрларга оид бўлиб, улар турк руний ёзувлари деб юритилади. Туркийларда тош битиглар тарихи узоқ тарихга эга.

1970 йилда Олмаотадан 50 километр узоқликдаги Эсик шаҳарчасидан топилган қабрдан Урхун алифбосидаги ҳарфлар битилган руний ёзувдаги тош битиг қўлга киритилган эди. Ёзув қадимги турк тамғаларида учрайдиган шаклларга асосланган бўлиб, унда қуйидаги сўзлар битилган. «Хоннинг ўғли 23 ёшида ўлди. Иссиқ элининг боши омон бўлсин!» Қабр қайси хонга тегишли эканлиги аниқланмаган бўлса-да, ёзув бундан 2500 йил муқаддам яратилгани исботланган. Демак, руний ёзувларнинг тарихи узоқ, бу ёзувда яратилган ёзма адабиёт ҳам шундай қадимийликка эгадир. Лекин мукаммал даражадаги тош битиглар қўлга киритилмаганлиги сабабли ёзма даврни милоддан олдинги даврлардан бошлашга ҳали вақт эрта.

Руний ёзувда битилган адабий тарихий битиклар Сибир, Мўғулистоннинг турли жойларидан, Шарқий Туркистон, Марказий Осиё, Қофқаз, Волга бўйи, шунингдек, Европадан топилса-да, у тарихда Ўрхун-Энасой ёдгорлиги номи билан юритилади. Бу ёдгорликларнинг топилиш тарихи, битикларнинг адабий-тарихий қиммати дарслик ва қўлланмаларда, бир неча илмий тадқиқотларда ўрганилган. Жумладан, Н. Маллаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (олий ўқув юртларининг тил ва адабиёт факултетлари учун дарслик), Б. Тўхлиевнинг «Ўзбек адабиёти» (9-синф учун дарслик), «Ўзбек адабиёти тарихи» (Беш томлик. 1-том), А. Қаюмовнинг «Қадимият обидалари», муаллифлар жамоаси томонидан тайёрланган «Қадимий ҳикматлар» ва бошқа асарларда ёритилган. Ўрхун ва Энасой битиглари жаҳон туркийшунослари эътибори қаратилган нодир ёдгорликлардандир. Қадимги туркий ёзувларни ўқиган биринчи киши даниялик профессор В. Томсондир. Шундан сўнг Р.Радлов, С.Е. Малов, С.Г. Кляшторний, И.В. Стеблева, Ҳ. Ўрхун, Т.Текин, Нажиб Осим, Г. Айдаров, ўзбек олимларидан А. Рустамов, Ғ. Абдураҳмонов, Н. Раҳмоновлар ўрганишган. Битиглар қадимги туркий тилдан ҳозирги ўзбек тилига ҳам ўгирилган. Бу жиҳатдан А.П.Қаюмов, Ғ. Абдураҳмонов, А. Рустамовларнинг хизмати салмоқлидир.

Рун ёзувлари қоғозга, шунингдек, бошқа буюмларга ҳам битилган. «Ирқ битиги» («Таъбирнома») қоғозда ёзилгандир. Рун ёзуви ҳозирги Авлиё ота ва Тароз шаҳри яқинидаги қояда, Сибир ўлкасида кумуш кўзачаларда битилгани кузатилган. Шунингдек, қадимшунослар ойна, қайиш тўқаси, идиш-тавоқ, ёғочга битилган руний ёзувларни қўлга киритишган.

Тош битиклар туркий халқлар тарихида фавқулоддаги ёзма адабиёт эмас. Улар қадимги туркий халқлар оғзаки ижодининг мантиқан давоми, ўзидан аввалги адабиётнинг мазмуни, руҳи, ғоясини ривожлантирган янги шаклидир. Тош битиклардаги архаик тасвирлар шундан далолат беради. И.В.Стеблева, Н.Раҳмонов ва бошқа олимлар тош битикларнинг бундай хусусиятларини асослаб берганлар. Ёдномаларда баён қилиш усули ва бу усулнинг уч қатъий унсурлари–асарда бошланма, воқеа ривожи, тугалланманинг мавжудлиги туркий, умуман, барча халқлар оғзаки ижодига хос архаик хусусиятлардир. Тош битиклар қадимги туркий халқлар оғзаки ижодининг давоми сифатида юзага келганлигининг асослари мавжуд. Унгин ёдномаси шундай бошланади:

Ачумиз, апамиз Ямы қаған
Торт булунгуғ қисмиш,йиғмиш, ямыш, басмиш,
Ол қан ёқ болтуқта касра
Ал йитмиш, ычхинмиш

(Ачамиз, отамиз Бумин қоған
Тўрт бўлакни қисмиш, йиғмиш, ёймиш, босмиш
Ул хон йўқ бўлгандан сўнгра
Эл йўқ бўлмиш, қочишмиш).

Бўмин дастлабки турк хоқонларидан ҳисобланади. Унинг ҳаёти тўғрисида ривоят ёки афсоналар яратилган бўлиши керак, чунки Кул тегин ва Билга хоқон ёдномаларида ҳам Бўмин ҳақида эслатилиши шундан далолат беради.

Бўри қадимдан барча туркий халқларнинг тотемидир. Ашин уруғи ўзларини бўридан тарқалган деб ҳисоблашлари тўғрисида афсоналар мавжуд. «Алпомиш»да Бойбўри, «Қўрқут ота китоби»да Бойбўрак образларининг яратилиши, «Ўғузнома»да бўри туркий қавмларни бошловчи асосий қаҳрамон даражасига кўтарилиши қадимий эътиқодлар ифодасидир. Энасой ёдномаларидаги Чучук Бўри Сангун исми ҳам тотемлик белгиси бўлиб, у қадимги туркий достонлар билан ёдномалар ўртасидаги яқинликни кўрсатади. Ёки туркий достонларда, масалан, «Алпомиш», «Манас», «Қўрқут ота китоби»да от яхшилик белгиси, қаҳрамоннинг энг яқин сафдоши ва дўсти сифатида шаклланган. Урхун ёдномасидаги Кул тегиннинг Бўз оти ҳам шундай белгилардан ҳисобланади.

Тош битикларнинг ҳар бири ўзига хос мустақил адабий-тарихий асардир. У шеърий йўлда битилган. Ўз даврининг руҳи сингдирилган. Шу сабабли ҳам И.В. Стеблева уларни «тарихий қаҳрамонлик поемалари» деб атайди. Урхун ва Энасой тош битиклари барча туркий халқларнинг адабий ёдгорлигидир. Қадимги туркий адабиётнинг вориси ҳисобланган бугунги кўплаб миллий адабиётлар унда ўз тарихини, шаклланиш жараёнини, катта ҳажмли нодир асарларнинг туғилиш илдизларини кўради. ХХ аср қозоқ ёзувчиси М.Авезов шундай ёзади: «ҳар қандай тадқиқотчи ёдномаларни ўқиб, «Манас»даги Манас, Алмамбет, Кубак, сирноқларнинг қаҳрамонлиги билан ёдномалардаги ҳарбий юришлар, жанглар, олишувлар ўртасидаги параллелликни кўриши мумкин».

УРХУН БИТИГЛАРИ

Урхун Мўғулистоннинг Комо-Сайдам водийсидаги дарё. Бу гуруҳга ҳозиргача маълум бўлган Тўнюқуқ, Кул тегин, Билга хоқон, Унгин, Моюн Чур каби битиклар киритилади.

Тўнюқуқ битиги. Битик иккинчи турк хоқонлигига асос солган Элтариш хоқоннинг маслаҳатчиси ва саркардаси Тўнюқуққа бағишланган. Тўнюқуқ Қапоғон ва Билга хоқонларнинг ҳам маслаҳатчиси бўлган. Тош битик 712-716 йилларда Тўнюқуқ тириклиги пайтида ёзилган. Ёдгорликни 1897 йилда Елизавета Клеменс эри Дмитрий Клеменс билан биргаликда Шимолий Мўғулистоннинг Баин-Сокто манзилидан топишган. Ёдгорлик ҳозирда ўша жойда сақланади. Тўнюқуқ битиги – қаҳрамонлик руҳидаги асардир. Тўнюқуқ туркийларнинг душман қабилаларига қарши курашган, донолиги, тадбиркорлиги, жасурлиги билан кўп ғалабаларни қўлга киритган саркададир. Битикда унинг хизматлари улуғланади, турк халқига содиқлиги мадҳ этилади. Асардаги воқеалар Тўнюқуқ тилидан ҳикоя қилинади. Турк халқи бошбошдоқлик, ўзибўларчилик, бепарволикка берилиб, ўз ҳукмдори атрофида бирлашмасдан эркини қўлдан бергани қаҳрамоннинг руҳий кечинмалари орқали берилади.

Билка Тўнюқуқмен ўзим Табғач элида ўсдим. Турк будун Табғачга қарар эди, Турк будун хони бўлмайин Табғачдан ажралди, хонланди. Хонин қолдириб яна Табғачга бўйсунди, Тангри анча демиш: хон бердим. Хонинга қолдириб (бошқага) бўйсундинг Бўйсунганинг учун тангри ўлдирмиш экан. Турк будун ўлди, бўшашди, йўқ бўлди Турк сир будун еринда куч қолмади.

Ўтда, тошда қолмиши Бирлашиб етти юз бўлди Икки бўлаги отли эрди Бир бўлаги пиёда эди. Етти юз кишини бошлаган Улуғи шад эди.

Йиғил, деди
Йиғилиши ман эрдим-
Билка Тўнюқуқ.
Қоғон тусайинму, дедим.

Ўйладим, ариқ буқали (дир у)
Семиз буқали орқада бўлса
Семиз буқами, ариқ буқами, дейин
Билмас эрмиш, дейин.

Анча ўйладим.
Унда тангри билик бердиги учун
Ўзим ўқ қоғон (қилмоқни) истадим.
Билка Тўнюқуқ Буйла Бага Тарқан бирла
Илтариш қоғон бўлайин.

Ўнгда Табғачни тўғрида қўтанни,
Сўлда ўғузни тўкис ўлдирди.
Биликда, дангда (унга) бўйинсундим.
Чугай куз ва қора қумда бўлган эдимиз.

Кийик еб, қуён еб яшар эдимиз
Будун бўғзи тўқ эрди.
Ёғимиз теграда қушлардек (кўп) эрди,
Биз емдек эдимиз.
Шундай эди тирикчилик
Ўғуздан кўрик келди.
Кўрикнинг сўзи мундоғ:
Тўқуз ўғуз будун уза қоғон бўлди, дер
Табғачга Қуну Сангуни юбормиш,
Қўтанга Тўнгра Самни юбормиш.
Анча сўз айтди,
Озгина турк будун юрар эрмиш.
Қоғони алп эрмиш
Айтғучиси билка эрмиш.
Ул икки киши бор эрса
Сени табғач ўлдирар, дерман.
Олдинда қўтан ўлдирар, дерман
Мeни-ўғузни (ҳам) улар ўлдирар, дерман.
Улар йўқ қилсам, дерман
Табғач, ўнгдан ёпишинг,
Қўтан, тўғридан ёпишинг,
Ман сўлдан ёнишайин.
Турк сир будун ерида эди, юрмасин.
Уларни йўқ қилсам, дерман.
Ул сўзни эшитиб
Тун ухлагум келмади,
Кундуз ўлтургим келмади.
Унда қоғоним қаршисида ўтиндим
Бундай ўтиндим: Табғач, ўғуз қўтан,
Бу учави қовушса, биз озмиз
Ўз ичи-тошин тушмасдекмиз.
Юпқа, арриқлик тўплагали осон эрмиш
Ингичка арриқлик узгали осон.
Юпқа, қалин бўлса тўплағали алп (керак) эрмиш.
Ингичка юған бўлса узгали алп (керак) эрмиш.
Тўғрида қўжанда, ўнгда табғачда
Ортда қирданда, сўлда ўғузда
Ики уч минг қўшнимиз ҳар бирига юриши керак
Шунда ўйладим.

Қоғоним ман ўзим – билка Тўнюқуқ
Ўйлаган ўтинчимни эшита борди.
Кўнглингга келганини қил, деди.
Кўнг ўнгук юқориси, Ўтукан юши сари (аскар) торттим.
Тоғлада шахли молда ўғуз келди
Қўшини уч минг эрмиш.
Биз ики минг эрдимиз,
Уруш қилдимиз.
Тангри ярлақади – ёйиб ташладимиз.
Дарёга тушди, йўлда ёйдик, яна ўлди, эҳтимол
Унда ўғуз қаршига бўйсуниб келди
Турк будунни Ўтукан ерга келтирдим ўқ.

Ман ўзим билка Тўнюқуқ
Ўтукан ерга қўнмиш деб эшитиб
Жанубий халқлар, ғарбий, шимолий,
Шарқий халқлар келиб (бўйин эгди)
Икки минг эрдимиз
Икки қўшин бўлди.
Турк будун бўлсин деб,
Турк қоғон бўлсин деб.
Шантунг шаҳари, дарё, денгиз
(Ҳали) тегган эмас эди.

Қоғонимга ўтиниб йўл олдим
Шантунг шаҳарига дарё денгизга тегиб етдим.
Йигирма уч шаҳар олинди
Ўсин Бинтату юртда (кишиларим) ётиб қолур эди.
Табғач қоғон ёғиймиз эрди,
Ўн ўқ қоғон ёғиймиз эрди.
Ортиқи қирғиз кучлик қоғон ёғиймиз бўлди.
Ул уч қоғон бирлашиб
Олтин юш уза борамиз, демиш
Шундай (деб) бирлашмиш.
Тўғрида турк қоғонига қарши сурамиз, дермиш
Агар сурмасак,
Бўлмаса бизни (сурар)
Қоғони алп эрмиш
Айтғучиси билка эрмиш.
Бўлмаса бизни ўлдирар,
Уччави қовушиб сурамиз,
Уни йўқ қиламиз, демиш.
Тургеш қоғон бундай демиш:
Мeнинг будуним унда борур демиш,
Турк будун яна бузилган ул демиш,
Ўғузи яна тўзиган, ўл демиш,
Ул сўзни эшитиб,
Тун яна ухлагум келмас эрди.
Кундуз ўлтиргим келмас эрди…
Унда ўйладим.
Урушамиз… дедим
Кўчман йўли бир эрмиш.
Қор кўчмиш деб эшитиб,
Бу йўлдан юриш ярамас дедим.
Йўлчи тиладим.
Оз чўлийларидан бир эрни топдим.
Ўзим оз ерим,
Уни бил… эрмиш.
Бир турар жой эрмиш.
Ан (дарёси) бўйлаб бормиш.
Унда ётиб
Бир отлиғ йўл (бормиш), дейин.

У йўлда юрулса,
Мумкин, деб ўйладим,
Қоғонимдан ўтикдим, аскар юритдим.
Отлан, дедим.
Оқ Тармални кечиб тўхтатдим.
От уза миндириб қорни кечтирдим.
Отнинг жиловини тутиб пиёда тоғ ошдим,
Ёғочларни ушлаб ўтдим.
Тўғридаги эрлар йўл қурдилар.
Ўсимликлар тўла баландликни ошиб ўтдимиз.
Қийналиб тушдимиз.
Ўн кунда тоғ ён бағрига бордимиз.

Йўлчи йўл йўқотиб,
Бўғизланди.
Қоғон қийинчиликларни кўриб,
Тезроқ босинг, демиш.
Ани бўйлаб борайлик
Ул сувдан қуйи бордимиз.
Санағали тушурдимиз.
Отни ёғочга боғлар эрдимиз.

Кун демай, тун демай тез бордимиз.
Қирғизни уйқусида босдимиз.
…….Суягини очдимиз
Хони, қўшини йиғилди.
Урушдимиз, санчдимиз,
Хонини ўлдирдимиз.
Қоғонга қирғиз будуни
Бўйсунди, эгилди, қайтдимиз.
Кўчмен юшини айланиб келдимиз.
Қирғиздан қайтдимиз.
Тургеш қоғондан элчи келди.
Унинг сўзи: «ўнгда қоғонга
Қўшин тортамиз», демиш.
Юрмасак бизни,
Қоғони алп эрмиш.
Маслаҳатчиси билка эрмиш.
Қандай бўлмасин
Бизни ўлдирувчи кўк, демиш.
Тургеш қоғони ошиқмиш, деди
Ўн ўқ будуни ҳеч қолмай ошиқмишдир.
Табқач қўшини бор эрмиш
Ул сўзни эшитиб,
Қоғоним ман уй сари тушайин, деди,
Хоин йўқ бўлган эрди.
Уни кўмайин, деди.
Қўшин билан сен боргин, деди.
Олтин юшда ўлтиринг, деди.
Қўшин боши Ипал қоғон.
Тардуш шоди борсин, деди.
Билка Тўнюқуқ манга айтди,
Бу қўшинни элт, деди.
Кўнглинг тилагини буюр,
Ман санга на айтардим, деди.

Келур эрса эр кўпаяр,
Келмас эрса.
Сўз, гап йиғгин, деди.
Олтин юшда бўламиз
Ул элчи киши келди.
Сўзи бир: қоғони қўшин тортди
Ўн ўқ қўшини ҳеч қолмай ошиқмоқдадир.
Ёрус чўлида териламиз.
Ул сўзни эшитиб
Қоғонга ул сўзини еткирдим.
Қандай қилай
Яна сўз келди.

Ўлтиринглар деган эмиш
Елма, яхши қарагин, тургин.
Босдирма, демиш.
Боғу қоғон менга шуни айтмиш.

Ана тарқан ички сўз этмиш:
Билка Тўнюқуқ
Ёвуз ул, ўзи билормон ул
Қўшин тортайлик… унаманг.

Ул сўзни эшитиб қўшин юриттим.
Олтин юшни йўлсиз ошдим,
Эртиш сувини кечиксиз кечдимиз.
Тун қотдимиз, Болчугка тонг отарда еттимиз.
Асир келтирди, сўзи бундай:
Ёруз чўлида ўн туман қўшин терилгандир.
Ул сўзни эшитиб
Беклар қўниб, қайтамиз,
Тозанинг номуси яхши, деди (лар),

Ман бундай дедим:
Ман билка Тўнюқуқ
Олтин юшни оша келди.
Иртиш сувин кеча келдимиз.
Келганлар алпдир, дедим
Туймади.
Тангри, Умай, удуқ ер-сув
Жазолайди экан.
Неча тўзармиз, кўп дейин.
Нега қўрқарбиз, оз дейин,
Нега енгиламиз, босамиз, дедим.
Босдик, ейиб ташладимиз.
Иккинчи кун (улар) келди.
Ўтдек қизиб келди.
Урушдимиз
Биздан икки қаноти ярим ҳисса ортиқ эди.
Тангри ярлиқагани учун кўп, дейин,
Биз қўрқмадимиз, урушдимиз,
Тардуш шоди.

Ейдимиз, қоғоним тутдимиз,
Ябғусин, шодин унда ўлдирди.
Элликча ер тутдимиз.
Ўша туннинг ўзидаёқ будунга (элчилар) юбордимиз.
Ул сўзни эшитиб,
Ўн ўқ беклари, будуни
Кўп келди, бўйсунди.
Келган бекларни, будунни йиғиб, жойладик.

Озча будун қочмиш эди…
Ўн ўқ қўшинини юришга отлантирдим.
Биз яна юрдимиз,
Уни қувдимиз,
Инжу сувини кеча
Тинаси ўғли ётоғида
Банглачак тоғининг…
Темур қопуғга қувдимиз.
Анда қайтардимиз.

Инел қоғонга тожик тоқрусин,
Унда яраку Суқ бошлиқ
Суғдоқ будун кўп келди.
Ул кунда тагди.
Турк будун темир қопуғга
Тийнаси ўғли тоғқа етди.
Эгаси йўқ эрмиш.

Ул ерга мен билка Тўнюқуқ (учун)
Сариқ олтин тердилар
Ярқироқ кумуш, қиз, хотин,
Гиламлар, сўнгсиз қимматбаҳо нарсалар келтирилди.
Илтариш қоғон билимлиги учун, олимлиги учун
Табғачга ўн етти марта урушди.
Қитанқа етти урушди
Ўғузга беш урушди
Унда маслаҳатчи яна мен ўзим эрдим.
Йўлдошчиси яна мен эрдим.

Илтариш қоғонга,
Турк Боху қоғонга,
Турк билка
Қопоғон қоғон
Тун ухламади
Кундуз ўлтурмади,
Қизил қонин тўкди…
Қора терин оқизди…
Ишимни, кучимни бердим, албат,
Мeн ўзим узун юришлар яна этдим, албат.
Арқуғ қароғин улғайтдим.
Бўйсунган ёғийни келтурар эрдим.
Қоғоним билан бирга урушдимиз
Тангри ярлақасин.
Бу турк будунқа
Ярақлиқ ёғийни келтирмади.
Тугунлик отлиғин югуртмадим.
Илтариш қоғон қозонмаса
Сўнгра ўзим қозонмасам
Эл ҳам, будун ҳам
Йўқ бўлар эрдим.
Қозонгани учун
Изидан ўзим қозонганим учун
Эл яна эл бўлди.

Ўзим қари бўлдим, улуғ бўлдим.
Бирор ердаги қоғонлик будунга
Бекорчи бор эрса
На бахтсизлик бўлар эрди эрмиш.

Турк билка қоғон элингга биттирдим.
Ман билка Тўнюқуқ
Илтариш қоғон қозонмаса
Йўқ эрди эрса
Ман ўзим билка Тўнюқуқ
Ман йўқ эрдим эсам,
Қопоғон қоғон Турк сир будун ерида
Бирлик бўлмай, будун бўлмай,
Киши йўқ эди,
Эгаси йўқ эди.

Илтариш қоғон билка Тўнюқуқ
Қозонгани учун
Қопоғон қоғон
Турк сир будун бор бўлди
Турк билка қоғон
Турк сир будунни
Ўғуз будунни улуғлаб ўлтурур

Тўнюқуқ битиги хотира-мемуар шаклидаги достондир. Унда асосан ҳаётий воқеалар ҳамда мифологик тасаввурлар ифодаланган. Тўнюқуқ тарихий шахс бўлиб, Элтариш хоқоннинг маслаҳатчиси эди. Унинг ёшлиги Табғач- Хитойда ўтган. Бу пайтда турк халқи Табғачга бўйсунган. Чунки турк халқи бош-бошдоқликка йўл қўйиб, ўзини идора этолмаган. Ана шундай тарқоқ халқни Тўнюқуқ бирлаштирди, икки бўлаги отли ва бир бўлаги пиёда бўлган 700 кишилик қўшини билан турк мамлакатини тиклади ҳамда шад (турк хоқонлигининг олий унвонларидан бири) унвонига эга бўлди.

Тўнюқуқ Бўйла Бага Тархон ҳамда Элтариш хоқонлар билан мамлакат фаровонлиги учун курашди. Натижада, халқ тўқ бўлди. Турклар мамлакатига яна уруш хавфи туғилди. Табғач, ўғуз, қутан қавмлари бирлашиб, ҳужум қилишга тайёргарлик кўрди. Тўнюқуқ Элтариш хоқонга маслаҳат солганида хоқон унинг кучига, тадбиркорлигига, донолигига ишонди ва «кўнглингга келганини қил» деб буюрди. Тўнюқуқ ўғузларнинг уч минг кишилик қўшинига қарши жангга кирди, уларни енгди, йигирма уч шаҳарни ишғол қилди. Жанг қишда, қор-изғиринли кунларда давом этарди. Қаттиқ совуқ бўлса-да, Иртиш дарёсидан ўтиш ва урушишга тўғри келди. Жангда Тўнюқуқ ғалаба қозонди, душман шадини ҳам ўлдирди, душманнинг оз қисми қочди, улар Темур қопуғгача қувиб борилди ва қўлга олинди. Тўнюқуқ Элтариш хоқонга маслаҳатчи бўлган даврда юрт душманлари билан тез-тез жанг бўлиб турди. Жумладан, Элтариш хоқон табғачга 17, қутанга 7, ўғузларга 5 марта юриш қилди.

Тош битигда ифодаланган бундай тасвирлар хотира-мемуар бўлиб, улар асарда эпик баённи, сюжетни ҳосил қилади. Тўнюқуқ битигининг бошқа тошбитиглардан ўзига хос томони шундаки, унда йиғи-йўқлов руҳи сезилмйди, аксинча, асарнинг бутун мазмуни қаҳрамонлик тасвири асосида қурилган. Тўнюқуқ – жасоратли, ўз хоқони ва мамлакти шарафи учун курашган доно саркардадир.

Битигда реал ҳаётий воқеалар билан мифологик тасаввурлар уйғун ҳолатда тасвирланади. Мифологик тасаввур ҳаётий воқеаларни ривожлантиришга хизмат қилади. Тангри хоқонликка хон бериши, лекин халқ унга итоат этмай, бош-бошдоқ бўлиши, шу сабабли тангри уларни қарғаши, ниҳоят Тўнюқуқ тангрининг ғазабини англаши, тангри билим ва мадад бергани учун халқни бирлаштириб, улкан давлатни қайта тиклаши мифологик тасаввур натижаси ҳисобланади.

Тўнюқуқ битигини туркий ёзма адабиётдаги дастлабки қаҳрамонлик достонлари намунаси деб ҳисоблашга асослар бор. Унда мавзу, сюжет, образлар тизими, тасвирий воситалар маҳорат билан яратилган. Шунингдек, асар ўзига хос композисион қурилишга эга.

Кул тегин битиги. Битик турк хоқони Элтариш хоқоннинг кичик ўғли Кул тегин қабрига қўйилган. Кул тегин 731 йилда вафот этган бўлиб, тош 732 йилда ўрнатилган. Битиктошдаги воқеалар Кул тегиннинг акаси Билга хоқон (асли исми Мўғилиён) тилидан ҳикоя қилинган. Асар Кул тегиннинг жияни Йўллуғ тегин қаламига мансуб. Асар икки қисмдан иборат, биринчи кичик ёзув – 110, иккинчи катта ёзув 428 мисрадан иборат. Кичик ёзувнинг дастлабки қисмида Кул тегиннинг ўз авлодларига, беклар ва халққа мурожаати берилади. Турк давлатининг чегаралари кўрсатилган. Кул тегин қўшини «Шантунг текислигигача» (шимолий-шарқий Хитой), «Тўқуз арслон» — Тибетгача етганлиги айтилади. Кул тегин қўшинлари Инжу (Сирдарё)ни кечиб, Темир Қопуғгача (Бўзғала ўтами), сўлда эса Байирқу (Шарқий Забайкал)гача боргани мадҳ этилади. Кул тегин туркий халқларни Ўтекен ерида муқим қолса, мунг бўлмаслигини уқтиради. Асарнинг иккинчи қисмида эса Билга хоқон аждодларининг тарихи битилади. Кул тегиннинг ҳарбий юришлари, шахсий баҳодирлиги, вафоти, матом маросими ва марсиялар келтирилади. Асарнинг ҳар икки қисми ҳам Кўк тангрига эътиқод руҳи билан бошланади. Туркийлар билан ёнма-ён яшаган табғачларнинг босқинчилиги, ҳийлакорлиги кескин қораланади.

Турк Кул тегин ёдгорлигида кичик ёзув

Тангри тоқ. Тангридан бўлган
Турк билка қоғон бу ерга ўлтурдим.
Сўзимни тугал эшитгил.

Оғаю инимлар, ўғлоним.
Бирлашган улусим, будуним
Ўндаги шад апа беглар,
Сўлдаги тарқат буйруқ беглар,
Ўтуз
Тўқуз ўғуз беклари, будуни
Бу сўзимни яхшилаб эшит,
Қаттиқла тингла.

Илгари то кун чиқишгача,
Ўнгда то кун ўртасигача,
Орқада кун ботишқача,
Сўлдан тун ўртасигача.
Унинг ичидаги будун манга бўйсунур
Анча будун кўп эттим,
Ул бузуғи йўқ турк қоғон
Ўтукан чўлида бўлурса элга бунг йўқ
Илгари Шантунг текислигига аскар торттим,
Денгизга кичик тегмадим.

Ўнгда «Тўқуз арслан»га аскар торттим,
Тупутга кичик тегмадим.
Орқага Инжу дарёсин кеча,
Темур қопуғқа аскар тортдим
Сўлда Ер Бийирқу ерина аскар торттим.
Бунча ерга аскар юриттим.
Ўтукан ерида яхши бошлиқ йўқ эрмиш.
Эл тутсак Ўтукан ери соз эрмиш.
Бу ерда ўлтуруб,
Табғач будди бирла туз тоттим.
Олтин, кумуш, ғалла, ипак
Қайғуланмай анча берур.
Табғач будун сўзи чучук,
Оғизи юмшоқ эрмиш.
Сучук сўзи, юмшоқ қилиқ (ла)авраб,
Йироқ будунни анча яқинлатар эрмиш.
Яқинида қўнгандан сўнг, улар
Ёмон билик унда ўрганар эрмиш
Эзгу, билка кишини,
Эзгу, алп кишини юрутмас эрмиш.
Бир киши янглишса, барча будунни
Энг яқинларигача қувмас эрмиш.
Сучук сўзига, юмшоқ қилиғига алданиб
Кўп, турк будуни, ўлдинг.
Турк будуни бир бўлагинг
Ўнгдаги Чиғай юши эмас.
Тюн текислигига қўнайин, деди,
Турк, будун, бир бўлагинг.
Унда ёмон киши бошқарув эрмиш, (у)
Йироқ эсанг ёмонроқ совға берур,
Яқин эсанг яхши совға берур, деб,
Анча бошқарур эрмиш.

Билик билмас киши у сабақни олиб,
Яқин бориб, кўп киши, ўлдинг
У ерга борсанг,
Турк будун, ўлажаксан!

Ўтукан еринг бўлса,
Карвон жўнатиб турсанг
Қайғу, мунгинг бўлмас,
Ўтукан юшин бўлса,
Мангу йўл тута яшажаксан!
Турк будун, тўқми, очмисан,
Очликда, тўқликда эмассан
Бир тўйсанг оч бўлмайсан.

Шундайлигинг учун эшитмадинг,
Қоғонингнинг сўзин олмадинг.
Ер сари бординг
Унда кўп урундинг, ариқладинг,
Унда қолғанлар ер сари
Кўп туруб, ўлиб юрурлар
Тангри ярлақадиги учун,
Ўзим (нинг) қутим бор учун,
Қоғон бўлдим.

Қоғон бўлиб йўқ, жиғай будунни
Кўп, кўпайтдим.
Жиғай будунни бой қилдим,
Оз будунни тўкис қилдим.
Бу сўзимда ёлғон борму?
Турк беклари, будуни буни эшитинг
Турк будунини бириктириб,
Эл тутушмоқингизни бунда урдим.
Янглишиб, парчаланишингизни,
Яна бунда урдим.
Не-не сўзим эса
Мангу тошга урдим.
Уни кўра билинг
Эндиги Турк будуни, беклар.
Бутка ишонган беклар,
Янглишар сизлар.
Мэн мангу тош тикладим.
Табғач қоғонидан тошға ёзувчи келтириб ёздирдим.
Манинг сўзимни бузмади.
Табғач қоғони ичра ўткан ёзувчи.
Унга атаб барқ (қаср яраттирдим).
Ичин ташин
Атаб ёзув урдурдим
Тош ўрнаттим.
Кўнгулдаги сўзимни…
(Ўн ўқ) ва тот ўғилларига (айттим).
Буни кўра билинг,
Мангу тош ўрнаттим.
Агар йўллар ўтадиган ерда бўлса,
Анча ўтиш ерда
Мангу тош ўрнатиб биттим.
Уни кўриб анча билинг
Ул тошни… ман
Бу битики биткан
Оти Улуғ Тегин.
Қул тегин ёдгорлигидаги катта ёзув
Юзада кўк тангри!
Остда қора ер қилинди
Иккиси аро киши ўғли қилинди.
Киши ўғиллари узра менинг боболарим
Бумун қоғон, Истами қоғон бўлдилар,
Ўлтириб, турк будуни элининг тўғриларин
Тутабердилар, этабердилар.
Тўрт ёни кўп ёғи эрмиш,
Уруш қилиб
Тўрт ёндаги будунни
Кўп олмиш, бўйин эгдирмиш.
Бошлиғин бўйсундирмиш,
Тизлигин чўккалатмиш
Илгарида Қодирқон юшгача
Кирувда Темир қопуғқа қадар кўндирмиш.
Иккисин орасида эрди ўксуз кўк турк
Энди ўлтирар эрмиш.
Билка қоғон эрмиш
Алп қоғон эрмиш.
Буйруқчилар ҳам билка (бўлган бўлса) эрмиш,
Алп бўлга бўлса эрмиш.

Беклари яна будуни яна тўғри эрмиш
Шунинг учун анча қўл тутган бўлса эрмиш,
Қўл тутиб тўғрилиқ этмиш.
Ўзича (сўнгра) ўлдилар.

Йиғичилар, сиғтавчилар
Ўнгдаги кун чиқишда
Чўллиғ Бекли эли, Табғач, Тунут,
Авар, Рум, қирғиз, уч қириқан
Ўғуз, татар, хитой, татиби
Бунча будун келибон
Сиғтамиш, йиғламиш,
Шундай кўҳлик қоғон эди!

Шунда кичик иниси қоғон бўлмиш,
Кичик ўғлида қоғон бўлмиш экан.
Шунда кичик иниси каттасидек,
Қилмади экан.
Ўғли отасидек
Қилмади экан.

Биликсиз қоғон бўлганмиш экан,
Тушунчасиз қоғон бўлганмиш экан.
Буйруқчилари ҳам биликсиз экан,
Тушунчасиз эрмиш экан,
Беклари, будуни тўғри бўлмагани учун,
Тобғон будун қинғирлиги учун.
Инилари, оғолари (ўзаро) урушганлари учун,
Беклари, будунлари урушганлари учун,
Турк будун эллашган элни бузғун этмиш.
Қоғонланган қоғонни тубан этмиш.
Табғач будунга қаттиқ ўғиллари қул бўлди
Сулу қизлари чўри бўлди.
Турк беклар турк отини йўқотти.
Табғач бекларининг табғач отини тутубди.
Табғач қоғонга бўйин эгмиш.
Эллик йил (унга) иши, кучини бермиш.
Илгари кунтуғишда
Бекли қоғонғо қадар уруш қилармиш
Ортда Темир қопуғга қадар уруш қилармиш
(Энди) Табғач қоғонга элининг тўрини бериб қўймиш
Турк қора қомуғ будун бундай демиш:

Элли будун эрдим.
Элим энди қани?
Кимда эл қозонаман, дер эрмиш.
Қоғонлиғ будун эрдим,
Қоғоним қани?
Не қоғонга ишимни, кучимни берурман, дер эмиш.
Шундай деб Табғач қоғонга ёғий бўлмиш.
Ёғий бўлиб,
(Ҳеч нарса) эта ва ярата олмай
Яна бўйин эгмиш.
(Аммо) Бунча ишини, кучини
Беришни истамади
Турк будун: «Ўлайин (бундан кўра).
Уруғимни қуритайин», дер эрмиш,
Йўқолиб борур эрмиш
Юқоридаги турк тангриси,
Турк идиқ (муқаддас) ери, суви бундай дермиш:
Турк будун йўқ бўлмасин, дейди
Будун бўлсин, дейди.
Отам Илтариш йўқ бЎлмасин, дейин
Онам Ибилға хотунни
Тенгри тепасида тутиб
Юқори кўтармиш, экан
Отам қоғон ўн етти йигит билан чиқмиш
Тошда юрур деган гапни эшитиб
Пастдаги тоғқа чиқмиш, тоғдан тушмиш
Терилиб етмиш йигит бўлмиш.

Тангри куч бергани учун
Отам қоғон кучли бЎридек бўлмиш.
Ёғиси қўйдек бўлмиш
Илгари, ортга босиб турмиш (элин)
кўтармиш.
Бариси етти юз бўлмиш,
Етти юз эр бўлиб,
Элсираган, қоғонсираган будунни,
Қул бўлган, чўри бўлган будуннинг,
Турк тўғрисининг йўқотган будунни,
Ачам, бобом тўғрисига яратмиш, ўқитмиш.
Тўлиш, тардуш
Ёбуғ ва шодини анда бермиш.

Ўнгда Табғач будун ёғий эрмиш.
Сўлда Боз қоғон, Тўқуз ўғуз будун
Ёғий эрмиш.
Қирғиз, қўриқан, ўғуз, татар
Кўтан, тотабу, кўп ёғий эрмиш,
Отам қоғон бунча
Қирқ етти марта юриш қилмиш
Йигирма уруш уришмиш.
Тангри ёрлақагани учун,
Эллини элсиз этмиш.
Қоғонлигини қоғонсиз этмиш.
Ёғини енгмиш,
Тизлигин чўктирмиш,
Бошлиғин бўйин эгдирмиш.
Отам қоғон шунча эл ва юрт қозониб.
Уча кетмиш, (яъни, ўлмиш. А.Қ.)
Отам қоғонга бошига Боз қоғонни.
Балбал тикмиш, (яъни, тош ўрнатмиш. А.Қ.)
Ул тўрда эса
Тоғам қоғон бўлипти
Тоғам қоғон бўлиб-он,
Турк будуннинг йигитини йиғиб кўтарди:
Жиғайини бой қилди,
Озини тўкис қилди.

Тоғам қоғон бўлдиқда
Ўзим Тардуш будун узра шад эрдим.
Тоғам қоғон бирла илгари Яшил ўчюз
Шавтунг чўлигача уруш қилдимиз.
Ортда Темир Қовутқача уруш қилдимиз,
Кўчман оша қирғиз еригача уруш қилдимиз.
Бариси беш ўтуз (яъни йигирма беш,
бештакам ўттиз А. Қ.) юруш қилдимиз.
Ўн уч марта урушдимиз.
Эллигини элсиз қилдимиз.
Қоғонлигини бўйин эгдирдимиз.
Гизлигини чўкдирдимиз,
Бошлиғини бўйин эгдирдимиз.
Туркеш қоғон туркимиз,
Будиним эрди.

Билмадиги учун,
Биздан енгилгани учун қоғони ўлди.
Буйруқчи беклари яна ўлди.
Ўн ўқ будун қийнов кўрди.
Ачамиз, бобомиз тушмиш,
Ер-сув эгасиз бўлмасин дейин,
Оз будуни этиб яратган
Барсбек эрди.
Қоғон от бунда биз бердимиз,
Кичик синглимни бердимиз,
Ўзи енгилди, қоғони ўлди.
Будуни чўри, қул бўлди.
Кўчман ер-сув эгасиз қолмасин дейин,
Оз қирғиз будунин яратиб,
Келдимиз, урушдимиз,
Элни яна бердимиз.
Илгари Қодирқон юшун она халқини
Анча қўндирдимиз, анча этдимиз.
Ортда Кангу Тарманга қадар турк будунни
Анча кўндирдимиз, анча этдимиз.
Ўшанда қул қуллиғ бўлмиш эрди,
Чўри чўрили қилмиш эрди.
Иниси оғасин билмас эрди,
Ўғли отасин билмас эрди.
Анча қозонмиш, этмиш
Элимиз, тўрамиз эди,
Турк ўғуз беклари, будун, эшитинг,
Устдан тангри босмаса,
Остда ер тилинмаса,
Турк будун, элингнинг тўрини ким буза олади?
Турк будун, ўкин
КЎргулигинг учун, билка қоғонингга
Юқорилаган эвгу элингга (ёмонлигинг учун)
Енгилдинг ва тубанлашдинг.
Ярақлиғ қайдан келиб
Ёвга отди (сени)?
Найзалиғ қайдан келибон
Сураолди (сени)?
Улуқ Ўтукан юш будун бординг
Илгари бормаган бординг.
Ортга бормаган бординг,
Борган ерда эзгу бул экан:
Қонинг сувдек югурди
Сўнгакинг тоғдек ётди,
Қаттиқ ўғил боланг қул бўлди,
Сулу қиз боланг чўри бўлди.
Билмаганинг учун, тубанлигинг учун,
Тоғам қоғон уча кетди.
Бошига қирғиз қоғоннинг балбалин тиктим.
Турк будуннинг оти, данги
Йўқ бўлмасин, дейин
Отам қоғонни, онам хотунни
Тангри кўтармиш (эди).
Эл берадиган тангри
Турк будуннинг оти, данги
Йўқ бўлмасин, дейин,
Қоғон этган экан.
Мэн бой будунқа бош бўлмадим,
Ичи ошсиз, таши тўнсиз,
Ёвуз, аянч будун узра ўлтирдим.

Иним Қул Тегин бирла сўзлашдимиз,
Отамиз, тоғамиз қозонмиш.
Будуннинг оти, данги йўқ бўлмасин, дейин
Турк будун учун тун ухламадим,
Кундуз ўлтурмадим.

Иним Кул Тегин бирла
Ики шад бирла ўлиб-ётиб қозондим.
Анча қозониб,
Бириккан будунни ўт-сув қилмадим.
Мэн ўзим қоғон бўлганимда
Ер сари бормиш будун ўлиб етиб
Пиёда, яланг (оёқ) (йиғилиб) келди.
Будунни кўтарайин, дейин
Сўлга ўғуз будун сари
Илгари қутан, татабу будун сари
Ўнгда табғач сари
Улуғ қўшин (бирла) ўн икки марта урушдим.
Ўшандан сўнг тангри ярлақагани учун,
Қутим бор учун, улуғим бор учун,
Ўлаётган будунни тирикликка кўтардим.

Яланғоч будунни тўнли,
Жиғой будунни бой қилдим,
Оз будунни тўкис қилдим,
Тўғри элга яхшилик қилдим.
Тўрт бўлимдаги будунни
Тинч қилдим,
Ёғийсиз қилдим.
Улар менга бЎйсунди.
Ишини, кучини берур
Бунча тўрни қозониб,
Иним Қул Тегин
Ўзича ўлди.
Отам қоғон учганда
Иним Қул Тегин етти ёшда қолди.
Ўн ёшда Умайдек онам хотун қутига.
Иним Қул Тегин эр от олди.

Ўн олти ёшида
Тоғам қоғон элининг тўрини
Шундай қозонди.
Олти Суғд ўлкасига қарши
Юриш қилдимиз, буздимиз.
Табғач ўнг Тутуқ беш туман аскар тортди
Урушдимиз.

Қул Тегин пиёда ҳолда душманга ташланди
Ўнг Тутуқнинг ярақли зирҳли қўлини тутди.
Ярақлиг зирҳликда қоғонга дуч келтирди,
У қўшинни ўша ерда йўқ қилдик биз.
Йигирма бир ёшинда
Жажо сангунга уруш қилдимиз.
Биринчи бор Тодиқон Чурунинг
Бўз отига миниб (ёвга) ташланди.
Ул от унда ўлди.
Иккинчи бор Ишбара ямтарнинг
Бўз отига миниб (ёвга) ташланди,
Ул от унда ўлди.
Учинчи бор Яган Силиг бекнинг
Қадимлиғ тўриғ отига миниб (ёвга) ташланди.
Ул от анда ўлди.

Ярақига, зирҳига
Юздан ортиқ ўқ урилди.
Зирқ қалпақли бошига бирин тоғдирмади.
Текканини турк беклар кўп билурсиз,
У қўшинни унда йўқ қилдингиз.

Шундан сўнг Йир Байирқи
Улуғ Иркин ёғий бўлди.
Уни енгиб Турк ярғун қўлда буздимиз.
Улуғ Иркин озгина йигити билан тўзиб қочти.

Қул Тегин йигирма олти ёшида
Қирғизларга юруш қилдимиз.
Қилич ботар (қадар) қорни кечиб
Кўчман йўшуг жоғига юриб
Қирғиз будунни уйқисида босдимиз.
Қоғони бирла сўнга юшда урушдимиз.

Қул Тегин Байиркунинг
Оқ айғирига миниб (ёвга) ташланди.
Бир эрга ўқин урди
Икки эрга найза санчди.
Ул олишувда Байирқунинг
Оқ айғирининг бели синди.
Қирғиз қоғонини ўлдирдимиз.
Элин олдимиз.

Ул йилда тургешларга қарши
Олтин юш тоғига
Иртишни кеча юрдимиз.
Тургеш будунини унда босдимиз,
Тургеш қоғон қўшини БЎлчида
Ўтдек, бўрондек келди
Урушдимиз.
Қул Тегин Бошғу бўз от миниб урушди
Бошғу бЎз…
……………………

Иккисин ўзи олдирди.
Унда яна кириб
Тургеш қоғон, буйруқчиси
Оз тутукини қўлидан тутди.
Қоғонини унда ўлдирдимиз.
Элин олдимиз.
Қора тургеш будун тўла бўйин эгди.
Ул будунни (Табарда қўндирдимиз).
(Яна юриб). Суғд будунини этайин, дейин
Инжу дарёсин кеча,
Темир қопуғқа қадар юрдимиз.
У ерда қора тургеш будун

Ёғий бўлмиш.
Кангарасга қарши борди.
Бизнинг қўшин оти арриқ,
Озуқи йўқ эрди
Ёмон киши, эр…
Алп эр, бизга ташланди.
Ундай ишга ўкиниб,
Қул Тегинни оз эрлар билан жўнатдимиз.
Улуғ уруш қилмиш.
Алп Салжи оқ отни миниб урушмиш,
Қора тургеш будунини
Унда ўлдирмиш, олмиш.
Яна юриб… бирла
Қушу тутуқ бирла урушмиш.
Эрларни кўп ўлдирмиш,
Нарсаларини қолдирмай кўп келтирди.
Қул Тегин йигирма етти ёшида
Қарлуқ будун эркинлиги учун
Ёғий бўлди.
Томог удуқ бошида урушдимиз.
Қул Тегин ул урушда
Ўттиз яшар эди.

Алп Салжу оқ отин миниб
(ёвга) ташланди.
Икки эрга найза санчди,
Қарлуқни ўлдирдимиз, олдимиз.
Оз будун ёғий бЎлди.
Қора кўлда урушдимиз.
Қул Тегин ўттиз бир яшар эди,
Алп Салжу отин миниб (ёвга) ташланди.
Оз Алтабарни тутди.
Оз будун йўқ бўлди.

Тоғам қоғон эли бўшанган бўлганда
Будун элида қарама-қаршилик юз берганда
Изгил будун бирла урушдимиз.

Қул Тегин алп Салжу отин миниб
(Ёвга) ташлади.
Ул от унда йиқилди
Изчил будун ўлди.
ТЎқуз ўғиз будун
Ўз будуним эрди.
Тангри, ер булғангани учун
Ёғий бўлди.

Бир йилда беш йла урушдимиз,
Энг олдин Тогу шаҳарида урушдимиз.
Қул Тегин оқ Азманга миниб
(Ёвга) ташланди
Олти эрни санчди.
Урушда еттинчи эрни қиличлади.
Иккинчи Қишлоғакда
Эдиз бирла урушдимиз.

Қул Тегин Оз қора отин миниб
(Ёвга) ташланиб бир эрни санчди.
Тўқиз эрни чекинтириб йиқитди,
Эдиз будун унда ўлди.
Учинчи Бўл… ди ўғуз урушдимиз
Қул Тегин Азман Қора отни миниб (ёвга) ташланди, санчди.
Қўшинни санчдимиз, элини олдимиз.
ТЎртинчи Чуш бошида урушдимиз.
Турк будун аёғи титради,
Ёмонлик, қўрқоқлиққа тайёр эди.
Олдин келган қўшинни Қул Тегин оғдириб,
Тўнга алпларидан ўн эрни,
Тўнга Тегинни кўмишда ўгириб ўлдирдимиз.
Бешинчи Азгапти Кадазда
Ўғуз бирла урушдимиз.
Қул Тегин Оз қора отини миниб (ёвга) ташланди.
Икки эрни санчди.
Шаҳарга бормади.
Ул қўшин у ерда ўлди.
Анги қўрғонда қишлаб, ёзда
Ўғузга қўшин ташладимиз.
Қул Тегин бекларни бошлади.
Ўғуз ёғий урдуни босди.
Қул Тегин очсиз оқ отини миниб
Тўқиз эрни санчди.
Урдуни бермади,
Онам хотин, бошқа оналарим,
Акаларим, сингилларим, аёлларим
Бунча тирик эдилар, қул бўлдилар.
Ўлиги юртда, йўлда ётиб қолувди эрдингиз.

Қул Тегин йўқ эса
Кўп ўлган бўлар эдингиз.
Иним Қул Тегин ўлди,
Ўзим қайғирдим.
Кўрар кўзим кўрмасдек,
Билур билигим билмасдек бўлди.
Ўзим қайғирдим.
Фақат танрги яшар
Киши ўғли ўлгали туғилмиш.
Анча қайғирдим,
Кўзга ёш келади.
Атаганда кўнгулдан ҳўнграш келади.
Янада қайғирдим.
Қаттиқ қайғирдим
Ики шад, инигинам,
Ўғлонларим, бекларим, будуним
Кўзи, қоши ёмон, асов деб қайғирдим.

Йиғловчи, сиғтовчи
Қўтан, татабини бошловчи
Удир сангун келди
Табғач қоғондан Ишйи Ликанг келди.
Бир туман ағи, олтин
Беҳисоб кумуш келтирди.
Тупут қоғондан Болон келди,
Ортда кун ботишдаги
Суғд барчакар Буқарақ улус будундан
Нанг Сангун ўғил тарқан келди.
Ўн ўқ ўғлим Туркеш қоғандан
Мақрач тамғали
Ўғуз Билга тамғачи келди
Қирғиз қоғондан Тарғуш Унанчи жўр келди,
Барқ (соғона, қабр ҳайкали – А.Қ.) этгувчи
Ёзувли тошни ишлаб, ўганувчи
Табгач қоғоннинг тош устаси
Жанг Сангун келди.

Қул Тегин қўй йилига
Ўн еттинчи куни учди.
Тўққузинчи ой йигирма еттига
Ерга кўмдимиз.

Барқини, нақшларини, ёзувда тошини
Маймун йили, етинчи ой,
Йигирма еттинчи кунга
Алқадимиз.
Қул Тегин ўлганда
Қирқ етти ёшда эди.
Таш… …бунча нақшчи
Туйғун Элтабар келтирди.

Кул тегин ёдгорлигидаги кичик ва катта битиг жанр хусусиятига кўра мемуар-хотирани эслатади. Лекин бу асарларнинг Тўнюқуқ битигидан фарқли томонлари мавжуд. Кичик ва катта битиг тангрининг оламни яратиш ҳақидаги тасаввурлар тасвири билан бошланган. Албатта, бундай тасвирлар эпик йўналишли катта сюжетли асарларнинг жанр хусусияти талаби натижасидир. Достонлар аввалида тангри ва оламнинг яратилиши ҳақидаги тасвирни бериш, сўнгра асосий воқеага ўтиш қадимий адабий анъана ҳисобланади.

Кичик битиг маълум маънода катта битиг учун муқаддима ҳисобланади. Катта битигда воқеалар ҳикоячиси – билга хоқон, аввало, ўзининг кимлигини таништиради, ҳаётий тажрибалари, сабоқларини баён этади, Кул тегин шарафига ўрнатилган ёдгорликнинг сабаби ва тафсилотини келтиради.

«Сўзимни тугал эшит!» Билга хоқоннинг оға-иниларига, фарзандларига, халқига, бекларига мурожаати ана шундай. «Сўз» — эпик воқеа уч қисмдан ташкил топган: 1. Билга хоқон қаерда ва кимлар билан жанг қилгани тасвири. 2. Турли қавмлар билан урушиш, мулоқотда бўлиш, ярашиш жараёнинида тўплаган ҳаётий тажрибалар ва уларни «сўз»ни эшитувчиларга баён этиш. Бу қисмдаги ғоявий хулосани халқни бирлашишга, ўз хоқони атрофида жипслашишга даъват ташкил этади. Билга хоқон халқ ана шу мақсадга эришишса, у оч бўлмайди, фаровон яшайди, деб уқтиради. 3. Табғач хоқонидан тош йўнувчи ва тошга ёзувчи уста келтириб, мангу ёдгорлик тиклагани тасвирланган.

Билга хоқон бутпарастлар бу ёдгорликни сиғиниш белгиси деб тушунишса, янглишадилар, деб таъкидлайди. У будда санами эмас, балки туркийлар тарихи битилган боқий ёдгорлик эканлигини уқтиради. Кичик ва катта битикдаги эпик воқелик бир-бири билан мантиқан боғланади. Кичик ёзувдаги «не-не сўзим эса мангу тошга урдим» каби сатрлардаги «сўз»нинг жавоби катта ёзувда ўз ифодасини топади.

Кул тегин катта битигида ифодаланган мазмун йирик эпослар даражасидадир. Кул тегин образи қаҳрамонлик руҳияти билан Алпомиш ва Манас каби образларни эсга солади. Асар муалллифи Йўллуғ Тегин Кул тегинга хос баҳодирлик хусусиятларини кўрсатиш учун унинг тарихий илдизларини очади, ота-боболари жасоратларини кўрсатиб ўтади.

Катта ёзув мълум маънода туркий алп хоқонлар шажараси, жасорати мадҳ этилган қўшиқдир.Асарда дастлабки турк хоқонлари Бумун хоқон, Истами хоқонлар таърифланади. Улар шу қадар шуҳрат топишган эдики, улар вафот этганларидан сўнг йиғисига табғач, тунут, авар, рум, қирғиз, ўғуз, татар, хитой ва бошқа мамлакатлардан одамлар келиб йиғлашган. Шундан сўнг битикда Элтариш хоқон мадҳияси келтирилади. Унинг вафотидан сўнг хоқонликни ўғли-асардаги воқеалар ҳикоятчиси эгаллайди. Алп хоқонларга хос жасорат, туркий қавмларни бирлаштириш ва уларнинг турмушини яхшилаш учун кураш Билга хоқон томонидан давом эттирилади.

Катта битикда кўплаб тарихий шахслар образи яратилган. Асарнинг бош қаҳрамони Кул тегиндир. У Билга хоқоннинг укаси, отаси вафот этганида етти ёшда эди.Қирқ етти ёшида ўзи ҳам оламдан ўтади. Асарнинг кичик битиги ҳамда иккинчи битикнинг дастлабки қисмлари хотира-мемуар усулида битилган бўлса-да, Кул тегин қаҳрамонлигига оид тасвирлар унинг тарихий қаҳрамоник достони жанри намунаси эканлигини ойдинлаштиради. Битикда Кул тегиннинг бўз, тўруқ, оқ қора отларни миниб, ёвга ташланиши тасвирлари бу асар билан туркий халқлар оғзаки ижодидаги қаҳрамонлик эпослари ўртасида ғоявий яқинлик борлигини кўрсатади. Алпомиш, Манас, Маадай қора каби образлар юзага келишига Кул тегин каби тарихий шахслар қаҳрамонлиги асос бўлган деб ҳисоблаш мумкин.

Билга хоқон битиги. Билга хоқон туркий хоқонлардан биридир. У йигирма йиллик хукмронлик даврида турк элини босқинчилар хуружидан озод қилди. Билга хоқон Элтариш хоқоннинг катта ўғли – Қул тегиннинг оғасидир. У 734 йилда, эллик ёшида ўз яқинларидан бири томонидан заҳарлаб ўлдирилган. Битиг Йўллуғ тегин томонидан ёзилган. Вақт ўтиши билан битиг тош ағдарилиб, ёзувларнинг маълум бир қисми етиб келган.

Билга хоқон ҳақидаги таърифлар Қул тегин ёзувларида ҳам берилган. Билга хоқон ёзувида эса унинг халқларни бирлаштириш, мамлакатни иқтисодий жиҳатдан мустаҳкамлаш учун қилган ишлари баён этилади. Билга хоқон ўн етти ёшида Тибет (Тупут), сўнгра Тангутга, ўн саккиз ёшдан йигирма ёшгача сўғд, табғач, ўнг тутуқ, басмил, идиқут юртларига йигирма икки ёшида яна Табғачга, йигирма олти, йигирма етти ёшида қирғиз, тургаш юртларига юриш қилганлиги ифодаланади. Битигда кўзига фақат мол-мулк кўринган давлат бошлиқлари қораланади, улар гумроҳлар деб айтилади.

Билка қоғон отига ёзилган битикдан парча

Тангрининг турки узра қоғон бўлдим,
Ўлтирдим, ўлмагидан қайғириб.
Турк беклар, будун қараб севиниб,
Тинчланиб кўзлари юқорига боқди.

Тўрга ўзни ўлтириб,
Бунча оғир тўрда,
Тўрт ёндаги будунни бошқардим.
Кўк тангри остида ўн етти ёшимда,
Тупут сар юриш қилдим.
Тангут будунни буздим,
Ўғлин, қизин, барисин анда олдим.
Ўн саккиз ёшимда
Суғднинг олти ўлкасига юриш қилдим,
Будунини унда буздим,
Табғач, ўнг тутуқ, беш туман қўшин билан келди.
Удуқ бошда урушдим,
У қўшинни унда йўқ қилдим.
Йигирма ёшимда басмил, идиқут (қўшилиб)
Ўғузим будуним ортти.
Солиқ юбормас дейин юриш қилдим.
……бўйсундирдим,
Кўп ўлжа келтирдим,
Йигирма икки ёшимда Табғачқа юруш қилдим.
Чача сенгуннинг саккиз туман қўшини билан урушдим.
Қўшинини унда ўлдирдим.
Йигирма олти ёшимда
Чин будуни қирғиз бирла ёғий бўлди.

………………………………………

Йигирма ёшимда қирғиз сари юруш қилдим,
Найза ботар даражадаги (чуқур) қорни кечиб,
Кўчман юшга юриб,
Қирғиз будунни уйқусида босдим.
Қоғони бирла Сунга юшда урушдим,
Қоғонини ўлдирдим, элини унда олдим.
Ўша йили Тургеш сари Олтин юшин оша,
Иртиш сувини кеча юрдим.
Тургеш будунини уйқусида босдим,
Тургеш қоғон қўшини ўтга бўронча келди.
Бўлчада уруш қилдимиз.

Унгин битиги. Битиг Мўғулистондаги Унгин дарёси бўйидан топилган. Элтариш хоқоннинг яқинларидан бири Элетмиш ябғу ва унинг ўғли Чўрйўға шарафига қўйилган деб тахмин қилинади. Битигда Элтариш хоқоннинг турк халқини оёққа турғизиб, мамлакатни қайта тиклаши ҳикоя қилинади. Битиг сўнгида хоқоннинг тарихий хизмати ҳақида ҳам фикр юритилади.

Ачамиз,отамиз Бўмун қоғон
Тўрт бўлакни қисмиш, йиғмиш, ёймиш, босмиш.
Ул хон йўқ бўлгандан сўнгра
Эл йўқ бўлмиш, қочишмиш…
Қоғонлаган қоғонни ҳайдамиш,
Турк будун олдинга кун чиқишга
Ортга кун ботишга қадар
Ўнгга табғачга, сўлга юшга (чекинмиш)
Алп эрини балбал қисди,
Турк будун оти йўқ бўлмасин, дейин,
Турк будун йўқ бўлмасин, дейин,
Емиш бўлмасин дейин, юқорида тангри дер эмиш.
Қопоғон Илтариш қоғон қўлида етилдим
Эл этмиш Ябғу ўғли Сабра Тамған тархан
Олтмиш беш катта – кичик уруғим
Бу табғачдан сўлда
Ўғуз беклари орасида етти эр ёғий бўлмиш.
Отамни тангри боғи, дейин,
Унда юрмиш, иши кучин бермиш,
Тангрига ишинг бердинг, дейин
Ярлақамиш, шад отин анда бермиш.
Шундан сўнг тўқуз ўғуз бек ёғий эрмиш
Кўтарилмиш тангрикан ери…
Ёлғиз, кучсиз биз
Озни, кўпни кўрдик эрди,
Юриш қиламиз, дер эрмиш.
Эндиги бекларимга, дер эрмиш,
Биз озмиз, дейин қўрқмиш,
Отам шад анча ўтинмиш,
Тангримникин олмасин, дейин,
Будун анда бермасликка ташланмиш.
Кўп шаҳарга бордим, босиб олдим.
Қўшини келди, қорасини енгдим, беги қочти.
………………………………………………
………………………………………….эрди.
Табғач будуни……………………….
……………….енгдим, йиғдим, босдим, ёйдим.
………………………………………
…………………бузиб келар эрдимиз.
Иккиси орасида бек ёғий бўлмиш.
Тегмасмен деб ўйладим.
Тангри билка қоғонни ўйлаб,
Ишини, кучини бериш истагим бор эрмиш, экан.
Тегдиги учун……………..
…………………………енгдим.
Уйига тегиб, уруш қилиб тегиб,
Инимга, ўғлимга бундай сўзладим:
Илтариш қоғондан аччиғланиб,
Айрилмадик, четланмадик.
Тангри билан қоғонда
Айрилмаймиз, узилмаймиз, дейин.
Анча сўзладим.
Ортга борди,
Билка қоғоннинг будуни борди.
Ўлигин отига иши кучини берди.
Уза Тангри хон Луй (аждаҳо) йили етганда ой
Кучлуғ алп қоғонимдан айрилиб бордингиз.
Билка Тажам сени кўмиб,
Молингни қозондим.

Моюн Чур битиги. Битигни 1909 йилда фин олими Г.И.Рамстедг Шимолий Мўғулистоннинг Селенга дарёси бўйидан топган. Моюн Чур – уйғур хоқони бўлиб, битиг тош 759 йилда ўрнатилган. Ёзувда туркий қавмлар ўртасидаги жангавор юришларнинг тафсилотлари Моюн Чур тилидан ҳткоя қилинади. Воқеалар Селенга дарёси атрофида бўлиб ўтади. Уйғурлар давлати обод эди. Унга аввал Билга хоқон, кейин Бўйла Баған Тархан (ҳукмдор, қўмондон) хоқонлик қилишган. Бўйла Баған Тархан шад (туркий хоқонлар сазовор бўлган энг олий ҳарбий унвон)га эга эди. Бу пайтда Моюн Чур 26 ёшда эди, отасининг қўшинида мингбоши вазифасини бажарарди. Қарлуқларга қарши жангда иштирок этарди. Битикда Бўйла Баға Тархан вафот этиши, хоқонлик Мойин Чур қўлига ўтиши, лекин халқнинг бир қисми Тай Билга Тутуқни хоқон деб эълон қилиши, Моюн Чур эса ҳокимиятни қўлга киритиш учун унга қарши курашиши воқеалари акс этган. Моюн Чур битиги кўпроқ тарихий қимматга эга. Жанг йиллари, жой номлари, қаҳрамонларнинг исми ва унвонлари аниқ кўрсатилади. Битикда халқ мақолларидан ҳам унумли фойдаланилган. Масалан, «Ғам ўз уйингда» мақоли бир қавмдан ўз қавмига қарши чиққанлар тасвирини умумлаштиради. Моюн Чур қўрқмас, адолатли, туркий ҳалқларни аҳилликка чақирувчи, бўйсунмаганларга нисбатан шафқатсиз хоқон эканлиги кўрсатилган. Унинг ободончиликка, хусусан қўрғонлар, шаҳарлар қурилишига раҳнамолиги аниқ далиллар билан тасвирланган.

* * *

Тангридан бўлган, давлатни барпо қилган Билга хоқон Тулис, тардуш халқини ушлаб турди. Ўтукан атрофидаги халқ бу икки тоғ оралиғида эди. Суви Селенга дарёси эди. У ерда давлат гуллаб-яшнаган. Қўшини, у ерда қолган халқи, ўн уйғур ва тўққиз ўғуз халқини юз йил бошқарган. Турк қипчоқлар бизнинг устимиздан эллик йил ҳукмронлик қилди. Мeн йигирма олти ёшда эдим. Йигирма олти ёшимда отамга шад унвонини берди. У ерда Бўйла баға тархан менинг отам эди. У туркларни бўйсундириб қайтди. Тўққиз ўғуз халқимни бирлаштирдим. Отам Кул билга хоқон ўз қўшини билан кетди. Мeни эса мингбоши қилиб жўнатди. Мeн Қайрадан ўнгга бурилишим керак эди. Туркларни бўйсундириб, яна олдинга юрдим. Қайра дарёси бошида уч Биркуда хоқоннинг қўшини билан тўқнашдим. У ерда уларни қувдим. Қора қум (ҳозирги Гоби)ни ошиб ўтдик. Кўгурда, Кўмир тоғида Яр дарёси бўйида байроқли турк халқига Ўзмиш тегин хон бўлган экан. Қўй йилида унга юриш қилдим. Туркларга қарши иккинчи жанг биринчи ойнинг олтинчи куни бўлиб ўтди. Жангда Ўзмиш тегинни асир қилдим, хотинини ҳам у ерда асирга олдим. Турк халқининг давлати у ерда тугади. Ундан сўнг келгуси йилда яна ҳужум қилдим.

Уч қарлуқ халқи ёмон ўйга бориб қочиб кетди ва ғарбда Ўн Ўқ халқи билан бирлашди. Тўнғиз йилида уларни тор-мор қилдим.

Улар Тай билга тутуққа ябғу унвонини берганлар. Шундан кейин отам хоқон вафот этди. Қора халқ менинг ҳокимиятимга ўтди. Аммо баъзилари Тай билга тутуқ томонидан туриб уни хоқон деб эълон қилдилар. Мeн қўшинни тўпладим ва уларга қарши жангга отландим. Улар устидан ғалаба қилдим ва босиб олдим. Букагуга етиб бориб кечаси – қуёш ботганда, жангга кирдим. Ўша ернинг ўзида тор-мор қилдим. Ёруғ бўлганда қочадилар, қоронғи тушиши билан яна йиғиладилар. Букагуда бирорта ҳам саккиз ўғуз, тўққиз татар қолмади. Иккинчи числода кун чиққанда жангга киришдим. Қулларим, чўриларим, халқимни осмон ва ер қўллади. Уларни ўша ерда санчдим. Айбдор, номдор йўлбошчиларни тангри менинг қўлимга берди. Қора, оддий халқни йўқ қилмадим, уйини, биноларини, йилқисини тортиб олмадим. Номдор бошлиқларини жазоладим ва илгаригидай яшайверсин, дедим. Сиз менинг халқимсиз, дедим. Мeнинг орқамдан юринг дедим. Уларни қўйиб, Ўзим кетдим, улар келмади. Мeн яна уларни таъқиб қилдим. Бурғу деган жойда етиб олдим. Тўртинчи ойнинг тўққизинчи кунида жанг қилдим, санчдим. Йилқисини, молларини, қиз ва хотинларини олиб келдим. Бешинчи ойда улар менинг орқамдан келди; саккиз ўғуз, тўққиз татар ҳам битта қолмай келди. Селенгадан ғарб томонга, Йилун кўлдан жанубга, Шип бошигача қўшин тортдим.

Каргун, Сакишин, Шип бошидан душман бизга юриб келдилар, Селенгага қадар қўшин тортди. Бешинчи ойнинг йигирма тўққизинчисида жанг қилдим. Ўша ернинг ўзида санчдим. Селенга дарёсигача сиқиб бориб, улар устидан ғалаба қилдим. Уларнинг кўпчилиги Селенга дарёсини тарк этиб, менинг орқамдан борди. Мэн Селенгани кечиб ўтиб, уларнинг орқасидан кузатиб бордим. Жангда ўн йигитни асир олиб, уларга қуйидаги топшириқни юклаб жўнатдим.

Тай билга тутуқ ёмон бўлгани учун, бир-икки номдор кишилари ёмон бўлгани учун, қора халқим, ўлдинг, ётиб қолдинг, яна менинг давлатимга қўшил, ўлмайсан, ётиб қолмайсан, дедим. Бор меҳнатингни, кучингни бергин менга, дедим, икки ой кутдим, келмади. Саккизинчи ойнинг биринчи куни қўшин тортайин, дедим. Байроқ йўлга чиққанда, отлиқ одамлар келдилар: душман келаётир, — дедилар. Душманнинг қўмондони келди. Саккизинчи ойнинг иккинчи куни Аччиқ Алтир қўлида Касуйни кечиб ўтиб, улар билан тўқнашдим. Ўша ернинг ўзида тор-мор қилдим ва уларни таъқиб қилиб бордим. Ўша ойнинг ўн бешинчисида Қайра боши ва уч Бирку дарёси бўйида татарлар билан тўқнашдим. Ярим халқ бизга қўшилди, ярим халқ эса қитанларга ўтиб кетди. Мeн уйга қайтиб келиб, Ўтуканда қишни Ўтказдим. Душмандан хавф-хатарсиз эдим, икки ўғлимга Ябғу, Шад унвонини бердим, тардуш, тулис халқининг бошчилигини бердим. Шундан кейин барс йилида чик халқи томонга юриш қилдим. Иккинчи ойнинг Ўн тўртинчисида Кам дарёси бўйида чиклар билан жанг қилдим. Шу йили чикларни бўйсундирдим.

Сип бошида оқиш Ўрда қуришга буйруқ бердим. Қалъа деворларини қурдирдим. Ёзни ўша ерда ўтказдим, маросим ўтказдим. Ёзувимни шу ерда яратдим. Шундай қилиб, ўша йилнинг кузида шарққа юрдим, татарлардан жавоб кутдим, қуён йилининг бешинчи ойида уларга ҳужум қилдим…

Ўтукан йишнинг боши у ерда, лашкарингизнинг боши ҳам у ерда. Идуқ башнинг орқасида – мен Ябаш тукуш дарёсининг қуйилишида ёзни ўтказдим. Саройни ўша ерга қуришга буйруқ бердим, деворини ҳам барпо қилдирдим, минг йиллик, туман кунлик ёзувимни, биномни ўша ерда ясаб, тошга ўйиб ёздирдим. Тўқуз ўғуз беклари келди, айтдиларки, қабила бошлиғи бизларга душман экан. Ақлли бекларини ва Қора Булукни ўша ерга ўтқазибди, қирғизларга одам жўнатибди. «Сиз қўзғолон кўтаринг, чикларни ҳам қўзғолон кўтартиринг, — дебди.- Мен ҳам қўзғолон қилайин, — дебди. Қаранг, мустақил бўлиб қолинг. Ўрмонда сиз билан қўшиламиз», — деди у.

Тўқуз ўғуз тарафга қўшин тортдим. Тутуқ бош раҳбарлигида чик тарафга мингта қисмни жўнатдим, унинг иттифоқчилари тарафга озгина одам жўнатдим. Ҳушёр бўлинг, қирғиз хоқони кўчман ичида, дедим.

Ғам ўз уйингда, дейдилар. У ўзининг отлиқларини иттифоқчилари томонга жўнатди, унинг иттифоқчиларига эса менинг одамларим ҳужум қилдилар, тил тутдилар. Уларнинг иттифоқчиларига одамлар келди. Қарлуқлар эса иттифоқчиларига келмадилар, асирлар шундай деб айтдилар. Мeн Кам дарёсини кечиб ўтиб, олдинга юрдим. Ўн биринчи ойнинг ўн сакккизинчисида уларни Бўлчу дарёси бўйида учратдим. Уч қорлуқларни ўша ерда тор-мор қилдим. Кейин орқага бурилдим ва ўша жойнинг ўзида қолдим. Чикларни эса менинг мингта отрядим қувиб етди. Ўша жойда ёзни ўтказиб, маросим ўтказдим. Чик халқига тутуқ бердим (яъни бошлиқ тайинладим). Ишбар ва тархонларни ҳам ўша пайтда тайинладим. Кейин басмил одамлари келди. Қазлук кўлида уларни кўрди, душманлар оз деб улар ўн бешинчи числода Тайған кўли бўйида қўшинни тЎпладим, у ердан отрядни уларни қайтариш учун жўнатдим. Одамларим Қора йўталиқ дарёсини кечиб ўтиб келдилар. Мeн уларни кутиб олишга чиқдим. Бу пайтда басмиллар лашкарбосиси қарлуқларга душман бўлиб қолди.

Мeнга душман бўлиб қолган басмиллар менинг уйимга келди. Мeн уларни ўзимга қўшмадим.

Ташқи душманлардан уч қарлуқ, уч идуқ татар, тургашларга қарши Ўтукан ўрмонларида ҳужум қилдим. Бешинчи ойнинг йигирма олтинчисида улар билан урушдим. Мeн ғалаба қилдим. Сўнгра тургашлар ва қарлуқларни тор-мор қилиб, уларнинг мол-мулкини, уйини талаб уйимга олиб келдим…

Қарлуқларнинг тирик қолгани ҳаммаси тургаш хоқонига келди… Хитой хоқонининг қизини ва саккиз ўғлини асирга олдим. Кейин хоқон келди, менга ҳурмат кўрсатиб, икки қизини берди. «Сенинг сўзингга учмайин, яна янглишмайин», — деди ва қайтиб кетди. Шундан кейин суғд ва табғачларга Селенга дарёси бўйида Бай балиқ шаҳрини қуришга буйруқ бердим.

ЭНАСОЙ БИТИКЛАРИ

Энасой битиглари деб номланган ёзувлар Энасой дарёси бўйларидан, яъни Тува ва Ҳакас автоном республикаси худудидан топилган. Д.Г.Мэссершмидт 1720-1727 йилларда Сибирга келиб, бир неча битигларни топган эди. Шундан бери турли йилларда 250 га яқин битигтошлар қўлга киритилди. Бу битиглар ҳам Урхун битиглари цингари ҳукмдор табақага мансуб кишиларнинг қабртошларига ўрнатилган. Битигтошда дафн этилган шахснинг ҳаётига оид маълумотлар берилган. Ёзувлардаги кечинмалар оламдан ўтган кишининг тилидан ифодаланиб, у яқин қариндош ва уруғларига мурожаатнома тарзида битилган. Ватанни севиш ва душманлардан ҳимоя қилиш Энасой битигларига хос муҳим хусусиятдир.

Элетмиш Билга хоқон битиги. Ёзув қаҳрамонлик жангномаси руҳидаги ёдномадир. Унда ўз халқидан куч олиб, душманни эгаллаган жойидан қувган Билга хоқоннинг кечинмаси берилган. У ўз эли ва давлатини мустаҳкамлашнинг сабабини юқорида Кўк осмон – Кўк тангри, пастда қўнғир ер тарбиялагани ва мадад бергани, деб тушунади.

Тангридан бўлган, эл этган Билга хоқон, эл Билга хотун хоқон деб ном олиб ва хотун деган ном билан аталдилар. Ўтуканнинг чеккасида, Тез дарёсининг юқори оқимида ўз қароргоҳини ўрнатди. Йўлбарс йилида ва илон йилида бу ерда ёзни ўтказдим. Аждар йилида Ўтуканнинг ўртасида Сунгуз башқан муқаддас тепалагининг ғарбида ёзни ўтказдим. Қароргоҳни шу ерда ўрнатдим, тошни ҳам шу ерда тўқитдим. Минг йиллик, туман кунлик ёзувимни ва белгимни бу ерда ёзиб, тошга ўйдирдим, қалин тошга ёздирдим. Юқорида кўк осмон ёрлақагани учун, остда қўнғир ер тарбиялангани учун элимни ва давлатимни вужудга келтирдим. Шарқда – кунчиқардаги халқ, ғарбда – ой ботардаги халқ, тўрт тарафдаги халқ менга куч берар, душманим эса ўзи эгаллаган жойни қўлдан берди. Саккиз дарё оралиғида менинг ерим ва йилқим бор. Саккиз дарё – Селенга, Урхун, Тўла мени хурсанд қилади. Қарға ва Бурға дарёси бўйларида, икки дарё оралиғида мен ўзим ўрнашаяпман.

Уюқ Тарлақ битиги. Битиг Олти боғ халқига бег бўлган Эл Туған Тутуқ тилидан ҳикоя қилинади. У олтмиш ёшида оламдан ўтади ва халқидан ажралади.

Сиз -элимдан, маликаларимдан, Ўғлонларимдан,халқимдан, Сизлардан олтмиш ёшимда айрилдим. Отам Эл Туған тутуқ. Мен тангри давлатимнинг элчиси эдим, олти боғ халқига бек эдим.

Уюқ Туран битиги. Учун Қулуг Тириг номли ҳукмдорнинг ўз қариндош уруғлари ва халқидан ажралганлигининг марсияси. У 63 ёшида оламдан ўтган. Ватандан ажралганлигини жудолик деб билади. Олтин камарини белга боғлаб, баҳодирлик намунасини кўрсатганлигини эслайди. Ёднома тошида кўрсатилишича, у ҳукмдорлик қилган ҳудуд Агун Қатун деб аталган.

Уйдаги хотинларим, сиздан, ўғлим, айрилиб, сизларнинг ҳаммангизни йўқотиб, айрилдим. Қариндош-уруғларимни йўқотиб, улардан айрилдим. Олтинлик элликта камаримни белимга боғладим. Тангрили давлатимдан қониқмадим. Сизларни йўқотдим. Мен Учун Кулуг Тиригман. Тангрили давлатимдан четдаман. Олтмиш уч ёшимда сизлардан айрилдим. Мэнга қарайдиган Агук Қатун еримдан айрилдим. Тангрили давлатимдан, ўғилларимдан, қизларимдан, олти минг йилқимдан айрилдим. Хоқонимнинг тулпори, қора халқи, машҳур қаҳрамонларим, сизлардан, йигитларимдан, ўғлонларим, куёвларим, қудаларим,қиз – келинларим, айрилдим.

Элегешдан топилган битиг (Битигтош кимнинг кечинмаси эканлиги номаълум). У халқи, қариндош ўруғлари, давлати ва хоқонидан айрилган. Ёдномада ўз марсиясини айтаётган қаҳрамон Тук Буғу мамлакатининг жангчиси бўлган. Унда юзта душманга тенг келадиган куч ва ирода бор эди. Улар жанубга қўшин тортади, саккиз киши қаҳрамонлик кўрсатади ва йўлбарс йилида қаҳрамонларча ҳалок бўлади.

Уйдаги хотинларим, маликаларим, Сизларни йўқотиб, Ўзимнинг ўғилларим, Сизлардан жудо бўлдим. Мeн юзта қаҳрамон жангчининг кучига эга бўлганим учун, Душманнинг юзта жангчиси билан дарё бўйида урушганим учун, Сизлардан айрилдим. Кўк осмондаги қуёш ва ойни ёрита олмадим, Ватанимни йўқотиб, сизлардан айрилдим. Хоқонимни, давлатимни, сизларни йўқотиб, Сизларга эгалик қила олмадим… Хоқонимни, давлатимни йўқотиб, Сизлардан айрилдим. Давлатнинг чиройли қизил байроғини Мeн белимдаги олтин камаримга боғладим. Машҳур Тук Буғу байроғи остида, Унинг ихтиёри билан, отаси бекнинг шон-шавкати учун, Мeн жангчи бўлдим. Қора халқим, маҳкам бўлинг, Давлати, қонун-қоидаларини қўлдан берманг, Йўқотманг сиз давлатимни, хоқонимни. Давлатим ҳаётида, жанглар пайтида, Йигитларимдан қаҳрамонлар топилмади. Жангда ҳаммаси бўлиб биз саккиз киши эдик. Жанубга қўшин тортиб, ўлиб-йитиб, Йўлбарс йилида қаҳрамонлик кўрсатдим. Тўрт оёқли йилқим, саккиз оёқли молим бор эди, Ҳеч ғам-ташвишим йўқ эди. Ғам, ташвиш менга тез келди, Кучдан қолдим. Ғам чекканимда сизлар билан учрашгим келади. Қариндош-уруғларимдан, кўзу қошларимдан (яъни энг яқинларимдан), Учар отларимдан айрилиб, Қора халқимни йўқотдим, йўқолиб кетдим мен.

Бегра битиги. Тур исмли сарой хизматчисининг йиғиси. У ўн беш ёшида хитойлар тарбисида бўлади. Ўн беш ёшида Табғач хоқони хизматига киради. Ҳаётида кўп азобларни кўради. Уч ўғлидан ажралади. Ўз элидан Хитойга қимматбаҳо буюмларни олиб боради. Етти бўри, бир неча йўлбарс ва кийикларни ўлдиради. 67 ёшида вафот этади. У ўз халқини бардошли бўлишга чақиради.

Мeн Тур – апаман, Сарой хизматичисиман, Ўн беш ёшимда хитойлар тарбиясига олди. Маликаларим, хонзодаларимдан ғам билан айрилдим, Кун ва Ойни ёрита олмадим-а. Уч ўғлонимдан айрилдим, Йўқотиб, уларга эгалик қила олмадим-а. Бардам бўл! Саккиз оёқли молим бор, Мeн отимда саёҳат қилдим. Кейин уларни йўқотиб эга бўлолмадим. Мeн азобдаман, Еримни йўқотиб, сувимдан айрилдим, Ғамдан сизни йўқотиб, Халқимга, қуёшимга, авлодимга эгалик қилолмадим, Улардан айрилиб қолдим. Давлатимга, хоқонимга боқмадим. Ёшим олтмиш етти. Мангу тош ўрнатдим. Мeн ҳамма учун йўқман. Сонсиз дўстларимдан айрилдим, Қалби кенг дўстларимдан айрилдим. Ўн беш ёшимда Табғач хоқонига бордим, Йигитлик шарафим учун бордим, Олтин, кумушни, қимматбаҳо матоларни Хитой элининг одамларига олиб бордим-а. Етти бўрини ўлдирдим, Йўлбарс ва кийикларни ўлдирмадим.

Чакўл битиги. Хоқон Билга Чикшан хизматида бўлган Чиксин йиғиси. У ўз эли, хоқони, мамлакати учун фидойи инсон. Лекин ҳаётдан фақат ғам-алам кўради. Тириклигида саккиз ўғлидан ажралади. Шу сабабли ўз номини «аламли Чиксин» деб атайди. Лекин халқи, хоқони, дўстларига қилган хизматини шараф деб тушунади.

Авлодларим, сизлардан айрилдим. Оҳ, уйдаги хонзодаларимдан айрилдим. Саккиз ўғлимдан айрилдим-эй. Хоқоним, элим хизматида бўлдим. Доно ҳукмдоримга хизмат қилдим, Дўстларимга хизмат қилдим. Бу мен учун шарафдир. Хоқоним учун, Билга Чиқшан хоқонига хизмат қилдим, Эй халқим, Йигитлик шарафим учун давлатимга хизмат қилдим. Тангрига хизмат қилдим. Энди ажойиб дўстларимдан айрилдим. Бу мангу тошимдир. Мeн аламли Чиксинман.

Означенная қишлоғидан топилган битиг. Ҳукмдор Ал Инанчуга хизмат қилган баҳодир йиғиси. У душман билан халқи ва дўстлари учун жанг қилади. Шаҳзода Куч Кул тутуқ жангда ҳалоқ бўлганидан азият чекади. Ўттиз беш ёшида қаҳрамон номини олади.

Маликалар, дўстларимдан айрилдим.
Алам чекиб душман орасига кирдим.
Куч Кул тутуқ, сиздан айрилдим.
Давлатим, хоқоним, сиздан айрилдим.
Мeн ўттиз беш ёшимда қаҳрамон бўлдим.
Ал Инанчу давлатини – бил уни,
Хоқонингиз йўқларди,
Дўстларингиз, баҳодирлар, овозингиз қасамёд қилар.
Душманим кўп эди, сизлардан айрилдим.

Ачур қишлоғидаги битиг. Ури бек хоқонга эл марсияси. Ури ўз элининг ҳукмдори. У эл оғаси Инанчу билганинг ўғлидир. Унинг ҳақиқий исми Куч, қаҳрамонлик лақаби Уридир. Унинг мамлакати бой бўлиб, «пули кўп эди, қора сочидек». Етти минг сонли қўшини бор эди.

Эл оғаси Инанчу билга марҳумлар аро, Ўғли оти Куч, ўғлон туғилди. Сизни отингиз Ўри бек. Элингиз учун қозониб, ўз аёлингизни йўқотиб, Сиз айрилдингиз. Шавкатли ўн етти ёшида шуҳрати ўлди. Ердаги тамғали йилқи сонсиз эди. Пули кўп эди қора сочидек. Душманга етган қўшини етти Минг ўғлон эди. Юз эрнинг юзи, бекларнинг назари, беклик қоши, Олтмиш эр дўстларингиз, эллик эр яхши дўстларингиз, Ўзингизнинг оға-инингиз, саккиз мис кўзгунгиз, Ўнта қора кўзгунгиз, Ўкинмадингиз, кўрмадингиз, бутламадингиз. Сизнинг қаҳрамонона исмингиз Ури, элингиз Ўз.

Олтинкўлдаги биринчи битиг. Ватани ва эли озодлиги учун жангда ҳалок бўлган Умай бек йиғиси. У ўз элининг ўкинчи учун туғилганидан ғурурланади. Улар тўрт ака-ука эдилар. Уларни жангдаги ўлим ажратди.

Ердаги бор нарсаларимга, шуҳратимга боқмадим. Отувчи алп эдингиз, катта бой эдингиз, Инили бўри учолмай, барс ажралолмай қолди. Бу отимиз – Умай бекдир. Биз меросхўр эрлармиз, ўзингни қийнамадинг. Ўзингнинг отинг, ўзингнинг уч йигитингни олмадинг, Ажралма одатларимдан, истакларимдан, халқимдан. шон-шуҳратимдан. Йигитлик шарафим учун, ака-укаларим қудрати учун, Мангу тошни тикиб борди. Биз тўрт ука эдик, Бизни ўлим ажратди, йўқотди. Олтин ўрдак, ёш кийикни йўқот, йиғлат, қичқиртир. Қудратидан барсим йўқолиб борди. Ўн ой элтди онама-а, Туғди элимга шуҳрат учун. Мен яшадим. Элим ўкинчига, қалин ёвига. Қаршилашиб ҳалок бўлдим, йўқолдим. Инингиз ўлиб, қатъиятсизликда Ҳаётингизни барбод қилдингиз.

Олтинкўлдаги иккинчи битиг. Жасоратли қаҳрамон Эран Улуғ йиғиси. У ўттиз саккиз ёшида вафот этади. Инанчу алплари орасида курашади. Тибет хоқонига элчи жўнатиб, ундан совға олади.

Жасоратли халқни, кучли халқни ушлаб турибман. Жанговар отим Эран Улуғ. Жасоратли қаҳрамонман. Қаҳрамон йигитларим, шарафли давлатим бор учун Халқ ҳаяжонда юрмади. Маликаларимдан, дўстларимдан, хотинларимдан айрилиб бордим. Мэн ўғлимга, халқимга қарай олмадим. Ўттиз саккиз ёшимда вафот этдик. Ўн ой элтди онам, ўғил бўлиб туғилдим, Қаҳрамон бўлиб улғайдим. Элимда тўрт марта саёҳат қилдим. Шавкатим учун Инанчу алплари орасида курашдим. Шону шавкат бўлса, шундай бўлар экан. Асинман. Олтин тўплашга бордим. Шараф учун Тибет хоқонига элчи жўнатдим. Ундан совға келтирдим.

Убайт битиги. Қаҳрамон жангчи Тархон Сангун йиғиси. У олти ёшида отасидан ажралган. У Эл Чур элида баҳодирлиги билан шуҳрат қозонади. Ўттиз жангчи билан душман пистирмасига дуч келади ва ҳалок бўлади.

Қаҳрамонлик жасоратидан акамни йўқотиб, Халқ ғам чекди. Қули таклиф қилди Маросимни кучли учта акамга. Бек эрлардайдир Сабик босар акамиз. Жангда кўп халқнинг кучини билар эди. Юқорида тангри ёрлақади. Қора халқимга, уч ўғлимга эгалик қилолмадим. Мен Тархон Сангунман, Эл чур элида шуҳрат топдим. Эр қаҳрамонлигим учун йиғлади. Биз йиғламаймиз… Эга бўлолмадим элда қолган олти доно бек ўғлига. Турк хонининг балбали учун безакни эл аро тўққиз эр бирин-кетин эр ўғиллари Қўйиб, сайлаб олди у шавкатли бегимга. Тўққиз марта айланиб, отни тўхтатдим. Ўттиз эрни бошлаб бориб, пистирмага дуч келдим. Шунда уч акамдан айрилдим. Тачамдан айрилдим. тўққиз бек эрдан айрилдим. Байроқдор эдим, ишончли эдим. Олти ёшимда отамдан айрилдим, англаб етмадим. Уч акамдан айрилдим, онам, уч акамга мен шараф отасиман. Элимга, хоқонимга боқмадим. Ўғлонимга, оға-инимга бошчилик қила олмадим.

* * *

Ўрхун ва Энасой тош битиклари адабий жанрлар талабларига кўра марсия ва мадҳиядир. Шахснинг вафот этганлигига ачиниш ҳисси билан битилган сатрлар марсия жанрининг хусусиятини белгиласа, унинг тириклик пайтидаги қаҳрамонлик, баҳодирлик, ватанпарварлик фазилатлари улуғланган сатрлар мадҳия жанри талаби асосида юзага келган. Энасой битигларида бу руҳ янада кучли.

Уйдаги хотинларим, маликаларим, Сизларни йўқотиб, Ўзимнинг ўғилларим, Сизлардан жудо бўлдим. Мэн юзта қаҳрамон жангчини кучига эга бўлганим учун, Душманнинг юзта жангчиси билан дарё бўйида урушганим учун, Сизлардан айрилдим. Кўк осмондаги қуёш ва ойни ёрита олмадим, Ватанимни йўқотиб, сизлардан айрилдим. Хоқонимни, давлатимни, сизларни йўқотиб, Сизларга эгалик қила олмадим…

Тош битиклар асосан эркак кишилар вафотига бағишланган. Марсия ҳам асосан вафот этган кишининг тилидан берилган. Марсия туркий ёзма ва оғзаки адабиётда алоҳида жанрдир. Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» китобида сақланган Алп Эр Тўнгра марсияси ҳам шундай жанр намунасидир. У халқ оғзаки ижоди маҳсули ҳисобланади. Лекин марсиянинг Урхун–Энасой битигларидаги марсиялардан фарқи шундаки, у вафот этган шахс тилидан баён этилмайди, балки халқ йиғиси ҳисобланади.

Урхун-Энасой тош битиглари тарихийлик хусусиятига эга. Улар ҳаётдаги аниқ шахсларга бағишланган. Шу билан бирга мифологик тасаввурлар ҳам ифодаланган. Қадимги туркийлар мифологиясига кўра тангри ер ва осмонни яратувчи, у ягонадир. Тангри туркийлар учун – ота, ер эса онадир. Кул тегин кичик ёзуви шундай бошланади:

Тенгри тег.
Тенгриде болмыш
Турк Билга қаған бу
Ўтга ўлуртум.
Сабынын тукати эсидгил.

Мазмуни:

Тангри тоқ.
Тангридан бўлган
Турк Билга қоғон бу ерга ўлтурдим.
Сўзимни тугал эшитгил.

Кул тегин ёдгорлигининг катта ёзуви эса қуйидагича бошланади:

Уза Кўк тенгри
Асра яғиз ер қылынтуқда,
Икин ара киси оғлы қылынмыс.

Мазмуни:

Юзада Кўк тенгри.
Остда қора ер қилинди
Иккиси аро киши ўғли яратилди.

Урхун битиглари Энасой битигларидан эпик тасвирнинг кенглиги билан ажралиб туради. Бу ёдгорликларда ҳам марсия ва мадҳия руҳи етакчилик қилади. Лекин воқеликнинг ифодаланиш хусусиятига кўра бошқа жанрларнинг ҳам белгиси мавжуд. Кул тегин ва Билга хоқон ёдгорлиги бадиий тасвирнинг етакчилиги ҳамда эпиклик хусусияти билан қаҳрамонлик достонларини эслатади. Тунюқуқ ёдгорлигида эса воқеаларнинг бадиий тасвири етарли даражада эмас.

Демак, тош битигларда адабий жанр талабларига кўра марсия, мадҳия, достон ва мемуар шакллари мавжуд. Тош битикларда бадиий тасвир воситалари, халқ тили бойлигидан унумли фойдаланилган. Кул тегин асарида турк халқининг табғачлар томонидан эзилиши, зулм ўтказилиши шундай тасвирланади:

Турк будун илладук илин ичқину идмис,
Қағанладук қағанин житуру идмис.
Табғач будунка барилик ўри оғлин кул болти,
Силик қиз оғлин кўнг болти.

Мазмуни:

Турк будун эллашган элни бузғун этмиш,
Қоғонланган қоғонни тубан этмиш.
Табғач будунға қаттиқ ўғиллари қул бўлди,
Сулув қизлари чўри бўлди.

Парчадаги «Эллашган эл бузғун», «Қоғонланган қоғон тубан», «Қаттиқ ўғуллар қул», «Сулу қизлар чўри» каби тасвирий ифодалар зиддиятни янада таъсирчан кўрсатади. Қуйидаги парчада эса ўхшатиш орқали туркий боболаримизнинг куч-қудрати, душманларининг ожизлиги тасвирланади:

Тенгри куч биртук учун Кангим қаған сўси бўри таг эрмис. Яғиси кой тег эрмис.

Мазмуни:

Тангри куч бергани учун
Отам қоғон кучли бўридек бўлмиш.
Ёғиси қўйдек бўлмиш.

Сифатлашлар ҳам табғач халқининг ўзига хос хусусиятларини очишга хизмат қилади:

Табғач будун саби сучук,
Ағиси йим шак эрмис.
Сўчик сабин йим шак ағин арин,
Ирак бўдуниғ анча яғу тир эрмис.

Мазмуни:

Табғач будун сўзи чучук,
Оғизи юмшоқ эрмиш.
Сучук сўзи, юмшоқ қилиқ (ла) авраб,
Йироқ будунни анча яқинлатар эрмиш.

Тунюқуқ битиг тошидан олинган мисраларда образли тасвир янада ҳаётий чиққан:

Яғумуз тегра ичуқ тег эрти,
Биз шад эртимиз.

Мазмуни:

Ёғимиз теграда қушлардек (кўп) эрди,
Биз емдек эдимиз.

Қуш ва ем курашадиган икки қавмнинг имконият даражасини образли тарзда ифодалай олган ўхшатишдир. Ёки шу битиг тошда туркий халқларнинг мақол ва маталларидан ўринли фойдаланилган.

Юпқа ариклид топлағалу учуз эрмис,
Йинқа эриклид издали учуз,
Йипқа қалин болсар, топлағалуқ алп эрмис,
Йинчга ёғон болсач, издулук алп эрмис.

Мазмуни:

Юпқа арриқлик тўплагали осон эрмиш, Ингичка орриқлик узгали осон. Юпқа қалин бўлса тўплагали алп (керак) эрмиш, Ингичка йўғон бўлса узгали алп (керак) эрмиш.

Демак, тош битиклар ўзининг таъсирчан бадиий қимматига эга. Қадимги туркийлар тилининг жозибаси тош битикларда аниқ ифодасини топган. Бундан ташқари, тош битиклар бир неча фанларнинг ҳам қимматли манбаи ҳисобланади. Аввало, улар адабий ёдгорликдир. Ифода усули ва жанр (достон, қасида, марсия ва бошқалар) хусусияти билан бадиий адабиётнинг намунасидир. Тош битиклар қадимги туркий тилни ўрганишда чексиз илмий-амалий аҳамиятга эга. Уларда туркий қавмларнинг тарихига оид воқеа-ҳодисалар, жуғрофий номлар, қавмларнинг номи ва урф-одатига доир этнографик маълумотлар, тотемизм, кўк тангри, монийлик каби диний эътиқодлар ҳам ўз ифодасини топган. Хуллас, тош ёдномалар туркий халқларнинг адабиёти, тили, тарихи, дини, жўғрофияси, урф-одатларини ўрганишда ғоят қимматли ёдгорликдир. Бу масаланинг бирламчи томонидир. Иккинчидан, ёдномалар қадимги туркий халқлар оғзаки ижодининг изчил давоми, жанр ва ғоявий белгиларини ўзида мужассамлаштирган адабий меросдир.

Бадиий асарларни ўтда ёнмас, тупроқда чириб, йўқолмас жисмларга битиб яратиш дунё халқлари маданияти тарихида синалган анъанадир. Жаҳон адабиётининг дурдонаси саналган «Билгамиш» достони ҳам сопол лавҳаларда битилган эди. Туркий тош битиклар ҳам ана шундай анъаналар натижаси бўлиб, уларда ранг-баранг жанрлардаги асарлар яратилган. Тош битиклардаги достонларнинг ғояси, қаҳрамонлик руҳи туркий халқлар оғзаки адабиётдаги эпослар билан мантиқан боғланади. Бундай боғланиш қабр тошлари достонларини яратган ижодкорлар халқ достонлари билан жуда яқин таниш бўлганлиги, ундаги ғоявий мазмун ҳамда қаҳрамонлик руҳини чуқур англаганлигида кўринади.

Давоми бор

Abdurashid Abdurahmonov
TURKIY ADABIYOTNING QADIMIY QATLAMLARI
Beshnchi qism

TURKIY ADABIYOT TARIXIDA YANGI DAVR YOKI QABR TOSHLARI DAVRI ADABIYOTI

Tosh va yozma badiiy bitiglarning topilishi turkiy adabiyot tarixida yangi davrni boshlab berdi. Мarkaziy Osiyoga arablarning kelishiga qadar yaratilgan yozma adabiyotni o’rganishda O’rxun va Enasoy daryolari yoqasidan topilgan tosh bitiglar alohida ahamiyatga ega. Turkiy halqlarning bu adabiy-tarixiy yodgorliklari VI-VIII asrlarga oid bo’lib, ular turk runiy yozuvlari deb yuritiladi. Turkiylarda tosh bitiglar tarixi uzoq tarixga ega.
1970 yilda Olmaotadan 50 kilometr uzoqlikdagi Esik shaharchasidan topilgan qabrdan Urxun alifbosidagi harflar bitilgan runiy yozuvdagi tosh bitig qo’lga kiritilgan edi. Yozuv qadimgi turk tamg’alarida uchraydigan shakllarga asoslangan bo’lib, unda quyidagi so’zlar bitilgan. «Xonning o’g’li 23 yoshida o’ldi. Issiq elining boshi omon bo’lsin!» Qabr qaysi xonga tegishli ekanligi aniqlanmagan bo’lsa-da, yozuv bundan 2500 yil muqaddam yaratilgani isbotlangan. Demak, runiy yozuvlarning tarixi uzoq, bu yozuvda yaratilgan yozma adabiyot ham shunday qadimiylikka egadir. Lekin mukammal darajadagi tosh bitiglar qo’lga kiritilmaganligi sababli yozma davrni miloddan oldingi davrlardan boshlashga hali vaqt erta.

Runiy yozuvda bitilgan adabiy tarixiy bitiklar Sibir, Мo’g’ulistonning turli joylaridan, Sharqiy Turkiston, Мarkaziy Osiyo, Qofqaz, Volga bo’yi, shuningdek, Yevropadan topilsa-da, u tarixda O’rxun-Enasoy yodgorligi nomi bilan yuritiladi. Bu yodgorliklarning topilish tarixi, bitiklarning adabiy-tarixiy qimmati darslik va qo’llanmalarda, bir necha ilmiy tadqiqotlarda o’rganilgan. Jumladan, N. Мallayevning «O’zbek adabiyoti tarixi» (oliy o’quv yurtlarining til va adabiyot fakultetlari uchun darslik), B. To’xliyevning «O’zbek adabiyoti» (9-sinf uchun darslik), «O’zbek adabiyoti tarixi» (Besh tomlik. 1-tom), A. Qayumovning «Qadimiyat obidalari», mualliflar jamoasi tomonidan tayyorlangan «Qadimiy hikmatlar» va boshqa asarlarda yoritilgan. O’rxun va Enasoy bitiglari jahon turkiyshunoslari e’tibori qaratilgan nodir yodgorliklardandir. Qadimgi turkiy yozuvlarni o’qigan birinchi kishi daniyalik professor V. Tomsondir. Shundan so’ng R.Radlov, S.Ye. Мalov, S.G.Klyashtorniy, I.V.Stebleva, H. O’rxun, T.Tekin, Najib Osim, G.Aydarov, o’zbek olimlaridan A.Rustamov, G’. Abdurahmonov, N. Rahmonovlar o’rganishgan. Bitiglar qadimgi turkiy tildan hozirgi o’zbek tiliga ham o’girilgan. Bu jihatdan A.P.Qayumov, G’. Abdurahmonov, A. Rustamovlarning xizmati salmoqlidir.

Run yozuvlari qog’ozga, shuningdek, boshqa buyumlarga ham bitilgan. «Irq bitigi» («Ta’birnoma») qog’ozda yozilgandir. Run yozuvi hozirgi Avliyo ota va Taroz shahri yaqinidagi qoyada, Sibir o’lkasida kumush ko’zachalarda bitilgani kuzatilgan. Shuningdek, qadimshunoslar oyna, qayish to’qasi, idish-tavoq, yog’ochga bitilgan runiy yozuvlarni qo’lga kiritishgan.

Tosh bitiklar turkiy xalqlar tarixida favquloddagi yozma adabiyot emas. Ular qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining mantiqan davomi, o’zidan avvalgi adabiyotning mazmuni, ruhi, g’oyasini rivojlantirgan yangi shaklidir. Tosh bitiklardagi arxaik tasvirlar shundan dalolat beradi. I.V.Stebleva, N.Rahmonov va boshqa olimlar tosh bitiklarning bunday xususiyatlarini asoslab berganlar. Yodnomalarda bayon qilish usuli va bu usulning uch qat’iy unsurlari–asarda boshlanma, voqyea rivoji, tugallanmaning mavjudligi turkiy, umuman, barcha xalqlar og’zaki ijodiga xos arxaik xususiyatlardir. Tosh bitiklar qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining davomi sifatida yuzaga kelganligining asoslari mavjud. Ungin yodnomasi shunday boshlanadi:

Achumiz, apamiz Yamы qag’an
Tort bulungug’ qismish,yig’mish, yamыsh, basmish,
Ol qan yoq boltuqta kasra
Al yitmish, ыchxinmish

(Achamiz, otamiz Bumin qog’an
To’rt bo’lakni qismish, yig’mish, yoymish, bosmish
Ul xon yo’q bo’lgandan so’ngra
El yo’q bo’lmish, qochishmish).

Bo’min dastlabki turk xoqonlaridan hisoblanadi. Uning hayoti to’g’risida rivoyat yoki afsonalar yaratilgan bo’lishi kerak, chunki Kul tegin va Bilga xoqon yodnomalarida ham Bo’min haqida eslatilishi shundan dalolat beradi.

Bo’ri qadimdan barcha turkiy xalqlarning totemidir. Ashin urug’i o’zlarini bo’ridan tarqalgan deb hisoblashlari to’g’risida afsonalar mavjud. «Alpomish»da Boybo’ri, «Qo’rqut ota kitobi»da Boybo’rak obrazlarining yaratilishi, «O’g’uznoma»da bo’ri turkiy qavmlarni boshlovchi asosiy qahramon darajasiga ko’tarilishi qadimiy e’tiqodlar ifodasidir. Enasoy yodnomalaridagi Chuchuk Bo’ri Sangun ismi ham totemlik belgisi bo’lib, u qadimgi turkiy dostonlar bilan yodnomalar o’rtasidagi yaqinlikni ko’rsatadi. Yoki turkiy dostonlarda, masalan, «Alpomish», «Мanas», «Qo’rqut ota kitobi»da ot yaxshilik belgisi, qahramonning eng yaqin safdoshi va do’sti sifatida shakllangan. Urxun yodnomasidagi Kul teginning Bo’z oti ham shunday belgilardan hisoblanadi.

Tosh bitiklarning har biri o’ziga xos mustaqil adabiy-tarixiy asardir. U she’riy yo’lda bitilgan. O’z davrining ruhi singdirilgan. Shu sababli ham I.V. Stebleva ularni «tarixiy qahramonlik poemalari» deb ataydi. Urxun va Enasoy tosh bitiklari barcha turkiy xalqlarning adabiy yodgorligidir. Qadimgi turkiy adabiyotning vorisi hisoblangan bugungi ko’plab milliy adabiyotlar unda o’z tarixini, shakllanish jarayonini, katta hajmli nodir asarlarning tug’ilish ildizlarini ko’radi. XX asr qozoq yozuvchisi М.Avezov shunday yozadi: «har qanday tadqiqotchi yodnomalarni o’qib, «Мanas»dagi Мanas, Almambet, Kubak, sirnoqlarning qahramonligi bilan yodnomalardagi harbiy yurishlar, janglar, olishuvlar o’rtasidagi parallellikni ko’rishi mumkin».

URXUN BITIGLARI

U rxun Мo’g’ulistonning Komo-Saydam vodiysidagi daryo. Bu guruhga hozirgacha ma’lum bo’lgan To’nyuquq, Kul tegin, Bilga xoqon, Ungin, Мoyun Chur kabi bitiklar kiritiladi.

To’nyuquq bitigi. Bitik ikkinchi turk xoqonligiga asos solgan Eltarish xoqonning maslahatchisi va sarkardasi To’nyuquqqa bag’ishlangan. To’nyuquq Qapog’on va Bilga xoqonlarning ham maslahatchisi bo’lgan. Tosh bitik 712-716 yillarda To’nyuquq tirikligi paytida yozilgan. Yodgorlikni 1897 yilda Yelizaveta Klemens eri Dmitriy Klemens bilan birgalikda Shimoliy Мo’g’ulistonning Bain-Sokto manzilidan topishgan. Yodgorlik hozirda o’sha joyda saqlanadi. To’nyuquq bitigi – qahramonlik ruhidagi asardir. To’nyuquq turkiylarning dushman qabilalariga qarshi kurashgan, donoligi, tadbirkorligi, jasurligi bilan ko’p g’alabalarni qo’lga kiritgan sarkadadir. Bitikda uning xizmatlari ulug’lanadi, turk xalqiga sodiqligi madh etiladi. Asardagi voqyealar To’nyuquq tilidan hikoya qilinadi. Turk xalqi boshboshdoqlik, o’zibo’larchilik, beparvolikka berilib, o’z hukmdori atrofida birlashmasdan erkini qo’ldan bergani qahramonning ruhiy kechinmalari orqali beriladi.

Bilka To’nyuquqmen o’zim
Tabg’ach elida o’sdim.
Turk budun Tabg’achga qarar edi,
Turk budun xoni bo’lmayin
Tabg’achdan ajraldi, xonlandi.
Xonin qoldirib yana Tabg’achga bo’ysundi,
Tangri ancha demish: xon berdim.
Xoninga qoldirib (boshqaga) bo’ysunding
Bo’ysunganing uchun tangri o’ldirmish ekan.
Turk budun o’ldi, bo’shashdi, yo’q bo’ldi
Turk sir budun yerinda kuch qolmadi.

O’tda, toshda qolmishi
Birlashib yetti yuz bo’ldi
Ikki bo’lagi otli erdi
Bir bo’lagi piyoda edi.
Yetti yuz kishini boshlagan
Ulug’i shad edi.

Yig’il, dedi
Yig’ilishi man erdim-
Bilka To’nyuquq.
Qog’on tusayinmu, dedim.

O’yladim, ariq buqali (dir u)
Semiz buqali orqada bo’lsa
Semiz buqami, ariq buqami, deyin
Bilmas ermish, deyin.

Ancha o’yladim.
Unda tangri bilik berdigi uchun
O’zim o’q qog’on (qilmoqni) istadim.
Bilka To’nyuquq Buyla Baga Tarqan birla
Iltarish qog’on bo’layin.

O’ngda Tabg’achni to’g’rida qo’tanni,
So’lda o’g’uzni to’kis o’ldirdi.
Bilikda, dangda (unga) bo’yinsundim.
Chugay kuz va qora qumda bo’lgan edimiz.

Kiyik yeb, quyon yeb yashar edimiz
Budun bo’g’zi to’q erdi.
Yog’imiz tegrada qushlardek (ko’p) erdi,
Biz yemdek edimiz.
Shunday edi tirikchilik
O’g’uzdan ko’rik keldi.
Ko’rikning so’zi mundog’:
To’quz o’g’uz budun uza qog’on bo’ldi, der
Tabg’achga Qunu Sanguni yubormish,
Qo’tanga To’ngra Samni yubormish.
Ancha so’z aytdi,
Ozgina turk budun yurar ermish.
Qog’oni alp ermish
Aytg’uchisi bilka ermish.
Ul ikki kishi bor ersa
Seni tabg’ach o’ldirar, derman.
Oldinda qo’tan o’ldirar, derman
Мeni-o’g’uzni (ham) ular o’ldirar, derman.
Ular yo’q qilsam, derman
Tabg’ach, o’ngdan yopishing,
Qo’tan, to’g’ridan yopishing,
Мan so’ldan yonishayin.
Turk sir budun yerida edi, yurmasin.
Ularni yo’q qilsam, derman.
Ul so’zni eshitib
Tun uxlagum kelmadi,
Kunduz o’lturgim kelmadi.
Unda qog’onim qarshisida o’tindim
Bunday o’tindim: Tabg’ach, o’g’uz qo’tan,
Bu uchavi qovushsa, biz ozmiz
O’z ichi-toshin tushmasdekmiz.
Yupqa, arriqlik to’plagali oson ermish
Ingichka arriqlik uzgali oson.
Yupqa, qalin bo’lsa to’plag’ali alp (kerak) ermish.
Ingichka yug’an bo’lsa uzgali alp (kerak) ermish.
To’g’rida qo’janda, o’ngda tabg’achda
Ortda qirdanda, so’lda o’g’uzda
Iki uch ming qo’shnimiz har biriga yurishi kerak
Shunda o’yladim.

Qog’onim man o’zim – bilka To’nyuquq
O’ylagan o’tinchimni eshita bordi.
Ko’nglingga kelganini qil, dedi.
Ko’ng o’nguk yuqorisi, O’tukan yushi sari (askar) torttim.
Tog’lada shaxli molda o’g’uz keldi
Qo’shini uch ming ermish.
Biz iki ming erdimiz,
Urush qildimiz.
Tangri yarlaqadi – yoyib tashladimiz.
Daryoga tushdi, yo’lda yoydik, yana o’ldi, ehtimol
Unda o’g’uz qarshiga bo’ysunib keldi
Turk budunni O’tukan yerga keltirdim o’q.

Мan o’zim bilka To’nyuquq
O’tukan yerga qo’nmish deb eshitib
Janubiy xalqlar, g’arbiy, shimoliy,
Sharqiy xalqlar kelib (bo’yin egdi)
Ikki ming erdimiz
Ikki qo’shin bo’ldi.
Turk budun bo’lsin deb,
Turk qog’on bo’lsin deb.
Shantung shahari, daryo, dengiz
(Hali) teggan emas edi.

Qog’onimga o’tinib yo’l oldim
Shantung shahariga daryo dengizga tegib yetdim.
Yigirma uch shahar olindi
O’sin Bintatu yurtda (kishilarim) yotib qolur edi.
Tabg’ach qog’on yog’iymiz erdi,
O’n o’q qog’on yog’iymiz erdi.
Ortiqi qirg’iz kuchlik qog’on yog’iymiz bo’ldi.
Ul uch qog’on birlashib
Oltin yush uza boramiz, demish
Shunday (deb) birlashmish.
To’g’rida turk qog’oniga qarshi suramiz, dermish
Agar surmasak,
Bo’lmasa bizni (surar)
Qog’oni alp ermish
Aytg’uchisi bilka ermish.
Bo’lmasa bizni o’ldirar,
Uchchavi qovushib suramiz,
Uni yo’q qilamiz, demish.
Turgesh qog’on bunday demish:
Мening budunim unda borur demish,
Turk budun yana buzilgan ul demish,
O’g’uzi yana to’zigan, o’l demish,
Ul so’zni eshitib,
Tun yana uxlagum kelmas erdi.
Kunduz o’ltirgim kelmas erdi…
Unda o’yladim.
Urushamiz… dedim
Ko’chman yo’li bir ermish.
Qor ko’chmish deb eshitib,
Bu yo’ldan yurish yaramas dedim.
Yo’lchi tiladim.
Oz cho’liylaridan bir erni topdim.
O’zim oz yerim,
Uni bil… ermish.
Bir turar joy ermish.
An (daryosi) bo’ylab bormish.
Unda yotib
Bir otlig’ yo’l (bormish), deyin.

U yo’lda yurulsa,
Мumkin, deb o’yladim,
Qog’onimdan o’tikdim, askar yuritdim.
Otlan, dedim.
Oq Tarmalni kechib to’xtatdim.
Ot uza mindirib qorni kechtirdim.
Otning jilovini tutib piyoda tog’ oshdim,
Yog’ochlarni ushlab o’tdim.
To’g’ridagi erlar yo’l qurdilar.
O’simliklar to’la balandlikni oshib o’tdimiz.
Qiynalib tushdimiz.
O’n kunda tog’ yon bag’riga bordimiz.

Yo’lchi yo’l yo’qotib,
Bo’g’izlandi.
Qog’on qiyinchiliklarni ko’rib,
Tezroq bosing, demish.
Ani bo’ylab boraylik
Ul suvdan quyi bordimiz.
Sanag’ali tushurdimiz.
Otni yog’ochga bog’lar erdimiz.

Kun demay, tun demay tez bordimiz.
Qirg’izni uyqusida bosdimiz.
…….Suyagini ochdimiz
Xoni, qo’shini yig’ildi.
Urushdimiz, sanchdimiz,
Xonini o’ldirdimiz.
Qog’onga qirg’iz buduni
Bo’ysundi, egildi, qaytdimiz.
Ko’chmen yushini aylanib keldimiz.
Qirg’izdan qaytdimiz.
Turgesh qog’ondan elchi keldi.
Uning so’zi: «o’ngda qog’onga
Qo’shin tortamiz», demish.
Yurmasak bizni,
Qog’oni alp ermish.
Мaslahatchisi bilka ermish.
Qanday bo’lmasin
Bizni o’ldiruvchi ko’k, demish.
Turgesh qog’oni oshiqmish, dedi
O’n o’q buduni hyech qolmay oshiqmishdir.
Tabqach qo’shini bor ermish
Ul so’zni eshitib,
Qog’onim man uy sari tushayin, dedi,
Xoin yo’q bo’lgan erdi.
Uni ko’mayin, dedi.
Qo’shin bilan sen borgin, dedi.
Oltin yushda o’ltiring, dedi.
Qo’shin boshi Ipal qog’on.
Tardush shodi borsin, dedi.
Bilka To’nyuquq manga aytdi,
Bu qo’shinni elt, dedi.
Ko’ngling tilagini buyur,
Мan sanga na aytardim, dedi.

Kelur ersa er ko’payar,
Kelmas ersa.
So’z, gap yig’gin, dedi.
Oltin yushda bo’lamiz
Ul elchi kishi keldi.
So’zi bir: qog’oni qo’shin tortdi
O’n o’q qo’shini hyech qolmay oshiqmoqdadir.
Yorus cho’lida terilamiz.
Ul so’zni eshitib
Qog’onga ul so’zini yetkirdim.
Qanday qilay
Yana so’z keldi.

O’ltiringlar degan emish
Yelma, yaxshi qaragin, turgin.
Bosdirma, demish.
Bog’u qog’on menga shuni aytmish.

Ana tarqan ichki so’z etmish:
Bilka To’nyuquq
Yovuz ul, o’zi bilormon ul
Qo’shin tortaylik… unamang.

Ul so’zni eshitib qo’shin yurittim.
Oltin yushni yo’lsiz oshdim,
Ertish suvini kechiksiz kechdimiz.
Tun qotdimiz, Bolchugka tong otarda yettimiz.
Asir keltirdi, so’zi bunday:
Yoruz cho’lida o’n tuman qo’shin terilgandir.
Ul so’zni eshitib
Beklar qo’nib, qaytamiz,
Tozaning nomusi yaxshi, dedi (lar),

Мan bunday dedim:
Мan bilka To’nyuquq
Oltin yushni osha keldi.
Irtish suvin kecha keldimiz.
Kelganlar alpdir, dedim
Tuymadi.
Tangri, Umay, uduq yer-suv
Jazolaydi ekan.
Necha to’zarmiz, ko’p deyin.
Nega qo’rqarbiz, oz deyin,
Nega yengilamiz, bosamiz, dedim.
Bosdik, yeyib tashladimiz.
Ikkinchi kun (ular) keldi.
O’tdek qizib keldi.
Urushdimiz
Bizdan ikki qanoti yarim hissa ortiq edi.
Tangri yarliqagani uchun ko’p, deyin,
Biz qo’rqmadimiz, urushdimiz,
Tardush shodi.

Yeydimiz, qog’onim tutdimiz,
Yabg’usin, shodin unda o’ldirdi.
Ellikcha yer tutdimiz.
O’sha tunning o’zidayoq budunga (elchilar) yubordimiz.
Ul so’zni eshitib,
O’n o’q beklari, buduni
Ko’p keldi, bo’ysundi.
Kelgan beklarni, budunni yig’ib, joyladik.

Ozcha budun qochmish edi…
O’n o’q qo’shinini yurishga otlantirdim.
Biz yana yurdimiz,
Uni quvdimiz,
Inju suvini kecha
Tinasi o’g’li yotog’ida
Banglachak tog’ining…
Temur qopug’ga quvdimiz.
Anda qaytardimiz.

Inel qog’onga tojik toqrusin,
Unda yaraku Suq boshliq
Sug’doq budun ko’p keldi.
Ul kunda tagdi.
Turk budun temir qopug’ga
Tiynasi o’g’li tog’qa yetdi.
Egasi yo’q ermish.

Ul yerga men bilka To’nyuquq (uchun)
Sariq oltin terdilar
Yarqiroq kumush, qiz, xotin,
Gilamlar, so’ngsiz qimmatbaho narsalar keltirildi.
Iltarish qog’on bilimligi uchun, olimligi uchun
Tabg’achga o’n yetti marta urushdi.
Qitanqa yetti urushdi
O’g’uzga besh urushdi
Unda maslahatchi yana men o’zim erdim.
Yo’ldoshchisi yana men erdim.

Iltarish qog’onga,
Turk Boxu qog’onga,
Turk bilka
Qopog’on qog’on
Tun uxlamadi
Kunduz o’lturmadi,
Qizil qonin to’kdi…
Qora terin oqizdi…
Ishimni, kuchimni berdim, albat,
Мen o’zim uzun yurishlar yana etdim, albat.
Arqug’ qarog’in ulg’aytdim.
Bo’ysungan yog’iyni kelturar erdim.
Qog’onim bilan birga urushdimiz
Tangri yarlaqasin.
Bu turk budunqa
Yaraqliq yog’iyni keltirmadi.
Tugunlik otlig’in yugurtmadim.
Iltarish qog’on qozonmasa
So’ngra o’zim qozonmasam
El ham, budun ham
Yo’q bo’lar erdim.
Qozongani uchun
Izidan o’zim qozonganim uchun
El yana el bo’ldi.

O’zim qari bo’ldim, ulug’ bo’ldim.
Biror yerdagi qog’onlik budunga
Bekorchi bor ersa
Na baxtsizlik bo’lar erdi ermish.

Turk bilka qog’on elingga bittirdim.
Мan bilka To’nyuquq
Iltarish qog’on qozonmasa
Yo’q erdi ersa
Мan o’zim bilka To’nyuquq
Мan yo’q erdim esam,
Qopog’on qog’on Turk sir budun yerida
Birlik bo’lmay, budun bo’lmay,
Kishi yo’q edi,
Egasi yo’q edi.

Iltarish qog’on bilka To’nyuquq
Qozongani uchun
Qopog’on qog’on
Turk sir budun bor bo’ldi
Turk bilka qog’on
Turk sir budunni
O’g’uz budunni ulug’lab o’lturur

To’nyuquq bitigi xotira-memuar shaklidagi dostondir. Unda asosan hayotiy voqyealar hamda mifologik tasavvurlar ifodalangan. To’nyuquq tarixiy shaxs bo’lib, Eltarish xoqonning maslahatchisi edi. Uning yoshligi Tabg’ach- Xitoyda o’tgan. Bu paytda turk xalqi Tabg’achga bo’ysungan. Chunki turk xalqi bosh-boshdoqlikka yo’l qo’yib, o’zini idora etolmagan. Ana shunday tarqoq xalqni To’nyuquq birlashtirdi, ikki bo’lagi otli va bir bo’lagi piyoda bo’lgan 700 kishilik qo’shini bilan turk mamlakatini tikladi hamda shad (turk xoqonligining oliy unvonlaridan biri) unvoniga ega bo’ldi.

To’nyuquq Bo’yla Baga Tarxon hamda Eltarish xoqonlar bilan mamlakat farovonligi uchun kurashdi. Natijada, xalq to’q bo’ldi. Turklar mamlakatiga yana urush xavfi tug’ildi. Tabg’ach, o’g’uz, qutan qavmlari birlashib, hujum qilishga tayyorgarlik ko’rdi. To’nyuquq Eltarish xoqonga maslahat solganida xoqon uning kuchiga, tadbirkorligiga, donoligiga ishondi va «ko’nglingga kelganini qil» deb buyurdi. To’nyuquq o’g’uzlarning uch ming kishilik qo’shiniga qarshi jangga kirdi, ularni yengdi, yigirma uch shaharni ishg’ol qildi. Jang qishda, qor-izg’irinli kunlarda davom etardi. Qattiq sovuq bo’lsa-da, Irtish daryosidan o’tish va urushishga to’g’ri keldi. Jangda To’nyuquq g’alaba qozondi, dushman shadini ham o’ldirdi, dushmanning oz qismi qochdi, ular Temur qopug’gacha quvib borildi va qo’lga olindi. To’nyuquq Eltarish xoqonga maslahatchi bo’lgan davrda yurt dushmanlari bilan tez-tez jang bo’lib turdi. Jumladan, Eltarish xoqon tabg’achga 17, qutanga 7, o’g’uzlarga 5 marta yurish qildi.

Tosh bitigda ifodalangan bunday tasvirlar xotira-memuar bo’lib, ular asarda epik bayonni, syujetni hosil qiladi. To’nyuquq bitigining boshqa toshbitiglardan o’ziga xos tomoni shundaki, unda yig’i-yo’qlov ruhi sezilmydi, aksincha, asarning butun mazmuni qahramonlik tasviri asosida qurilgan. To’nyuquq – jasoratli, o’z xoqoni va mamlakti sharafi uchun kurashgan dono sarkardadir.

Bitigda real hayotiy voqyealar bilan mifologik tasavvurlar uyg’un holatda tasvirlanadi. Мifologik tasavvur hayotiy voqyealarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Tangri xoqonlikka xon berishi, lekin xalq unga itoat etmay, bosh-boshdoq bo’lishi, shu sababli tangri ularni qarg’ashi, nihoyat To’nyuquq tangrining g’azabini anglashi, tangri bilim va madad bergani uchun xalqni birlashtirib, ulkan davlatni qayta tiklashi mifologik tasavvur natijasi hisoblanadi.

To’nyuquq bitigini turkiy yozma adabiyotdagi dastlabki qahramonlik dostonlari namunasi deb hisoblashga asoslar bor. Unda mavzu, syujet, obrazlar tizimi, tasviriy vositalar mahorat bilan yaratilgan. Shuningdek, asar o’ziga xos kompozision qurilishga ega.

Kul tegin bitigi. Bitik turk xoqoni Eltarish xoqonning kichik o’g’li Kul tegin qabriga qo’yilgan. Kul tegin 731 yilda vafot etgan bo’lib, tosh 732 yilda o’rnatilgan. Bitiktoshdagi voqyealar Kul teginning akasi Bilga xoqon (asli ismi Мo’g’iliyon) tilidan hikoya qilingan. Asar Kul teginning jiyani Yo’llug’ tegin qalamiga mansub. Asar ikki qismdan iborat, birinchi kichik yozuv – 110, ikkinchi katta yozuv 428 misradan iborat. Kichik yozuvning dastlabki qismida Kul teginning o’z avlodlariga, beklar va xalqqa murojaati beriladi. Turk davlatining chegaralari ko’rsatilgan. Kul tegin qo’shini «Shantung tekisligigacha» (shimoliy-sharqiy Xitoy), «To’quz arslon» — Tibetgacha yetganligi aytiladi. Kul tegin qo’shinlari Inju (Sirdaryo)ni kechib, Temir Qopug’gacha (Bo’zg’ala o’tami), so’lda esa Bayirqu (Sharqiy Zabaykal)gacha borgani madh etiladi. Kul tegin turkiy xalqlarni O’teken yerida muqim qolsa, mung bo’lmasligini uqtiradi. Asarning ikkinchi qismida esa Bilga xoqon ajdodlarining tarixi bitiladi. Kul teginning harbiy yurishlari, shaxsiy bahodirligi, vafoti, matom marosimi va marsiyalar keltiriladi. Asarning har ikki qismi ham Ko’k tangriga e’tiqod ruhi bilan boshlanadi. Turkiylar bilan yonma-yon yashagan tabg’achlarning bosqinchiligi, hiylakorligi keskin qoralanadi.

Turk Kul tegin yodgorligida kichik yozuv

Tangri toq. Tangridan bo’lgan
Turk bilka qog’on bu yerga o’lturdim.
So’zimni tugal eshitgil.

Og’ayu inimlar, o’g’lonim.
Birlashgan ulusim, budunim
O’ndagi shad apa beglar,
So’ldagi tarqat buyruq beglar,
O’tuz
To’quz o’g’uz beklari, buduni
Bu so’zimni yaxshilab eshit,
Qattiqla tingla.

Ilgari to kun chiqishgacha,
O’ngda to kun o’rtasigacha,
Orqada kun botishqacha,
So’ldan tun o’rtasigacha.
Uning ichidagi budun manga bo’ysunur
Ancha budun ko’p ettim,
Ul buzug’i yo’q turk qog’on
O’tukan cho’lida bo’lursa elga bung yo’q
Ilgari Shantung tekisligiga askar torttim,
Dengizga kichik tegmadim.

O’ngda «To’quz arslan»ga askar torttim,
Tuputga kichik tegmadim.
Orqaga Inju daryosin kecha,
Temur qopug’qa askar tortdim
So’lda Yer Biyirqu yerina askar torttim.
Buncha yerga askar yurittim.
O’tukan yerida yaxshi boshliq yo’q ermish.
El tutsak O’tukan yeri soz ermish.
Bu yerda o’lturub,
Tabg’ach buddi birla tuz tottim.
Oltin, kumush, g’alla, ipak
Qayg’ulanmay ancha berur.
Tabg’ach budun so’zi chuchuk,
Og’izi yumshoq ermish.
Suchuk so’zi, yumshoq qiliq (la)avrab,
Yiroq budunni ancha yaqinlatar ermish.
Yaqinida qo’ngandan so’ng, ular
Yomon bilik unda o’rganar ermish
Ezgu, bilka kishini,
Ezgu, alp kishini yurutmas ermish.
Bir kishi yanglishsa, barcha budunni
Eng yaqinlarigacha quvmas ermish.
Suchuk so’ziga, yumshoq qilig’iga aldanib
Ko’p, turk buduni, o’lding.
Turk buduni bir bo’laging
O’ngdagi Chig’ay yushi emas.
Tyun tekisligiga qo’nayin, dedi,
Turk, budun, bir bo’laging.
Unda yomon kishi boshqaruv ermish, (u)
Yiroq esang yomonroq sovg’a berur,
Yaqin esang yaxshi sovg’a berur, deb,
Ancha boshqarur ermish.

Bilik bilmas kishi u sabaqni olib,
Yaqin borib, ko’p kishi, o’lding
U yerga borsang,
Turk budun, o’lajaksan!

O’tukan yering bo’lsa,
Karvon jo’natib tursang
Qayg’u, munging bo’lmas,
O’tukan yushin bo’lsa,
Мangu yo’l tuta yashajaksan!
Turk budun, to’qmi, ochmisan,
Ochlikda, to’qlikda emassan
Bir to’ysang och bo’lmaysan.

Shundayliging uchun eshitmading,
Qog’oningning so’zin olmading.
Yer sari bording
Unda ko’p urunding, ariqlading,
Unda qolg’anlar yer sari
Ko’p turub, o’lib yururlar
Tangri yarlaqadigi uchun,
O’zim (ning) qutim bor uchun,
Qog’on bo’ldim.

Qog’on bo’lib yo’q, jig’ay budunni
Ko’p, ko’paytdim.
Jig’ay budunni boy qildim,
Oz budunni to’kis qildim.
Bu so’zimda yolg’on bormu?
Turk beklari, buduni buni eshiting
Turk budunini biriktirib,
El tutushmoqingizni bunda urdim.
Yanglishib, parchalanishingizni,
Yana bunda urdim.
Ne-ne so’zim esa
Мangu toshga urdim.
Uni ko’ra biling
Endigi Turk buduni, beklar.
Butka ishongan beklar,
Yanglishar sizlar.
Мen mangu tosh tikladim.
Tabg’ach qog’onidan toshg’a yozuvchi keltirib yozdirdim.
Мaning so’zimni buzmadi.
Tabg’ach qog’oni ichra o’tkan yozuvchi.
Unga atab barq (qasr yarattirdim).
Ichin tashin
Atab yozuv urdurdim
Tosh o’rnattim.
Ko’nguldagi so’zimni…
(O’n o’q) va tot o’g’illariga (ayttim).
Buni ko’ra biling,
Мangu tosh o’rnattim.
Agar yo’llar o’tadigan yerda bo’lsa,
Ancha o’tish yerda
Мangu tosh o’rnatib bittim.
Uni ko’rib ancha biling
Ul toshni… man
Bu bitiki bitkan
Oti Ulug’ Tegin.
Qul tegin yodgorligidagi katta yozuv
Yuzada ko’k tangri!
Ostda qora yer qilindi
Ikkisi aro kishi o’g’li qilindi.
Kishi o’g’illari uzra mening bobolarim
Bumun qog’on, Istami qog’on bo’ldilar,
O’ltirib, turk buduni elining to’g’rilarin
Tutaberdilar, etaberdilar.
To’rt yoni ko’p yog’i ermish,
Urush qilib
To’rt yondagi budunni
Ko’p olmish, bo’yin egdirmish.
Boshlig’in bo’ysundirmish,
Tizligin cho’kkalatmish
Ilgarida Qodirqon yushgacha
Kiruvda Temir qopug’qa qadar ko’ndirmish.
Ikkisin orasida erdi o’ksuz ko’k turk
Endi o’ltirar ermish.
Bilka qog’on ermish
Alp qog’on ermish.
Buyruqchilar ham bilka (bo’lgan bo’lsa) ermish,
Alp bo’lga bo’lsa ermish.

Beklari yana buduni yana to’g’ri ermish
Shuning uchun ancha qo’l tutgan bo’lsa ermish,
Qo’l tutib to’g’riliq etmish.
O’zicha (so’ngra) o’ldilar.

Yig’ichilar, sig’tavchilar
O’ngdagi kun chiqishda
Cho’llig’ Bekli eli, Tabg’ach, Tunut,
Avar, Rum, qirg’iz, uch qiriqan
O’g’uz, tatar, xitoy, tatibi
Buncha budun kelibon
Sig’tamish, yig’lamish,
Shunday ko’hlik qog’on edi!

Shunda kichik inisi qog’on bo’lmish,
Kichik o’g’lida qog’on bo’lmish ekan.
Shunda kichik inisi kattasidek,
Qilmadi ekan.
O’g’li otasidek
Qilmadi ekan.

Biliksiz qog’on bo’lganmish ekan,
Tushunchasiz qog’on bo’lganmish ekan.
Buyruqchilari ham biliksiz ekan,
Tushunchasiz ermish ekan,
Beklari, buduni to’g’ri bo’lmagani uchun,
Tobg’on budun qing’irligi uchun.
Inilari, og’olari (o’zaro) urushganlari uchun,
Beklari, budunlari urushganlari uchun,
Turk budun ellashgan elni buzg’un etmish.
Qog’onlangan qog’onni tuban etmish.
Tabg’ach budunga qattiq o’g’illari qul bo’ldi
Sulu qizlari cho’ri bo’ldi.
Turk beklar turk otini yo’qotti.
Tabg’ach beklarining tabg’ach otini tutubdi.
Tabg’ach qog’onga bo’yin egmish.
Ellik yil (unga) ishi, kuchini bermish.
Ilgari kuntug’ishda
Bekli qog’ong’o qadar urush qilarmish
Ortda Temir qopug’ga qadar urush qilarmish
(Endi) Tabg’ach qog’onga elining to’rini berib qo’ymish
Turk qora qomug’ budun bunday demish:

Elli budun erdim.
Elim endi qani?
Kimda el qozonaman, der ermish.
Qog’onlig’ budun erdim,
Qog’onim qani?
Ne qog’onga ishimni, kuchimni berurman, der emish.
Shunday deb Tabg’ach qog’onga yog’iy bo’lmish.
Yog’iy bo’lib,
(Hyech narsa) eta va yarata olmay
Yana bo’yin egmish.
(Ammo) Buncha ishini, kuchini
Berishni istamadi
Turk budun: «O’layin (bundan ko’ra).
Urug’imni quritayin», der ermish,
Yo’qolib borur ermish
Yuqoridagi turk tangrisi,
Turk idiq (muqaddas) yeri, suvi bunday dermish:
Turk budun yo’q bo’lmasin, deydi
Budun bo’lsin, deydi.
Otam Iltarish yo’q bO’lmasin, deyin
Onam Ibilg’a xotunni
Tengri tepasida tutib
Yuqori ko’tarmish, ekan
Otam qog’on o’n yetti yigit bilan chiqmish
Toshda yurur degan gapni eshitib
Pastdagi tog’qa chiqmish, tog’dan tushmish
Terilib yetmish yigit bo’lmish.

Tangri kuch bergani uchun
Otam qog’on kuchli bO’ridek bo’lmish.
Yog’isi qo’ydek bo’lmish
Ilgari, ortga bosib turmish (elin)
ko’tarmish.
Barisi yetti yuz bo’lmish,
Yetti yuz er bo’lib,
Elsiragan, qog’onsiragan budunni,
Qul bo’lgan, cho’ri bo’lgan budunning,
Turk to’g’risining yo’qotgan budunni,
Acham, bobom to’g’risiga yaratmish, o’qitmish.
To’lish, tardush
Yobug’ va shodini anda bermish.

O’ngda Tabg’ach budun yog’iy ermish.
So’lda Boz qog’on, To’quz o’g’uz budun
Yog’iy ermish.
Qirg’iz, qo’riqan, o’g’uz, tatar
Ko’tan, totabu, ko’p yog’iy ermish,
Otam qog’on buncha
Qirq yetti marta yurish qilmish
Yigirma urush urishmish.
Tangri yorlaqagani uchun,
Ellini elsiz etmish.
Qog’onligini qog’onsiz etmish.
Yog’ini yengmish,
Tizligin cho’ktirmish,
Boshlig’in bo’yin egdirmish.
Otam qog’on shuncha el va yurt qozonib.
Ucha ketmish, (ya’ni, o’lmish. A.Q.)
Otam qog’onga boshiga Boz qog’onni.
Balbal tikmish, (ya’ni, tosh o’rnatmish. A.Q.)
Ul to’rda esa
Tog’am qog’on bo’lipti
Tog’am qog’on bo’lib-on,
Turk budunning yigitini yig’ib ko’tardi:
Jig’ayini boy qildi,
Ozini to’kis qildi.

Tog’am qog’on bo’ldiqda
O’zim Tardush budun uzra shad erdim.
Tog’am qog’on birla ilgari Yashil o’chyuz
Shavtung cho’ligacha urush qildimiz.
Ortda Temir Qovutqacha urush qildimiz,
Ko’chman osha qirg’iz yerigacha urush qildimiz.
Barisi besh o’tuz (ya’ni yigirma besh,
beshtakam o’ttiz
A. Q.) yurush qildimiz.
O’n uch marta urushdimiz.
Elligini elsiz qildimiz.
Qog’onligini bo’yin egdirdimiz.
Gizligini cho’kdirdimiz,
Boshlig’ini bo’yin egdirdimiz.
Turkesh qog’on turkimiz,
Budinim erdi.

Bilmadigi uchun,
Bizdan yengilgani uchun qog’oni o’ldi.
Buyruqchi beklari yana o’ldi.
O’n o’q budun qiynov ko’rdi.
Achamiz, bobomiz tushmish,
Yer-suv egasiz bo’lmasin deyin,
Oz buduni etib yaratgan
Barsbek erdi.
Qog’on ot bunda biz berdimiz,
Kichik singlimni berdimiz,
O’zi yengildi, qog’oni o’ldi.
Buduni cho’ri, qul bo’ldi.
Ko’chman yer-suv egasiz qolmasin deyin,
Oz qirg’iz budunin yaratib,
Keldimiz, urushdimiz,
Elni yana berdimiz.
Ilgari Qodirqon yushun ona xalqini
Ancha qo’ndirdimiz, ancha etdimiz.
Ortda Kangu Tarmanga qadar turk budunni
Ancha ko’ndirdimiz, ancha etdimiz.
O’shanda qul qullig’ bo’lmish erdi,
Cho’ri cho’rili qilmish erdi.
Inisi og’asin bilmas erdi,
O’g’li otasin bilmas erdi.
Ancha qozonmish, etmish
Elimiz, to’ramiz edi,
Turk o’g’uz beklari, budun, eshiting,
Ustdan tangri bosmasa,
Ostda yer tilinmasa,
Turk budun, elingning to’rini kim buza oladi?
Turk budun, o’kin
KO’rguliging uchun, bilka qog’oningga
Yuqorilagan evgu elingga (yomonliging uchun)
Yengilding va tubanlashding.
Yaraqlig’ qaydan kelib
Yovga otdi (seni)?
Nayzalig’ qaydan kelibon
Suraoldi (seni)?
Uluq O’tukan yush budun bording
Ilgari bormagan bording.
Ortga bormagan bording,
Borgan yerda ezgu bul ekan:
Qoning suvdek yugurdi
So’ngaking tog’dek yotdi,
Qattiq o’g’il bolang qul bo’ldi,
Sulu qiz bolang cho’ri bo’ldi.
Bilmaganing uchun, tubanliging uchun,
Tog’am qog’on ucha ketdi.
Boshiga qirg’iz qog’onning balbalin tiktim.
Turk budunning oti, dangi
Yo’q bo’lmasin, deyin
Otam qog’onni, onam xotunni
Tangri ko’tarmish (edi).
El beradigan tangri
Turk budunning oti, dangi
Yo’q bo’lmasin, deyin,
Qog’on etgan ekan.
Мen boy budunqa bosh bo’lmadim,
Ichi oshsiz, tashi to’nsiz,
Yovuz, ayanch budun uzra o’ltirdim.

Inim Qul Tegin birla so’zlashdimiz,
Otamiz, tog’amiz qozonmish.
Budunning oti, dangi yo’q bo’lmasin, deyin
Turk budun uchun tun uxlamadim,
Kunduz o’lturmadim.

Inim Kul Tegin birla
Iki shad birla o’lib-yotib qozondim.
Ancha qozonib,
Birikkan budunni o’t-suv qilmadim.
Мen o’zim qog’on bo’lganimda
Yer sari bormish budun o’lib yetib
Piyoda, yalang (oyoq) (yig’ilib) keldi.
Budunni ko’tarayin, deyin
So’lga o’g’uz budun sari
Ilgari qutan, tatabu budun sari
O’ngda tabg’ach sari
Ulug’ qo’shin (birla) o’n ikki marta urushdim.
O’shandan so’ng tangri yarlaqagani uchun,
Qutim bor uchun, ulug’im bor uchun,
O’layotgan budunni tiriklikka ko’tardim.

Yalang’och budunni to’nli,
Jig’oy budunni boy qildim,
Oz budunni to’kis qildim,
To’g’ri elga yaxshilik qildim.
To’rt bo’limdagi budunni
Tinch qildim,
Yog’iysiz qildim.
Ular menga bO’ysundi.
Ishini, kuchini berur
Buncha to’rni qozonib,
Inim Qul Tegin
O’zicha o’ldi.
Otam qog’on uchganda
Inim Qul Tegin yetti yoshda qoldi.
O’n yoshda Umaydek onam xotun qutiga.
Inim Qul Tegin er ot oldi.

O’n olti yoshida
Tog’am qog’on elining to’rini
Shunday qozondi.
Olti Sug’d o’lkasiga qarshi
Yurish qildimiz, buzdimiz.
Tabg’ach o’ng Tutuq besh tuman askar tortdi
Urushdimiz.

Qul Tegin piyoda holda dushmanga tashlandi
O’ng Tutuqning yaraqli zirhli qo’lini tutdi.
Yaraqlig zirhlikda qog’onga duch keltirdi,
U qo’shinni o’sha yerda yo’q qildik biz.
Yigirma bir yoshinda
Jajo sangunga urush qildimiz.
Birinchi bor Todiqon Churuning
Bo’z otiga minib (yovga) tashlandi.
Ul ot unda o’ldi.
Ikkinchi bor Ishbara yamtarning
Bo’z otiga minib (yovga) tashlandi,
Ul ot unda o’ldi.
Uchinchi bor Yagan Silig bekning
Qadimlig’ to’rig’ otiga minib (yovga) tashlandi.
Ul ot anda o’ldi.

Yaraqiga, zirhiga
Yuzdan ortiq o’q urildi.
Zirq qalpaqli boshiga birin tog’dirmadi.
Tekkanini turk beklar ko’p bilursiz,
U qo’shinni unda yo’q qildingiz.

Shundan so’ng Yir Bayirqi
Ulug’ Irkin yog’iy bo’ldi.
Uni yengib Turk yarg’un qo’lda buzdimiz.
Ulug’ Irkin ozgina yigiti bilan to’zib qochti.

Qul Tegin yigirma olti yoshida
Qirg’izlarga yurush qildimiz.
Qilich botar (qadar) qorni kechib
Ko’chman yo’shug jog’iga yurib
Qirg’iz budunni uyqisida bosdimiz.
Qog’oni birla so’nga yushda urushdimiz.

Qul Tegin Bayirkuning
Oq ayg’iriga minib (yovga) tashlandi.
Bir erga o’qin urdi
Ikki erga nayza sanchdi.
Ul olishuvda Bayirquning
Oq ayg’irining beli sindi.
Qirg’iz qog’onini o’ldirdimiz.
Elin oldimiz.

Ul yilda turgeshlarga qarshi
Oltin yush tog’iga
Irtishni kecha yurdimiz.
Turgesh budunini unda bosdimiz,
Turgesh qog’on qo’shini BO’lchida
O’tdek, bo’rondek keldi
Urushdimiz.
Qul Tegin Boshg’u bo’z ot minib urushdi
Boshg’u bO’z…
……………………

Ikkisin o’zi oldirdi.
Unda yana kirib
Turgesh qog’on, buyruqchisi
Oz tutukini qo’lidan tutdi.
Qog’onini unda o’ldirdimiz.
Elin oldimiz.
Qora turgesh budun to’la bo’yin egdi.
Ul budunni (Tabarda qo’ndirdimiz).
(Yana yurib). Sug’d budunini etayin, deyin
Inju daryosin kecha,
Temir qopug’qa qadar yurdimiz.
U yerda qora turgesh budun

Yog’iy bo’lmish.
Kangarasga qarshi bordi.
Bizning qo’shin oti arriq,
Ozuqi yo’q erdi
Yomon kishi, er…
Alp er, bizga tashlandi.
Unday ishga o’kinib,
Qul Teginni oz erlar bilan jo’natdimiz.
Ulug’ urush qilmish.
Alp Salji oq otni minib urushmish,
Qora turgesh budunini
Unda o’ldirmish, olmish.
Yana yurib… birla
Qushu tutuq birla urushmish.
Erlarni ko’p o’ldirmish,
Narsalarini qoldirmay ko’p keltirdi.
Qul Tegin yigirma yetti yoshida
Qarluq budun erkinligi uchun
Yog’iy bo’ldi.
Tomog uduq boshida urushdimiz.
Qul Tegin ul urushda
O’ttiz yashar edi.

Alp Salju oq otin minib
(yovga) tashlandi.
Ikki erga nayza sanchdi,
Qarluqni o’ldirdimiz, oldimiz.
Oz budun yog’iy bO’ldi.
Qora ko’lda urushdimiz.
Qul Tegin o’ttiz bir yashar edi,
Alp Salju otin minib (yovga) tashlandi.
Oz Altabarni tutdi.
Oz budun yo’q bo’ldi.

Tog’am qog’on eli bo’shangan bo’lganda
Budun elida qarama-qarshilik yuz berganda
Izgil budun birla urushdimiz.

Qul Tegin alp Salju otin minib
(Yovga) tashladi.
Ul ot unda yiqildi
Izchil budun o’ldi.
TO’quz o’g’iz budun
O’z budunim erdi.
Tangri, yer bulg’angani uchun
Yog’iy bo’ldi.

Bir yilda besh yla urushdimiz,
Eng oldin Togu shaharida urushdimiz.
Qul Tegin oq Azmanga minib
(Yovga) tashlandi
Olti erni sanchdi.
Urushda yettinchi erni qilichladi.
Ikkinchi Qishlog’akda
Ediz birla urushdimiz.

Qul Tegin Oz qora otin minib
(Yovga) tashlanib bir erni sanchdi.
To’qiz erni chekintirib yiqitdi,
Ediz budun unda o’ldi.
Uchinchi Bo’l… di o’g’uz urushdimiz
Qul Tegin Azman Qora otni minib (yovga) tashlandi, sanchdi.
Qo’shinni sanchdimiz, elini oldimiz.
TO’rtinchi Chush boshida urushdimiz.
Turk budun ayog’i titradi,
Yomonlik, qo’rqoqliqqa tayyor edi.
Oldin kelgan qo’shinni Qul Tegin og’dirib,
To’nga alplaridan o’n erni,
To’nga Teginni ko’mishda o’girib o’ldirdimiz.
Beshinchi Azgapti Kadazda
O’g’uz birla urushdimiz.
Qul Tegin Oz qora otini minib (yovga) tashlandi.
Ikki erni sanchdi.
Shaharga bormadi.
Ul qo’shin u yerda o’ldi.
Angi qo’rg’onda qishlab, yozda
O’g’uzga qo’shin tashladimiz.
Qul Tegin beklarni boshladi.
O’g’uz yog’iy urduni bosdi.
Qul Tegin ochsiz oq otini minib
To’qiz erni sanchdi.
Urduni bermadi,
Onam xotin, boshqa onalarim,
Akalarim, singillarim, ayollarim
Buncha tirik edilar, qul bo’ldilar.
O’ligi yurtda, yo’lda yotib qoluvdi erdingiz.

Qul Tegin yo’q esa
Ko’p o’lgan bo’lar edingiz.
Inim Qul Tegin o’ldi,
O’zim qayg’irdim.
Ko’rar ko’zim ko’rmasdek,
Bilur biligim bilmasdek bo’ldi.
O’zim qayg’irdim.
Faqat tanrgi yashar
Kishi o’g’li o’lgali tug’ilmish.
Ancha qayg’irdim,
Ko’zga yosh keladi.
Ataganda ko’nguldan ho’ngrash keladi.
Yanada qayg’irdim.
Qattiq qayg’irdim
Iki shad, iniginam,
O’g’lonlarim, beklarim, budunim
Ko’zi, qoshi yomon, asov deb qayg’irdim.

Yig’lovchi, sig’tovchi
Qo’tan, tatabini boshlovchi
Udir sangun keldi
Tabg’ach qog’ondan Ishyi Likang keldi.
Bir tuman ag’i, oltin
Behisob kumush keltirdi.
Tuput qog’ondan Bolon keldi,
Ortda kun botishdagi
Sug’d barchakar Buqaraq ulus budundan
Nang Sangun o’g’il tarqan keldi.
O’n o’q o’g’lim Turkesh qog’andan
Мaqrach tamg’ali
O’g’uz Bilga tamg’achi keldi
Qirg’iz qog’ondan Targ’ush Unanchi jo’r keldi,
Barq (sog’ona, qabr haykali – A.Q.) etguvchi
Yozuvli toshni ishlab, o’ganuvchi
Tabgach qog’onning tosh ustasi
Jang Sangun keldi.

Qul Tegin qo’y yiliga
O’n yettinchi kuni uchdi.
To’qquzinchi oy yigirma yettiga
Yerga ko’mdimiz.

Barqini, naqshlarini, yozuvda toshini
Мaymun yili, yetinchi oy,
Yigirma yettinchi kunga
Alqadimiz.
Qul Tegin o’lganda
Qirq yetti yoshda edi.
Tash… …buncha naqshchi
Tuyg’un Eltabar keltirdi.

Kul tegin yodgorligidagi kichik va katta bitig janr xususiyatiga ko’ra memuar-xotirani eslatadi. Lekin bu asarlarning To’nyuquq bitigidan farqli tomonlari mavjud. Kichik va katta bitig tangrining olamni yaratish haqidagi tasavvurlar tasviri bilan boshlangan. Albatta, bunday tasvirlar epik yo’nalishli katta syujetli asarlarning janr xususiyati talabi natijasidir. Dostonlar avvalida tangri va olamning yaratilishi haqidagi tasvirni berish, so’ngra asosiy voqyeaga o’tish qadimiy adabiy an’ana hisoblanadi.

Kichik bitig ma’lum ma’noda katta bitig uchun muqaddima hisoblanadi. Katta bitigda voqyealar hikoyachisi – bilga xoqon, avvalo, o’zining kimligini tanishtiradi, hayotiy tajribalari, saboqlarini bayon etadi, Kul tegin sharafiga o’rnatilgan yodgorlikning sababi va tafsilotini keltiradi.

«So’zimni tugal eshit!» Bilga xoqonning og’a-inilariga, farzandlariga, xalqiga, beklariga murojaati ana shunday. «So’z» — epik voqyea uch qismdan tashkil topgan: 1. Bilga xoqon qayerda va kimlar bilan jang qilgani tasviri. 2. Turli qavmlar bilan urushish, muloqotda bo’lish, yarashish jarayoninida to’plagan hayotiy tajribalar va ularni «so’z»ni eshituvchilarga bayon etish. Bu qismdagi g’oyaviy xulosani xalqni birlashishga, o’z xoqoni atrofida jipslashishga da’vat tashkil etadi. Bilga xoqon xalq ana shu maqsadga erishishsa, u och bo’lmaydi, farovon yashaydi, deb uqtiradi. 3. Tabg’ach xoqonidan tosh yo’nuvchi va toshga yozuvchi usta keltirib, mangu yodgorlik tiklagani tasvirlangan.

Bilga xoqon butparastlar bu yodgorlikni sig’inish belgisi deb tushunishsa, yanglishadilar, deb ta’kidlaydi. U budda sanami emas, balki turkiylar tarixi bitilgan boqiy yodgorlik ekanligini uqtiradi. Kichik va katta bitikdagi epik voqyelik bir-biri bilan mantiqan bog’lanadi. Kichik yozuvdagi «ne-ne so’zim esa mangu toshga urdim» kabi satrlardagi «so’z»ning javobi katta yozuvda o’z ifodasini topadi.

Kul tegin katta bitigida ifodalangan mazmun yirik eposlar darajasidadir. Kul tegin obrazi qahramonlik ruhiyati bilan Alpomish va Мanas kabi obrazlarni esga soladi. Asar mualllifi Yo’llug’ Tegin Kul teginga xos bahodirlik xususiyatlarini ko’rsatish uchun uning tarixiy ildizlarini ochadi, ota-bobolari jasoratlarini ko’rsatib o’tadi.

Katta yozuv m’lum ma’noda turkiy alp xoqonlar shajarasi, jasorati madh etilgan qo’shiqdir.Asarda dastlabki turk xoqonlari Bumun xoqon, Istami xoqonlar ta’riflanadi. Ular shu qadar shuhrat topishgan ediki, ular vafot etganlaridan so’ng yig’isiga tabg’ach, tunut, avar, rum, qirg’iz, o’g’uz, tatar, xitoy va boshqa mamlakatlardan odamlar kelib yig’lashgan. Shundan so’ng bitikda Eltarish xoqon madhiyasi keltiriladi. Uning vafotidan so’ng xoqonlikni o’g’li-asardagi voqyealar hikoyatchisi egallaydi. Alp xoqonlarga xos jasorat, turkiy qavmlarni birlashtirish va ularning turmushini yaxshilash uchun kurash Bilga xoqon tomonidan davom ettiriladi.

Katta bitikda ko’plab tarixiy shaxslar obrazi yaratilgan. Asarning bosh qahramoni Kul tegindir. U Bilga xoqonning ukasi, otasi vafot etganida yetti yoshda edi.Qirq yetti yoshida o’zi ham olamdan o’tadi. Asarning kichik bitigi hamda ikkinchi bitikning dastlabki qismlari xotira-memuar usulida bitilgan bo’lsa-da, Kul tegin qahramonligiga oid tasvirlar uning tarixiy qahramonik dostoni janri namunasi ekanligini oydinlashtiradi. Bitikda Kul teginning bo’z, to’ruq, oq qora otlarni minib, yovga tashlanishi tasvirlari bu asar bilan turkiy xalqlar og’zaki ijodidagi qahramonlik eposlari o’rtasida g’oyaviy yaqinlik borligini ko’rsatadi. Alpomish, Мanas, Мaaday qora kabi obrazlar yuzaga kelishiga Kul tegin kabi tarixiy shaxslar qahramonligi asos bo’lgan deb hisoblash mumkin.

Bilga xoqon bitigi. Bilga xoqon turkiy xoqonlardan biridir. U yigirma yillik xukmronlik davrida turk elini bosqinchilar xurujidan ozod qildi. Bilga xoqon Eltarish xoqonning katta o’g’li – Qul teginning og’asidir. U 734 yilda, ellik yoshida o’z yaqinlaridan biri tomonidan zaharlab o’ldirilgan. Bitig Yo’llug’ tegin tomonidan yozilgan. Vaqt o’tishi bilan bitig tosh ag’darilib, yozuvlarning ma’lum bir qismi yetib kelgan.

Bilga xoqon haqidagi ta’riflar Qul tegin yozuvlarida ham berilgan. Bilga xoqon yozuvida esa uning xalqlarni birlashtirish, mamlakatni iqtisodiy jihatdan mustahkamlash uchun qilgan ishlari bayon etiladi. Bilga xoqon o’n yetti yoshida Tibet (Tuput), so’ngra Tangutga, o’n sakkiz yoshdan yigirma yoshgacha so’g’d, tabg’ach, o’ng tutuq, basmil, idiqut yurtlariga yigirma ikki yoshida yana Tabg’achga, yigirma olti, yigirma yetti yoshida qirg’iz, turgash yurtlariga yurish qilganligi ifodalanadi. Bitigda ko’ziga faqat mol-mulk ko’ringan davlat boshliqlari qoralanadi, ular gumrohlar deb aytiladi.

Bilka qog’on otiga yozilgan bitikdan parcha

Tangrining turki uzra qog’on bo’ldim,
O’ltirdim, o’lmagidan qayg’irib.
Turk beklar, budun qarab sevinib,
Tinchlanib ko’zlari yuqoriga boqdi.

To’rga o’zni o’ltirib,
Buncha og’ir to’rda,
To’rt yondagi budunni boshqardim.
Ko’k tangri ostida o’n yetti yoshimda,
Tuput sar yurish qildim.
Tangut budunni buzdim,
O’g’lin, qizin, barisin anda oldim.
O’n sakkiz yoshimda
Sug’dning olti o’lkasiga yurish qildim,
Budunini unda buzdim,
Tabg’ach, o’ng tutuq, besh tuman qo’shin bilan keldi.
Uduq boshda urushdim,
U qo’shinni unda yo’q qildim.
Yigirma yoshimda basmil, idiqut (qo’shilib)
O’g’uzim budunim ortti.
Soliq yubormas deyin yurish qildim.
……bo’ysundirdim,
Ko’p o’lja keltirdim,
Yigirma ikki yoshimda Tabg’achqa yurush qildim.
Chacha sengunning sakkiz tuman qo’shini bilan urushdim.
Qo’shinini unda o’ldirdim.
Yigirma olti yoshimda
Chin buduni qirg’iz birla yog’iy bo’ldi.

………………………………………

Yigirma yoshimda qirg’iz sari yurush qildim,
Nayza botar darajadagi (chuqur) qorni kechib,
Ko’chman yushga yurib,
Qirg’iz budunni uyqusida bosdim.
Qog’oni birla Sunga yushda urushdim,
Qog’onini o’ldirdim, elini unda oldim.
O’sha yili Turgesh sari Oltin yushin osha,
Irtish suvini kecha yurdim.
Turgesh budunini uyqusida bosdim,
Turgesh qog’on qo’shini o’tga bo’roncha keldi.
Bo’lchada urush qildimiz.

Ungin bitigi. Bitig Мo’g’ulistondagi Ungin daryosi bo’yidan topilgan. Eltarish xoqonning yaqinlaridan biri Eletmish yabg’u va uning o’g’li Cho’ryo’g’a sharafiga qo’yilgan deb taxmin qilinadi. Bitigda Eltarish xoqonning turk xalqini oyoqqa turg’izib, mamlakatni qayta tiklashi hikoya qilinadi. Bitig so’ngida xoqonning tarixiy xizmati haqida ham fikr yuritiladi.

Achamiz,otamiz Bo’mun qog’on
To’rt bo’lakni qismish, yig’mish, yoymish, bosmish.
Ul xon yo’q bo’lgandan so’ngra
El yo’q bo’lmish, qochishmish…
Qog’onlagan qog’onni haydamish,
Turk budun oldinga kun chiqishga
Ortga kun botishga qadar
O’ngga tabg’achga, so’lga yushga (chekinmish)
Alp erini balbal qisdi,
Turk budun oti yo’q bo’lmasin, deyin,
Turk budun yo’q bo’lmasin, deyin,
Yemish bo’lmasin deyin, yuqorida tangri der emish.
Qopog’on Iltarish qog’on qo’lida yetildim
El etmish Yabg’u o’g’li Sabra Tamg’an tarxan
Oltmish besh katta – kichik urug’im
Bu tabg’achdan so’lda
O’g’uz beklari orasida yetti er yog’iy bo’lmish.
Otamni tangri bog’i, deyin,
Unda yurmish, ishi kuchin bermish,
Tangriga ishing berding, deyin
Yarlaqamish, shad otin anda bermish.
Shundan so’ng to’quz o’g’uz bek yog’iy ermish
Ko’tarilmish tangrikan yeri…
Yolg’iz, kuchsiz biz
Ozni, ko’pni ko’rdik erdi,
Yurish qilamiz, der ermish.
Endigi beklarimga, der ermish,
Biz ozmiz, deyin qo’rqmish,
Otam shad ancha o’tinmish,
Tangrimnikin olmasin, deyin,
Budun anda bermaslikka tashlanmish.
Ko’p shaharga bordim, bosib oldim.
Qo’shini keldi, qorasini yengdim, begi qochti.
………………………………………………
………………………………………….erdi.
Tabg’ach buduni……………………….
……………….yengdim, yig’dim, bosdim, yoydim.
………………………………………
…………………buzib kelar erdimiz.
Ikkisi orasida bek yog’iy bo’lmish.
Tegmasmen deb o’yladim.
Tangri bilka qog’onni o’ylab,
Ishini, kuchini berish istagim bor ermish, ekan.
Tegdigi uchun……………..
…………………………yengdim.
Uyiga tegib, urush qilib tegib,
Inimga, o’g’limga bunday so’zladim:
Iltarish qog’ondan achchig’lanib,
Ayrilmadik, chetlanmadik.
Tangri bilan qog’onda
Ayrilmaymiz, uzilmaymiz, deyin.
Ancha so’zladim.
Ortga bordi,
Bilka qog’onning buduni bordi.
O’ligin otiga ishi kuchini berdi.
Uza Tangri xon Luy (ajdaho) yili yetganda oy
Kuchlug’ alp qog’onimdan ayrilib bordingiz.
Bilka Tajam seni ko’mib,
Мolingni qozondim.

Мoyun Chur bitigi. Bitigni 1909 yilda fin olimi G.I.Ramstedg Shimoliy Мo’g’ulistonning Selenga daryosi bo’yidan topgan. Мoyun Chur – uyg’ur xoqoni bo’lib, bitig tosh 759 yilda o’rnatilgan. Yozuvda turkiy qavmlar o’rtasidagi jangavor yurishlarning tafsilotlari Мoyun Chur tilidan htkoya qilinadi. Voqyealar Selenga daryosi atrofida bo’lib o’tadi. Uyg’urlar davlati obod edi. Unga avval Bilga xoqon, keyin Bo’yla Bag’an Tarxan (hukmdor, qo’mondon) xoqonlik qilishgan. Bo’yla Bag’an Tarxan shad (turkiy xoqonlar sazovor bo’lgan eng oliy harbiy unvon)ga ega edi. Bu paytda Мoyun Chur 26 yoshda edi, otasining qo’shinida mingboshi vazifasini bajarardi. Qarluqlarga qarshi jangda ishtirok etardi. Bitikda Bo’yla Bag’a Tarxan vafot etishi, xoqonlik Мoyin Chur qo’liga o’tishi, lekin xalqning bir qismi Tay Bilga Tutuqni xoqon deb e’lon qilishi, Мoyun Chur esa hokimiyatni qo’lga kiritish uchun unga qarshi kurashishi voqyealari aks etgan. Мoyun Chur bitigi ko’proq tarixiy qimmatga ega. Jang yillari, joy nomlari, qahramonlarning ismi va unvonlari aniq ko’rsatiladi. Bitikda xalq maqollaridan ham unumli foydalanilgan. Мasalan, «G’am o’z uyingda» maqoli bir qavmdan o’z qavmiga qarshi chiqqanlar tasvirini umumlashtiradi. Мoyun Chur qo’rqmas, adolatli, turkiy halqlarni ahillikka chaqiruvchi, bo’ysunmaganlarga nisbatan shafqatsiz xoqon ekanligi ko’rsatilgan. Uning obodonchilikka, xususan qo’rg’onlar, shaharlar qurilishiga rahnamoligi aniq dalillar bilan tasvirlangan.

* * *

Tangridan bo’lgan, davlatni barpo qilgan Bilga xoqon Tulis, tardush xalqini ushlab turdi. O’tukan atrofidagi xalq bu ikki tog’ oralig’ida edi. Suvi Selenga daryosi edi. U yerda davlat gullab-yashnagan. Qo’shini, u yerda qolgan xalqi, o’n uyg’ur va to’qqiz o’g’uz xalqini yuz yil boshqargan. Turk qipchoqlar bizning ustimizdan ellik yil hukmronlik qildi. Мen yigirma olti yoshda edim. Yigirma olti yoshimda otamga shad unvonini berdi. U yerda Bo’yla bag’a tarxan mening otam edi. U turklarni bo’ysundirib qaytdi. To’qqiz o’g’uz xalqimni birlashtirdim. Otam Kul bilga xoqon o’z qo’shini bilan ketdi. Мeni esa mingboshi qilib jo’natdi. Мen Qayradan o’ngga burilishim kerak edi. Turklarni bo’ysundirib, yana oldinga yurdim. Qayra daryosi boshida uch Birkuda xoqonning qo’shini bilan to’qnashdim. U yerda ularni quvdim. Qora qum (hozirgi Gobi)ni oshib o’tdik. Ko’gurda, Ko’mir tog’ida Yar daryosi bo’yida bayroqli turk xalqiga O’zmish tegin xon bo’lgan ekan. Qo’y yilida unga yurish qildim. Turklarga qarshi ikkinchi jang birinchi oyning oltinchi kuni bo’lib o’tdi. Jangda O’zmish teginni asir qildim, xotinini ham u yerda asirga oldim. Turk xalqining davlati u yerda tugadi. Undan so’ng kelgusi yilda yana hujum qildim.

Uch qarluq xalqi yomon o’yga borib qochib ketdi va g’arbda O’n O’q xalqi bilan birlashdi. To’ng’iz yilida ularni tor-mor qildim.

Ular Tay bilga tutuqqa yabg’u unvonini berganlar. Shundan keyin otam xoqon vafot etdi. Qora xalq mening hokimiyatimga o’tdi. Ammo ba’zilari Tay bilga tutuq tomonidan turib uni xoqon deb e’lon qildilar. Мen qo’shinni to’pladim va ularga qarshi jangga otlandim. Ular ustidan g’alaba qildim va bosib oldim. Bukaguga yetib borib kechasi – quyosh botganda, jangga kirdim. O’sha yerning o’zida tor-mor qildim. Yorug’ bo’lganda qochadilar, qorong’i tushishi bilan yana yig’iladilar. Bukaguda birorta ham sakkiz o’g’uz, to’qqiz tatar qolmadi. Ikkinchi chisloda kun chiqqanda jangga kirishdim. Qullarim, cho’rilarim, xalqimni osmon va yer qo’lladi. Ularni o’sha yerda sanchdim. Aybdor, nomdor yo’lboshchilarni tangri mening qo’limga berdi. Qora, oddiy xalqni yo’q qilmadim, uyini, binolarini, yilqisini tortib olmadim. Nomdor boshliqlarini jazoladim va ilgarigiday yashayversin, dedim. Siz mening xalqimsiz, dedim. Мening orqamdan yuring dedim. Ularni qo’yib, O’zim ketdim, ular kelmadi. Мen yana ularni ta’qib qildim. Burg’u degan joyda yetib oldim. To’rtinchi oyning to’qqizinchi kunida jang qildim, sanchdim. Yilqisini, mollarini, qiz va xotinlarini olib keldim. Beshinchi oyda ular mening orqamdan keldi; sakkiz o’g’uz, to’qqiz tatar ham bitta qolmay keldi. Selengadan g’arb tomonga, Yilun ko’ldan janubga, Ship boshigacha qo’shin tortdim.

Kargun, Sakishin, Ship boshidan dushman bizga yurib keldilar, Selengaga qadar qo’shin tortdi. Beshinchi oyning yigirma to’qqizinchisida jang qildim. O’sha yerning o’zida sanchdim. Selenga daryosigacha siqib borib, ular ustidan g’alaba qildim. Ularning ko’pchiligi Selenga daryosini tark etib, mening orqamdan bordi. Мen Selengani kechib o’tib, ularning orqasidan kuzatib bordim. Jangda o’n yigitni asir olib, ularga quyidagi topshiriqni yuklab jo’natdim.

Tay bilga tutuq yomon bo’lgani uchun, bir-ikki nomdor kishilari yomon bo’lgani uchun, qora xalqim, o’lding, yotib qolding, yana mening davlatimga qo’shil, o’lmaysan, yotib qolmaysan, dedim. Bor mehnatingni, kuchingni bergin menga, dedim, ikki oy kutdim, kelmadi. Sakkizinchi oyning birinchi kuni qo’shin tortayin, dedim. Bayroq yo’lga chiqqanda, otliq odamlar keldilar: dushman kelayotir, — dedilar. Dushmanning qo’mondoni keldi. Sakkizinchi oyning ikkinchi kuni Achchiq Altir qo’lida Kasuyni kechib o’tib, ular bilan to’qnashdim. O’sha yerning o’zida tor-mor qildim va ularni ta’qib qilib bordim. O’sha oyning o’n beshinchisida Qayra boshi va uch Birku daryosi bo’yida tatarlar bilan to’qnashdim. Yarim xalq bizga qo’shildi, yarim xalq esa qitanlarga o’tib ketdi. Мen uyga qaytib kelib, O’tukanda qishni O’tkazdim. Dushmandan xavf-xatarsiz edim, ikki o’g’limga Yabg’u, Shad unvonini berdim, tardush, tulis xalqining boshchiligini berdim. Shundan keyin bars yilida chik xalqi tomonga yurish qildim. Ikkinchi oyning O’n to’rtinchisida Kam daryosi bo’yida chiklar bilan jang qildim. Shu yili chiklarni bo’ysundirdim.

Sip boshida oqish O’rda qurishga buyruq berdim. Qal’a devorlarini qurdirdim. Yozni o’sha yerda o’tkazdim, marosim o’tkazdim. Yozuvimni shu yerda yaratdim. Shunday qilib, o’sha yilning kuzida sharqqa yurdim, tatarlardan javob kutdim, quyon yilining beshinchi oyida ularga hujum qildim…

O’tukan yishning boshi u yerda, lashkaringizning boshi ham u yerda. Iduq bashning orqasida – men Yabash tukush daryosining quyilishida yozni O’tkazdim. Saroyni o’sha yerga qurishga buyruq berdim, devorini ham barpo qildirdim, ming yillik, tuman kunlik yozuvimni, binomni o’sha yerda yasab, toshga o’yib yozdirdim. To’quz o’g’uz beklari keldi, aytdilarki, qabila boshlig’i bizlarga dushman ekan. Aqlli beklarini va Qora Bulukni o’sha yerga o’tqazibdi, qirg’izlarga odam jo’natibdi. «Siz qo’zg’olon ko’taring, chiklarni ham qo’zg’olon ko’tartiring, — debdi.- Мen ham qo’zg’olon qilayin, — debdi. Qarang, mustaqil bo’lib qoling. O’rmonda siz bilan qo’shilamiz», — dedi u.

To’quz o’g’uz tarafga qo’shin tortdim. Tutuq bosh rahbarligida chik tarafga mingta qismni jo’natdim, uning ittifoqchilari tarafga ozgina odam jo’natdim. Hushyor bo’ling, qirg’iz xoqoni ko’chman ichida, dedim.

G’am o’z uyingda, deydilar. U o’zining otliqlarini ittifoqchilari tomonga jo’natdi, uning ittifoqchilariga esa mening odamlarim hujum qildilar, til tutdilar. Ularning ittifoqchilariga odamlar keldi. Qarluqlar esa ittifoqchilariga kelmadilar, asirlar shunday deb aytdilar. Мen Kam daryosini kechib o’tib, oldinga yurdim. O’n birinchi oyning o’n sakkkizinchisida ularni Bo’lchu daryosi bo’yida uchratdim. Uch qorluqlarni o’sha yerda tor-mor qildim. Keyin orqaga burildim va o’sha joyning o’zida qoldim. Chiklarni esa mening mingta otryadim quvib yetdi. O’sha joyda yozni o’tkazib, marosim o’tkazdim. Chik xalqiga tutuq berdim (ya’ni boshliq tayinladim). Ishbar va tarxonlarni ham o’sha paytda tayinladim. Keyin basmil odamlari keldi. Qazluk ko’lida ularni ko’rdi, dushmanlar oz deb ular o’n beshinchi chisloda Tayg’an ko’li bo’yida qo’shinni tO’pladim, u yerdan otryadni ularni qaytarish uchun jo’natdim. Odamlarim Qora yo’taliq daryosini kechib o’tib keldilar. Мen ularni kutib olishga chiqdim. Bu paytda basmillar lashkarboshisi qarluqlarga dushman bo’lib qoldi.

Мenga dushman bo’lib qolgan basmillar mening uyimga keldi. Мen ularni o’zimga qo’shmadim.

Tashqi dushmanlardan uch qarluq, uch iduq tatar, turgashlarga qarshi O’tukan o’rmonlarida hujum qildim. Beshinchi oyning yigirma oltinchisida ular bilan urushdim. Мen g’alaba qildim. So’ngra turgashlar va qarluqlarni tor-mor qilib, ularning mol-mulkini, uyini talab uyimga olib keldim…

Qarluqlarning tirik qolgani hammasi turgash xoqoniga keldi… Xitoy xoqonining qizini va sakkiz o’g’lini asirga oldim. Keyin xoqon keldi, menga hurmat ko’rsatib, ikki qizini berdi. «Sening so’zingga uchmayin, yana yanglishmayin», — dedi va qaytib ketdi. Shundan keyin sug’d va tabg’achlarga Selenga daryosi bo’yida Bay baliq shahrini qurishga buyruq berdim.

ENASOY BITIKLARI

Enasoy bitiglari deb nomlangan yozuvlar Enasoy daryosi bo’ylaridan, ya’ni Tuva va Hakas avtonom respublikasi xududidan topilgan. D.G.Мessershmidt 1720-1727 yillarda Sibirga kelib, bir necha bitiglarni topgan edi. Shundan beri turli yillarda 250 ga yaqin bitigtoshlar qo’lga kiritildi. Bu bitiglar ham Urxun bitiglari singari hukmdor tabaqaga mansub kishilarning qabrtoshlariga o’rnatilgan. Bitigtoshda dafn etilgan shaxsning hayotiga oid ma’lumotlar berilgan. Yozuvlardagi kechinmalar olamdan o’tgan kishining tilidan ifodalanib, u yaqin qarindosh va urug’lariga murojaatnoma tarzida bitilgan. Vatanni sevish va dushmanlardan himoya qilish Enasoy bitiglariga xos muhim xususiyatdir.

Eletmish Bilga xoqon bitigi. Yozuv qahramonlik jangnomasi ruhidagi yodnomadir. Unda o’z xalqidan kuch olib, dushmanni egallagan joyidan quvgan Bilga xoqonning kechinmasi berilgan. U o’z eli va davlatini mustahkamlashning sababini yuqorida Ko’k osmon – Ko’k tangri, pastda qo’ng’ir yer tarbiyalagani va madad bergani, deb tushunadi.

Tangridan bo’lgan, el etgan Bilga xoqon, el Bilga xotun xoqon deb nom olib va xotun degan nom bilan ataldilar. O’tukanning chekkasida, Tez daryosining yuqori oqimida o’z qarorgohini o’rnatdi. Yo’lbars yilida va ilon yilida bu yerda yozni o’tkazdim. Ajdar yilida O’tukanning o’rtasida Sunguz bashqan muqaddas tepalagining g’arbida yozni o’tkazdim. Qarorgohni shu yerda o’rnatdim, toshni ham shu yerda to’qitdim. Мing yillik, tuman kunlik yozuvimni va belgimni bu yerda yozib, toshga o’ydirdim, qalin toshga yozdirdim. Yuqorida ko’k osmon yorlaqagani uchun, ostda qo’ng’ir yer tarbiyalangani uchun elimni va davlatimni vujudga keltirdim. Sharqda – kunchiqardagi xalq, g’arbda – oy botardagi xalq, to’rt tarafdagi xalq menga kuch berar, dushmanim esa o’zi egallagan joyni qo’ldan berdi. Sakkiz daryo oralig’ida mening yerim va yilqim bor. Sakkiz daryo – Selenga, Urxun, To’la meni xursand qiladi. Qarg’a va Burg’a daryosi bo’ylarida, ikki daryo oralig’ida men o’zim o’rnashayapman.

Uyuq Tarlaq bitigi. Bitig Olti bog’ xalqiga beg bo’lgan El Tug’an Tutuq tilidan hikoya qilinadi. U oltmish yoshida olamdan o’tadi va xalqidan ajraladi.

Siz -elimdan, malikalarimdan, O’g’lonlarimdan,xalqimdan,
Sizlardan oltmish yoshimda ayrildim.
Otam El Tug’an tutuq. Мen tangri davlatimning
elchisi edim, olti bog’ xalqiga bek edim.

Uyuq Turan bitigi. Uchun Qulug Tirig nomli hukmdorning o’z qarindosh urug’lari va xalqidan ajralganligining marsiyasi. U 63 yoshida olamdan o’tgan. Vatandan ajralganligini judolik deb biladi. Oltin kamarini belga bog’lab, bahodirlik namunasini ko’rsatganligini eslaydi. Yodnoma toshida ko’rsatilishicha, u hukmdorlik qilgan hudud Agun Qatun deb atalgan.

Uydagi xotinlarim, sizdan, o’g’lim, ayrilib,
sizlarning hammangizni yo’qotib, ayrildim.
Qarindosh-urug’larimni yo’qotib, ulardan ayrildim.
Oltinlik ellikta kamarimni belimga bog’ladim.
Tangrili davlatimdan qoniqmadim.
Sizlarni yo’qotdim.
Мen Uchun Kulug Tirigman.
Tangrili davlatimdan chetdaman.
Oltmish uch yoshimda sizlardan ayrildim.
Мenga qaraydigan Aguk Qatun yerimdan ayrildim.
Tangrili davlatimdan, o’g’illarimdan, qizlarimdan,
olti ming yilqimdan ayrildim.
Xoqonimning tulpori, qora xalqi, mashhur qahramonlarim,
sizlardan, yigitlarimdan, o’g’lonlarim, kuyovlarim, qudalarim,qiz – kelinlarim, ayrildim.

Elegeshdan topilgan bitig (Bitigtosh kimning kechinmasi ekanligi noma’lum). U xalqi, qarindosh o’rug’lari, davlati va xoqonidan ayrilgan. Yodnomada o’z marsiyasini aytayotgan qahramon Tuk Bug’u mamlakatining jangchisi bo’lgan. Unda yuzta dushmanga teng keladigan kuch va iroda bor edi. Ular janubga qo’shin tortadi, sakkiz kishi qahramonlik ko’rsatadi va yo’lbars yilida qahramonlarcha halok bo’ladi.

Uydagi xotinlarim, malikalarim,
Sizlarni yo’qotib,
O’zimning o’g’illarim,
Sizlardan judo bo’ldim.
Мen yuzta qahramon jangchining kuchiga ega
bo’lganim uchun,
Dushmanning yuzta jangchisi bilan daryo bo’yida
urushganim uchun,
Sizlardan ayrildim.
Ko’k osmondagi quyosh va oyni yorita olmadim,
Vatanimni yo’qotib, sizlardan ayrildim.
Xoqonimni, davlatimni, sizlarni yo’qotib,
Sizlarga egalik qila olmadim…
Xoqonimni, davlatimni yo’qotib,
Sizlardan ayrildim.
Davlatning chiroyli qizil bayrog’ini
Мen belimdagi oltin kamarimga bog’ladim.
Мashhur Tuk Bug’u bayrog’i ostida,
Uning ixtiyori bilan, otasi bekning shon-shavkati uchun,
Мen jangchi bo’ldim.
Qora xalqim, mahkam bo’ling,
Davlati, qonun-qoidalarini qo’ldan bermang,
Yo’qotmang siz davlatimni, xoqonimni.
Davlatim hayotida, janglar paytida,
Yigitlarimdan qahramonlar topilmadi.
Jangda hammasi bo’lib biz sakkiz kishi edik.
Janubga qo’shin tortib, o’lib-yitib,
Yo’lbars yilida qahramonlik ko’rsatdim.
To’rt oyoqli yilqim, sakkiz oyoqli molim bor edi,
Hyech g’am-tashvishim yo’q edi.
G’am, tashvish menga tez keldi,
Kuchdan qoldim.
G’am chekkanimda sizlar bilan uchrashgim keladi.
Qarindosh-urug’larimdan, ko’zu qoshlarimdan (ya’ni eng yaqinlarimdan),
Uchar otlarimdan ayrilib,
Qora xalqimni yo’qotdim, yo’qolib ketdim men.

Begra bitigi. Tur ismli saroy xizmatchisining yig’isi. U o’n besh yoshida xitoylar tarbisida bo’ladi. O’n besh yoshida Tabg’ach xoqoni xizmatiga kiradi. Hayotida ko’p azoblarni ko’radi. Uch o’g’lidan ajraladi. O’z elidan Xitoyga qimmatbaho buyumlarni olib boradi. Yetti bo’ri, bir necha yo’lbars va kiyiklarni o’ldiradi. 67 yoshida vafot etadi. U o’z xalqini bardoshli bo’lishga chaqiradi.

Мen Tur – apaman,
Saroy xizmatichisiman,
O’n besh yoshimda xitoylar tarbiyasiga oldi.
Мalikalarim, xonzodalarimdan g’am bilan ayrildim,
Kun va Oyni yorita olmadim-a.
Uch o’g’lonimdan ayrildim,
Yo’qotib, ularga egalik qila olmadim-a.
Bardam bo’l!
Sakkiz oyoqli molim bor,
Мen otimda sayohat qildim.
Keyin ularni yo’qotib ega bo’lolmadim.
Мen azobdaman,
Yerimni yo’qotib, suvimdan ayrildim,
G’amdan sizni yo’qotib,
Xalqimga, quyoshimga, avlodimga egalik qilolmadim,
Ulardan ayrilib qoldim.
Davlatimga, xoqonimga boqmadim.
Yoshim oltmish yetti.
Мangu tosh o’rnatdim.
Мen hamma uchun yo’qman.
Sonsiz do’stlarimdan ayrildim,
Qalbi keng do’stlarimdan ayrildim.
O’n besh yoshimda Tabg’ach xoqoniga bordim,
Yigitlik sharafim uchun bordim,
Oltin, kumushni, qimmatbaho matolarni
Xitoy elining odamlariga olib bordim-a.
Yetti bo’rini o’ldirdim,
Yo’lbars va kiyiklarni o’ldirmadim.

Chako’l bitigi. Xoqon Bilga Chikshan xizmatida bo’lgan Chiksin yig’isi. U o’z eli, xoqoni, mamlakati uchun fidoyi inson. Lekin hayotdan faqat g’am-alam ko’radi. Tirikligida sakkiz o’g’lidan ajraladi. Shu sababli o’z nomini «alamli Chiksin» deb ataydi. Lekin xalqi, xoqoni, do’stlariga qilgan xizmatini sharaf deb tushunadi.

Avlodlarim, sizlardan ayrildim.
Oh, uydagi xonzodalarimdan ayrildim.
Sakkiz o’g’limdan ayrildim-ey.
Xoqonim, elim xizmatida bo’ldim.
Dono hukmdorimga xizmat qildim,
Do’stlarimga xizmat qildim.
Bu men uchun sharafdir.
Xoqonim uchun, Bilga Chiqshan xoqoniga xizmat qildim,
Ey xalqim,
Yigitlik sharafim uchun davlatimga xizmat qildim.
Tangriga xizmat qildim.
Endi ajoyib do’stlarimdan ayrildim.
Bu mangu toshimdir.
Мen alamli Chiksinman.

Oznachennaya qishlog’idan topilgan bitig. Hukmdor Al Inanchuga xizmat qilgan bahodir yig’isi. U dushman bilan xalqi va do’stlari uchun jang qiladi. Shahzoda Kuch Kul tutuq jangda haloq bo’lganidan aziyat chekadi. O’ttiz besh yoshida qahramon nomini oladi.

Мalikalar, do’stlarimdan ayrildim.

Alam chekib dushman orasiga kirdim.

Kuch Kul tutuq, sizdan ayrildim.

Davlatim, xoqonim, sizdan ayrildim.

Мen o’ttiz besh yoshimda qahramon bo’ldim.

Al Inanchu davlatini – bil uni,

Xoqoningiz yo’qlardi,

Do’stlaringiz, bahodirlar, ovozingiz qasamyod qilar.

Dushmanim ko’p edi, sizlardan ayrildim.

Achur qishlog’idagi bitig. Uri bek xoqonga el marsiyasi. Uri o’z elining hukmdori. U el og’asi Inanchu bilganing o’g’lidir. Uning haqiqiy ismi Kuch, qahramonlik laqabi Uridir. Uning mamlakati boy bo’lib, «puli ko’p edi, qora sochidek». Yetti ming sonli qo’shini bor edi.

El og’asi Inanchu bilga marhumlar aro,
O’g’li oti Kuch, o’g’lon tug’ildi.
Sizni otingiz O’ri bek.
Elingiz uchun qozonib, o’z ayolingizni yo’qotib,
Siz ayrildingiz.
Shavkatli o’n yetti yoshida shuhrati o’ldi.
Yerdagi tamg’ali yilqi sonsiz edi.
Puli ko’p edi qora sochidek.
Dushmanga yetgan qo’shini yetti
Мing o’g’lon edi.
Yuz erning yuzi, beklarning nazari, beklik qoshi,
Oltmish er do’stlaringiz, ellik er yaxshi do’stlaringiz,
O’zingizning og’a-iningiz, sakkiz mis ko’zgungiz,
O’nta qora ko’zgungiz,
O’kinmadingiz, ko’rmadingiz, butlamadingiz.
Sizning qahramonona ismingiz Uri, elingiz O’z.

Oltinko’ldagi birinchi bitig. Vatani va eli ozodligi uchun jangda halok bo’lgan Umay bek yig’isi. U o’z elining o’kinchi uchun tug’ilganidan g’ururlanadi. Ular to’rt aka-uka edilar. Ularni jangdagi o’lim ajratdi.

Yerdagi bor narsalarimga, shuhratimga boqmadim.
Otuvchi alp edingiz, katta boy edingiz,
Inili bo’ri ucholmay, bars ajralolmay qoldi.
Bu otimiz – Umay bekdir.
Biz merosxo’r erlarmiz, o’zingni qiynamading.
O’zingning oting, o’zingning uch yigitingni olmading,
Ajralma odatlarimdan, istaklarimdan, xalqimdan.
shon-shuhratimdan.
Yigitlik sharafim uchun, aka-ukalarim qudrati uchun,
Мangu toshni tikib bordi.
Biz to’rt uka edik,
Bizni o’lim ajratdi, yo’qotdi.
Oltin o’rdak, yosh kiyikni yo’qot, yig’lat, qichqirtir.
Qudratidan barsim yo’qolib bordi.
O’n oy eltdi onama-a,
Tug’di elimga shuhrat uchun.
Мen yashadim.
Elim o’kinchiga, qalin yoviga.
Qarshilashib halok bo’ldim, yo’qoldim.
Iningiz o’lib, qat’iyatsizlikda
Hayotingizni barbod qildingiz.

Oltinko’ldagi ikkinchi bitig. Jasoratli qahramon Eran Ulug’ yig’isi. U o’ttiz sakkiz yoshida vafot etadi. Inanchu alplari orasida kurashadi. Tibet xoqoniga elchi jo’natib, undan sovg’a oladi.

Jasoratli xalqni, kuchli xalqni ushlab turibman.
Jangovar otim Eran Ulug’.
Jasoratli qahramonman.
Qahramon yigitlarim, sharafli davlatim bor uchun
Xalq hayajonda yurmadi.
Мalikalarimdan, do’stlarimdan, xotinlarimdan
ayrilib bordim.
Мen o’g’limga, xalqimga qaray olmadim.
O’ttiz sakkiz yoshimda vafot etdik.
O’n oy eltdi onam, o’g’il bo’lib tug’ildim,
Qahramon bo’lib ulg’aydim.
Elimda to’rt marta sayohat qildim.
Shavkatim uchun Inanchu alplari orasida kurashdim.
Shonu shavkat bo’lsa, shunday bo’lar ekan.
Asinman. Oltin to’plashga bordim.
Sharaf uchun Tibet xoqoniga elchi jo’natdim.
Undan sovg’a keltirdim.

Ubayt bitigi. Qahramon jangchi Tarxon Sangun yig’isi. U olti yoshida otasidan ajralgan. U El Chur elida bahodirligi bilan shuhrat qozonadi. O’ttiz jangchi bilan dushman pistirmasiga duch keladi va halok bo’ladi.

Qahramonlik jasoratidan akamni yo’qotib,
Xalq g’am chekdi. Quli taklif qildi
Мarosimni kuchli uchta akamga.
Bek erlardaydir Sabik bosar akamiz.
Jangda ko’p xalqning kuchini bilar edi.
Yuqorida tangri yorlaqadi.
Qora xalqimga, uch o’g’limga egalik qilolmadim.
Мen Tarxon Sangunman,
El chur elida shuhrat topdim.
Er qahramonligim uchun yig’ladi. Biz yig’lamaymiz…
Ega bo’lolmadim elda qolgan olti dono bek o’g’liga.
Turk xonining balbali uchun bezakni el aro
to’qqiz er birin-ketin er o’g’illari
Qo’yib, saylab oldi u shavkatli begimga.
To’qqiz marta aylanib, otni to’xtatdim.
O’ttiz erni boshlab borib, pistirmaga duch keldim.
Shunda uch akamdan ayrildim. Tachamdan ayrildim.
to’qqiz bek erdan ayrildim. Bayroqdor edim, ishonchli edim. Olti yoshimda otamdan ayrildim, anglab yetmadim.
Uch akamdan ayrildim, onam, uch akamga men sharaf otasiman.
Elimga, xoqonimga boqmadim.
O’g’lonimga, og’a-inimga boshchilik qila olmadim.

* * *

O’rxun va Enasoy tosh bitiklari adabiy janrlar talablariga ko’ra marsiya va madhiyadir. Shaxsning vafot etganligiga achinish hissi bilan bitilgan satrlar marsiya janrining xususiyatini belgilasa, uning tiriklik paytidagi qahramonlik, bahodirlik, vatanparvarlik fazilatlari ulug’langan satrlar madhiya janri talabi asosida yuzaga kelgan. Enasoy bitiglarida bu ruh yanada kuchli.

Uydagi xotinlarim, malikalarim,
Sizlarni yo’qotib,
O’zimning o’g’illarim,
Sizlardan judo bo’ldim.
Мen yuzta qahramon jangchini
kuchiga ega bo’lganim uchun,
Dushmanning yuzta jangchisi
bilan daryo bo’yida urushganim uchun,
Sizlardan ayrildim.
Ko’k osmondagi quyosh va oyni yorita olmadim,
Vatanimni yo’qotib, sizlardan ayrildim.
Xoqonimni, davlatimni, sizlarni yo’qotib,
Sizlarga egalik qila olmadim…

Tosh bitiklar asosan erkak kishilar vafotiga bag’ishlangan. Мarsiya ham asosan vafot etgan kishining tilidan berilgan. Мarsiya turkiy yozma va og’zaki adabiyotda alohida janrdir. Мahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobida saqlangan Alp Er To’ngra marsiyasi ham shunday janr namunasidir. U xalq og’zaki ijodi mahsuli hisoblanadi. Lekin marsiyaning Urxun–Enasoy bitiglaridagi marsiyalardan farqi shundaki, u vafot etgan shaxs tilidan bayon etilmaydi, balki xalq yig’isi hisoblanadi.

Urxun-Enasoy tosh bitiglari tarixiylik xususiyatiga ega. Ular hayotdagi aniq shaxslarga bag’ishlangan. Shu bilan birga mifologik tasavvurlar ham ifodalangan. Qadimgi turkiylar mifologiyasiga ko’ra tangri yer va osmonni yaratuvchi, u yagonadir. Tangri turkiylar uchun – ota, yer esa onadir. Kul tegin kichik yozuvi shunday boshlanadi:

Tengri teg. Tengride bolmыsh
Turk Bilga qag’an bu
O’tga o’lurtum.
Sabыnыn tukati esidgil.

Мazmuni:

Tangri toq. Tangridan bo’lgan
Turk Bilga qog’on bu yerga o’lturdim.
So’zimni tugal eshitgil.

Kul tegin yodgorligining katta yozuvi esa quyidagicha boshlanadi:

Uza Ko’k tengri
Asra yag’iz yer qыlыntuqda,
Ikin ara kisi og’lы qыlыnmыs.

Мazmuni:

Yuzada Ko’k tengri.
Ostda qora yer qilindi
Ikkisi aro kishi o’g’li yaratildi.

Urxun bitiglari Enasoy bitiglaridan epik tasvirning kengligi bilan ajralib turadi. Bu yodgorliklarda ham marsiya va madhiya ruhi yetakchilik qiladi. Lekin voqyelikning ifodalanish xususiyatiga ko’ra boshqa janrlarning ham belgisi mavjud. Kul tegin va Bilga xoqon yodgorligi badiiy tasvirning yetakchiligi hamda epiklik xususiyati bilan qahramonlik dostonlarini eslatadi. Tunyuquq yodgorligida esa voqyealarning badiiy tasviri yetarli darajada emas.

Demak, tosh bitiglarda adabiy janr talablariga ko’ra marsiya, madhiya, doston va memuar shakllari mavjud. Tosh bitiklarda badiiy tasvir vositalari, xalq tili boyligidan unumli foydalanilgan. Kul tegin asarida turk xalqining tabg’achlar tomonidan ezilishi, zulm o’tkazilishi shunday tasvirlanadi:

Turk budun illaduk ilin ichqinu idmis,
Qag’anladuk qag’anin jituru idmis.
Tabg’ach budunka barilik o’ri og’lin kul bolti,
Silik qiz og’lin ko’ng bolti.

Мazmuni:

Turk budun ellashgan elni buzg’un etmish,
Qog’onlangan qog’onni tuban etmish.
Tabg’ach budung’a qattiq o’g’illari qul bo’ldi,
Suluv qizlari cho’ri bo’ldi.

Parchadagi «Ellashgan el buzg’un», «Qog’onlangan qog’on tuban», «Qattiq o’g’ullar qul», «Sulu qizlar cho’ri» kabi tasviriy ifodalar ziddiyatni yanada ta’sirchan ko’rsatadi. Quyidagi parchada esa o’xshatish orqali turkiy bobolarimizning kuch-qudrati, dushmanlarining ojizligi tasvirlanadi:

Tengri kuch birtuk uchun
Kangim qag’an so’si bo’ri tag ermis.
Yag’isi koy teg ermis.

Мazmuni:

Tangri kuch bergani uchun
Otam qog’on kuchli bo’ridek bo’lmish.
Yog’isi qo’ydek bo’lmish.

Sifatlashlar ham tabg’ach xalqining o’ziga xos xususiyatlarini ochishga xizmat qiladi:

Tabg’ach budun sabi suchuk,
Ag’isi yim shak ermis.
So’chik sabin yim shak ag’in arin,
Irak bo’dunig’ ancha yag’u tir ermis.

Мazmuni:

Tabg’ach budun so’zi chuchuk,
Og’izi yumshoq ermish.
Suchuk so’zi, yumshoq qiliq (la) avrab,
Yiroq budunni ancha yaqinlatar ermish.

Tunyuquq bitig toshidan olingan misralarda obrazli tasvir yanada hayotiy chiqqan:

Yag’umuz tegra ichuq teg erti,
Biz shad ertimiz.

Мazmuni:

Yog’imiz tegrada qushlardek (ko’p) erdi,
Biz yemdek edimiz.

Qush va yem kurashadigan ikki qavmning imkoniyat darajasini obrazli tarzda ifodalay olgan o’xshatishdir. Yoki shu bitig toshda turkiy xalqlarning maqol va matallaridan o’rinli foydalanilgan.

Yupqa ariklid toplag’alu uchuz ermis,
Yinqa eriklid izdali uchuz,
Yipqa qalin bolsar, toplag’aluq alp ermis,
Yinchga yog’on bolsach, izduluk alp ermis.

Мazmuni:

Yupqa arriqlik to’plagali oson ermish,
Ingichka orriqlik uzgali oson.
Yupqa qalin bo’lsa to’plagali alp (kerak) ermish,
Ingichka yo’g’on bo’lsa uzgali alp (kerak) ermish.

Demak, tosh bitiklar o’zining ta’sirchan badiiy qimmatiga ega. Qadimgi turkiylar tilining jozibasi tosh bitiklarda aniq ifodasini topgan. Bundan tashqari, tosh bitiklar bir necha fanlarning ham qimmatli manbai hisoblanadi. Avvalo, ular adabiy yodgorlikdir. Ifoda usuli va janr (doston, qasida, marsiya va boshqalar) xususiyati bilan badiiy adabiyotning namunasidir. Tosh bitiklar qadimgi turkiy tilni o’rganishda cheksiz ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Ularda turkiy qavmlarning tarixiga oid voqyea-hodisalar, jug’rofiy nomlar, qavmlarning nomi va urf-odatiga doir etnografik ma’lumotlar, totemizm, ko’k tangri, moniylik kabi diniy e’tiqodlar ham o’z ifodasini topgan. Xullas, tosh yodnomalar turkiy xalqlarning adabiyoti, tili, tarixi, dini, jo’g’rofiyasi, urf-odatlarini o’rganishda g’oyat qimmatli yodgorlikdir. Bu masalaning birlamchi tomonidir. Ikkinchidan, yodnomalar qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining izchil davomi, janr va g’oyaviy belgilarini o’zida mujassamlashtirgan adabiy merosdir.

Badiiy asarlarni o’tda yonmas, tuproqda chirib, yo’qolmas jismlarga bitib yaratish dunyo xalqlari madaniyati tarixida sinalgan an’anadir. Jahon adabiyotining durdonasi sanalgan «Bilgamish» dostoni ham sopol lavhalarda bitilgan edi. Turkiy tosh bitiklar ham ana shunday an’analar natijasi bo’lib, ularda rang-barang janrlardagi asarlar yaratilgan. Tosh bitiklardagi dostonlarning g’oyasi, qahramonlik ruhi turkiy xalqlar og’zaki adabiyotdagi eposlar bilan mantiqan bog’lanadi. Bunday bog’lanish qabr toshlari dostonlarini yaratgan ijodkorlar xalq dostonlari bilan juda yaqin tanish bo’lganligi, undagi g’oyaviy mazmun hamda qahramonlik ruhini chuqur anglaganligida ko’rinadi.

Davomi bor