“Лолазор” романи машҳур “Осмон мезонлардан йилтирар эди”, деган жумла билан бошланади. Шундан сўнг, қуйидаги жумлалар келади: “Йигирма йил аввал эди, куз эди, еру осмон тиниқ эди”. Ёзувчи дастлабки саҳифаданоқ вақтни аниқ белгилаб беради. Макон эса кейинчалик аниқлаштирилади: “Кейин дўстларига гапириб юрдики, э биродарлар, Булдуруққа бориб ғаройиб манзара кўрдим, шу десангиз, тиниқ куз осмони мезонлардан йилтираб ётарди”.

Адҳам Арслонов
ГАЛАТЕПА ВА БУЛДУРУҚ
(Бадиий макон ҳақида икки оғиз сўз)

   Мурод Муҳаммад Дўст таланти бор бўйи билан кўринган “Лолазор” романи — ҳали-ҳануз баҳслар учун мавзу, қайта-қайта тадқиқ этилаётган асар. “… нима учун “Лолазор” бизни ҳамон ўзига жалб қилаяпти, бу роман тўғрисидаги мулоҳазаларнинг ҳануз давом этаётгани, адабий баҳсларда барча авлод ва турли дидга мансуб мутахассис, ҳатто ҳаваскорларнинг иштирок этаётганига сабаб нима? Турғунлигу “қайта қуриш” замонлари ўз қаҳрамонлари билан аллақачон тарих қатламларида қолиб кетди-ку, бироқ нега бугун ҳам Яхшибоевнинг “прототип”ини топиб тугатолмаяпмиз? Ўз даврида яратилган кўплаб асарлар давр ва жамият олдидаги вазифасини ўтаб бўлгандан сўнг, аста-секин унутилиш сари юз бурдию, нега “Лолазор” атрофидаги баҳсларга ҳали ҳам якун ясалгани йўқ?” (Раҳмон Қўчқор) Ахир, уни ўз даври адабиётшуносларнинг кўпчилиги муаммолар кўтариб чиқилган ижтимоий роман сифатида баҳолаган эдилар-ку! Нега ундан олинган иқтибослар ҳали-ҳануз давраларда тез-тез такрорланади? Яхшибоевнинг тўқиган латифалари, пичингу киноялари нега тез-тез қулоғимизга чалиниб туради? Адиб маҳорати нимада? Тилими? Услубими ва ё туруми?

“Лолазор” романи машҳур “Осмон мезонлардан йилтирар эди”, деган жумла билан бошланади. Шундан сўнг, қуйидаги жумлалар келади: “Йигирма йил аввал эди, куз эди, еру осмон тиниқ эди”. Ёзувчи дастлабки саҳифаданоқ вақтни аниқ белгилаб беради. Макон эса кейинчалик аниқлаштирилади: “Кейин дўстларига гапириб юрдики, э биродарлар, Булдуруққа бориб ғаройиб манзара кўрдим, шу десангиз, тиниқ куз осмони мезонлардан йилтираб ётарди”.

Романнинг дастлабки саҳифасидаёқ макон (Булдуруқ) ва замон (йигирма йил аввал, кеч куз) аниқ, ҳатто Назар Яхшибоев номли мураккаб характерли қаҳрамон ҳам бўй кўрсатади.

Романнинг шаклланишида катта ўрин тутган макон — Булдуруқ номи ҳақида ҳалигача баҳслар тугамайди. Булдуруқ ва Галатепа номлари адиб ҳаёлотининг маҳсули бўлиб, ҳеч бир харитада бундай номлар учрамайди. Лекин у билан боғлиқ тасвирлар берилганда, Самарқанд вилоятидаги Жом қишлоғига ўхшаб кетишига гувоҳ бўламиз. Фикримизга далил сифатида шуни айтишимиз мумкинки, Жом қишлоғи билан бориб танишганмиз, одамлари билан суҳбат қурганмиз. Бу сафарлар мобайнида яна шунга ишондикки, Мурод Муҳаммад Дўст тилга олган биною тепаликлар, Худога шукрки, ҳозир ҳам бор.

Яна шуни тўлиқ ишонч билан айта оламизки, Булдуруқ ва Галатепа, аслида, адиб туғилиб ўсган Жом қишлоғининг умумлашган, бадиий образи.

Бу фикримизга далилни адиб асарларидан кўплаб келтириш мумкин: “Булдуруқ қишлоғи Ўртақўрғоннинг ғарбида эди. Шаҳар вокзалидан аравага тушилса, бирор ўн соатда етса бўларди. Қишлоқнинг кунботари очиқ эди. Қолган икки тарафида эса пасту баланд тепалар қад кўтарган. Баландроқ тепалар яссироқ тоғларга туташиб кетади” . Тилга олинган манзара Нуробод туманининг Жом қишлоғига тегишли. Атрофи тепалар билан ўралган. “Галатепа” номи шундан келиб чиққан бўлса, ажаб эмас. Қишлоқнинг бир этаги Ургут тоғларига туташиб кетган. Бундан ташқари, Булдуруқ номининг вужудга келишига “Лолазор”нинг ўзида қиссанавис Саидқул Мардон тилидан изоҳ берилган: “Қишлоқнинг номига келсак, яна ўша чўпчакка дуч келамиз. Гўё дарахт кўп экану қиш фаслида яланг тарафдан совуқ эсиб, булдуруқ босиб қоларкан. Булдуруқ аҳли эслашни ёқтирмайдиган яна бир изоҳ мавжудки, унда одамларнинг табиатига шаъмаю ишора бордай…” Булдуруқ номи билан аталувчи дарахт ҳам бор, шунингдек, дашт жойларда яшовчи кичик жуссали қушнинг ҳам номи ҳам булдуруқ.

Романда кўп бора тилга олинган, Назар Яхшибоев ва Ошно (Хорун Калонов) ўқиган университет Ўртақўрғон шаҳрида жойлашган эди. Бу шаҳар, бизнингча, Самарқанд шаҳрининг адиб томонидан қўйилган номи. Бу икки дўст кейинчалик маскан тутган шаҳар пойтахт Каттақўрғон эса Тошкент шаҳридир. Икки шаҳарнинг дастлабки чизгиси асарда қуйидагича тасвирланади: “…Ўртақўрғон шаҳрининг номи Каттақўрғондан кичик бўлгани билан эмас, балки юртнинг ўртасида, қадим карвон йўллари кесишган жойда барпо этилгани билан изоҳланади.

Ўртақўрғон — кўп гавжум шаҳар, Каттақўрғондан уч-тўрт баробар катта. Қолаверса, Каттақўрғон бир лаҳжали шаҳар, Ўртақўрғон эса, неча асрлар ўтибдики, турфа миллату элатларни бағрига олиб, турфа тилларни эшитиб, ўзи ҳам ўшаларга мослашиб, қиёфаси ўзгариб, кўҳна Бобил янглиғ кўп лаҳжали шаҳарга айланган. Бир тарафда гумбазлару осмонўпар миноралар, бир тарафда тепасига хоч қўндирган черковлар, яна бир тарафда, гарчи чеккароқда ва анча камтарин бўлса-да, яҳудийлар саждагоҳи” . Адиб тасвирлаган осмонўпар миноралар қадим аждодлар томонидан, хусусан, Темурийлар даврида бунёд этилган тарихий бинолар (“гумбазлару осмонўпар миноралар”) бўлса, яҳудий ва христианларнинг черковлари Самарқандда ҳали ҳам мавжуд.

Бундан ташқари, лаҳжа борасида ҳам ёзувчи адашмаган. Самарқандда, ҳеч бўлмаса, Бибихоним жоме масжиди ёнидаги нон бозорида бўлган одам лаҳжаларнинг турфа хилига дуч келади. Жумладан, Самарқандда тожик тилини билмаган одамни кам учратасиз. Шунингдек, Амир Темур даврида кўчириб келтирилган (балки ўзлари кўчиб келишгандир, ҳар ҳолда пойтахтга интилиш ҳозир ҳам бор) яҳудийларнинг авлодлари айни пайтда ҳам бу кўҳна шаҳарда умргузаронлик қилишади. Шаҳарни тасвирлашда давом этаркан адиб шундай ёзади: “Ўртақўрғоннинг марказида каттакон хиёбони бор. Хиёбоннинг бир томонида узунасига дорилфунун бинолари жойлашган” . Роман қаҳрамонлари ўқиган ўша пайтдаги Ўрта Осиё университети, кейинчалик Самарқанд давлат универс
итети деб номланган.

“Дорилфунун бинолари эски замондан қолган. Ўшал замонда Левича деган пахтачи бой ўтиб, шу биноларни қурдирган экан. Бинолар бирор йигирма йил ичида битибди. Левича кўп тадбиркор экан, ҳали иморатларнинг ҳавозалари тикланмай туриб, рўпарадаги ялангликка ариқ келтирибди, дарахт экибди, қарабсизки, йигирма йил ўтиб, бинолар тикланиб, ҳавозалари олиб ташланганида, олд тарафда каттакон хиёбон шамолда шовуллаб турган эмиш” . Мазкур тасвирлар шаҳарнинг соф реалистик тасвири бўлиб, бу ҳақда ёзувчи ўзининг суҳбатларидан бирида шундай деганди: “Биласизми, университетнинг ёнида Абрам булвар деган жой бор. Кўпчилик ўқиган бу университетда охири, мана Аҳмад Аъзам дўстимиз билан биз ўқиганмиз. Университет, унинг атрофидаги инқилобдан олдин қурилган ғиштин бинолар… Биласизми, ўша ернинг ўзида бир кайфият бор”.

Асарда Левича булбор дея юритилган мазкур хиёбоннинг асл номи Абрам булварлигини ёзувчининг ўзи эътироф этмоқда. “Хиёбонни оврўпоча қилиб, “булвар” дея аташибди. Лекин халқнинг тили келишмагани боис, “Левича бўлбор” бўлиб кетибди”. Умуман, бундай ўхшашликларни кўплаб ёзувчиларнинг ижодида кузатиш мумкин. Масалан, Назар Эшонқулнинг “Шамолни тутиб бўлмайди” номли ажабтовур ҳикоясида воқеалар Терсота қишлоғида кечади. Терсота — ёзувчи туғилиб ўсган, Қашқадарё вилояти Қамаши туманида жойлашган шу номли қишлоқнинг бадиий иникўси. Аслида, “Лоларзор” “қиссанависи” Саидқул Мардон юз карра ҳақ: “Ахир, қачон биз ўзимиздан ўзгани ёзганмиз?”

Асарда тилга олинган воқеалар, асосан, мана шу уч жойда кечади: Булдуруқ —> Ўртақўрғон —> Каттақўрғон. “Лолазор” қаҳрамонлари бот-бот бу қишлоқ ва шаҳарларда кўриниш беришади. Яхшибоевнинг ҳаракатланиш чизиғига эътибор берсак, тахминан, шундай йўналиш пайдо бўлади: Булдуруқ —>дан йўлга чиқиб (Ҳотам Шўро ташлаган қуръа уларга чиққан), шаҳарга келди. Ўртақўрғон —>да ўқиб, оз-моз ишлаб, кейин урушга кетди. Урушдан кейин яна —> Булдуруқ —>қа қайтиш, чўпонлик қилишию яна Ўртақўрғон —> сари келиш, Ошнонинг ёрдамида ишлаши, уйланиш, кейин Каттақўрғон —> сари йўл тортиш. Бу ерда ҳам у Ошнонинг соясида. Кейин орадан гап қочиши ва Ўртақўрғон —>да ўзи айтгандай “қувғин”да яшаши. Кейин яна Каттақўрғон —> сари қайтиш. Ва ниҳоят, Яхшибоевнинг маййитини Булдуруққа олиб келишади. Саидқул Мардоннинг марҳум укаси қабрини излаб, кейин Тўпорининг юртига, сўнгра ўз қишлоғида боғ барпо этиш учун уюштирилган сафарларни бу йўналишга киритмадик. Саидқул Мардоннинг ота юрти романдаги ноаниқ макон. У икки туп дарахтнигина эслаб қололган. Яхшибоевнинг ҳаракат йўналишига эътибор берсак, доира ҳосил бўлади. Унинг ҳаёт йўли Булдуруқдан бошланиб, Булдуруқда тугайди.

Романда бадиий маконнинг тутган ўрни хусусида яна шуни айтиш мумкинки, бу уч макон роман сюжетининг вужудга келишида муҳим ўрин тутиб, воқеалар ривожига ўзининг катта таъсирини кўрсатган. Шунингдек, воқеалар кечаётган мазкур маконларга оид тафсилотлар бутун роман бўйлаб сочилиб ётибди.
Кейин яна бир жиҳат, “Назар Яхшибоев Булдуруқнинг пастроғида — чўпон кулбасида туғилган эди, Ошно — тепароқда, булоқ пойидаги боғ-роғли ҳовлида” . Адиб Саидқул Мардон тилидан одам тақдирига туғилган жойининг ҳам маълум бир таъсири бор, демоқчидек туюлади.

Асарни баҳолашда ижтимоий таҳлил йўлидан борадиган бўлсак, кўп жиҳатлар назаримиздан четда қолади, бизнингча. Зеро, ёзувчинг ўзи ННТ канали мухбири саволларига жавоб қайтарар экан қуйидаги фикрни таъкидлайди: “Мен бу асаримни Москвада ўқиб юрган кезларимда бошлаганман. Мени кўпроқ санъат билан ҳокимиятнинг ўзаро муносабати қизиқтирган. Санъатнинг ҳокимиятга таъсири, ҳокимиятнинг санъатга таъсири. Шу холос.”
ХХ асрнинг 80-йиллари охирида нашр этилган бу асарга, бизнинг назаримизда, янгича ёндашмоқ, матнни соф ўзбекона турумда тадқиқ этмоқ лозим. Чунки, унинг образлари, тили, услуби, матнга сингдириб юборилган юки анчагина оғир ғоялар бизни шундай демоққа ундайди.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, “Лолазор”да бадиий маконлар аниқ ҳамда улар рамзий маънода номланади. Лекин уларга берилган тарифлардан реал макон (шаҳар, қишлоқ)ни топиб олиш мумкин. Шунингдек, роман фабуласида бу маконлар ўзининг катта ўрнига эга бўлиб, сюжетнинг шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. Энг қизиғи, бадиий макон унда ҳаракатланаётган образлар ҳаёти ва тутумларига бевосита таъсир кўрсатади. Шу боисдан ҳам “Лолазор” яна ва яна таҳлил этишга лойиқ асардир.

Мақоламизда (мақолага ўхшаш бир нима, аниқроғи) қуйидаги манбалардан фойдаланилган:
Мурод Муҳаммад Дўст. Лолазор. — Т.: “Шарқ” нашриёт-матбаа контсерни, 1998.
Раҳмон Қўчқор. Искандару Доролардан қолган латифа. Сўнгсўз. Лолазор. — Т.: “Шарқ” нашриёт-матбаа контсерни, 1998.
Мурод Муҳаммад Дўст билан ННТ мухбири Комилжон Шамсиддиновнинг суҳбатидан. Видео кўринишида. Бизнинг шахсий архивимизда сақланмоқда.

Adham Arslonov
GALATEPA VA BULDURUQ
(Badiiy makon haqida ikki og’iz so’z)

Murod Muhammad Do’st talanti bor bo’yi bilan ko’ringan “Lolazor” romani — hali-hanuz bahslar uchun mavzu, qayta-qayta tadqiq etilayotgan asar. “… nima uchun  “Lolazor” bizni hamon o’ziga jalb qilayapti, bu roman to’g’risidagi mulohazalarning hanuz davom etayotgani, adabiy bahslarda barcha avlod va turli didga mansub mutaxassis, hatto havaskorlarning ishtirok etayotganiga sabab nima? Turg’unligu “qayta qurish” zamonlari o’z qahramonlari bilan allaqachon tarix qatlamlarida qolib ketdi-ku, biroq nega bugun ham Yaxshiboevning “prototip”ini topib tugatolmayapmiz? O’z davrida yaratilgan ko’plab asarlar davr va jamiyat oldidagi vazifasini o’tab bo’lgandan so’ng, asta-sekin unutilish sari yuz burdiyu, nega “Lolazor” atrofidagi bahslarga hali ham yakun yasalgani yo’q?” (Rahmon Qo’chqor) Axir,  uni o’z davri adabiyotshunoslarning ko’pchiligi muammolar ko’tarib chiqilgan ijtimoiy roman sifatida baholagan edilar-ku! Nega undan olingan iqtiboslar hali-hanuz davralarda tez-tez takrorlanadi? Yaxshiboevning to’qigan latifalari, pichingu kinoyalari nega tez-tez qulog’imizga chalinib turadi? Adib mahorati nimada? Tilimi? Uslubimi va yo turumi?

“Lolazor” romani mashhur “Osmon mezonlardan yiltirar edi”, degan jumla bilan boshlanadi. Shundan so’ng, quyidagi jumlalar keladi: “Yigirma yil avval edi, kuz edi, yeru osmon tiniq edi”. Yozuvchi dastlabki sahifadanoq vaqtni aniq belgilab beradi. Makon esa keyinchalik aniqlashtiriladi: “Keyin do’stlariga gapirib yurdiki, e, birodarlar, Bulduruqqa borib g’aroyib manzara ko’rdim, shu desangiz, tiniq kuz osmoni mezonlardan yiltirab yotardi”.

Romanning dastlabki sahifasidayoq makon (Bulduruq) va zamon (yigirma yil avval, kech kuz) aniq, hatto Nazar Yaxshiboev nomli murakkab xarakterli qahramon ham bo’y ko’rsatadi.

Romanning shakllanishida katta o’rin tutgan makon — Bulduruq nomi haqida haligacha bahslar tugamaydi. Bulduruq va Galatepa nomlari adib hayolotining mahsuli bo’lib, hech bir xaritada bunday nomlar uchramaydi. Lekin u bilan bog’liq tasvirlar berilganda, Samarqand viloyatidagi Jom qishlog’iga o’xshab ketishiga guvoh bo’lamiz. Fikrimizga dalil sifatida shuni aytishimiz mumkinki, Jom qishlog’i bilan borib tanishganmiz, odamlari bilan suhbat qurganmiz. Bu safarlar mobaynida yana shunga ishondikki, Murod Muhammad Do’st tilga olgan binoyu tepaliklar, Xudoga shukrki, hozir ham bor.

Yana shuni to’liq ishonch bilan ayta olamizki, Bulduruq va Galatepa, aslida, adib tug’ilib o’sgan Jom qishlog’ining umumlashgan, badiiy obrazi.

Bu fikrimizga dalilni adib asarlaridan ko’plab keltirish mumkin: “Bulduruq qishlog’i O’rtaqo’rg’onning g’arbida edi. Shahar vokzalidan aravaga tushilsa, biror o’n
soatda yetsa bo’lardi. Qishloqning kunbotari ochiq edi. Qolgan ikki tarafida esa pastu baland tepalar qad ko’targan. Balandroq tepalar yassiroq tog’larga tutashib ketadi” . Tilga olingan manzara Nurobod tumanining Jom qishlog’iga tegishli. Atrofi tepalar bilan o’ralgan. “Galatepa” nomi shundan kelib chiqqan bo’lsa, ajab emas. Qishloqning bir etagi Urgut tog’lariga tutashib ketgan. Bundan tashqari, Bulduruq nomining vujudga kelishiga “Lolazor”ning o’zida qissanavis Saidqul Mardon tilidan izoh berilgan: “Qishloqning nomiga kelsak, yana o’sha cho’pchakka duch kelamiz. Go’yo daraxt ko’p ekanu qish faslida yalang tarafdan sovuq esib, bulduruq bosib qolarkan. Bulduruq ahli eslashni yoqtirmaydigan yana bir izoh mavjudki, unda odamlarning tabiatiga sha’mayu ishora borday…” Bulduruq nomi bilan ataluvchi daraxt ham bor, shuningdek, dasht joylarda yashovchi kichik jussali qushning ham nomi ham bulduruq.

Romanda ko’p bora tilga olingan, Nazar Yaxshiboev va Oshno (Xorun Kalonov) o’qigan universitet O’rtaqo’rg’on shahrida joylashgan edi. Bu shahar, bizningcha, Samarqand shahrining adib tomonidan qo’yilgan nomi. Bu ikki do’st keyinchalik maskan tutgan shahar poytaxt Kattaqo’rg’on esa Toshkent shahridir. Ikki shaharning dastlabki chizgisi asarda quyidagicha tasvirlanadi: “…O’rtaqo’rg’on shahrining nomi Kattaqo’rg’ondan kichik bo’lgani bilan emas, balki yurtning o’rtasida, qadim karvon yo’llari kesishgan joyda barpo etilgani bilan izohlanadi.

O’rtaqo’rg’on — ko’p gavjum shahar, Kattaqo’rg’ondan uch-to’rt barobar katta. Qolaversa, Kattaqo’rg’on bir lahjali shahar, O’rtaqo’rg’on esa, necha asrlar o’tibdiki, turfa  millatu elatlarni bag’riga olib, turfa tillarni eshitib, o’zi ham o’shalarga moslashib, qiyofasi o’zgarib, ko’hna Bobil yanglig’ ko’p lahjali shaharga aylangan. Bir tarafda gumbazlaru osmono’par minoralar, bir tarafda tepasiga xoch qo’ndirgan cherkovlar, yana bir tarafda, garchi chekkaroqda va ancha kamtarin bo’lsa-da, yahudiylar sajdagohi” . Adib tasvirlagan osmono’par minoralar qadim ajdodlar tomonidan, xususan, Temuriylar davrida bunyod etilgan tarixiy binolar (“gumbazlaru osmono’par minoralar”) bo’lsa, yahudiy va xristianlarning cherkovlari Samarqandda hali ham mavjud.

Bundan tashqari, lahja borasida ham yozuvchi adashmagan. Samarqandda, hech bo’lmasa, Bibixonim jome masjidi yonidagi non bozorida bo’lgan odam lahjalarning turfa xiliga duch keladi. Jumladan, Samarqandda tojik tilini bilmagan odamni kam uchratasiz. Shuningdek, Amir Temur davrida ko’chirib keltirilgan (balki o’zlari ko’chib kelishgandir, har holda poytaxtga intilish hozir ham bor) yahudiylarning avlodlari ayni paytda ham bu ko’hna shaharda umrguzaronlik qilishadi.
Shaharni tasvirlashda davom etarkan adib shunday yozadi: “O’rtaqo’rg’onning markazida kattakon xiyoboni bor. Xiyobonning bir tomonida uzunasiga dorilfunun binolari joylashgan” . Roman qahramonlari o’qigan o’sha paytdagi O’rta Osiyo universiteti, keyinchalik Samarqand davlat univers iteti deb nomlangan.

“Dorilfunun binolari eski zamondan qolgan. O’shal zamonda Levicha degan paxtachi boy o’tib, shu binolarni qurdirgan ekan. Binolar biror yigirma yil ichida bitibdi. Levicha ko’p tadbirkor ekan, hali imoratlarning havozalari tiklanmay turib, ro’paradagi yalanglikka ariq keltiribdi, daraxt ekibdi, qarabsizki, yigirma yil o’tib, binolar tiklanib, havozalari olib tashlanganida, old tarafda kattakon xiyobon shamolda shovullab turgan emish” . Mazkur tasvirlar shaharning sof realistik tasviri bo’lib, bu haqda yozuvchi o’zining suhbatlaridan birida shunday degandi: “Bilasizmi, universitetning yonida Abram bulvar degan joy bor.
Ko’pchilik o’qigan bu universitetda oxiri, mana Ahmad A’zam do’stimiz bilan biz o’qiganmiz. Universitet, uning atrofidagi inqilobdan oldin qurilgan g’ishtin binolar… Bilasizmi, o’sha yerning o’zida bir kayfiyat bor”.

Asarda Levicha bulbor deya yuritilgan mazkur xiyobonning asl nomi Abram bulvarligini yozuvchining o’zi e’tirof etmoqda. “Xiyobonni ovro’pocha qilib, “bulvar” deya atashibdi. Lekin xalqning tili kelishmagani bois, “Levicha bo’lbor” bo’lib ketibdi”. Umuman, bunday o’xshashliklarni ko’plab yozuvchilarning ijodida kuzatish mumkin. Masalan, Nazar Eshonqulning “Shamolni tutib bo’lmaydi” nomli ajabtovur hikoyasida voqealar Tersota qishlog’ida kechadi. Tersota — yozuvchi tug’ilib o’sgan,
Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanida joylashgan shu nomli qishloqning badiiy iniko’si. Aslida, “Lolarzor” “qissanavisi” Saidqul Mardon yuz karra haq: “Axir, qachon biz o’zimizdan o’zgani yozganmiz?”

Asarda tilga olingan voqealar, asosan, mana shu uch joyda kechadi: Bulduruq —> O’rtaqo’rg’on —> Kattaqo’rg’on. “Lolazor” qahramonlari bot-bot bu qishloq va
shaharlarda ko’rinish berishadi. Yaxshiboevning harakatlanish chizig’iga e’tibor bersak, taxminan, shunday yo’nalish paydo bo’ladi: Bulduruq —>dan yo’lga chiqib (Hotam Sho’ro tashlagan qur’a ularga chiqqan), shaharga keldi. O’rtaqo’rg’on —>da o’qib, oz-moz ishlab, keyin urushga ketdi. Urushdan keyin yana —> Bulduruq—>qa qaytish, cho’ponlik qilishiyu yana O’rtaqo’rg’on —> sari kelish, Oshnoning yordamida ishlashi, uylanish, keyin Kattaqo’rg’on —> sari yo’l tortish. Bu yerda ham u Oshnoning soyasida. Keyin oradan gap qochishi va O’rtaqo’rg’on —>da o’zi aytganday “quvg’in”da yashashi. Keyin yana Kattaqo’rg’on —> sari qaytish. Va nihoyat, Yaxshiboevning mayyitini Bulduruqqa olib kelishadi. Saidqul Mardonning marhum ukasi qabrini izlab, keyin To’porining yurtiga, so’ngra o’z qishlog’ida bog’ barpo etish uchun uyushtirilgan safarlarni bu yo’nalishga kiritmadik. Saidqul Mardonning ota yurti romandagi noaniq makon. U ikki tup daraxtnigina eslab qololgan. Yaxshiboevning harakat yo’nalishiga e’tibor bersak, doira hosil bo’ladi. Uning hayot yo’li Bulduruqdan boshlanib, Bulduruqda tugaydi.

Romanda badiiy makonning tutgan o’rni xususida yana shuni aytish mumkinki, bu uch makon roman syujetining vujudga kelishida muhim o’rin tutib, voqealar rivojiga o’zining katta ta’sirini ko’rsatgan. Shuningdek, voqealar kechayotgan mazkur makonlarga oid tafsilotlar butun roman bo’ylab sochilib yotibdi.
Keyin yana bir jihat, “Nazar Yaxshiboev Bulduruqning pastrog’ida — cho’pon kulbasida tug’ilgan edi, Oshno — teparoqda, buloq poyidagi bog’-rog’li hovlida” . Adib Saidqul Mardon tilidan odam taqdiriga tug’ilgan joyining ham ma’lum bir ta’siri bor, demoqchidek tuyuladi.

Asarni baholashda ijtimoiy tahlil yo’lidan boradigan bo’lsak, ko’p jihatlar nazarimizdan chetda qoladi, bizningcha. Zero, yozuvching o’zi NNT kanali muxbiri  savollariga javob qaytarar ekan quyidagi fikrni ta’kidlaydi: “Men bu asarimni Moskvada o’qib yurgan kezlarimda boshlaganman. Meni ko’proq san’at bilan hokimiyatning o’zaro munosabati qiziqtirgan. San’atning hokimiyatga ta’siri, hokimiyatning san’atga ta’siri. Shu xolos.”
XX asrning 80-yillari oxirida nashr etilgan bu asarga, bizning nazarimizda, yangicha yondashmoq, matnni sof o’zbekona turumda tadqiq etmoq lozim. Chunki, uning obrazlari, tili, uslubi, matnga singdirib yuborilgan yuki anchagina og’ir g’oyalar bizni shunday demoqqa undaydi.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, “Lolazor”da badiiy makonlar aniq hamda ular ramziy ma’noda nomlanadi. Lekin ularga berilgan tariflardan real makon (shahar, qishloq)ni topib olish mumkin. Shuningdek, roman fabulasida bu makonlar o’zining katta o’rniga ega bo’lib, syujetning shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Eng qizig’i, badiiy makon unda harakatlanayotgan obrazlar hayoti va tutumlariga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shu boisdan ham “Lolazor” yana va yana tahlil etishga loyiq asardir.

Maqolamizda (maqolaga o’xshash bir nima, aniqrog’i) quyidagi manbalardan foydalanilgan:
Murod Muhammad Do’st. Lolazor. — T.: “Sharq” nashriyot-matbaa kontserni, 1998.
Rahmon Qo’chqor. Iskandaru Dorolardan qolgan latifa. So’ngso’z. Lolazor. — T.: “Sharq” nashriyot-matbaa kontserni, 1998.
Murod Muhammad Do’st bilan NNT muxbiri Komiljon Shamsiddinovning suhbatidan. Video ko’rinishida. Bizning shaxsiy arxivimizda saqlanmoqda.