Ўзбекистон Республикасининг Давлат тили тўғрисидаги Қонун қабул қилинган кун олдидан

  Она тилимизнинг ҳозири ва тақдирида кўп кўргулик синовлар бор, лекин бузилиши бу қадар муқаррар эмас деб, бандаи ожиз, умид қиламан. Негаки, у яралган – яратилган, ҳаётий, ўзини ўзи тузатади, жилла қурса. Ўзи учун ўзи курашади, унинг табиати шундай. Уни халқнинг минг-минг йиллик тафаккур тажрибаси вужудга келтирган, вужуднинг тириклиги эса одамларнинг ўзига боғлиқ.

ҚАЛАМ АҲЛИНИНГ ЖОН ОЗУҒИ — ТИЛ
Таниқли адиб  Аҳмад Аъзам билан мулоқот
Ўктам Мирзаёр суҳбатлашди

1. Аҳмад ака, она тилимизнинг жозибадорлиги, унинг софлигини сақлаш, шунинг билан бир қаторда тил қонуниятларининг бузилиши ҳақда матботда қилган туркум чиқишларингиз барчага масъулият юклайди. Сиз тилни улкан бир дарахтга ўхшатасиз. Уни тарбиялаш, озиқлантириш, керак бўлса, бачки навдалардан тозалаб туриш зарурати ҳақида омади гаплар айтилган. Ҳақиқатан ҳам тилимизнинг ҳозирги ҳолати бир дарахт мисолида жуда содда ва яққол ифодасини топган. Бугунги суҳбатимиз мавзуси – тил қонуниятларининг бузилишига сабаб бўлаётган омиллар албатта жуда кўп. Бу ҳақда ўз фиркларингизни қисман баён қилгансиз. Мақсадга ўтадиган бўлсак, ўзингиз таъкидлаган “авом”да ҳам айб йўқ. У кўрганига, эшитганига амал қилади. Бизнингча асосий муаммо она тилини ҳурматлаш, тўғри қўллаш, ундан фойдаланиш жараёнида савия, малака, балки, масъулиятнинг етишмаётганидадир. Бошқа миллатнинг тилида гапираётиб, иборани хато қўлласангиз, дарҳол тўхтатади. Сўзни тўғри ифодалаб йўлга солади. Бу шахснинг кўникмасига боғлиқ. Ўзингизга маълум. Одам гапирмасдан туролмайди. Ёки ундай гапир, бундай гапирма ҳам деб бўлмайди. Шундай экан, инсонда тилга муносабатни, уни ҳурмат қилиш кўникмасини қандай шакллантириш керак? Одам гапираётганида қандай таомилларга риоя этгани маъқул, нима деб ўйлайсиз?

— Ундай гапир, бундай гапирма деган тарбия оиладан берилиб, тил муҳитида – жамиятда камол топиб боради. Бу камол топиш — ўсиш бесўнақай бўлиб кетавериши ҳам мумкинки, бу ҳам шу тил муҳитига боғлиқ. Ҳозир чет истилоҳлар аралашмаган, матбуот тили ифодаларини ўзгартирмаган биронта мутлоқ соф шева қолмаган, энг овлоқ тоғларимизда яшаётган эл-элатларимиз борки, радио, ТВ, газета-журнал етиб бораётган бўлса, бу ердагиларнинг лаҳжалари замон равишидан таъсирида, яъни ўзгаряпти: ҳам бойимоқда, ҳам қашшоқланмоқда.

Мен Тошкентнинг қадим мавзеларидан бири қадим маҳаллада тураман. Маҳалламиз қўчаси ёқалаб четлари семон қилинган бир ариқча жилдирайди, унда сув бўлиб сув эмас, мағзава бўлиб мағзава эмас, ишқилиб ирганч бир суюқлик, одамларнинг уйидан чиққан ювинди, оқинди ва ҳатто… майли, бу ёғини айтмай, лекин оқади. Узоқдан росмана ариқчага ҳам ўхшайди. Бир куни ариқчамиз тўхтаб қолди – сув қувурларини таъмир қилаёган эдилар. Бир ёши ўтган кўшним билан гаплашиб турган эдим, шу киши: “Э-э, буни қаранг-а! Болалигимизда шу ариқда чўмилар эдик, нон оқизоқ қилиб ер эдик!”, деб ҳасратини айтиб қолди. Темир-бетон семон ўзанчасида алламбалоларни юмалатиб ўтадиган ариқча жониворга қараб, ҳайфим келди: наҳотки шундан бир вақтлар тоза сув оққан бўлса! “Эллик йилнинг нари берисида-я! – деб амаки яна ҳасратланди. – Ота-боболаримиз сув ичган ариқ! Яна эллик йилдан кейин нима бўлар экан!”.

Бу мисолни нимага айтаётганимни тушуниб турибсиз, буни ҳаммамиз тушунамиз: табиат ўзгаряпти, табиатни башарият бузяпти – буни табиатнинг ичида кўриб-билиб ўтирибмиз. Э-э, тавба, ҳатто ер курраси атрофи коинотни ҳам миллионлаб чиқитга тўлдириб ташлабмиз, ракета, сунъий йўлдошга ўхшаган ҳар хил ускуна қолдиқлари сайёрамиз теграсида ғиж-биж ғужғон айланиб ётибди экан. Мошдайи тўқиниб кетса, ўша минг тоннали ракетани гранатадек портлатиб юборади. Астағфируллоҳ!

Нима қиляпмиз?

Мен туғилган қишлоқдан Булунғур ариғи ўтади. Тийрамоҳдан кўкламгача суви, тагидаги чашмалардан йиғилиб оққани боис, тиниқ, топ-тоза бўлар, ҳовучлаб ичиб, обқашларда уйга таширдик: рўзғор шу зилол сув билан эди.

Ҳозир унинг сувини ичиб бўлмайди.

Уйимизнинг олдгинасидан Қипчоқариқ ўтади, унинг суви оқова аралашгани учун сал бўтана, бўз тусда, лекин куз-қишларда уни ҳам ичса бўларди. Ҳозир… буни сиз ҳам ўз қишлоғингизда кўриб турибсиз.

Бунга ҳам ўрганиб қолдик, энг ёмони ҳам шу ўрганиб қолаётганимизда. Яна шу ўрганиб қолаётганимизни эслатиб, бу яхши эмас деган гапга ғашимиз келишида. Бунинг ҳам сабабини биламиз: табиатнинг бузилишини тўхтатишга кўп уриняптилар, машварат-келишувлар бўляпти, халқаро қонунлар қабул қилиняпти, давлатларга мажбуриятлар юкланяпти, аммо бари бир бузиляпти, уни бари бир бузяпмиз, тиклашга энди унинг ўзидек куч қерак, ҳар хил техник харажатлардан орттириб техноген жараёнга маблағ ажратишга кучимиз етмайди.

Биз эса тилимизни гапиряпмиз.

Она тилимизнинг ҳозири ва тақдирида кўп кўргулик синовлар бор, лекин бузилиши бу қадар муқаррар эмас деб, бандаи ожиз, умид қиламан. Негаки, у яралган – яратилган, ҳаётий, ўзини ўзи тузатади, жилла қурса. Ўзи учун ўзи курашади, унинг табиати шундай. Уни халқнинг минг-минг йиллик тафаккур тажрибаси вужудга келтирган, вужуднинг тириклиги эса одамларнинг ўзига боғлиқ. Бевосита – қалам аҳлига, билвосита афкор оммага, кенг маънода бутун халққа. Бинобарин, маданий савиямиз тилимизнинг бугун қандай аҳволда эканини белгилайди. Бу муаммони ҳар биримиз ўйлашимиз керак десак. унинг фақат юза қисминигина кўраётган бўламиз. Масала тубдан кўтарилиши лозим.

2. Мақолаларингизда таъкидлаган сўзлардан ташқари турмуш тарзимизга компьютер баробарида унинг билан боғлиқ талайгина сўзлар ҳам истеъмолга кириб келди.“Ахборот-коммуникация технологиялари”, “статистик”, “Интернет глобал тармоғи”, “мобиль алоқа”, “интерактив хизматлар” “электрон тўловлар”, “онлайн алоқа”, “электрон тижорат”,“СМС-банкинг”, “Мобил-банкинг”, “пластик карта” ва ҳакозолар. Бундай бўлиши табиий. Чунки, турмушимиз шиддат билан ўзгаряпти.. Бу каби сўзларнинг муқобилини топишга зукко тилчилар улгуролмайди. Инсоният эса кутиб туролмайди. Кундалик ҳаётимизда маълум бир фикрни ифодалаш учун ўзлаштирма сўзларга эҳтиёж шу тариқа ортиб боряпти. Тараққиёт шиддатига назар солсангиз бу ҳол ҳали узоқ давом этишига амин бўласиз. Қайсидир маънода уларни аслича қўллашга мажбур бўлаётган матбуот ходимларини ҳам айблаб бўлмайди. Сабаби ҳар ким билганича муқобил изласа, ҳархиллик вужудга келиши тайин. Биласиз, кечувдан ўтаётганда отни алмаштириб бўлмайди, деган нақл бор. Шундай кезда қандай йўл тутган маъқул?

— Шундай қўйиб қўйсак, тилимиз ҳам айни глобал гирдобга чўқиб кетади. Сиз мисол келтирган ва келтирмаган истилоҳ, иборалар ҳаводан тушмаган, ё лотиндан қолган, ё инглиз, ё немис, ё рус тилидан ўтган, ўша тилларда бу сўзларнинг маъноси, луғавий илдизлари бор. Ўша жаҳоний тиллар ҳозир бизга янгидан кириб келаётган тушунчаларни ифода эта оладиган даражада тараққий топган, шу тушунчадаги сўзларни яратган. Шундоқ экан, биз нимага яратмаслигимиз керак? Албатта, бу эшикни батамом тамбалаб, биронта ҳам чет истилоҳни қиритмаслик дегани эмас. Аммо… нимага ўзбек туркийсидан муқобилини изламаслик ёки ёндош маънодаги сўзлардан янгисини ясамаслик керак? Биз шуни қилмаймиз. Қилсак ҳам, она тилимиздан шу қадар узоқлашяпмизки, бир чет тилдаги истилоҳни ўзимизга яқин туюлган бошқа бир чет тилдаги истилоҳ билан алмаштириб оламиз: “цивилизация” – “тамаддун”, “астроном” – “мунажжим”. Бу чет атамалар азалдан истеъмолда бўлгани боис тилимизга сингиб кетган, Лекин янгиларини ҳам қиритяпмиз. Чиқиб кетганларини яна қайтариб олиб киряпмиз: “бухгалтерия” – “муҳосиба”… Мустақилликнинг илк йилларида истилоҳларни ўйламай шунақа “миллийлаштириш” оқибатида луғатимизни форсий “гоҳ-гоҳ” босиб кетди: “илмгоҳ”, “олийгоҳ”, “ўйингоҳ”, яна бир нима “гоҳ”лар бор эди. “Институт”, “университет”, “стадион” тураверсин эди, бутун дунё шундай ишлатади. Эсланг, ўзимизда тайёр “қўналға” атамаси тайёр турган ҳолда “тайёрагоҳ” деб қолдик: ярми арабий, ярми форсий бу “ижод”дан “аэропорт”нинг ўзи яхши эмасмиди? Байналмилал “район”ни форсий “ноҳия”га алмаштирдик. Яхшики кимдир барака топгур, ҳай, нима қиляпсизлар, деб қолди шекилли, бу оламшумул “миллий тажриба” вақтидан сал ўтиб тўхтатилди. Лекин форсий “-нома”лар қолди: “далолатнома”, “баённома”, “ишончнома”. “Мажлис баённомаси” деймиз, ўзи шу мажлиснинг баёни ёзилса, яна нимага нома қиламиз? Ахир, номанинг ўзи ҳам баён-ку. “Бухгалтерия”, майли арабий бўлсин, ўрганганимиз “ҳисоб” десак бўлади, шундай ишлата бошласак, сўз айни бухгалтериянинг маъносини қамраб олади. Аввал “ҳисоб бўлими” дейлик, кейин жараёнда ихчамлашиб, “ҳисоб” сўзи “бухгалтерия” тушунчасини ифодалайдиган бўлади. Мана, яна бир мисол, “танқидчи”. “мунаққид” истилоҳини биз арабчадан олганмиз, шу маънони берадиган туркий атамани ишлатмаймиз, Ҳолбуки, ўз тилимизда бор – “синчи”. Қўллаб бошлайлик шуни, дастлаб ғалати туюлади, кейин ўрганишга айланиб, айни шу танқидчи маъносини тўла ифодалайдиган бўлиб кетади. Дейлик, мисол учун уйғур тилида “телевизор” – “синолғу”, “радио” – “унолғу”. Бу билан уйғурлар замондан орқада қолгани йўқ, бу атамалар ўз маъносини тўла оқлайди (“син” – ҳам кўриниш, ҳам сифат, ҳам қиёфани билдирадиган кенг маъноли умумтуркий сўз, “синолғу”ни мен қиёфа, манзарани олиб кўрсатувчи, “унолғу”ни, табиий, ун – овоз, товуш, оҳангни олиб берувчи деб тушунаман). Энди биз шундай ўзгартирайлик демаяпман, мисол қиляпман. Мана, ўзим ҳам гапларим тил ҳақида бўлгани учун “тилшунос” истилоҳини қўллаяпман, ўрганиб қолганман, нимага “тилчи” демайман? Кўпчилик қилган ишни қилиш керак. Кўпчилик фанний соҳаларни форси-тожикийдан олиб “…шунослик”, олимларни “-шунос”, туркий “-чилик” билан “-чи” қўшимчалари билан ясаладиган сўзлар қашшоқлик қиладигандек. Ўз тилимизни ўзимиз қадрламаймиз.

Тилимиз тилимиз тарихига қарайлик, айни қандай йўл тутиш кўрсатилган, тажрибадан ўтган: атамалар муқобили билан баравар қўлланган, натижада кераги керак ўринда сақланиб қолган. Масалан, “Банотуннаъш – “Етти қароқчи” (китобларда русчадан ўгириб олинган “Катта айиқ” истилоҳи-да бор); “Каҳқашон” – “Сомон йўли”; “Дубби акбар” – “Темир қозиқ” , баъзан “Олтин қозиқ” (халқ тилида), китобларда “Қутб юлдузи”.

Бизда бу тушунчаларни берадиган истилоҳлар йўқ, бу жараённи тўхтатиб бўлмайди энди деб ўтиравермаслик керак. тилни қандай секин-секин бузган бўлсак, энди шундай секин-секин, аммо муқаррар тиклашимиз керак. Аввал, мисол учун, байналмилал терминни муқобили ё таржимаси билан берайлик, “байналмилал”, “яъни миллатлараро” тарзида, аралаш ишлатайлик, вақти билан саралангани тасарруфда ўзи қолади, униси секин чиқиб кетади. Биз эса бунақа ишларга ҳали қўл урганимизча ҳам йўқ. Бошлайлик, йўлнинг ўзи кўриниш беради.

3. Ўзингизга яхши маълум, халқ оғзаки ижодидан ҳам, мумтоз адабиётдан ҳам замона зайли билан эндиликда талаффузимизга кириб келаётган халқаро миқёсда қўлланаётган сўзларнинг муқобилини излаб топиб бўлмайди. Шундай деймизу аммо Владимир Дальнинг луғатшунослик фаолиятидаги фидойилиги, она тилини бойитиш борасидаги жонбозлиги кишида ҳавас уйғотади. Сизнинг туркум мақолаларингиз туфайли тилга ҳурмат, эътибор масаласи яна юзага қалқиб чиқди. Бунинг учун раҳмат, албатта. Айтингчи, луғатшунослигимизнинг юзини ёруғ қила оладиган тажрибали қалам соҳиблари топилади, бор бўлса, кимдир масъулиятни ўз зиммасига олади, деб ўйлайсизми?

— Бу улкан юмушга бир ёки икки одам ақл бўлолмайди. Айтяпман-ку, масаланинг туби жуда чуқур, мен юза қисмини ўзим билганча айтяпман.

Тил жараёни ўзича осойишта оқаётган дарёга ўхшайди, аммо унинг гумларида нима бўлаётганидан бехабар қоляпмиз.

Тажрибали қалам соҳибларимиздан бир неча мард балки ўз зиммасига олар, аммо иш айни шу луғатчиларимизсиз унмайди. Тилшунослик – тилчилик фанида неки соҳа бўлса, ҳаммасининг билимдонлари нафақат бош қўшиши, бошларни қовуштиришлари керак. Чунки қилинадиган ишнинг кўлами ниҳоятда кенг, эътиборсизлигимиз эса баттар ялпайтириб юборган.

Солиҳ Муталлибов нашрга тайёрлаб берган “Девони луғотит турк”нинг босилганига қанча бўлди? 1960 йили экан, эллик уч йил бўлибди. Буюк тил обидаси “Қутадғу билиг” заҳматкаш олим Қаюм Каримов тенгсиз меҳнати билан табдил қилиниб, 1971 йили босилган (айтишларича, шу қиши “Қутадғу билиг” луғатини ҳам тузган, афсус, бу луғат дунё юзини кўрмаган, қўлёзмасининг тақдири ҳам номаълум). Кейин Боқижон Тўхлиев, Саъдулла Аҳмад табдиллари босилди, яхши, лекин Қаюм Каримов табдилни асл матн билан ёнма-ён берган. Нимага бу асарни мустақил бўлганимизга шунча йил бўлиб, ҳалигача қайта нашр қилмаймиз? “Санглоҳ”, “Абушқа”, “Ғиёсул луғот”, “Луғати чағатой” каби тилимиз хазинаю сафиналари нимага нашр этилмайди? ФА Шарқшунослик институти, Алишер Навоий номидаги музей фондларида яна нима хазиналар очилмай ётган бўлса. Ҳали-ҳануз халқ оғзаки ижоди, достонларимиз луғати йўқ. Шева, шевалараро луғатлар яратилмаяпти, яратилаётган бўлса-да, дунё юзини кўрганича йўқ. Туркий тилларнинг қиёсий, солиштирма, аралаш луғатлари йўқ. Буларсиз она тилимизга қандай яқинлашамиз? Айни бугунги кунда чет истилоҳларнинг ўрнини босиши мумкин бўлган, бугунги замон тафаккуридаги тамойил-тушунчаларни ифода эта оладиган қанчадан-қанча дуру гавҳар тарих қатларида кўмилиб қоляпти. Албатта, чет атамаларни олибу ўрнига шундоқ қўйса бўладиган истилоҳларимиз тайёр тургани олма пиш – оғзимга туш эмас, уларни излаш керак. устида ишлш керак.

Сиз Владимир Дални айтяпсиз. Русларда бундай олимлар кўп бўлган, Дал -кўзга кўринганларидан бири. Уларда тилчилик бўйича бугун қилинаётган ишлар ҳам ибратли биз учун. Лекин бизда ҳам тил заҳматкашлари анча бўлган, ҳозир ҳам борлар, аммо уларга эътибор кам, ички рағбат ҳам етмайди. Фитрат, Аюб Ғуломов, Олим Усмонов, Худойберди Дониёров. Болта Жўраев, Эргаш Рустамов, Раҳматилла Қўнғуров, Қаюм Каримов, Қозоқбой Маҳмудов (ўтганларини Оллоҳ раҳмат қилсин!) қилган ишлар ҳазилакам бўлмаган. Бугунги кунда Алибек Рустамий, Бозорбой Ўринбоев, Тўра Нафасов, Босим Тўйчибоев, Козоқбой Йўлдошев каби тилчи домлаларимиз ўзларининг тажрибаю тадқиқотлари билан, қани шогирд, қани нашриётлар, деб турибдилар. Бу устозлар менинг билганларим. Лекин, гап шундаки, энди тилчиликни кимлар давом эттиради, кимлар яратилган ёки янги йўлдан олға кетади? Умид қиламиз, шу кимлар ҳам етишиб чиқар. Агар бир жойда депсиниб қолмасак, ўзимиз олдинга юрсак. Университетда ўқиганда “Ҳозирги замон ўзбек тили” курсларидан ташқари “Эски ўзбек тили”, “Диалектология” дарсларини тинглаб, синовлар топширганмиз. Ҳатто эски ўзбек тили – ўрхун-энасой ёзуви, яъни ўша тилимизда баён ҳам ёзганмиз. Ўша “будун”, “қоон”. “очун” каби қадимий туркий сўзлар ҳалигача ёдимда. Эсласам, айтсам, томирдаги қон экан-да, ширин титроқ беради. Демак, илдизларимиздан узилиб кетганимиз йўқ, аксинча, ўша илдизлардан янги ниҳоллар, тилни дарахт десак, янги новдалар ундиришимиз керак, бу новдалар барг берсин.

4. Табиийки, “тил дарахти” ўсишдан тўхтамайди. Аммо унинг бачкилаб кетиши ҳам яхши эмас. Маълумки, талаффузимизга “инфаркт” деган сўз кириб келганига анча бўлди. Авом орасида аёллар кўпроқ қўллайдиган бир қарғиш бор. Ёмон кўрган одамга нисбатан “Ҳу, юраккинанг ситилсин” деган ибора ишлатилади. Юракнинг ситилишини тасаввур қилинг. Яъни қайғу аламга ботган одамнинг юраги зардобга тўлади ва у бир кунмас бир кун ситилади. Инфаркт ҳолати ҳам деярли шундай. Демак, изланса сўзларнинг муқобили ё бўлмаса халқона бирор бир тушунарли ибора топилади. Шундай эмасми? Сўзга чечан адиб, публицист, таржимон сифатида фуқаролик бурчи нуқтаи назаридан бунга ҳақлисиз. Сиз тил қўрғонида қалам кўтариб юрган ёш ижодкорларга яна қандай талаблар қўйган бўлардингиз?

— Мисол учун – БосимТўйчибоев билан Қозоқбой Қашқирлининг “Зоминнинг тил қомуси” китобини бир варақланг, шу биргина ҳудуд шевасидан ҳозир сиз айтганга ўхшаган маъно кўлами кенг ва айни замонга мос ўнлаб истилоҳ, сўз, иборалар топасиз. Тўра Нафасовнинг “Қашқадарё халқ сўзлари” китобида шунақа теша тегмаган, адабий тилимизга кирмай қолган гуруҳ-гуруҳ сўзлардан ҳайратга тушиб, “Э-э. ўзимизда ҳам бор экан-ку!”, деб юборасиз. Ўзбек адабий тилига қарлуқ-чигил уйғур шевалари асос қилиб олингани билан ҳали бу шеваларнинг ўз сўз бойликлари ҳам батафсил ўрганилмаган. Ўғуз шеваси борасида ҳам бирон каттароқ тадқиқот қилинганини эшитмаганман. Муҳим маданий, маърифий ва, табиийки, сиёсий марказ Тошкент шевасининг, хусусан, луғавий хазинаси махсус ўрганилганми йўқми, масалан, мен бехабарман. Ўзига хослигини фақат “вотти-вотти”да деб ўйлаймиз. Унда адабий тилга кириши керак бўлган, лекин кирмаган нимагиналар бор экан? Қипчоқ шевасида эса тоғлар кўмилиб ётибди. Тўғри айтяпсиз: саволингиз жавобини адабий тил тарихи билан бир қаторда шевалардан излаш керак. Изланса, чет истилоҳларга муқобил ё муқобилликка номзод кўп “зирава” чиқади.

Талабга келсак, уларни ёшларга биз қўйишимиз эмас, ёшлар биздан сўраши керак – қани бизга нима қилиб бердингиз, деб. Улар биз қилган ишларни, агар қилолсак, ўрганиши лозим. Бизнинг қилолмаётган ишларимизни баъзиларини айтдим. Ўзбек адабий тилининг олис ва яқин тарихида яратилган шоҳ асарларимиз, шоҳона обида – тил ёдгорликларимиз бор: “Девону луғотит турк”, юқорида тилга олинган яна луғатлар, “Қутадғу билик”, “Ҳибатул ҳақойиқ”, “Қисасул анбиё”, “Бобурнома”. Лутфий, Атойи, Саккокий ғазалиёти, халқ достонлари. қиссалари… Уларни қўлга олинг, ўқийсиз, тушунишга бирпасда кўникасиз, сўз, маъно товланишлари оҳангларидан олам жаҳон завқ оласиз, ҳам… тилимизни бирмунча асл ҳолида ўрганасиз. Яссавий ғазалларини қаранг, бугун худди табдил қилинганга ўхшайди – асил матни шу қадар равшан, кўнгилга қадрдон. “Бобурнома”ни (табдилини эмас!) мен бир достон қадар кенгайган ғазални куйга солиб ўқигандек бўламан. Одамнинг руҳиятида муаззам бир куй туради. Мен ёшларга талаб қўймаган, балки улардан ўтиниб сўраган бўлур эдим: буюк тил обидаларимизни сўзима-сўзи ўқинг, ҳар бир ифодаси устида тўхтанг, ўйлаб олинг – шу сизни ёзувчи қилади. Шу пайтгача биз қилган хатолар ҳаммамизга кўп йиллар етиб ортади. Сиз ўз тилингизни пухта-пишиқ эгаллаб жаҳон тил муҳитига чиқинг, у тиллардан ҳам жилла қурса, икки-учтасини эгалланг: бундан кейин замоннинг равиши шундай кетади. Она тилини пухта билишингиз эса хамиша ўзлигингизга замин. Унутмангки, қалам аҳлининг жон озуғи – тил!

5. Мазмунли суҳбатингиз учун катта раҳмат, ижодингизга барака, умрингиз зиёда бўлсин.

Манба:»Hurriyat».,18-son,2013 yil 1-may.

QALAM AHLINING JON OZUG’I — TIL
Taniqli adib  Ahmad A’zam bilan muloqot
O’ktam Mirzayor suhbatlashdi

1. Ahmad aka, ona tilimizning jozibadorligi, uning sofligini saqlash, shuning bilan bir qatorda til qonuniyatlarining buzilishi haqda matbotda qilgan turkum chiqishlaringiz barchaga mas’uliyat yuklaydi. Siz tilni ulkan bir daraxtga o’xshatasiz. Uni tarbiyalash, oziqlantirish, kerak bo’lsa, bachki navdalardan tozalab turish zarurati haqida omadi gaplar aytilgan. Haqiqatan ham tilimizning hozirgi holati bir daraxt misolida juda sodda va yaqqol ifodasini topgan. Bugungi suhbatimiz mavzusi – til qonuniyatlarining buzilishiga sabab bo’layotgan omillar albatta juda ko’p. Bu haqda o’z firklaringizni qisman bayon qilgansiz. Maqsadga o’tadigan bo’lsak, o’zingiz ta’kidlagan “avom”da ham ayb yo’q. U ko’rganiga, eshitganiga amal qiladi. Bizningcha asosiy muammo ona tilini hurmatlash, to’g’ri qo’llash, undan foydalanish jarayonida saviya, malaka, balki, mas’uliyatning yetishmayotganidadir. Boshqa millatning tilida gapirayotib, iborani xato qo’llasangiz, darhol to’xtatadi. So’zni to’g’ri ifodalab yo’lga soladi. Bu shaxsning ko’nikmasiga bog’liq. O’zingizga ma’lum. Odam gapirmasdan turolmaydi. Yoki unday gapir, bunday gapirma ham deb bo’lmaydi. Shunday ekan, insonda tilga munosabatni, uni hurmat qilish ko’nikmasini qanday shakllantirish kerak? Odam gapirayotganida qanday taomillarga rioya etgani ma’qul, nima deb o’ylaysiz?

— Unday gapir, bunday gapirma degan tarbiya oiladan berilib, til muhitida – jamiyatda kamol topib boradi. Bu kamol topish — o’sish beso’naqay bo’lib ketaverishi ham mumkinki, bu ham shu til muhitiga bog’liq. Hozir chet istilohlar aralashmagan, matbuot tili ifodalarini o’zgartirmagan bironta mutloq sof sheva qolmagan, eng ovloq tog’larimizda yashayotgan el-elatlarimiz borki, radio, TV, gazeta-jurnal yetib borayotgan bo’lsa, bu yerdagilarning lahjalari zamon ravishidan ta’sirida, ya’ni o’zgaryapti: ham boyimoqda, ham qashshoqlanmoqda.

Men Toshkentning qadim mavzelaridan biri qadim mahallada turaman. Mahallamiz qo’chasi yoqalab chetlari semon qilingan bir ariqcha jildiraydi, unda suv bo’lib suv emas, mag’zava bo’lib mag’zava emas, ishqilib irganch bir suyuqlik, odamlarning uyidan chiqqan yuvindi, oqindi va hatto… mayli, bu yog’ini aytmay, lekin oqadi. Uzoqdan rosmana ariqchaga ham o’xshaydi. Bir kuni ariqchamiz to’xtab qoldi – suv quvurlarini ta’mir qilayogan edilar. Bir yoshi o’tgan ko’shnim bilan gaplashib turgan edim, shu kishi: “E-e, buni qarang-a! Bolaligimizda shu ariqda cho’milar edik, non oqizoq qilib yer edik!”, deb hasratini aytib qoldi. Temir-beton semon o’zanchasida allambalolarni yumalatib o’tadigan ariqcha jonivorga qarab, hayfim keldi: nahotki shundan bir vaqtlar toza suv oqqan bo’lsa! “Ellik yilning nari berisida-ya! – deb amaki yana hasratlandi. – Ota-bobolarimiz suv ichgan ariq! Yana ellik yildan keyin nima bo’lar ekan!”.

Bu misolni nimaga aytayotganimni tushunib turibsiz, buni hammamiz tushunamiz: tabiat o’zgaryapti, tabiatni bashariyat buzyapti – buni tabiatning ichida ko’rib-bilib o’tiribmiz. E-e, tavba, hatto yer kurrasi atrofi koinotni ham millionlab chiqitga to’ldirib tashlabmiz, raketa, sun’iy yo’ldoshga o’xshagan har xil uskuna qoldiqlari sayyoramiz tegrasida g’ij-bij g’ujg’on aylanib yotibdi ekan. Moshdayi to’qinib ketsa, o’sha ming tonnali raketani granatadek portlatib yuboradi. Astag’firulloh!

Nima qilyapmiz?

Men tug’ilgan qishloqdan Bulung’ur arig’i o’tadi. Tiyramohdan ko’klamgacha suvi, tagidagi chashmalardan yig’ilib oqqani bois, tiniq, top-toza bo’lar, hovuchlab ichib, obqashlarda uyga tashirdik: ro’zg’or shu zilol suv bilan edi.

Hozir uning suvini ichib bo’lmaydi.

Uyimizning oldginasidan Qipchoqariq o’tadi, uning suvi oqova aralashgani uchun sal bo’tana, bo’z tusda, lekin kuz-qishlarda uni ham ichsa bo’lardi. Hozir… buni siz ham o’z qishlog’ingizda ko’rib turibsiz.

Bunga ham o’rganib qoldik, eng yomoni ham shu o’rganib qolayotganimizda. Yana shu o’rganib qolayotganimizni eslatib, bu yaxshi emas degan gapga g’ashimiz kelishida. Buning ham sababini bilamiz: tabiatning buzilishini to’xtatishga ko’p urinyaptilar, mashvarat-kelishuvlar bo’lyapti, xalqaro qonunlar qabul qilinyapti, davlatlarga majburiyatlar yuklanyapti, ammo bari bir buzilyapti, uni bari bir buzyapmiz, tiklashga endi uning o’zidek kuch qerak, har xil texnik xarajatlardan orttirib texnogen jarayonga mablag’ ajratishga kuchimiz yetmaydi.

Biz esa tilimizni gapiryapmiz.

Ona tilimizning hoziri va taqdirida ko’p ko’rgulik sinovlar bor, lekin buzilishi bu qadar muqarrar emas deb, bandai ojiz, umid qilaman. Negaki, u yaralgan – yaratilgan, hayotiy, o’zini o’zi tuzatadi, jilla qursa. O’zi uchun o’zi kurashadi, uning tabiati shunday. Uni xalqning ming-ming yillik tafakkur tajribasi vujudga keltirgan, vujudning tirikligi esa odamlarning o’ziga bog’liq. Bevosita – qalam ahliga, bilvosita afkor ommaga, keng ma’noda butun xalqqa. Binobarin, madaniy saviyamiz tilimizning bugun qanday ahvolda ekanini belgilaydi. Bu muammoni har birimiz o’ylashimiz kerak desak. uning faqat yuza qisminigina ko’rayotgan bo’lamiz. Masala tubdan ko’tarilishi lozim.

2. Maqolalaringizda ta’kidlagan so’zlardan tashqari turmush tarzimizga komp`yuter barobarida uning bilan bog’liq talaygina so’zlar ham iste’molga kirib keldi.“Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari”, “statistik”, “Internet global tarmog’i”, “mobil` aloqa”, “interaktiv xizmatlar” “elektron to’lovlar”, “onlayn aloqa”, “elektron tijorat”,“SMS-banking”, “Mobil-banking”, “plastik karta” va hakozolar. Bunday bo’lishi tabiiy. Chunki, turmushimiz shiddat bilan o’zgaryapti.. Bu kabi so’zlarning muqobilini topishga zukko tilchilar ulgurolmaydi. Insoniyat esa kutib turolmaydi. Kundalik hayotimizda ma’lum bir fikrni ifodalash uchun o’zlashtirma so’zlarga ehtiyoj shu tariqa ortib boryapti. Taraqqiyot shiddatiga nazar solsangiz bu hol hali uzoq davom etishiga amin bo’lasiz. Qaysidir ma’noda ularni aslicha qo’llashga majbur bo’layotgan matbuot xodimlarini ham ayblab bo’lmaydi. Sababi har kim bilganicha muqobil izlasa, harxillik vujudga kelishi tayin. Bilasiz, kechuvdan o’tayotganda otni almashtirib bo’lmaydi, degan naql bor. Shunday kezda qanday yo’l tutgan ma’qul?

— Shunday qo’yib qo’ysak, tilimiz ham ayni global girdobga cho’qib ketadi. Siz misol keltirgan va keltirmagan istiloh, iboralar havodan tushmagan, yo lotindan qolgan, yo ingliz, yo nemis, yo rus tilidan o’tgan, o’sha tillarda bu so’zlarning ma’nosi, lug’aviy ildizlari bor. O’sha jahoniy tillar hozir bizga yangidan kirib kelayotgan tushunchalarni ifoda eta oladigan darajada taraqqiy topgan, shu tushunchadagi so’zlarni yaratgan. Shundoq ekan, biz nimaga yaratmasligimiz kerak? Albatta, bu eshikni batamom tambalab, bironta ham chet istilohni qiritmaslik degani emas. Ammo… nimaga o’zbek turkiysidan muqobilini izlamaslik yoki yondosh ma’nodagi so’zlardan yangisini yasamaslik kerak? Biz shuni qilmaymiz. Qilsak ham, ona tilimizdan shu qadar uzoqlashyapmizki, bir chet tildagi istilohni o’zimizga yaqin tuyulgan boshqa bir chet tildagi istiloh bilan almashtirib olamiz: “tsivilizatsiya” – “tamaddun”, “astronom” – “munajjim”. Bu chet atamalar azaldan iste’molda bo’lgani bois tilimizga singib ketgan, Lekin yangilarini ham qirityapmiz. Chiqib ketganlarini yana qaytarib olib kiryapmiz: “buxgalteriya” – “muhosiba”… Mustaqillikning ilk yillarida istilohlarni o’ylamay shunaqa “milliylashtirish” oqibatida lug’atimizni forsiy “goh-goh” bosib ketdi: “ilmgoh”, “oliygoh”, “o’yingoh”, yana bir nima “goh”lar bor edi. “Institut”, “universitet”, “stadion” turaversin edi, butun dunyo shunday ishlatadi. Eslang, o’zimizda tayyor “qo’nalg’a” atamasi tayyor turgan holda “tayyoragoh” deb qoldik: yarmi arabiy, yarmi forsiy bu “ijod”dan “aeroport”ning o’zi yaxshi emasmidi? Baynalmilal “rayon”ni forsiy “nohiya”ga almashtirdik. Yaxshiki kimdir baraka topgur, hay, nima qilyapsizlar, deb qoldi shekilli, bu olamshumul “milliy tajriba” vaqtidan sal o’tib to’xtatildi. Lekin forsiy “-noma”lar qoldi: “dalolatnoma”, “bayonnoma”, “ishonchnoma”. “Majlis bayonnomasi” deymiz, o’zi shu majlisning bayoni yozilsa, yana nimaga noma qilamiz? Axir, nomaning o’zi ham bayon-ku. “Buxgalteriya”, mayli arabiy bo’lsin, o’rganganimiz “hisob” desak bo’ladi, shunday ishlata boshlasak, so’z ayni buxgalteriyaning ma’nosini qamrab oladi. Avval “hisob bo’limi” deylik, keyin jarayonda ixchamlashib, “hisob” so’zi “buxgalteriya” tushunchasini ifodalaydigan bo’ladi. Mana, yana bir misol, “tanqidchi”. “munaqqid” istilohini biz arabchadan olganmiz, shu ma’noni beradigan turkiy atamani ishlatmaymiz, Holbuki, o’z tilimizda bor – “sinchi”. Qo’llab boshlaylik shuni, dastlab g’alati tuyuladi, keyin o’rganishga aylanib, ayni shu tanqidchi ma’nosini to’la ifodalaydigan bo’lib ketadi. Deylik, misol uchun uyg’ur tilida “televizor” – “sinolg’u”, “radio” – “unolg’u”. Bu bilan uyg’urlar zamondan orqada qolgani yo’q, bu atamalar o’z ma’nosini to’la oqlaydi (“sin” – ham ko’rinish, ham sifat, ham qiyofani bildiradigan keng ma’noli umumturkiy so’z, “sinolg’u”ni men qiyofa, manzarani olib ko’rsatuvchi, “unolg’u”ni, tabiiy, un – ovoz, tovush, ohangni olib beruvchi deb tushunaman). Endi biz shunday o’zgartiraylik demayapman, misol qilyapman. Mana, o’zim ham gaplarim til haqida bo’lgani uchun “tilshunos” istilohini qo’llayapman, o’rganib qolganman, nimaga “tilchi” demayman? Ko’pchilik qilgan ishni qilish kerak. Ko’pchilik fanniy sohalarni forsi-tojikiydan olib “…shunoslik”, olimlarni “-shunos”, turkiy “-chilik” bilan “-chi” qo’shimchalari bilan yasaladigan so’zlar qashshoqlik qiladigandek. O’z tilimizni o’zimiz qadrlamaymiz.

Tilimiz tilimiz tarixiga qaraylik, ayni qanday yo’l tutish ko’rsatilgan, tajribadan o’tgan: atamalar muqobili bilan baravar qo’llangan, natijada keragi kerak o’rinda saqlanib qolgan. Masalan, “Banotunna’sh – “Etti qaroqchi” (kitoblarda ruschadan o’girib olingan “Katta ayiq” istilohi-da bor); “Kahqashon” – “Somon yo’li”; “Dubbi akbar” – “Temir qoziq” , ba’zan “Oltin qoziq” (xalq tilida), kitoblarda “Qutb yulduzi”.

Bizda bu tushunchalarni beradigan istilohlar yo’q, bu jarayonni to’xtatib bo’lmaydi endi deb o’tiravermaslik kerak. tilni qanday sekin-sekin buzgan bo’lsak, endi shunday sekin-sekin, ammo muqarrar tiklashimiz kerak. Avval, misol uchun, baynalmilal terminni muqobili yo tarjimasi bilan beraylik, “baynalmilal”, “ya’ni millatlararo” tarzida, aralash ishlataylik, vaqti bilan saralangani tasarrufda o’zi qoladi, unisi sekin chiqib ketadi. Biz esa bunaqa ishlarga hali qo’l urganimizcha ham yo’q. Boshlaylik, yo’lning o’zi ko’rinish beradi.

3. O’zingizga yaxshi ma’lum, xalq og’zaki ijodidan ham, mumtoz adabiyotdan ham zamona zayli bilan endilikda talaffuzimizga kirib kelayotgan xalqaro miqyosda qo’llanayotgan so’zlarning muqobilini izlab topib bo’lmaydi. Shunday deymizu ammo Vladimir Dal`ning lug’atshunoslik faoliyatidagi fidoyiligi, ona tilini boyitish borasidagi jonbozligi kishida havas uyg’otadi. Sizning turkum maqolalaringiz tufayli tilga hurmat, e’tibor masalasi yana yuzaga qalqib chiqdi. Buning uchun rahmat, albatta. Aytingchi, lug’atshunosligimizning yuzini yorug’ qila oladigan tajribali qalam sohiblari topiladi, bor bo’lsa, kimdir mas’uliyatni o’z zimmasiga oladi, deb o’ylaysizmi?

— Bu ulkan yumushga bir yoki ikki odam aql bo’lolmaydi. Aytyapman-ku, masalaning tubi juda chuqur, men yuza qismini o’zim bilgancha aytyapman.

Til jarayoni o’zicha osoyishta oqayotgan daryoga o’xshaydi, ammo uning gumlarida nima bo’layotganidan bexabar qolyapmiz.

Tajribali qalam sohiblarimizdan bir necha mard balki o’z zimmasiga olar, ammo ish ayni shu lug’atchilarimizsiz unmaydi. Tilshunoslik – tilchilik fanida neki soha bo’lsa, hammasining bilimdonlari nafaqat bosh qo’shishi, boshlarni qovushtirishlari kerak. Chunki qilinadigan ishning ko’lami nihoyatda keng, e’tiborsizligimiz esa battar yalpaytirib yuborgan.

Solih Mutallibov nashrga tayyorlab bergan “Devoni lug’otit turk”ning bosilganiga qancha bo’ldi? 1960 yili ekan, ellik uch yil bo’libdi. Buyuk til obidasi “Qutadg’u bilig” zahmatkash olim Qayum Karimov tengsiz mehnati bilan tabdil qilinib, 1971 yili bosilgan (aytishlaricha, shu qishi “Qutadg’u bilig” lug’atini ham tuzgan, afsus, bu lug’at dunyo yuzini ko’rmagan, qo’lyozmasining taqdiri ham noma’lum). Keyin Boqijon To’xliev, Sa’dulla Ahmad tabdillari bosildi, yaxshi, lekin Qayum Karimov tabdilni asl matn bilan yonma-yon bergan. Nimaga bu asarni mustaqil bo’lganimizga shuncha yil bo’lib, haligacha qayta nashr qilmaymiz? “Sangloh”, “Abushqa”, “G’iyosul lug’ot”, “Lug’ati chag’atoy” kabi tilimiz xazinayu safinalari nimaga nashr etilmaydi? FA Sharqshunoslik instituti, Alisher Navoiy nomidagi muzey fondlarida yana nima xazinalar ochilmay yotgan bo’lsa. Hali-hanuz xalq og’zaki ijodi, dostonlarimiz lug’ati yo’q. Sheva, shevalararo lug’atlar yaratilmayapti, yaratilayotgan bo’lsa-da, dunyo yuzini ko’rganicha yo’q. Turkiy tillarning qiyosiy, solishtirma, aralash lug’atlari yo’q. Bularsiz ona tilimizga qanday yaqinlashamiz? Ayni bugungi kunda chet istilohlarning o’rnini bosishi mumkin bo’lgan, bugungi zamon tafakkuridagi tamoyil-tushunchalarni ifoda eta oladigan qanchadan-qancha duru gavhar tarix qatlarida ko’milib qolyapti. Albatta, chet atamalarni olibu o’rniga shundoq qo’ysa bo’ladigan istilohlarimiz tayyor turgani olma pish – og’zimga tush emas, ularni izlash kerak. ustida ishlsh kerak.

Siz Vladimir Dalni aytyapsiz. Ruslarda bunday olimlar ko’p bo’lgan, Dal -ko’zga ko’ringanlaridan biri. Ularda tilchilik bo’yicha bugun qilinayotgan ishlar ham ibratli biz uchun. Lekin bizda ham til zahmatkashlari ancha bo’lgan, hozir ham borlar, ammo ularga e’tibor kam, ichki rag’bat ham yetmaydi. Fitrat, Ayub G’ulomov, Olim Usmonov, Xudoyberdi Doniyorov. Bolta Jo’raev, Ergash Rustamov, Rahmatilla Qo’ng’urov, Qayum Karimov, Qozoqboy Mahmudov (o’tganlarini Olloh rahmat qilsin!) qilgan ishlar hazilakam bo’lmagan. Bugungi kunda Alibek Rustamiy, Bozorboy O’rinboev, To’ra Nafasov, Bosim To’ychiboev, Kozoqboy Yo’ldoshev kabi tilchi domlalarimiz o’zlarining tajribayu tadqiqotlari bilan, qani shogird, qani nashriyotlar, deb turibdilar. Bu ustozlar mening bilganlarim. Lekin, gap shundaki, endi tilchilikni kimlar davom ettiradi, kimlar yaratilgan yoki yangi yo’ldan olg’a ketadi? Umid qilamiz, shu kimlar ham yetishib chiqar. Agar bir joyda depsinib qolmasak, o’zimiz oldinga yursak. Universitetda o’qiganda “Hozirgi zamon o’zbek tili” kurslaridan tashqari “Eski o’zbek tili”, “Dialektologiya” darslarini tinglab, sinovlar topshirganmiz. Hatto eski o’zbek tili – o’rxun-enasoy yozuvi, ya’ni o’sha tilimizda bayon ham yozganmiz. O’sha “budun”, “qoon”. “ochun” kabi qadimiy turkiy so’zlar haligacha yodimda. Eslasam, aytsam, tomirdagi qon ekan-da, shirin titroq beradi. Demak, ildizlarimizdan uzilib ketganimiz yo’q, aksincha, o’sha ildizlardan yangi nihollar, tilni daraxt desak, yangi novdalar undirishimiz kerak, bu novdalar barg bersin.

4. Tabiiyki, “til daraxti” o’sishdan to’xtamaydi. Ammo uning bachkilab ketishi ham yaxshi emas. Ma’lumki, talaffuzimizga “infarkt” degan so’z kirib kelganiga ancha bo’ldi. Avom orasida ayollar ko’proq qo’llaydigan bir qarg’ish bor. Yomon ko’rgan odamga nisbatan “Hu, yurakkinang sitilsin” degan ibora ishlatiladi. Yurakning sitilishini tasavvur qiling. Ya’ni qayg’u alamga botgan odamning yuragi zardobga to’ladi va u bir kunmas bir kun sitiladi. Infarkt holati ham deyarli shunday. Demak, izlansa so’zlarning muqobili yo bo’lmasa xalqona biror bir tushunarli ibora topiladi. Shunday emasmi? So’zga chechan adib, publitsist, tarjimon sifatida fuqarolik burchi nuqtai nazaridan bunga haqlisiz. Siz til qo’rg’onida qalam ko’tarib yurgan yosh ijodkorlarga yana qanday talablar qo’ygan bo’lardingiz?

— Misol uchun – BosimTo’ychiboev bilan Qozoqboy Qashqirlining “Zominning til qomusi” kitobini bir varaqlang, shu birgina hudud shevasidan hozir siz aytganga o’xshagan ma’no ko’lami keng va ayni zamonga mos o’nlab istiloh, so’z, iboralar topasiz. To’ra Nafasovning “Qashqadaryo xalq so’zlari” kitobida shunaqa tesha tegmagan, adabiy tilimizga kirmay qolgan guruh-guruh so’zlardan hayratga tushib, “E-e. o’zimizda ham bor ekan-ku!”, deb yuborasiz. O’zbek adabiy tiliga qarluq-chigil uyg’ur shevalari asos qilib olingani bilan hali bu shevalarning o’z so’z boyliklari ham batafsil o’rganilmagan. O’g’uz shevasi borasida ham biron kattaroq tadqiqot qilinganini eshitmaganman. Muhim madaniy, ma’rifiy va, tabiiyki, siyosiy markaz Toshkent shevasining, xususan, lug’aviy xazinasi maxsus o’rganilganmi yo’qmi, masalan, men bexabarman. O’ziga xosligini faqat “votti-votti”da deb o’ylaymiz. Unda adabiy tilga kirishi kerak bo’lgan, lekin kirmagan nimaginalar bor ekan? Qipchoq shevasida esa tog’lar ko’milib yotibdi. To’g’ri aytyapsiz: savolingiz javobini adabiy til tarixi bilan bir qatorda shevalardan izlash kerak. Izlansa, chet istilohlarga muqobil yo muqobillikka nomzod ko’p “zirava” chiqadi.

Talabga kelsak, ularni yoshlarga biz qo’yishimiz emas, yoshlar bizdan so’rashi kerak – qani bizga nima qilib berdingiz, deb. Ular biz qilgan ishlarni, agar qilolsak, o’rganishi lozim. Bizning qilolmayotgan ishlarimizni ba’zilarini aytdim. O’zbek adabiy tilining olis va yaqin tarixida yaratilgan shoh asarlarimiz, shohona obida – til yodgorliklarimiz bor: “Devonu lug’otit turk”, yuqorida tilga olingan yana lug’atlar, “Qutadg’u bilik”, “Hibatul haqoyiq”, “Qisasul anbiyo”, “Boburnoma”. Lutfiy, Atoyi, Sakkokiy g’azaliyoti, xalq dostonlari. qissalari… Ularni qo’lga oling, o’qiysiz, tushunishga birpasda ko’nikasiz, so’z, ma’no tovlanishlari ohanglaridan olam jahon zavq olasiz, ham… tilimizni birmuncha asl holida o’rganasiz. Yassaviy g’azallarini qarang, bugun xuddi tabdil qilinganga o’xshaydi – asil matni shu qadar ravshan, ko’ngilga qadrdon. “Boburnoma”ni (tabdilini emas!) men bir doston qadar kengaygan g’azalni kuyga solib o’qigandek bo’laman. Odamning ruhiyatida muazzam bir kuy turadi. Men yoshlarga talab qo’ymagan, balki ulardan o’tinib so’ragan bo’lur edim: buyuk til obidalarimizni so’zima-so’zi o’qing, har bir ifodasi ustida to’xtang, o’ylab oling – shu sizni yozuvchi qiladi. Shu paytgacha biz qilgan xatolar hammamizga ko’p yillar yetib ortadi. Siz o’z tilingizni puxta-pishiq egallab jahon til muhitiga chiqing, u tillardan ham jilla qursa, ikki-uchtasini egallang: bundan keyin zamonning ravishi shunday ketadi. Ona tilini puxta bilishingiz esa xamisha o’zligingizga zamin. Unutmangki, qalam ahlining jon ozug’i – til!

5. Mazmunli suhbatingiz uchun katta rahmat, ijodingizga baraka, umringiz ziyoda bo’lsin.

Manba:»Hurriyat».,18-son,2013 yil 1-may.