Ўзбекистон Республикасининг Давлат тили тўғрисидаги Қонун қабул қилинган куннинг 26 йиллиги олдидан

     Кўп эртакларда бир воқеа такрорланади: ботир йигит девни енгиб, қилич билан калласини узса, бир бош ўрнида учта бош ўсиб чиқади, уларни кесса, яна… Ҳайрон бўлиб боши қотиб турса, бир чол унга қараб: ”Э болам, бундай қилиб девни енголмайсан, ундан кўра, сен фалон қудуқ ичига тушсанг, унинг тубида бир дарча бор. Уни очиб ичкари кирсанг, ҳужрада бир сандиқ турганини кўрасан, сандиқ ичида бир қути бор. Ана ўша қутича ичидаги қуртни қиличинг билан қиймаласанг, дев ўлади, чунки девнинг жони ана ўша қурт ичида”, дейди.
Ўзбек тилининг ўз юртида беклик қилишига йўл бермай келаётган дев-ку, аниқ, бу – миллатсеварликнинг етишмаслиги, фикрий ялқовлигимиз, ҳамон ҳар нарсадан ҳадик оладиган ғилоф бандаси бўлиб келаётганимиз.

Зуҳриддин ИСОМИДИНОВ
УЧ МАҚОЛА

МИЛЛАТНИНГ ОНАСИ

Ҳазиллашиб
Мен онамни опичлаб олдим.
У шундай енгил эди-ки,
Уч қадам юрар-юрмас,
Йиғлаб юбордим.

Исикава Токубоку
(Хуршид Даврон таржимаси)

    Она фарзандини дунёга келтиради, боқиб ўстириб, вояга етказади. Шу билан бирга, унинг яна бир улуғ хислати бор: бир оилада туғилиб ўсган болалар она туфайли ака-ука, опа-сингил бўлиб, қондошу жондош бўлиб бирлашади. Фарзанднинг вазифаси ва бурчи эса, онани улуғлаш, унга меҳр изҳор этиб қўшиқ айтишгина эмас, балки унинг дардини, ташвишларини дилдан англаш, соғлиғи, аҳвол-руҳиясидан хабардор бўлишдир.

Фарзандлар – оға-ини, эгачи-сингилларнинг онаси конкрет бир аёл бўлиши ҳаммага равшан. Қариндош-уруғ тўпи ичида ҳам бир онахон бўлади, у шу уруғнинг марказида: тўй-маърака усиз, унинг маслаҳатисиз ўтмайди. Эътибор берсангиз, ҳар қайси маҳалла ёки қишлоқнинг ҳам обрўли бир кайвони момоси бор.

Башарият дунёсида алоҳида ва ўзига хос бир оилани ташкил этадиган ўзбек элининг-чи? Унинг ҳам бир умумий онаси бордир? Бор албатта, Она тилимиз у! Шу тил туфайли Сиз билан биз қадрдонмиз, дилдошмиз, дарддош бўлиб турибмиз. Эҳтимол, бугун Сиз билан мен бир-биримизга сир бермай, хўмрайишармиз, аммо аниқ биламанки, агар эрта-бириси кун Сибирда ё Италияда кўришиб қолсак борми, ҳар иккимиз учун ҳам қуёш чарақлаб чиққандек бўлади, жону жаҳонимиз ёришиб кетади, бир-биримиздан ҳеч нарсани аямасликка тайёр бўламиз. Бари меҳр-оқибат – мана шу жонажон тил туфайли. Негаки, икковимизнинг тилимиз ҳам бир, элимиз ҳам бир-да. Элни эл қилган, уни яхлит ва ялакат мағиз қилиб бирлаштирадиган нарса аввало тил, она тили…

Давлат тили ҳақидаги қонун таъсирида янги, ёки тил ғазнасида кўпдан бор, аммо қўлланмай турган юз-юзлаб тарҳи тоза сўз ва сўз бирикмалари майдонга чиқди, тилимиз янада обод, бой, тароватли бўлиб қолди. Аммо бу борадаги энг катта ютуғимиз – баъзи қардошлар каби сўзларни тубдан ўзгартишга ружу қўймаганимиз бўлди, биз ҳар бир тушунчани ғирт “туркий ўзакли” қилишга берилиб кетмадик ва шунинг натижасида ўзбек тилининг қадим оҳангдорлигини, куч-қудратини, жилосини сақлаб қололдик.
Бироқ мана шу қабилдаги яшасинчиликдан ўзимизни сал фориғ қилиб, миллатимиз онаси бўлмиш тилимизнинг аҳвол-руҳиясига разм соладиган бўлсак, унда бирталай муаммолар ҳам тўпланиб қолганини кўришимиз мумкин. Япон шоирининг эпиграф қилиб келтирилган атиги уч мисралик юқоридаги шеъри, назаримизда, айнан она тилимизни кўзда тутиб айтилгандек.

…Икки ойдан ошди, 21 октябрнинг нари-берисида роса байрам қилдик – давлат тили мақомининг 20 йиллигини нишонладик. Мен ўзим беш-олти ташкилотда маъруза ўқидим. Тилимизни улуғладим, унинг қадим ва бойлигини, дунёдаги бошқа ҳеч бир тилдан қолишмаслигини далиллашга уриндим…

Гўё, бой эканлигини, қадим эканлигини билиб олишса, иш пишадию одамлар тил қадрини ўз жойига қўядигандек, гўё худди шуни ҳали ҳеч ким билмай турибдию менинг далолатим билан ҳамма нарса изига тушадигандек. Ҳар бир маърузадан сўнг одатий бир чапак, ҳамишаги бир-икки савол, сўнг “қимматли вақтимни сарфлаб келиб, қизиқарли чиқиш қилганим” учун миннатдорчилик изҳори, ҳурмат ила кузатиб қўйиш. Тамом.

Биродарлар!
Йигирма йилдан бери шу гап! Шу манзара…

Мен-ку, оддий бир фан номзодиман. Юзлаб одамлар – манаман деган академиклар, эл-юртга таниқли шоиру ёзувчилар, фидойи муаллимлар, сиёсатшунослар, юристлар… ҳар йили “маъруза” қилади, тилимиз бой, деб айтади. Бунинг учун Маҳмуд Кошғарийдан тортиб Навоий, Чўлпонгача ёрдамга чақирилиб, беҳисоб далиллар келтирилади, шеърлар ўқилади. Эртасидан эса… яна ҳамма нарса эски изига тушади. Яъни, худди йигирма йил илгаригидай – рус тилида иш юритиш давом этади.

Она тилимиз давлат тили мақомини олган дастлабки йиллардаги шодумонлик тантаналари тинди. Ҳозирга келиб ҳар йили тил байрами яқинлашганида номига чоп этиладиган тўрт-беш мақола, ташкилотларда хўжакўрсинга уюштириладиган Тил байрами “тадбири”ни ҳисобга олмаганда, тил мақоми ҳам анчайин бир кампания сифатида бўлиб ўтгандек.

Ҳолбуки, биз бошқа нарсани кутган эдик. Дарров бўлмаса-да, йиллар оша тилимиз мавқеи оша боради, нуфуси бўйича дунёда қирқ бешинчи ўринда турадиган ўзбекнинг тили ҳам чинакам давлат тили бўлади, деб ишонган эдик. Аҳвол эса бошқачароқ бўлиб чиқди.

Нега шунақа бўлаяпти, бу ҳол қачонгача давом этади ва умуман ўзбек тили чиндан ҳам давлат тилига айланадими ё йўқми?

Нега шундай аҳвол юзага келганининг бир сабабини мен айтай. Ўша, 1989 йилда қонун чиққанида ҳар қандай ўзгаришдан пул ясайдиган шоввозлар ғимирлаб қолди. Қонунни орқа қилиб, давлатнинг миллионларини “законний” ўмаришга шайланган кимсалар гўё бошқа миллат кишиларига ўзбек тилини ўргатишни бош масала қилиб кўрсатиб, шу билан ҳамма муаммо ҳал бўладигандек, кооперативлару курслар очиб ташлашди, дастурни амалга оширишга ажратилган пуллар ўша ёққа қараб сувдай оқди, ҳар бир корхонаю ташкилотдаги юзлаб тил билмаслар эса гўё “тил ўрганди”. Яъни, кимдир атайлабдан дарёнинг нишабини бошқа ёққа буриб юборгандек бўлди. Ўзбек тили ҳақидаги қонунни бажаришга сарфланадиган пулнинг катта қисми ўзбекларга эмас, шу юртда ўн йиллаб, ўттиз йиллаб яшаган… аммо кибри туфайли тил ўрганмаганларга сарфланадиган бўлди (ҳозир уларнинг кўпи Америкаю Канададага, Исроилу Россияга кўчиб кетишган, аммо ҳамон ўзбек тилини ўрганиб ётишмаган бўлса керак).

Ўзбекнинг ўзи-чи? Oна тили ҳақидаги қонун ижросига кетадиган маблағдан у қанчалик баҳра олди? У бугун ўз тилини қанчалик билади? Ўзбек эли тил ўрганишга муҳтож эмасми? Уйдаю тўйда, бадиий адабиётда, бозордаю мозордагина қўлланиб, қисилиб-қимтиниб қолган, аммо тил байрами кунлари келганида ҳамиша “қадим ва бой” деб мақтови келиштириладиган бу тил мамлакатнинг ичкарисидаю ташқарисида, илму таълимда, ишлаб чиқариш, банк, авиация ва тиббиётда, метрони лойиҳалашда, технология ва ҳоказоларда ишлатиш учун ярамайдими? Ярамайдиган бўлса, сабабини айтинг – нега? Чорасини топайлик. Ўзбекистоннинг битта вилоятича келмайдиган митти давлатлар бор дунёда, ана ўшалар ҳам давлат ишида она тилини қўллайди, шу тилини улуғлайди, ахир.

Давлат тили деган тушунчани давлатнинг тили деб ҳам англаш мумкин. Яъни, Ўзбекистон давлатининг тили – ўзбек тилидир. Бошқа бир тил эмас. Аммо давлат идораларида тўла ҳуқуқ билан ишлатиладиган тилгина чин давлат тили бўл олади, бошқа гапга ўрин йўқ. Чунончи, ўзбек тилидаги ҳужжат асосида аэропланлар халқаро ва ички қатновларни амалга оширса, шу тилдаги ҳужжатга кўра банклар миллионлаб маблағни бир ташкилот балансидан бошқасига ўтказса, қонунлар шу тилда чиқарилса (аввал русча тайёрланиб, кейин таржима қилинмаса), корхоналар шу тилда битилган технология асосида товар ишлаб чиқарса ва ҳоказо. Бусиз эса, “давлат тили” – шунчаки мақом, холос.

Давлат тили тўғрисидаги қонун фақат ҳуқуқий аҳамиятга молик эмас, балки аввало сиёсий ҳужжат, декларациядир. Зеро мустақилликнинг ўзи тил мустақиллигини тақозо этади. Буни шундай тушунтириш мумкин: илгари барча иш рус тилида юритиларди, чунки унда биз озод эмас, тобе эдик. Ўзбекистонда бирон идорага ишга кириш учун ариза рус тилида ёзилар эди. Энди, тасаввур қилинг: Италияда итальян тилида эмас, немис тилида иш юритилcа… шу юртни ҳар жиҳатдан суверен деб бўлармикин? Мустақилликни ҳадеб бир-биримизга писанда қилиш ўрнига чиндан мустақил бўлиш, жумладан, давлат тилида иш юритишга ўтиш керак эмасми?

Афсуски, бу соҳада бизда дунёнинг ҳеч бир мамлакатида учрамайдиган ғаройиботлар бисёр. Масалан, рус тилини билмайдиган…. рус дипломати бўлиши мумкинлигини биров эшитмаган. Япон тилидан бехабар япон дипломати, испанчани уқмайдиган испан элчиси борлигини билмаймиз. Инглиз тилида мақола ёза олмайдиган англия (америка) олими ҳам йўқ, албатта. Ва умуман, бунақа ғайритабиий ҳолатларни бошқа юртларнинг кишилари тасаввур ҳам қила олмайди.
Бизда эса, ўзбекча гапирсангиз, анқайиб қараб, елкасини қисадиган, давлат тилида бирон-бир халқаро шартнома ё битим тайёрлаш қўлидан келмайдиган, тайёрлаш тугул, она тилида ёзилган шартномани ўқиб тушунмайдиган “паспорти бўйича ўзбек” дипломатлар озмунча эмас.

Ёки бошқа мисол. Яқинда академиянинг “Ўзбекистонда ижтимоий фанлар – Общественные науки в Узбекистане” деган журналини варақлаб ўтириб, таажжубга тушдим: мақолаларнинг ярмидан кўпи рус тилида экан!

Бир замонлар икки тилда чиқариш мўлжалланган, ҳаттоки Шўро даврида ярмидан кўпроғи ўзбек тилидаги материаллар билан тўлиб чиққан бу нашрнинг ҳозир – она тилимиз давлат тили бўлганига ўн йилдан ошган бир даврга келиб… тескари қараб кетгани – илгаригидан баттар руслашганига ажабландим. Журнал таҳририятидан ҳам хафа бўлиб кетдим, менга журнал атайлабдан руслаштирилаётгандай туйилди. Аммо суриштириб билсам, журналнинг фидойи ходимлари ҳам муаллифлардан ўзбек тилида мақола ундира олмай ҳалак бўларкан, чунки бари айб ўзбек олимларининг ўзида экан: санъатшунослар, файласуфлар, ҳуқуқшунослар, шарқшуносу сиёсатшунослар, тарихчилар, археолог ва этнографлар… хуллас, ижтимоий соҳа уламоларининг аксарияти она тилида бирон-бир мақола ёзишни то ҳануз ўрганмай, эски ўзан ичида йўрғалаб, русча “исследование” битар экан. Бунинг устига, уларнинг ўзбек тилида публикация қилиб жаҳонга танилиш қийин, деган истиғносини айтмайсизми?! Ҳей, сен аввал ўз она тилингда бирон нимани қойиллатиб битиб, халқинг ичида танил, агар илминг, ёзганларинг чиндан ҳам зўр бўлса, жаҳонннинг ўзи сени таниб олаверади, дейдиган бир мард йўқ.

Ижтимоий фанлар маънавиятга, мафкурага бевосита дахлдор. Шу олимларки ўзбек тилида теран тадқиқотларни амалга ошириб, таҳлилий китобларини ўзбекча чоп эттирмаса, бошқа соҳа олимларидан ўпкалашга не ҳожат? Тўғри, кимдир ”менинг фалон китобим ўзбек тилида чиққан, муаллиф кўрмапти” деб биздан ранжиши мумкин. Балким чиққандир ва эҳтимол сиз уни ўзбек тилида ёзгандирсиз ҳам. Лекин сиз билан бақамти ишлаётган ҳамкасбларингизнинг китоби аввал ўрис тилида ёзилганини, уни номсиз таржимонлар ўзбекчага ўгириб берганини яхши биласиз-ку. Менинг ўзим ўзбек олимларининг ижтимоий соҳага оид бир неча диссертациясини шу олимларнинг она тилига таржима қилиб берганман. Ва бу узоқ ўтган замонда эмас, шу кунларда – тилимиз давлат тилига айланган, илмий ишлар Масков ВАКига эмас, Тошкентдаги ОАКка юбориладиган бўлганидан кейинги гап!

Бу дунёда ўзбекман деб юришдан мурод бошга дўппи кийишу наҳорги ошга боришгина эмас, ахир. Улуғ онамиз – она тилимизни эъзозлай олмасак, бошқасидан мурод нима, киммиз биз ўзи?
Тафаккур тилда акс этади ва тил орқали ривожланади. Шунинг учун улар чамбарчас боғлиқ. Ўзбек тили – ўзбек тафаккури демак. Шундай экан, ўзбек тилини давлат идораларида ишлатмаслик – ўзбек тафаккурига йўл бермаслик, қўполроқ айтганда, ўзбек тафаккури билан шу соҳани бошқариб бўлмайди, деб ҳисоблашдир.

Иккинчидан, қонунга амал қилмаган, уни бузган одамни жазоламаслик, ёки хўжакўрсинга дакки бериб қўяқолиш – амалда уни рағбатлантириш билан баробар.

Бизнингча, ҳали-бери шундан нарисига ўтилаётгани йўқ. Рост, давлат тили ҳақидаги қонун ижросини назорат қиладиган муассасалар бор, улар комиссия тузиб, ҳали Қашқадарёда – шу вилоятдаги тиббий масканларда, ҳали эса Андижонда – хизмат кўрсатиш соҳасида ва ҳоказо, давлат тили дастурининг бажарилишини текшириш билан овора. Дуруст, аммо назаримизда, бу худди икки юзта товуқни эшиги йўқ катакка жойлашга уринаётган кишининг ҳолига ўхшайди – биттасини тутиб катакка соласиз, сўнг иккинчисига чопсангиз, бояги товуқ ҳам далага чиқиб кетган бўлади, ҳолбуки улар иккита эмас, икки юзта, қачон буларни эпақага келтириб бўлади? Демак, бу хўжакўрсин иш, бошқа гапга ўрин йўқ.

Тилимизнинг чинакам давлат тилига айланиши қонун чиқарилганлигига эмас, ана шунга таяниб иш олиб борадиган одамларнинг амалий фаолиятига боғлиқ. Бундан ҳам аввал, каттами-кичикми, ҳар бир корхона ва ташкилот раҳбарининг миллатпарварлигига боғлиқ. Она халқим деган ҳар бир ўзбек раҳбари Давлат тили тўғрисидаги қонунга лоқайд қарай олмайди. Ўз ташкилотида уни рўёбга чиқаришга интилмаган раҳбарнинг халқпарварлигига ишонч йўқ.

Кўп эртакларда бир воқеа такрорланади: ботир йигит девни енгиб, қилич билан калласини узса, бир бош ўрнида учта бош ўсиб чиқади, уларни кесса, яна… Ҳайрон бўлиб боши қотиб турса, бир чол унга қараб: ”Э болам, бундай қилиб девни енголмайсан, ундан кўра, сен фалон қудуқ ичига тушсанг, унинг тубида бир дарча бор. Уни очиб ичкари кирсанг, ҳужрада бир сандиқ турганини кўрасан, сандиқ ичида бир қути бор. Ана ўша қутича ичидаги қуртни қиличинг билан қиймаласанг, дев ўлади, чунки девнинг жони ана ўша қурт ичида”, дейди.

Ўзбек тилининг ўз юртида беклик қилишига йўл бермай келаётган дев-ку, аниқ, бу – миллатсеварликнинг етишмаслиги, фикрий ялқовлигимиз, ҳамон ҳар нарсадан ҳадик оладиган ғилоф бандаси бўлиб келаётганимиз. Хўш, ичимиздаги бу девни маҳв этадиган омил, эртак тили билан айтсак, бу девнинг жони – қути ичидаги қурт қаерда? Қандай қилсак, ўзбек тили барча идора ва ташкилотларда тўла ишга тушиб, давлат тилига айланади? Нима қилсак, хорижий бир тилда иш юритишга барҳам бериб, она тилимизнинг қонуний ҳақ-ҳуқуқини тиклай оламиз?

Билсангиз, бу девнинг жони ҳам, худди эртаклардагидай, кичкина бир қути ичида. Бу қути – б у х г а л т е р и я деб аталади. Ҳа, агар ҳар бир идорада бухгалтерия ҳужжатлари бугун давлат тилига ўтса, ишонинг, эртадан шу идоранинг барча иши давлат тилига кўчади. Чунки ҳеч қайси идоранинг иши бухгалтериясиз битмайди: у орқали банк пул беради, машина рейсга чиқарилади, товар сотувга қўйилади ва ҳоказо.

Ҳозир бизда нечта идора (бутун бошли вазирлик ва қўмиталарни қўя турайлик) давлат тилида иш юритаяпти, деб ўйлайсиз? Буни билиш учун ҳар бир идоранинг бухгалтерия ҳужжатлари тилига эътибор қилиш керак, вассалом. Ишқилиб янглишаётган бўлай, аммо менимча ҳали-ҳозир биронта корхона бухгалтериясида иш ҳужжатлари ўзбек тилида юритилмаяпти, унинг бланк ва формалари ҳамон русча тўлғазилаяпти.

Ўзимча бир нарсани пайқаган бўламан: лоқайдроқ бўлиб қолаётгандаймиз. Ишқилиб, кунимиз ўтиб турса бўлди, дегандай. Ахир, эсласангиз, бундан ўн йилча аввал ҳатто русийзабон кишилар ўз фарзандларини ўзбек мактабларида ўқишга қўя бошлаган эди, чунки замоннинг зайли шундай бўлди, деб ҳисоблашган эди. Энди эса аксинча: эплаган ота-оналар боласини рус мактабига бериш пайида. Ёки кейинги бир мисол, ёдингизда бўлса, ҳатто ўтган йили ҳам кўча-кўйлардаги эълон, пешлавҳа ва афишалар асосан давлат тилида бўларди, Тошкент метрополитени ичидаги барча ёзувлар ҳам она тилимизда эди. Ҳозир эса метрога тушган билади, ўзбек тилида бирон ёзув уруғлиққа қолган бўлмаса – ҳаммаёқни русча реклама босиб кетди. Илгари энг ўзбек тилли транспорт ҳисобланган метродаки шундай бўлганидан кейин, бошқасидан нега гиналаймиз?
Бу савол, бу хавотир бежиз эмас. Икки йилдан ошди, Қозоғистонда давлат тили тўғрисидаги қонунга ўзгартиш киритилиб, рус тили ҳам қозоқ тили билан бирга давлат тили деб белгиланди. Сал ўтмай, Қирғизистонда ҳам шундай бўлди. Демак, қоғозда – иккитиллилик, амалда эса рус тили яна тахт устига минди, деяверинг.

Худди, сирли бир кимса ҳар бир идора ва ташкилотнинг кўринмас бир хонасига кириб олиб, давлат тилида иш юритилмасин деб жоду қилаётгандай, ҳаммага ўз таъсирини тобора кўпроқ ўтказиб бораётгандай. Қадим ўзбек халқининг иродаси билан юзага чиққан Давлат тили ҳақидаги қонунни беписандлик билан емиришга тушгандай.

Бу сирли кимса ким?
У – ҳар бир идора ва корхонада, ташкилот ва маҳкамада ишлайдиган миллати бор, аммо миллий ғурури йўқ одам. Қорнининг ғамини орининг ғамидан устун қўядиган, сиртдан ўта маданиятли, аммо ўзбек бўлиб туғилганидан фахрланиш ўрнига ўкинадиган нафс бандаси – манқурт. Маданиятли қул.
Орадан йиллар ўтар. Ҳозирги муваққат моддий-иқтисодий қийинчиликлар орқада ҳам қолар. Ана ўшанда оғир хулёлар исканжасидан қутулган аҳли юрт вақтинча бироз четда қолган қадриятларини яна эъзозлайди, бошига кўтаради. Биринчи навбатда, жондан азиз бўлган онани – она тилини, албатта.
Кошкийди шундай бўлса.

 

ЎЗБЕК ТАЛАФФУЗИ

Сиз Ғафур Ғуломнинг сўзини, овозини эшитганмисиз? Шукур Бурҳонов гапирганини-чи?  Ё бўлмаса Аброр Ҳидоятовни?

Ғафур Ғуломни мен умримда кўрмаганман, гапини ҳам эшитган эмасдим. Иттифоқо, бир куни радиода кимнингдир ниҳоятда қадрдон, яқин таниш, аммо кўпдан бери эшитилмаган бир товуши қулоғимга кирди. Ҳар қандай ашуладан ҳам руҳафзороқ бир овоз, десангиз. Билсам, Ғафур Ғулом ҳажвий ҳикояларини ўқиётган экан. Эшитмаган одамга бировнинг сўзлаш оҳангини тушунтириш қийин, бу худди босволди қовуннинг ҳидини тушунтириш каби мушкул, аммо ўзим ўшанда имон келтирдимки, агар Насриддин афанди ҳаётда бор бўлса, у Ғафур Ғулом овози билан гапирса керак эди. Ҳазилга, эркаликка монанд, аммо ўктам ва сарбаст бир оҳанг етакчилик қилар эди унда. Донишмандлик, дарддошлик аён сезилиб турарди. Хуллас, бир зумда ўзига ром эта оладиган, кишини беихтиёр қадрдонлаштириб юборадиган бир овозу оҳанг эди-да.

Шукур Бурҳонни айтинг. Aйниқса, “Қиёмат қарз”да! Ўзбек отасининг рамзи-ку. Бу овоздаги меҳр, одамшавандалик, дилкушолик бошқа бировда топилармикин? Аброр Ҳидоятовнинг товлаб гапиришлари-чи! Лафзимизнинг лирик-фалсафий диапазони бу қадар кенг бўла олишини пайқаганми эдингиз?

Ўзбек эли серуруғ, кенг элат. Ҳар бир шева вакилининг гапида алоҳида оҳанг ва ўзига хос услуб бор. Аммо ҳаммаси ҳам ёқимли, ҳиссиётга тўлиқ, гапираётган чоғида сўз мазмуни билан бирга айтувчининг муносабати яққол сезилиб туради. Бу оҳангда маҳаллий ўзига хослик ва анъаналар, шу минтақа кишисининг ҳаёт тажрибаси, ҳар бир нарсага ўзига хос ёндошуви акс этади. Ҳар бир кишининг айтган гапидагина эмас, балки талаффузию сўзлашида ҳам ақлу фаросати, маданияти, сипо ё ҳовлиқмалиги, андишали ё шартакилиги, ўзини тутиши кўзга яққол ташланади…

Тараққиёт шундай бир даврга етиб келдики, эндиликда Хоразмнинг нариёғида туриб гапираётган одамнинг сўзини ўшликлар баралла эшитаверади. Сўзу оҳанг эса, биласиз, “юқувчан”. Ижтимоий тараққиёт тезлашиб, техника воситаларидан фойдаланиш авж олгани сари шевалараро синтезлашиш ҳодисаси ҳам кучаяди, аниқроғи, шеваларнинг синтезлашиши ҳисобига адабий тилнинг бойиши ва умумхалқ миқёсида адабий тилга кўчиш авж олади (шевалар эса бора-бора оёқдан қолади. Ҳозир ҳамма жойда шу ҳодисага гувоҳ бўлиб турибмиз). Барча вилоятларимиз ва туманларимизда урф-одатларнинг ўзаро яқинлашуви ва бир хиллашуви юз бераяпти. Бозор иқтисодиёти шароити ва тезкор ахборот алмашиш эса умуммиллий бирикиш ва яхлитланиш жараёни учун катализатор ролини ўйнаяпти.

Бу вазиятда ҳар қандай миллат олдида бир масала кўндаланг бўлади: адабий тилни мукаммаллаштиришда қайси тамойиллар устунлик қилади? Орфоэпик принöиплар негизида қай нормалар ётади, яъни умуммиллий талаффуз қандай бўлиши керак?

Бир қарашда, бу арзимас бир гапдай, анчайин масала пуфлаб шиширилаётгандай бўлиб туйилиши мумкин. Аммо тарихга назар ташласак, боболаримиз биздан бошқачароқ, ўзбекчароқ, асл туркона оҳанглар билан сўзлашганига шубҳа йўқ. Айтайлик, Отабек (“Ўтган кунлар”)лар худди биздай эмас, бошқачароқ, ҳозирги афғонистонлик ўзбекларга ўхшаброқ кетадиган бир тарзда гаплашишгани аниқ. Бир мўъжиза бўлиб, Навоий замонидаги ўзбек тирилиб келса, бемалол мусоҳаба қила олишимизга, масалан мен ишонмайман. чунки барча туркий тиллар, жумладан ўзбек тили ҳам, динамик – жуда тез ўзгаради.

Бу-ку, бир табиий жараён экан, аммо бир замонда, бир юртда яшаб туриб ҳам, кишилар бир-бирининг гапини англамаса, қизиғи, гапирганида шунга ҳаракат қилса-чи?

Бундан етмиш-саксон йиллар бурун, мустақиллигининг ўнинчи йилларини кечираётган Туркияда тил, луғат ва талаффуз масаласи қанчалик ўткир бўлиб майдонга чиққани ёдга келади. Ўшанда нима бўлган эди? Луғат борасида чет тиллар (араб, форс, ва б.)дан кириб келган сўзлардан иложи борича воз кечиб, соф туркий ўзак асосида сўз ясаш тамойили танланди, натижада, ўтмиш замонда яратилган илмий, диний ва адабий манбалардан узилиш юзага келди (шу даврда лотин алифбосига ўтилганлиги эса бу узоқлашишни янада кучайтирди). “Тилдаги революция” деб ном берилган тил қурилиши бўйича бу тадбирлар интиҳосида ҳам кескин бир йўл танланди: турк адабий талаффузи учун шу пайтга қадар қўлланиб келган орфоэпия нормаларидан воз кечилиб, собиқ пойтахт, мамлакатдаги энг катта шаҳар Истанбул шевасига хос талаффуз, янаям аниқроғи – истанбуллик ёш хонимларнинг сўзлаш оҳанги турк талаффузи учун норма қилиб белгиланди – тилшунослар шу нарсани тўғри, деб далиллашди.

Мана шу барча тадбирлар натижаси ўлароқ, энг кўп сонли туркий халқ бўлмиш Туркия туркларининг тили бошқа туркий тиллардан анча узоқлашиб қолди. Хусусан, турк тили лексиконининг озар, қўмиқ, татар, ўзбек, туркман, уйғур ва ҳоказо туркий тиллардаги луғат таркибидан кўп тафовут қилиши, бунинг устига, талаффузи “Истанбулнинг танноз хонимлари” шевасига хос равишда – тил олди (тил учи) товушларидан иборат бўлгани боис, туркиялик турклар билан бошқа туркий эл вакилларининг мусоҳабаси, айтайлик, ўзбек билан озарбойжон орасидаги cуҳбат каби осон ва равон кечмайдиган бўлиб қолди. Бу эса туркий дунё учун ижобий ҳол эканлиги даргумон…

Майли, бу уларнинг ўз иши, хоҳиши. Мисолдан мақсад шуки, боя айтганимиздай, элимизда ҳар қайси минтақага хос маҳаллий белгилар тобора едирилиб бораётган ва миллий уюшиш жараёни тезлашаётган ҳозирги пайтда бизнинг олдимизда ҳам худди шу масалалар кўндаланг бўлаяпти. Ўзбек тилига давлат тили мақомини бериш учун ҳаракат кучайган ва кейинчалик бу ҳақда қонун қабул қилинган йилларда тилимизни тозалаш, туркий, арабий ва форсий сўзлар ҳисобига луғат таркибини бойитиш ва бир маҳаллар сиёсатнинг зўри билан турли чет тиллардан киритилган сўзлардан воз кечиб, ўрнига тарихан кенг қўлланган сўзларни қайта олиб киришга уриниш яққол сезилди. Бу ҳам – тил тараққиётидаги ўзига хос бир тамойил. Хайриятки, биз бу соҳада радикал методлар ўтказиш йўлини танламадик ва бунинг шарофати ўлароқ, тарихий узвийликка путур етмади.

Эндиги навбат – ўзбек талаффузи масаласини миллий миқёсда ҳал этишга! Ҳар ким ўзи билган оҳангини тўғри деб ҳисоблаб, уни бутун ўзбек халқи орасида жориялай берадиган бўлса, ҳар бир теле- ва радиоканалларнинг қақажон қизлари, тортинмай бидирлашни хушчақчақликка йўядиган йигитлари бири-биридан ўрганиб, сунъий оҳангда гапиришда кимўзар ўйнаса эртага ўзбекнинг ҳаммаси шунақа гапира бошламаслигига ким кафил бўлади? Ҳа, ахборот алмашув тезлашган ҳозирги даврда ўзбекнинг асл талаффузи тобора унутилиб, турклардаги каби “пойтахтнинг нозанин хонимлари” лаҳжаси ўзбекнинг овози сифатида эътироф этилиб қолиши ҳеч гап эмас. Ҳолбуки, бу “маданиятли” шева ўрисча ўйлаб, ўзбекча гапириш асносида юзага келган чучмалиётдан бошқа нарса эмас. Яъни, сўз – ўзбекча, жумла тузилиши – русча, оҳанг эса…

Ҳозир Тошкент ва ҳар бир вилоят марказидаги ўнлаб телеканаллардан неча юз соатлик ўзбекча ахборот ва кўнгилочар дастурлар эфирга таралади, ўнлаб радиостанöия кечаю кундуз ўзбек тилида эшиттириш бериб, қанчадан-қанча дикторлар нозу навозиш билан, овозу оҳанг билан турфа ахборотни ўқийди, миллион-миллион одам ундан баҳраманд бўлади. Ана шу аснода фақат ахборот мазмуни эмас, оҳанглар ҳам кишига беихтиёр юқа боради. Бу юқиш кўлами эса кундан-кунга ошаётибди.

Ўзбек тили – мустақил бир тил. Унда йигирма икки миллион одам гаплашади (Бугун бу сон яна ошган. ХДК изоҳи). Шундан икки миллионга яқини Ўзбекистон пойтахти Тошкентда истиқомат қилади, ундан ўн баравар кўпи – 20 миллион нафари эса бошқа жойларда яшайди.

Табиий, ҳар бир жойнинг ўз лаҳжасию шеваси бор. Кишилар уйда, кўча-кўйда ана шу шевада гаплашади. Аммо идорада эмас. Корхона ва ташкилотларда адабий тил қўлланади. “Давлат тили” деган тушунча умуман тилимизга эмас, ўзбек адабий тилига берилган мақом. Фақат угина бутун ўзбек халқи учун ягона ва муштарак. Адабий тил деганини эса шева сўзлари, жаргон ва ҳоказоларни қўлламасликдан иборат деб тор тушунмаслик керак. Адабий тил тўғри талаффуздан бошланади.

Ўзбек тилида тўғри талаффуз қилиш кўп мушкул эмас. Ҳар бир товушни тўғри ифодалаш, ҳар қайси тиниш белгисини фарқлаш, сўз урғуси ва мантиқий урғуни ажрата билиш талаб этилади, холос. Аммо қизиқки, айнан сўз соҳасида ишлайдиган кўп одамлар – актёрлар, дикторлар ва б. ўзбек сўзи товушларини тўғри талаффуз қила олмайди, гапираётган чоғда қачон тўхташ ва қачон тин олиш керак, жумланинг мазмуни ва матн руҳи қандай оҳангни тақозо қилади, жумладаги асосий сўз қайси – билмайди. Қолаверса, ашулачилар айтганидай, нафас… ўзбекона бир нафас ҳам керак, албатта. Таажжубки, ана шу ўзбекона нафас дегани, кўпларга насиб бўлмайдиган ноёб бир нарса экан.

Радио ва телевидениега тўрт-беш йилнинг берисида диктор бўлиб ишга кирган, ўзини “сухандон” ёки “бошловчи фалончи” деб таништирадиган талай ука-сингилларимиз борки, она тилимиздаги сўз ва жумлалар уларнинг лафзида қандайдир ажнабий бир лисонга ўхшаб янграйди. FM радиоларининг тилини минг муқомда бураб гапириб, нозу адолар билан “шакаргуфтор”лик қилаётган диктор қизчалари шуни унутмасалар яхши эдики, уларни фақат 20-30 яшар бўз йигитлар эмас, бутун ўзбек юрти – чолу кампирлардан тортиб ёш-ёш болалар ҳам тинглайди. Аммо уларнинг гапириши эса… ҳуштори билан ёлғиз қолиб нозланаётган сатангнинг гапиришидан фарқ қилмайди! Бу қизларнинг ота-оналари ёки ориятлироқ акалари йўқмикин? Қандайдир “иҳим”, ”ҳм”, ”аҳа” каби қўшимча товушлар, буларнинг нозик лабчалардан минг бир тусда товланиб чиқишлари дейсизми-ей. Истиҳола ва ибо ўрнига – ноз ва истиғно! Умуман, кўзга кўринмас радиотингловчига қараб ишва қилавериш шартми ўзи? Бу сингилларимиз ишлаётган хонага катта ҳарфлар билан Ғафур Ғулом шеъридаги “Бизнинг аёлларга ҳаё – фазилат!” мисрани ёздириб қўйишни маслаҳат берар эдик. Бунинг устига, шу қадар тез бидирлашадики, гапини эшитсангиз ҳам, уқмайсиз. На нуқтаю на вергул. Ҳатто бир жумла билан ундан кейингиси, бир абзаö билан кейинги абзаö орасида сониянинг ўндан бирича ҳам тўхталиш йўқ. Шу қадар тез ва пайдарпай гапиришадики, ҳеч нарсани англаб бўлмайди. Сўзингизни, айтайлик, қашқадарёлик бир момо эшитсаю уқмаса, унда айб момонинг “маданиятли эмас”лигидами, ё сизнинг?

Диктор қизчалар-ку, шунақа экан, хўп, йигитлар-чи? Йигит деганда, одам белида белбоғи бор, ориятли, ғурурли, сипо бир кишини ёдига келтиради, албатта. Йигит – ўктам сўзи билан йигит. FMлардаги йигитлар эса… Уларнинг овозини айтинг. Сиз миллатнинг – ўзбекнинг овозисиз-ку, сухандон укалар. Шуни ҳеч эслайсизми? Буни наинки аҳёнда эслаш, бирон-бир лаҳза ёддан чиқармаслик керак. Бу эса, кабинада ўтирволиб, микрофон орқали “мухлиса”лар билан ҳиринглашавермайдиган шахс, демак. Сарбаст ва ўктам овоз кутамиз сизлардан. Сиз бўлсангиз, қандайдир бачкана ва эрмакловчи овоз ила бекорчиликдан диванга ясланиб қўнғироқ қилаётган қизалоқлар билан лақиллашишдан бўшамайсиз.

Умуман, эътибор берган бўлсангиз, миллатимизнинг овози ингичкалашиб бораётгандай. Муллатўйчи ҳофиз овозини олинг, Юнус Ражабийни, Ҳожихон Болтаевни олинг, Маъмуржон Узоқову Ортиқхўжа Имомхўжаевларнинг товушини эсланг. Кейинчалик Фахриддин Умаров, Таваккал Қодировларнинг бироз шикасталик касб этган товушларига ўрганувдик. Ҳозирга келиб эса, қизлардан ҳам ингичка товушда ашула қиладиган йигитлар чиқди. Эстрада жанрида-ку, эркакча овоз билан қўшиқ айтадиган йигит қолмади ҳисоб. Нафақат эстрадада, балки бутун қўшиқчилигимизда ҳам овоз тобора ингичкалашиб, тобора шикасталашиб бораётгандай. Йиғлоқи (бугун қўшни қишлоққа келин тушди, деб ўзи ёр-ёр айтадиган), хотинчалиш овоз билан айтиладиган ашулаларга кунимиз қолаяпти.

Мен бундай нозик овозлар камайсин, ё йўқолсин, демоқчимасман.

Аммо…
ҳур бўлдик, эркинмиз энди. Муте эмасмиз, бўйнимиз эгик эмас, тилимизнинг ҳам қисиқ жойи йўқ. Шундай экан, энди бизга бошини баланд кўтариб, микрофону овозкучайтиргичсиз ҳам зал ё майдоннинг нариги бошига бемалол етадиган кучли товуш билан куйлай олган қўшиқчилар ҳам керакми, дейман. Тўғри, ҳар кимнинг ўз диди, ўз қаричи бор. Масалан, мен учун микрофонсиз куйлай олмайдиган қўшиқчи қўшиқчи эмас, нари борса – ҳиргойичи. Ўзбекнинг овози, миллатимнинг овози мана шу, дея ифтихор этгудай, баайни Муҳиддинқори Ёқубов овози каби овозлар ҳам керак-да, ахир.

Хуллас,
тилимиз, лафзимиз бузилмаса, деймиз. Авлодлараро боғлиқлик бардавом бўлса, деб тилак қиламиз. Зеро тил – дил калити, дил ойинаси. Бу ойина хира тортмаслиги учун эса ёш дикторлар бошини қовуштириш, ўқитиш-ўргатиш лозим, ёш хонандалар товушига сайқал берадиган муассасалар ҳам бу тўғриларда ўйлаб кўришса, ёмон бўлмас эди.

БИЛМАГАНЛАР НЕ БИЛАР ҚАДРИЯТЛАР ҚАДРИНИ…

Олис Грециядаги Артемида ибодатхонасини тилга олсак, у жаҳоннинг етти мўъжизасига мансуб, деб билағонлик қиламиз, сариқ газеталаримиздаги сканвордларни еча-еча «Қуёш худоси – Ра» эканини сув қилиб ичвордик.

Албатта, билган яхши. Аммо…

Ўз элимизнинг урф-удумларини, рўзғор тутумларини, қадриятларини лоақал ўшанчалик биламизми? Масалан, миллий қадриятларимиз негизида қандай нарсалар ётади? Очиғи, шу мавзуда сўз кетса, менинг ўзим абдираб қолишим турган гап. Бу соҳадаги тушунчаларим юзакироқ, мубҳам. Бирон чет эллик одам келиб, мен билан суҳбат чоғида миллатингизнинг қадриятларини тушунтириб беринг, у аниқ нималардан ташкил топади, деб сўраб қолса борми…

Эҳтимол, илмий китобларда буларнинг қомусий таърифи берилгандир. Аммо уни оммабоп бир тилда етказиш ҳам зарурми дейман? Шунинг учун ҳам, топган гул келтирар, топмаган бир бош пиёз, деганларидек, ўзимнинг айрим қарашларимни ўртоқлашмоқчи бўламан. Бошқалар ҳам билганини ўртага ташласа, шу тарзда бўлса ҳам йиғилиб, пировардида бир нима ҳосил бўлар.

Ғафур Ғулом ўзбекнинг билимдони эди. Мақолаю шеърларида халқимизнинг урф-одатлари, ажойиб фазилатларини фахр билан тараннум этган. Ҳатто ирим-сирим, инонч-эътиқод, удумларимизни таҳлил қилиб, буларнинг қай бири бидъату қайсилари ҳаётий асосга эга эканини лўнда қилиб тушунтириб ҳам берган. Медицина камида эллик йил қоралаб келган исириқни ёқлаб чиқиб, у шифобахш гиёҳ эканини, тутуни вирусларга қирон келтиришини исбот қилгани, бувиларимиз бекорга «супургини тикка қўйма» демаслиги, тик турган супурги букилиб-майишиб, ишга ярамай қолишини далиллагани, қош қорайганда уй супуриш бехосият дейилишининг сабаби, шом олақоронғусида танга, тугма, игна каби зарур нарсалар супурилиб кетишининг олдини олиш учун эканини исботлагани эсимизда. Зеро булар эскилик сарқити, деб талқин этиб келинган, ким эътироз қилса, ёт унсур саналадиган, аслида эса ўзбек менталитетининг нозик, теран асосларига тааллуқли бўлган нарсалар эди.

Ҳозир ўйлаб қарасам, Ғафур Ғуломнинг ўша мақолалари жасорат бўлган экан. Бу мақолалар ёзилган замондан роса бир қирон – қирқ йиллар ўтгач истиқлол юз кўрсатди. Мустақиллик халқимизнинг энг яхши урф-одатлари, удум ва анъаналарини тарғиб этишга, асл қадриятларини юзага чиқаришга кенг йўл очиб берди. Бас, бу имкониятдан кенг фойдалансак, академик шоирнинг ўша ташаббусидан ибрат олсак, айни муддао эмасми?

Албатта, у пайтларда исломий негиздаги удум-одатларни тал¬қин этиш имконсиз эди, булардан биронтаси тилга олинса, фақат қораланиши керак бўлган. Бизларнинг кўпчилигимиз ҳам ўша дунёқараш руҳида тарбият топганмиз. Шунинг учунми, қанча истамайлик, диний анъана-таомиллар руҳини тўла ҳис қила олмаймиз. Масалан, Машрабдан бир мисра:

Мен шаҳиди ишқдурман, ўлсам кафанга чулғаманг…

Хўш, бунинг маъноси нима? Нега Машраб кафан керак эмас, деяпти? Ахир бекафан кўмилиш мусулмон миллати учун хўрлик эмасми? – деб сўраб кўринг: юзта ўсмирдан биронтаси жавоб айтса айтар, қолгани ўрисча қилиб елкасини қисади – жавоб бера олмайди! Тушунмаганидан кейин, ўқимайди, шу ғазалнинг ашуласини ҳам эшитмайди. Ҳолбуки, бу мисра зимнида шаҳид бўлган одам ювиб кафанланмайди, ўз кийими билан кўмилади, деган ҳадисга ишора бор. Оллоҳнинг ишқида шаҳидликка чоғланган Машрабнинг бундай оташин мисралари сўнгги асрда шимолдан эсган изғиринларда тўнғиган шууримизга таъсир қилиб, кўнгилларимизни юмшатишига ҳали вақт бор шекилли…

Санъатимиздаги «узбек»лар

Саид Аҳмад қайсиям йили Темур Пўлатов деган ажнабийсифат ёзувчининг бир қиссасини танқид қилиб, «Бу асарда чоллар қовун еб бўлиб, бир-бирига пўчоқ отиши тасвирланган, қачондан бери ўзбек оқсоқоллари қовун пўчоғини отиб юрадиган бўлиб қолди, бу қилиқ бизга ёт эмасми?» – деб дашном берган эди. Аввало, пўчоқ отиш шумтакалик, чоллар эса қовунни худди жонивор каби бисмиллоҳ айтиб, банди остидан «бўғизлаб» сўяди. Қовун еб бўлингач, ҳар бир ноз-неъмат тановулидан кейин бўлгани каби, фотиҳа ўқилади, пўчоғини ҳам увол қилмай, мол-қўйга берилади. Нега? Чунки, қовун – жаннат меваси. Ўзбекларда қовун ҳатто оёқ билан суриб юмалатилмайди, бундай қилиш макруҳ саналади.

Яна бир удумимиз – бизда қўйни тепиш мумкин эмас. Чунки қўй ҳам жаннат неъмати саналади (Иброҳим алайҳиссалом ўғли Исмоил алайҳиссаломни қурбон қилишга чоғланган пайтида Оллоҳ одамни қурбон қилишни тақиқлаб, осмондан бир қўчқор туширгани ёдингиздадир). Жаннат мевасини ёки жаннатдан чиққан жониворни тепиш ё ҳақоратлаш – жаннатни рад этиш дегани. Аммо бошқа кўп халқлар қўйни оддий бир жонивор деб билади, унинг соддалиги анқовликка менг-залади. Хўш, биз ҳам энди қўйни бошқалар каби масхаралашга ўтамизми ёки ўз удумларимизга содиқ қоламизми?

Яқинда телевидениеда бир-икки ой реклама қилинган «Ўтов» фильмидан бир парча кўрсатиб қолишди. Унда соч қўйган бир чўпон одам (ўзбек чўпони соч қўйиб юрадими?!), бир гунг хотинни иккита қўй эвазига жоҳил қариндошидан сотиб олади. Бўлса бордир, бизнинг кинода нималар бўлмайди. Аммо бу киши қўйни бояги пасткашнинг олдига оёғидан тортиб, судраб олиб келиб ташлайди. Энди ўзингиз баҳо беринг, ўзбек шунақа қиладими? Қўйни оёғидан судраш мусулмоннинг эмас, кофирнинг қилиғи-ку! (Илья Ильф ва Евгений Петровларнинг «Ўн икки стул» романида ўқиймиз: «-Дам олинглар! – деб қичқирди Персицкий. – Хўжайин! Ўн бешта кабоб қўйинг!.. Меҳмонхонада карахт одамлар ғимирлаб қолди, оёғидан тортиб, ошхонага судралган қўйнинг фарёди эшитилди»). Кўрамизки, оёғидан тортилган қўйни «Ўтов»га ўша ёқлардан судраб опкелишган экан.

Тунов кун телевизорда яна бир ўзбек киноси берилди. Номи эсимда йўқ, аммо ёдда қолгани – бир чол (Диас Раҳматов) аллақаерда сайр қилиб юрар экан, ногоҳ какку сайрайди. Шунда чол «Каккужон, яна сайра, неча йил умрим қолганини билай», дейди. Какку икки бор сайрайди. Яъни, каккунинг фолича, чол яна икки йил «умр кўради». Оқсоқол, «Невараларим-чи, улар қанча яшайди?» деб тағин илтимос қилади. Какку кўп сайрайди, чол хушҳол бўлиб, некбинлик билан нари одимлаб кетади.

Воқеанинг чучмал ва сунъий эканини қўя турайлик. Каккунинг одам яна неча йил яшашини айтиши ҳақидаги ирим-инонч бизники эмас, ўрисларга хослигини киночиларимиз билишмасмикин? Қолаверса, битта какку товушини теваракда юзта одам эшитиши мумкин. Нима, ҳаммасининг умри бир вақтда тугайдими? Бу киночолларнинг бошидан дўппини олиб шапка кийдириб қўйсангиз, картина «Мосфильм» маҳсулоти бўлади-қолади.

Илгари нафақат кино, умуман санъатимиз ўрисча ўйлаб, ўрисча сўзлайдиган «узбек»лар қўлида эди. Ҳозир ҳам аҳвол унча ўзгарган эмас. Чунончи, санъатнинг энг миллий турларидан бўлган рақсни олинг: барча «па»лар раққосага рус тили орқали ўргатилади, кундалик турмушда сочини калта кестириб, сап-сариқ бўятган, шим кийиб дикиллаб юрадиган раққосаларнинг кўпига ўзбекча гапирсангиз, жавобини бошқа тилда оласиз.

Биламизки, Европа халқларининг кўпида қайнона билан куёв ўртасидаги муносабатлар таранг. Чунки уларда куёв… қайнонанинг уйига бориб яшайди, яъни ичкуёв бўлади. Шу сабабли, қайнонанинг бадниятлиги, таъвиялиги, ёмонлиги ҳақида юзлаб латифалар тўқилган, ҳажвиялар ижод қилинган. Ажабки, ўзгаларнинг кулгисидан гула кўтариб тўқилган қайнона-куёв ғиди-бидиси ҳақида латифалар ўзимизда ҳам пайдо бўла бошлади. Аслида, ўзбекларда қайнона – эъзозли зот. Унинг куёвга меҳри, оналик муҳаббати бениҳоя. Халқимиз ҳам буни эътироф этиб, кимдир бирон даврага ош устида келиб қолса, «Кел, қайнонанг суйган йигит экансан» деб матал ўқийди. Аммо ҳозирда хотиннинг онаси масхара қилинадиган, ҳамма унга кулиши мумкин бўлган бир зотга айлантириляпти. Яна билмадиму, миллий ўзлигимизни сақлаб қола олиш-олмаслигимиз мана шундай «кичкина» масалаларда қайси ёқни танлашимизга боғлиқдай туйилади менга.

Минг афсуски, сценарийчилар, режиссёру актёрларнинг аксар қисми мустақилликка эришганимиздан бери йигирма йил ўтиб ҳам, ўзбек миллий руҳидан жуда узоқ. Улар, агар сценарийда ёзилган бўлса, қўй миниб, пойга чопишдан ҳам тоймайдилар. Уларга, биродар, бу ўзбекка хос эмас-ку ахир, десангиз, сиз кино санъатини тушунмас экансиз, деган иддаога дуч келасиз…

Инонч-ишончлар – миллий қадриятларимизнинг бир қисми

Яна бир анъана. Бизда нима азиз – сув азиз. Ҳар бир томчи ёмғир ё ҳар бир қор заррасини осмондан ерга битта фаришта олиб тушар эмиш. Ер юзига илк ёмғир томчисини олиб тушган фариштага яна бир навбат келгунича, қиёмат бўлар экан. Кўряпсизми, сувни улуғлаш, уни булғамаслик, ҳар бир қатрасини ардоқлаш учун халқимиз ана шундай нақллар ҳам тўқиган. Бу нақлдан фаришталар кўп экан, деган хулосага ҳам келиш мумкин, аммо асосий муддао ҳар бир томчи сув – ҳаётбахш эканини, уни фаришта олиб тушишини айтишдир. Шунинг учун ҳам қор ва ёмғир оби раҳмат, яъни Оллоҳнинг раҳмат ёғдирган суви дейилади. Халқимиз рўзасини сув билан очади, сувга тупурмайди, эшакка ўхшаб сувга бавл қилмайди.

Бир қашшоқ одам бойнинг олдига дон қарз сўраб борса, у томда ғалла совураётган экан. Бир дона буғдой юмалаб ерга тушиб кетибди, бунга кўзи тушган бой томдан ўзини ташлаб, энкайганича қидириб, бояги донни топиб, хирмонга қўшибди. Буни кўрган бечора қарз сўрагани юраги чопмай, ортга қайтаётган экан, бой уни тўхтатиб, мақсадини билгач, «Топганингда қайтарарсан» дея бир қоп буғдойни орқалатиб юборибди. Бу ривоятни эшитиб, мен «Тавба, бир дона буғдойни деб ўзини томдан ташлаган бой бир қоп буғдойни капсанга бериб юборар эмишми?» деб эътироз қилган эдим, отам, «Йўқ, гап бошқа ёқда, бутун хирмоннинг баракаси шу битта донда бўлса-чи?», деб айтгани ёдимда.

Бу бизга ҳар бир дона буғдой ё арпани увол қилмай йиғиб-териб олишни, ноннинг ушоғини оёқости қилмасликни ўргатади.

Ўзбекчада «қут, барака» деган сўз борлигини биласиз. Уни бошқа тилга ўгириш ҳам амримаҳол. Шу эзгу тушунча борки, нонни исроф қилмаймиз, уни муқаддас неъмат деб биламиз. Ўттиз йилча аввал Кавказда армия хизматини ўтаб келган йигит айтган бир гап ёдимга келиб қолди. У ёқларда ёмғир кўп ёғаркан. Бир куни асфалт йўлда саф бўлиб кетишаркан, йўлда ётган бир буханка нонга кўзлари тушибди. Нон шу ердан ўтган бирон автомашинадан тушиб қолган шекилли, туни билан ёққан ёмғирда роса бўкиб, илвиллаб кетган экан. Бир нонкўр сафдан югура чиқиб, кирза этиги билан «поқ» этиб босибди – нон парчалари тирқираб ҳар ёққа отилибди. Шу орада унга яқин турган бир тожик йигит эса ҳалиги нонтепкини бир уриб ерга йиқитибди. Хайриятки, командир ўртага тушиб, ғалвани бартараф қилибди, йўқса катта можаро келиб чиқадиган бўлган экан.

Буни эшитгач, бир нарсага амин бўлдим: то халқ бор экан, то халқ – халқ экан, бундай тафовутлар қаърида жо бўлган қадриятлар ҳам мавжуд бўлади. Уларни ҳеч қандай командир буйруқ бериб йўқота олмайди.

Буғдойдан гап кетганда, яна бир нақл кишининг ёдига келади – Одам ота жаннатда буғдой ошаётганида Жаброил томоғидан тутиб қолган эмиш. Шундан, ҳар бир эркакнинг кекирдаги олдида буғдой донасидай бўртиқ бор, дейдилар. Кўрдингизки, буғдой (нон) ҳам жаннат неъмати. Бас, ҳар бир дона буғдойни, қатрачалик нон ушоғини азиз биламиз, ерга тушиб қолган бўлса, олиб кўзга суртамиз.

Ана шундай турфа инонч-ишончлар миллий қадриятларимизнинг бир қисми. Уларни менсимаслик ўзбекнинг тийнатини билмасликдан, ё ҳурмат қилмасликдан келиб чиқади. Аммо бунинг учун аввало ўзимиз миллий менталитетимизни яхши билишимиз, ўрганишимиз, энг яхши жиҳатларини оммалаштиришимиз лозим – бунинг аллақачон вақти келган.

Шевага ружу қўйишнинг ишкали

Илмий асарлардан маълум – миллат дегани ўз тилига, ҳудудига эга бўлган, иқтисодий-ижтимоий ҳаёти муштарак ва маданий-руҳий анъаналари бир хил бўлган этник уюшма. Аммо ана шу санаб ўтилган тўртта шартнинг энг муҳими қай бири деб сўрасалар, мен миллий психология бирлиги омилини биринчи ўринга қўяр эдим. Миллий-руҳий бирлик – кўп улуғ тушунча. Тил-забони бошқаю дили муштарак, анъана-удумлари бир хил икки элни ягона миллат деса бўлади. Бунинг аксича, тили бир, аммо руҳан узоқ элатлар ягона халқ деб саналиши мумкин эмас.

Албатта, географик-иқлимий омиллар таъсирида, шунингдек ўтмишда ижтимоий шарт-шароитларнинг турлича бўлгани сабабли ҳатто бир миллатнинг ўзида ҳам гоҳо аҳолининг ҳар хил қатламлари ичида, турли вилоят ва музофотлар орасида анъаналар, удумлар, ирим-сиримлар, инонч-эътиқодлар борасида катта-кичик тафовутлар юзага келган бўлиши мумкин. Чунончи, Тошкентда, Фар¬ғона водийсида азадор аёллар қора-кўк кийимда юриб, марҳумнинг йилида «оқ кийди» маросими ўтганидан сўнг бошқа рангдаги либос кийиши мумкин бўлса, Самарқанду Бухоронинг азадор аёллари бунинг аксича – оқ рўмол ўраб юради. Тўй-маросимларни ўтказиш тартибида дейсизми, ош-овқат тайёрлаш тартибида, ҳатто кундалик муомала одобида ҳам бир талай тафовутлар бор.

Ҳолбуки, халқ, миллат дегани – бир тилда сўзлашувчи одамларгина эмас. Тил билан бирга, дил ҳам муштарак бўлиши лозим. Бунинг ташқи кўринишларидан бири бўлган урф-одат ва удумларни, тўй ва бошқа маросимларни имкони борича бир хиллаштиришга интилишимиз керак.

Баъзилар бундай хилма-хилликни (шу жумладан, шева олақуроқлигини ҳам) миллатимизнинг бойлиги, деб таърифлашга мойил. Эҳтимол, қай бир жиҳатдан шундай бўлса бордир, аммо бошқа ёқдан – миллий бирлик ва аҳиллик учун бунақа тавофутлар қанча тез бартараф бўлса, шунча яхши. Эвоҳки, кейинги пайтларда баъзи оммавий ахборот воситалари, хусусан телевидениеда миллат ичидаги тафовутлар, хусусан лисоний фарқларни кўрсатиш, адабий тилни бир четга суриб қўйиб, Тошкент шевасида сўзлаш «мода» бўлди. Илгари биров шевада сўзласа, кўрсатувни олиб борувчи ходим уни адабий тилда сўзлашга даъват этар эди. Актёрлар адабий тилда гапирар, спектакллар адабий тилда қўйиларди. Энди эса, кўп бошловчиларнинг ўзи шевада бидирлашнинг бошловчиси бўлиб қолишди, санъаткорлар эса шевада сўзлаш «санъати»ни кўрсатиш билан банд.

Ҳақиқий санъат, асл санъаткорлар ҳамиша халқни (нафақат халқ, балки халқларни ҳам!) бирлаштиришга хизмат қилиб келган, доим шундай.

Иш шу даражага бориб етдики, андижонлик хийла машҳур бир артист оғамиз ва ундан ҳам номдорроқ бир ашулачимиз қачон эфирга чиқса «ман» дейишини кўз-кўз қилишни касб этди. Лекин ҳеч бир андижонликнинг тили тожикча «ман»га мойил эмас, ўзбекча қилиб, киройи талаффуз билан «мен» дейди… Бир замонлар хоразмлик санъат дарғалари Комилжон Отаниёзов, Коммуна Исмоилова, Олимахон Ҳайитоваларнинг ўзбек адабий тилидаги қўшиқларидан баҳра олган бўлсак, шу кунларда потирлаб чиқаётган ёш хоразмлик хонандалар шунчалар хоразм шевасида «дим тоза» куйлайдики, уни бошқалар тугул, хоразмликнинг ўзи ҳам тушуниши амри маҳол… Шевалашсак, юраверамиз: «Сизда бир гапим бор, поездга айтаман», деб.

Ўзбек тили – давлат тили. Аммо бу улуғ мақом умуман ўзбек тилига эмас, бирон-бир шевага ҳам эмас, фақат ўзбек адабий тилига берилганини унутмасак, яхши бўлар эди. Шевага ружу қўйишнинг ёмон томони давлат тили ҳақидаги қонунни бузиш бўлса, иккинчи ишкали шундаки, бу хурмача қилиқ орқасида энг хатарли хавф – маҳаллийчиликка ружу қўйиш, билибми-билмайми, умуммиллий муштаракликка рахна солишга интилиш ҳам бор.

Шу ўринда яна бир мулоҳаза. Айримлар тил байрами арафасида жўшиб кетиб, «Ўзбек тили – бизнинг энг катта бойлигимиз», «Она тилимиз – фахру ғуруримиз» дея «афоризмлар» ижод қила бошлашади. Невлай. Менинг учун она тилим – бойлик эмас. Негаки, киши бойлигидан ажраса, қайғуради, аммо боши омон бўлса, яна топади. Тилимиз эса бизнинг бойлигимиз эмас – борлигимиз, бору-йўғимиз. Ва у фахр-ғурур объекти ҳам эмас. Биз она тилимиздан ғурурланиб-фахрланиб, йилда бир бўладиган «Тил байрами» анжуманларида мақтаб-алқаб юргандан кўра, уни ўрганишимиз, онамизни севгандан ҳам ортиқроқ севиб, ардоқлашимиз керак. Мен она тилимизни халқимизнинг энг улуғ қадрияти деб, унинг ўзлиги деб биламан.

«Орият – дин туйғусидан ҳам кучли»

Энди бир савол: болаларимиз ўзбек фарзанди бўлиб вояга етяптими, улар қанчалик ўзбек ўзи? Улар маърифатли ва қадимий маданият соҳиби бўлган ўзбек элининг боласи ўлароқ, билим-маърифатда ҳозир ҳам ил¬ғорми? Мен бу ерда спартакиада ва чемпионатларда ғолиб деб топилаётган болаларнигина кўзда тутмасликни сўрар эдим. Ҳозир мактаб ва лицей-коллежларда таълим олаётган болалар яна бирон эллик йилдан сўнг қанақа ўзбек боласи бўлишини тасаввур қиласизми? Президентимиз айтганидек, «Эркинлик ва демократияни олға силжитиш» ниқоби остида амалга оширилаётган кирдикорларни теранроқ англаяпмизми?

Чунончи, ўтган йили телевидение «Осмондаги болалар-2» деган янги бир фильмдан парчалар бериб, тарғиб қилди. Албатта, рекламада фильмнинг «гули» – энг зўр жойи кўрсатиб ташвиқ қилинади. Унда тўй даврасида бир маст йигитча қадаҳ сўзи айтиб, келинга «Тезроқ бу куёвдан ажрашиб, менга тегишингни тилайман», дейди. Аввало, бу – ғирт кўчирма. Чунки русларнинг «Ирония судьбў» деган машҳур кинофильмида худди шу гап айтилади. Ва бу рус менталитетига тўғри келади, ўзбекларга эса – фақат ҳақорат. Негаки, ўзбек йигитининг эрга тегиб чиққан қизга харидор бўлиши ғирт расвогарчилик, бунинг устига, у бировнинг бахтсизлиги (эрдан ажралиши) эвазига ўз бахтини қурмоқчи. Энди буни қарангки, шу «қадаҳ сўзи»ни бутун даврадагилар, ҳатто ўша қизнинг отаси ҳам эшитиб, илжайганича ўтира беради. Ажабки, бу ҳар куни бир неча марта анонс қилиб тақдим этилди, ўзбекчилигимизга оз-оздан… путур етказилди, биз ҳам… томоша қилиб ўтира бердик. Ўрганиб ҳам қолгандаймиз. Мулоҳазали одамлар бунга «Ҳа энди, замон шу экан-да», деб кулиб қўяқолади. Ўзи – ўзлиги маҳв бўлиб кетаётганидан кулган одамнинг сермулоҳазалиги… нақадар аянч бир воқелик. Ҳолбуки, орият – ўзбекнинг энг улуғ қадриятларидан бири. Абдулла Қаҳҳор бир муносабат билан сўз юритиб, «ўзбекларда орият – ҳатто дин туйғусидан ҳам кучли», деган эди.

Орият ва уят, номус туйғуси ҳақида гап кетганда, бир нарса ёдга келади: айрим воҳаларимиздаги тўйларда урф бўлди: раққоса қошини қоқиб, ишвали боқиб ёнингизга келиб туриб олади. Мастона қийқириқ! Тезроқ пул чиқармасангиз, тиззангизга ўтирволгудай бўлади, бўйнингиздан икки қўлини ўтказиб қучади, кўксини бошингизга ишқайди – эвоҳ, чўнтакнинг энг қоронғу жойларидаги шилдироқ ақчалар қандай қилиб бирин-кетин чиқиб кетганини идрок ҳам қилолмай қоласиз, қарасангиз, бу пайт бояги гўзал бошқа бир «бойвачча»нинг теграсида хиром айлаётган бўлади.

Ўткир ёзувчиларимиз бор – хоҳласа, икки ой ичида икки юз бетлик ўта қизиқарли, ўта шарманда бир романни ёзиб ташлаш қўлидан келади. Уни, масалан, икки юз минг нусхада чоп этинг: икки ҳафтада ур-йиқит бўлиб сотилиб кетмаса, биз бенават.

Таниқли раққосаларимиз бор – истаса, ғамзани бояги орсиз «санъаткор қиз»лардан ўн чандон орттириб, минг кишилик даврадаги жамики Одам ўғилларининг ҳушини бошидан учира олади. Бироқ улар бунчаликка бормайди; аввало инсоний номус, аёлларга хос ҳаё ва ўзбекона андиша бунга йўл қўймайди.

Маънавиятимиз пешволари бўлган адибларимиз ҳам асло боягидек шарманда асар ёзишдай тубанликка тушмайдилар; бунга уларнинг орияти, ҳаётий эътиқоди, ижодий принципи йўл бермайди.

Аммо илгари бировнинг қулоғига ҳам айтиб бўлмайдиган уят гаплар ҳозир китобларга бемалол ёзиладиган, сариқ-суруқ газета-журналларнинг саҳифаларига «ҳусн» бўладиган бўлиб қолди. Ҳаёсизлик – маҳв этувчи куч, ҳаё йўқолган жойда жамиятнинг жамиятлиги, халқнинг халқлиги қолмайди.

Ёдингиздадир, Лут пайғамбар даврида одамлардан ҳаё кўтарилиб, ахлоқсизлик одатий ҳолга айланиб қолган экан. Бунинг оқибатида шу қавм ҳалокатга юз тутган…

Манба: www.hamroz.uz

Zuhriddin ISOMIDINOV
UCH MAQOLA

MILLATNING ONASI

Hazillashib
Men onamni opichlab oldim.
U shunday yengil edi-ki,
Uch qadam yurar-yurmas,
Yig’lab yubordim.

Isikava Tokuboku
(Xurshid Davron tarjimasi)

Ona farzandini dunyoga keltiradi, boqib o’stirib, voyaga yetkazadi. Shu bilan birga, uning yana bir ulug’ xislati bor: bir oilada tug’ilib o’sgan bolalar ona tufayli aka-uka, opa-singil bo’lib, qondoshu jondosh bo’lib birlashadi. Farzandning vazifasi va burchi esa, onani ulug’lash, unga mehr izhor etib qo’shiq aytishgina emas, balki uning dardini, tashvishlarini dildan anglash, sog’lig’i, ahvol-ruhiyasidan xabardor bo’lishdir.

Farzandlar – og’a-ini, egachi-singillarning onasi konkret bir ayol bo’lishi hammaga ravshan. Qarindosh-urug’ to’pi ichida ham bir onaxon bo’ladi, u shu urug’ning markazida: to’y-ma’raka usiz, uning maslahatisiz o’tmaydi. E’tibor bersangiz, har qaysi mahalla yoki qishloqning ham obro’li bir kayvoni momosi bor.

Bashariyat dunyosida alohida va o’ziga xos bir oilani tashkil etadigan o’zbek elining-chi? Uning ham bir umumiy onasi bordir? Bor albatta, Ona tilimiz u! Shu til tufayli Siz bilan biz qadrdonmiz, dildoshmiz, darddosh bo’lib turibmiz. Ehtimol, bugun Siz bilan men bir-birimizga sir bermay, xo’mrayisharmiz, ammo aniq bilamanki, agar erta-birisi kun Sibirda yo Italiyada ko’rishib qolsak bormi, har ikkimiz uchun ham quyosh charaqlab chiqqandek bo’ladi, jonu jahonimiz yorishib ketadi, bir-birimizdan hech narsani ayamaslikka tayyor bo’lamiz. Bari mehr-oqibat – mana shu jonajon til tufayli. Negaki, ikkovimizning tilimiz ham bir, elimiz ham bir-da. Elni el qilgan, uni yaxlit va yalakat mag’iz qilib birlashtiradigan narsa avvalo til, ona tili…

Davlat tili haqidagi qonun ta’sirida yangi, yoki til g’aznasida ko’pdan bor, ammo qo’llanmay turgan yuz-yuzlab tarhi toza so’z va so’z birikmalari maydonga chiqdi, tilimiz yanada obod, boy, tarovatli bo’lib qoldi. Ammo bu boradagi eng katta yutug’imiz – ba’zi qardoshlar kabi so’zlarni tubdan o’zgartishga ruju qo’ymaganimiz bo’ldi, biz har bir tushunchani g’irt “turkiy o’zakli” qilishga berilib ketmadik va shuning natijasida o’zbek tilining qadim ohangdorligini, kuch-qudratini, jilosini saqlab qololdik.
Biroq mana shu qabildagi yashasinchilikdan o’zimizni sal forig’ qilib, millatimiz onasi bo’lmish tilimizning ahvol-ruhiyasiga razm soladigan bo’lsak, unda birtalay muammolar ham to’planib qolganini ko’rishimiz mumkin. Yapon shoirining epigraf qilib keltirilgan atigi uch misralik yuqoridagi she’ri, nazarimizda, aynan ona tilimizni ko’zda tutib aytilgandek.

…Ikki oydan oshdi, 21 oktyabrning nari-berisida rosa bayram qildik – davlat tili maqomining 20 yilligini nishonladik. Men o’zim besh-olti tashkilotda ma’ruza o’qidim. Tilimizni ulug’ladim, uning qadim va boyligini, dunyodagi boshqa hech bir tildan qolishmasligini dalillashga urindim…

Go’yo, boy ekanligini, qadim ekanligini bilib olishsa, ish pishadiyu odamlar til qadrini o’z joyiga qo’yadigandek, go’yo xuddi shuni hali hech kim bilmay turibdiyu mening dalolatim bilan hamma narsa iziga tushadigandek. Har bir ma’ruzadan so’ng odatiy bir chapak, hamishagi bir-ikki savol, so’ng “qimmatli vaqtimni sarflab kelib, qiziqarli chiqish qilganim” uchun minnatdorchilik izhori, hurmat ila kuzatib qo’yish. Tamom.

Birodarlar!
Yigirma yildan beri shu gap! Shu manzara…

Men-ku, oddiy bir fan nomzodiman. Yuzlab odamlar – manaman degan akademiklar, el-yurtga taniqli shoiru yozuvchilar, fidoyi muallimlar, siyosatshunoslar, yuristlar… har yili “ma’ruza” qiladi, tilimiz boy, deb aytadi. Buning uchun Mahmud Koshg’ariydan tortib Navoiy, Cho’lpongacha yordamga chaqirilib, behisob dalillar keltiriladi, she’rlar o’qiladi. Ertasidan esa… yana hamma narsa eski iziga tushadi. Ya’ni, xuddi yigirma yil ilgarigiday – rus tilida ish yuritish davom etadi.

Ona tilimiz davlat tili maqomini olgan dastlabki yillardagi shodumonlik tantanalari tindi. Hozirga kelib har yili til bayrami yaqinlashganida nomiga chop etiladigan to’rt-besh maqola, tashkilotlarda xo’jako’rsinga uyushtiriladigan Til bayrami “tadbiri”ni hisobga olmaganda, til maqomi ham anchayin bir kampaniya sifatida bo’lib o’tgandek.

Holbuki, biz boshqa narsani kutgan edik. Darrov bo’lmasa-da, yillar osha tilimiz mavqei osha boradi, nufusi bo’yicha dunyoda qirq beshinchi o’rinda turadigan o’zbekning tili ham chinakam davlat tili bo’ladi, deb ishongan edik. Ahvol esa boshqacharoq bo’lib chiqdi.

Nega shunaqa bo’layapti, bu hol qachongacha davom etadi va umuman o’zbek tili chindan ham davlat tiliga aylanadimi yo yo’qmi?

Nega shunday ahvol yuzaga kelganining bir sababini men aytay. O’sha, 1989 yilda qonun chiqqanida har qanday o’zgarishdan pul yasaydigan shovvozlar g’imirlab qoldi. Qonunni orqa qilib, davlatning millionlarini “zakonniy” o’marishga shaylangan kimsalar go’yo boshqa millat kishilariga o’zbek tilini o’rgatishni bosh masala qilib ko’rsatib, shu bilan hamma muammo hal bo’ladigandek, kooperativlaru kurslar ochib tashlashdi, dasturni amalga oshirishga ajratilgan pullar o’sha yoqqa qarab suvday oqdi, har bir korxonayu tashkilotdagi yuzlab til bilmaslar esa go’yo “til o’rgandi”. Ya’ni, kimdir ataylabdan daryoning nishabini boshqa yoqqa burib yuborgandek bo’ldi. O’zbek tili haqidagi qonunni bajarishga sarflanadigan pulning katta qismi o’zbeklarga emas, shu yurtda o’n yillab, o’ttiz yillab yashagan… ammo kibri tufayli til o’rganmaganlarga sarflanadigan bo’ldi (hozir ularning ko’pi Amerikayu Kanadadaga, Isroilu Rossiyaga ko’chib ketishgan, ammo hamon o’zbek tilini o’rganib yotishmagan bo’lsa kerak).

O’zbekning o’zi-chi? Ona tili haqidagi qonun ijrosiga ketadigan mablag’dan u qanchalik bahra oldi? U bugun o’z tilini qanchalik biladi? O’zbek eli til o’rganishga muhtoj emasmi? Uydayu to’yda, badiiy adabiyotda, bozordayu mozordagina qo’llanib, qisilib-qimtinib qolgan, ammo til bayrami kunlari kelganida hamisha “qadim va boy” deb maqtovi kelishtiriladigan bu til mamlakatning ichkarisidayu tashqarisida, ilmu ta’limda, ishlab chiqarish, bank, aviatsiya va tibbiyotda, metroni loyihalashda, texnologiya va hokazolarda ishlatish uchun yaramaydimi? Yaramaydigan bo’lsa, sababini ayting – nega? Chorasini topaylik. O’zbekistonning bitta viloyaticha kelmaydigan mitti davlatlar bor dunyoda, ana o’shalar ham davlat ishida ona tilini qo’llaydi, shu tilini ulug’laydi, axir.

Davlat tili degan tushunchani davlatning tili deb ham anglash mumkin. Ya’ni, O’zbekiston davlatining tili – o’zbek tilidir. Boshqa bir til emas. Ammo davlat idoralarida to’la huquq bilan ishlatiladigan tilgina chin davlat tili bo’l oladi, boshqa gapga o’rin yo’q. Chunonchi, o’zbek tilidagi hujjat asosida aeroplanlar xalqaro va ichki qatnovlarni amalga oshirsa, shu tildagi hujjatga ko’ra banklar millionlab mablag’ni bir tashkilot balansidan boshqasiga o’tkazsa, qonunlar shu tilda chiqarilsa (avval ruscha tayyorlanib, keyin tarjima qilinmasa), korxonalar shu tilda bitilgan texnologiya asosida tovar ishlab chiqarsa va hokazo. Busiz esa, “davlat tili” – shunchaki maqom, xolos.

Davlat tili to’g’risidagi qonun faqat huquqiy ahamiyatga molik emas, balki avvalo siyosiy hujjat, deklaratsiyadir. Zero mustaqillikning o’zi til mustaqilligini taqozo etadi. Buni shunday tushuntirish mumkin: ilgari barcha ish rus tilida yuritilardi, chunki unda biz ozod emas, tobe edik. O’zbekistonda biron idoraga ishga kirish uchun ariza rus tilida yozilar edi. Endi, tasavvur qiling: Italiyada ital`yan tilida emas, nemis tilida ish yuritilca… shu yurtni har jihatdan suveren deb bo’larmikin? Mustaqillikni hadeb bir-birimizga pisanda qilish o’rniga chindan mustaqil bo’lish, jumladan, davlat tilida ish yuritishga o’tish kerak emasmi?

Afsuski, bu sohada bizda dunyoning hech bir mamlakatida uchramaydigan g’aroyibotlar bisyor. Masalan, rus tilini bilmaydigan…. rus diplomati bo’lishi mumkinligini birov eshitmagan. Yapon tilidan bexabar yapon diplomati, ispanchani uqmaydigan ispan elchisi borligini bilmaymiz. Ingliz tilida maqola yoza olmaydigan angliya (amerika) olimi ham yo’q, albatta. Va umuman, bunaqa g’ayritabiiy holatlarni boshqa yurtlarning kishilari tasavvur ham qila olmaydi.
Bizda esa, o’zbekcha gapirsangiz, anqayib qarab, yelkasini qisadigan, davlat tilida biron-bir xalqaro shartnoma yo bitim tayyorlash qo’lidan kelmaydigan, tayyorlash tugul, ona tilida yozilgan shartnomani o’qib tushunmaydigan “pasporti bo’yicha o’zbek” diplomatlar ozmuncha emas.

Yoki boshqa misol. Yaqinda akademiyaning “O’zbekistonda ijtimoiy fanlar – Obshestvennie nauki v Uzbekistane” degan jurnalini varaqlab o’tirib, taajjubga tushdim: maqolalarning yarmidan ko’pi rus tilida ekan!

Bir zamonlar ikki tilda chiqarish mo’ljallangan, hattoki Sho’ro davrida yarmidan ko’prog’i o’zbek tilidagi materiallar bilan to’lib chiqqan bu nashrning hozir – ona tilimiz davlat tili bo’lganiga o’n yildan oshgan bir davrga kelib… teskari qarab ketgani – ilgarigidan battar ruslashganiga ajablandim. Jurnal tahririyatidan ham xafa bo’lib ketdim, menga jurnal ataylabdan ruslashtirilayotganday tuyildi. Ammo surishtirib bilsam, jurnalning fidoyi xodimlari ham mualliflardan o’zbek tilida maqola undira olmay halak bo’larkan, chunki bari ayb o’zbek olimlarining o’zida ekan: san’atshunoslar, faylasuflar, huquqshunoslar, sharqshunosu siyosatshunoslar, tarixchilar, arxeolog va etnograflar… xullas, ijtimoiy soha ulamolarining aksariyati ona tilida biron-bir maqola yozishni to hanuz o’rganmay, eski o’zan ichida yo’rg’alab, ruscha “issledovanie” bitar ekan. Buning ustiga, ularning o’zbek tilida publikatsiya qilib jahonga tanilish qiyin, degan istig’nosini aytmaysizmi?! Hey, sen avval o’z ona tilingda biron nimani qoyillatib bitib, xalqing ichida tanil, agar ilming, yozganlaring chindan ham zo’r bo’lsa, jahonnning o’zi seni tanib olaveradi, deydigan bir mard yo’q.

Ijtimoiy fanlar ma’naviyatga, mafkuraga bevosita daxldor. Shu olimlarki o’zbek tilida teran tadqiqotlarni amalga oshirib, tahliliy kitoblarini o’zbekcha chop ettirmasa, boshqa soha olimlaridan o’pkalashga ne hojat? To’g’ri, kimdir ”mening falon kitobim o’zbek tilida chiqqan, muallif ko’rmapti” deb bizdan ranjishi mumkin. Balkim chiqqandir va ehtimol siz uni o’zbek tilida yozgandirsiz ham. Lekin siz bilan baqamti ishlayotgan hamkasblaringizning kitobi avval o’ris tilida yozilganini, uni nomsiz tarjimonlar o’zbekchaga o’girib berganini yaxshi bilasiz-ku. Mening o’zim o’zbek olimlarining ijtimoiy sohaga oid bir necha dissertatsiyasini shu olimlarning ona tiliga tarjima qilib berganman. Va bu uzoq o’tgan zamonda emas, shu kunlarda – tilimiz davlat tiliga aylangan, ilmiy ishlar Maskov VAKiga emas, Toshkentdagi OAKka yuboriladigan bo’lganidan keyingi gap!

Bu dunyoda o’zbekman deb yurishdan murod boshga do’ppi kiyishu nahorgi oshga borishgina emas, axir. Ulug’ onamiz – ona tilimizni e’zozlay olmasak, boshqasidan murod nima, kimmiz biz o’zi?
Tafakkur tilda aks etadi va til orqali rivojlanadi. Shuning uchun ular chambarchas bog’liq. O’zbek tili – o’zbek tafakkuri demak. Shunday ekan, o’zbek tilini davlat idoralarida ishlatmaslik – o’zbek tafakkuriga yo’l bermaslik, qo’polroq aytganda, o’zbek tafakkuri bilan shu sohani boshqarib bo’lmaydi, deb hisoblashdir.

Ikkinchidan, qonunga amal qilmagan, uni buzgan odamni jazolamaslik, yoki xo’jako’rsinga dakki berib qo’yaqolish – amalda uni rag’batlantirish bilan barobar.

Bizningcha, hali-beri shundan narisiga o’tilayotgani yo’q. Rost, davlat tili haqidagi qonun ijrosini nazorat qiladigan muassasalar bor, ular komissiya tuzib, hali Qashqadaryoda – shu viloyatdagi tibbiy maskanlarda, hali esa Andijonda – xizmat ko’rsatish sohasida va hokazo, davlat tili dasturining bajarilishini tekshirish bilan ovora. Durust, ammo nazarimizda, bu xuddi ikki yuzta tovuqni eshigi yo’q katakka joylashga urinayotgan kishining holiga o’xshaydi – bittasini tutib katakka solasiz, so’ng ikkinchisiga chopsangiz, boyagi tovuq ham dalaga chiqib ketgan bo’ladi, holbuki ular ikkita emas, ikki yuzta, qachon bularni epaqaga keltirib bo’ladi? Demak, bu xo’jako’rsin ish, boshqa gapga o’rin yo’q.

Tilimizning chinakam davlat tiliga aylanishi qonun chiqarilganligiga emas, ana shunga tayanib ish olib boradigan odamlarning amaliy faoliyatiga bog’liq. Bundan ham avval, kattami-
kichikmi, har bir korxona va tashkilot rahbarining millatparvarligiga bog’liq. Ona xalqim degan har bir o’zbek rahbari Davlat tili to’g’risidagi qonunga loqayd qaray olmaydi. O’z tashkilotida uni ro’yobga chiqarishga intilmagan rahbarning xalqparvarligiga ishonch yo’q.

Ko’p ertaklarda bir voqea takrorlanadi: botir yigit devni yengib, qilich bilan kallasini uzsa, bir bosh o’rnida uchta bosh o’sib chiqadi, ularni kessa, yana… Hayron bo’lib boshi qotib tursa, bir chol unga qarab: ”E bolam, bunday qilib devni yengolmaysan, undan ko’ra, sen falon quduq ichiga tushsang, uning tubida bir darcha bor. Uni ochib ichkari kirsang, hujrada bir sandiq turganini ko’rasan, sandiq ichida bir quti bor. Ana o’sha quticha ichidagi qurtni qiliching bilan qiymalasang, dev o’ladi, chunki devning joni ana o’sha qurt ichida”, deydi.

O’zbek tilining o’z yurtida beklik qilishiga yo’l bermay kelayotgan dev-ku, aniq, bu – millatsevarlikning yetishmasligi, fikriy yalqovligimiz, hamon har narsadan hadik oladigan g’ilof bandasi bo’lib kelayotganimiz. Xo’sh, ichimizdagi bu devni mahv etadigan omil, ertak tili bilan aytsak, bu devning joni – quti ichidagi qurt qaerda? Qanday qilsak, o’zbek tili barcha idora va tashkilotlarda to’la ishga tushib, davlat tiliga aylanadi? Nima qilsak, xorijiy bir tilda ish yuritishga barham berib, ona tilimizning qonuniy haq-huquqini tiklay olamiz?

Bilsangiz, bu devning joni ham, xuddi ertaklardagiday, kichkina bir quti ichida. Bu quti – b u x g a l t ye r i ya deb ataladi. Ha, agar har bir idorada buxgalteriya hujjatlari bugun davlat tiliga o’tsa, ishoning, ertadan shu idoraning barcha ishi davlat tiliga ko’chadi. Chunki hech qaysi idoraning ishi buxgalteriyasiz bitmaydi: u orqali bank pul beradi, mashina reysga chiqariladi, tovar sotuvga qo’yiladi va hokazo.

Hozir bizda nechta idora (butun boshli vazirlik va qo’mitalarni qo’ya turaylik) davlat tilida ish yuritayapti, deb o’ylaysiz? Buni bilish uchun har bir idoraning buxgalteriya hujjatlari tiliga e’tibor qilish kerak, vassalom. Ishqilib yanglishayotgan bo’lay, ammo menimcha hali-hozir bironta korxona buxgalteriyasida ish hujjatlari o’zbek tilida yuritilmayapti, uning blank va formalari hamon ruscha to’lg’azilayapti.

O’zimcha bir narsani payqagan bo’laman: loqaydroq bo’lib qolayotgandaymiz. Ishqilib, kunimiz o’tib tursa bo’ldi, deganday. Axir, eslasangiz, bundan o’n yilcha avval hatto rusiyzabon kishilar o’z farzandlarini o’zbek maktablarida o’qishga qo’ya boshlagan edi, chunki zamonning zayli shunday bo’ldi, deb hisoblashgan edi. Endi esa aksincha: eplagan ota-onalar bolasini rus maktabiga berish payida. Yoki keyingi bir misol, yodingizda
bo’lsa, hatto o’tgan yili ham ko’cha-ko’ylardagi e’lon, peshlavha va afishalar asosan davlat tilida bo’lardi, Toshkent metropoliteni ichidagi barcha yozuvlar ham ona tilimizda edi. Hozir esa metroga tushgan biladi, o’zbek tilida biron yozuv urug’liqqa qolgan bo’lmasa – hammayoqni ruscha reklama bosib ketdi. Ilgari eng o’zbek tilli transport hisoblangan metrodaki shunday bo’lganidan keyin, boshqasidan nega ginalaymiz?
Bu savol, bu xavotir bejiz emas. Ikki yildan oshdi, Qozog’istonda davlat tili to’g’risidagi qonunga o’zgartish kiritilib, rus tili ham qozoq tili bilan birga davlat tili deb belgilandi. Sal o’tmay, Qirg’izistonda ham shunday bo’ldi. Demak, qog’ozda – ikkitillilik, amalda esa rus tili yana taxt ustiga mindi, deyavering.

Xuddi, sirli bir kimsa har bir idora va tashkilotning ko’rinmas bir xonasiga kirib olib, davlat tilida ish yuritilmasin deb jodu qilayotganday, hammaga o’z ta’sirini tobora ko’proq o’tkazib borayotganday. Qadim o’zbek xalqining irodasi bilan yuzaga chiqqan Davlat tili haqidagi qonunni bepisandlik bilan yemirishga tushganday.

Bu sirli kimsa kim?
U – har bir idora va korxonada, tashkilot va mahkamada ishlaydigan millati bor, ammo milliy g’ururi yo’q odam. Qornining g’amini orining g’amidan ustun qo’yadigan, sirtdan o’ta madaniyatli, ammo o’zbek bo’lib tug’ilganidan faxrlanish o’rniga o’kinadigan nafs bandasi – manqurt. Madaniyatli qul.
Oradan yillar o’tar. Hozirgi muvaqqat moddiy-iqtisodiy qiyinchiliklar orqada ham qolar. Ana o’shanda og’ir xulyolar iskanjasidan qutulgan ahli yurt vaqtincha biroz chetda qolgan qadriyatlarini yana e’zozlaydi, boshiga ko’taradi. Birinchi navbatda, jondan aziz bo’lgan onani – ona tilini, albatta.
Koshkiydi shunday bo’lsa.

O’ZBEK TALAFFUZI

Siz G’afur G’ulomning so’zini, ovozini eshitganmisiz? Shukur Burhonov gapirganini-chi? YO bo’lmasa Abror Hidoyatovni?

G’afur G’ulomni men umrimda ko’rmaganman, gapini ham eshitgan emasdim. Ittifoqo, bir kuni radioda kimningdir nihoyatda qadrdon, yaqin tanish, ammo ko’pdan beri eshitilmagan bir tovushi qulog’imga kirdi. Har qanday ashuladan ham ruhafzoroq bir ovoz, desangiz. Bilsam, G’afur G’ulom hajviy hikoyalarini o’qiyotgan ekan. Eshitmagan odamga birovning so’zlash ohangini tushuntirish qiyin, bu xuddi bosvoldi qovunning hidini tushuntirish kabi mushkul, ammo o’zim o’shanda imon keltirdimki, agar Nasriddin afandi hayotda bor bo’lsa, u G’afur G’ulom ovozi bilan gapirsa kerak edi. Hazilga, erkalikka monand, ammo o’ktam va sarbast bir ohang yetakchilik qilar edi unda. Donishmandlik, darddoshlik ayon sezilib turardi. Xullas, bir zumda o’ziga rom eta oladigan, kishini beixtiyor qadrdonlashtirib yuboradigan bir ovozu ohang edi-da.

Shukur Burhonni ayting. Ayniqsa, “Qiyomat qarz”da! O’zbek otasining ramzi-ku. Bu ovozdagi mehr, odamshavandalik, dilkusholik boshqa birovda topilarmikin? Abror Hidoyatovning tovlab gapirishlari-chi! Lafzimizning lirik-falsafiy diapazoni bu qadar keng bo’la olishini payqaganmi edingiz?

O’zbek eli serurug’, keng elat. Har bir sheva vakilining gapida alohida ohang va o’ziga xos uslub bor. Ammo hammasi ham yoqimli, hissiyotga to’liq, gapirayotgan chog’ida so’z mazmuni bilan birga aytuvchining munosabati yaqqol sezilib turadi. Bu ohangda mahalliy o’ziga xoslik va an’analar, shu mintaqa kishisining hayot tajribasi, har bir narsaga o’ziga xos yondoshuvi aks etadi. Har bir kishining aytgan gapidagina emas, balki talaffuziyu so’zlashida ham aqlu farosati, madaniyati, sipo yo hovliqmaligi, andishali yo shartakiligi, o’zini tutishi ko’zga yaqqol tashlanadi…

Taraqqiyot shunday bir davrga yetib keldiki, endilikda Xorazmning nariyog’ida turib gapirayotgan odamning so’zini o’shliklar baralla eshitaveradi. So’zu ohang esa, bilasiz, “yuquvchan”. Ijtimoiy taraqqiyot tezlashib, texnika vositalaridan foydalanish avj olgani sari shevalararo sintezlashish hodisasi ham kuchayadi, aniqrog’i, shevalarning sintezlashishi hisobiga adabiy tilning boyishi va umumxalq miqyosida adabiy tilga ko’chish avj oladi (shevalar esa bora-bora oyoqdan qoladi. Hozir hamma joyda shu hodisaga guvoh bo’lib turibmiz). Barcha viloyatlarimiz va tumanlarimizda urf-odatlarning o’zaro yaqinlashuvi va bir xillashuvi yuz berayapti. Bozor iqtisodiyoti sharoiti va tezkor axborot almashish esa umummilliy birikish va yaxlitlanish jarayoni uchun katalizator rolini o’ynayapti.

Bu vaziyatda har qanday millat oldida bir masala ko’ndalang bo’ladi: adabiy tilni mukammallashtirishda qaysi tamoyillar ustunlik qiladi? Orfoepik prinoiplar negizida qay normalar yotadi, ya’ni umummilliy talaffuz qanday bo’lishi kerak?

Bir qarashda, bu arzimas bir gapday, anchayin masala puflab shishirilayotganday bo’lib tuyilishi mumkin. Ammo tarixga nazar tashlasak, bobolarimiz bizdan boshqacharoq, o’zbekcharoq, asl turkona ohanglar bilan so’zlashganiga shubha yo’q. Aytaylik, Otabek (“O’tgan kunlar”)lar xuddi bizday emas, boshqacharoq, hozirgi afg’onistonlik o’zbeklarga o’xshabroq ketadigan bir tarzda gaplashishgani aniq. Bir mo»jiza bo’lib, Navoiy zamonidagi o’zbek tirilib kelsa, bemalol musohaba qila olishimizga, masalan men ishonmayman. chunki barcha turkiy tillar, jumladan o’zbek tili ham, dinamik – juda tez o’zgaradi.

Bu-ku, bir tabiiy jarayon ekan, ammo bir zamonda, bir yurtda yashab turib ham, kishilar bir-birining gapini anglamasa, qizig’i, gapirganida shunga harakat qilsa-chi?

Bundan yetmish-sakson yillar burun, mustaqilligining o’ninchi yillarini kechirayotgan Turkiyada til, lug’at va talaffuz masalasi qanchalik o’tkir bo’lib maydonga chiqqani yodga keladi. O’shanda nima bo’lgan edi? Lug’at borasida chet tillar (arab, fors, va b.)dan kirib kelgan so’zlardan iloji boricha voz kechib, sof turkiy o’zak asosida so’z yasash tamoyili tanlandi, natijada, o’tmish zamonda yaratilgan ilmiy, diniy va adabiy manbalardan uzilish yuzaga keldi (shu davrda lotin alifbosiga o’tilganligi esa bu uzoqlashishni yanada kuchaytirdi). “Tildagi revolyutsiya” deb nom berilgan til qurilishi bo’yicha bu tadbirlar intihosida ham keskin bir yo’l tanlandi: turk adabiy talaffuzi uchun shu paytga qadar qo’llanib kelgan orfoepiya normalaridan voz kechilib, sobiq poytaxt, mamlakatdagi eng katta shahar Istanbul shevasiga xos talaffuz, yanayam aniqrog’i – istanbullik yosh xonimlarning so’zlash ohangi turk talaffuzi uchun norma qilib belgilandi – tilshunoslar shu narsani to’g’ri, deb dalillashdi.

Mana shu barcha tadbirlar natijasi o’laroq, eng ko’p sonli turkiy xalq bo’lmish Turkiya turklarining tili boshqa turkiy tillardan ancha uzoqlashib qoldi. Xususan, turk tili leksikonining ozar, qo’miq, tatar, o’zbek, turkman, uyg’ur va hokazo turkiy tillardagi lug’at tarkibidan ko’p tafovut qilishi, buning ustiga, talaffuzi “Istanbulning tannoz xonimlari” shevasiga xos ravishda – til oldi (til uchi) tovushlaridan iborat bo’lgani bois, turkiyalik turklar bilan boshqa turkiy el vakillarining musohabasi, aytaylik, o’zbek bilan ozarboyjon orasidagi cuhbat kabi oson va ravon kechmaydigan bo’lib qoldi. Bu esa turkiy dunyo uchun ijobiy hol ekanligi dargumon…

Mayli, bu ularning o’z ishi, xohishi. Misoldan maqsad shuki, boya aytganimizday, elimizda har qaysi mintaqaga xos mahalliy belgilar tobora yedirilib borayotgan va milliy uyushish jarayoni tezlashayotgan hozirgi paytda bizning oldimizda ham xuddi shu masalalar ko’ndalang bo’layapti. O’zbek tiliga davlat tili maqomini berish uchun harakat kuchaygan va keyinchalik bu haqda qonun qabul qilingan yillarda tilimizni tozalash, turkiy, arabiy va forsiy so’zlar hisobiga lug’at tarkibini boyitish va bir mahallar siyosatning zo’ri bilan turli chet tillardan kiritilgan so’zlardan voz kechib, o’rniga tarixan keng qo’llangan so’zlarni qayta olib kirishga urinish yaqqol sezildi. Bu ham – til taraqqiyotidagi o’ziga xos bir tamoyil. Xayriyatki, biz bu sohada radikal metodlar o’tkazish yo’lini tanlamadik va buning sharofati o’laroq, tarixiy uzviylikka putur yetmadi.

Endigi navbat – o’zbek talaffuzi masalasini milliy miqyosda hal etishga! Har kim o’zi bilgan ohangini to’g’ri deb hisoblab, uni butun o’zbek xalqi orasida joriyalay beradigan bo’lsa, har bir tele- va radiokanallarning qaqajon qizlari, tortinmay bidirlashni xushchaqchaqlikka yo’yadigan yigitlari biri-biridan o’rganib, sun’iy ohangda gapirishda kimo’zar o’ynasa ertaga o’zbekning hammasi shunaqa gapira boshlamasligiga kim kafil bo’ladi? Ha, axborot almashuv tezlashgan hozirgi davrda o’zbekning asl talaffuzi tobora unutilib, turklardagi kabi “poytaxtning nozanin xonimlari” lahjasi o’zbekning ovozi sifatida e’tirof etilib qolishi hech gap emas. Holbuki, bu “madaniyatli” sheva o’rischa o’ylab, o’zbekcha gapirish asnosida yuzaga kelgan chuchmaliyotdan boshqa narsa emas. Ya’ni, so’z – o’zbekcha, jumla tuzilishi – ruscha, ohang esa…

Hozir Toshkent va har bir viloyat markazidagi o’nlab telekanallardan necha yuz soatlik o’zbekcha axborot va ko’ngilochar dasturlar efirga taraladi, o’nlab radiostanoiya kechayu kunduz o’zbek tilida eshittirish berib, qanchadan-qancha diktorlar nozu navozish bilan, ovozu ohang bilan turfa axborotni o’qiydi, million-million odam undan bahramand bo’ladi. Ana shu asnoda faqat axborot mazmuni emas, ohanglar ham kishiga beixtiyor yuqa boradi. Bu yuqish ko’lami esa kundan-kunga oshayotibdi.

O’zbek tili – mustaqil bir til. Unda yigirma ikki million odam gaplashadi (Bugun bu son yana oshgan. XDK izohi). Shundan ikki millionga yaqini O’zbekiston poytaxti Toshkentda istiqomat qiladi, undan o’n baravar ko’pi – 20 million nafari esa boshqa joylarda yashaydi.

Tabiiy, har bir joyning o’z lahjasiyu shevasi bor. Kishilar uyda, ko’cha-ko’yda ana shu shevada gaplashadi. Ammo idorada emas. Korxona va tashkilotlarda adabiy til qo’llanadi. “Davlat tili” degan tushuncha umuman tilimizga emas, o’zbek adabiy tiliga berilgan maqom. Faqat ugina butun o’zbek xalqi uchun yagona va mushtarak. Adabiy til deganini esa sheva so’zlari, jargon va hokazolarni qo’llamaslikdan iborat deb tor tushunmaslik kerak. Adabiy til to’g’ri talaffuzdan boshlanadi.

O’zbek tilida to’g’ri talaffuz qilish ko’p mushkul emas. Har bir tovushni to’g’ri ifodalash, har qaysi tinish belgisini farqlash, so’z urg’usi va mantiqiy urg’uni ajrata bilish talab etiladi, xolos. Ammo qiziqki, aynan so’z sohasida ishlaydigan ko’p odamlar – aktyorlar, diktorlar va b. o’zbek so’zi tovushlarini to’g’ri talaffuz qila olmaydi, gapirayotgan chog’da qachon to’xtash va qachon tin olish kerak, jumlaning mazmuni va matn ruhi qanday ohangni taqozo qiladi, jumladagi asosiy so’z qaysi – bilmaydi. Qolaversa, ashulachilar aytganiday, nafas… o’zbekona bir nafas ham kerak, albatta. Taajjubki, ana shu o’zbekona nafas degani, ko’plarga nasib bo’lmaydigan noyob bir narsa ekan.

Radio va televideniega to’rt-besh yilning berisida diktor bo’lib ishga kirgan, o’zini “suxandon” yoki “boshlovchi falonchi” deb tanishtiradigan talay uka-singillarimiz borki, ona tilimizdagi so’z va jumlalar ularning lafzida qandaydir ajnabiy bir lisonga o’xshab yangraydi. FM radiolarining tilini ming muqomda burab gapirib, nozu adolar bilan “shakarguftor”lik qilayotgan diktor qizchalari shuni unutmasalar yaxshi ediki, ularni faqat 20-30 yashar bo’z yigitlar emas, butun o’zbek yurti – cholu kampirlardan tortib yosh-yosh bolalar ham tinglaydi. Ammo ularning gapirishi esa… hushtori bilan yolg’iz qolib nozlanayotgan satangning gapirishidan farq qilmaydi! Bu qizlarning ota-onalari yoki oriyatliroq akalari yo’qmikin? Qandaydir “ihim”, ”hm”, ”aha” kabi qo’shimcha tovushlar, bularning nozik labchalardan ming bir tusda tovlanib chiqishlari deysizmi-yey. Istihola va ibo o’rniga – noz va istig’no! Umuman, ko’zga ko’rinmas radiotinglovchiga qarab ishva qilaverish shartmi o’zi? Bu singillarimiz ishlayotgan xonaga katta harflar bilan G’afur G’ulom she’ridagi “Bizning ayollarga hayo – fazilat!” misrani yozdirib qo’yishni maslahat berar edik. Buning ustiga, shu qadar tez bidirlashadiki, gapini eshitsangiz ham, uqmaysiz. Na nuqtayu na vergul. Hatto bir jumla bilan undan keyingisi, bir abzao bilan keyingi abzao orasida soniyaning o’ndan biricha ham to’xtalish yo’q. Shu qadar tez va paydarpay gapirishadiki, hech narsani anglab bo’lmaydi. So’zingizni, aytaylik, qashqadaryolik bir momo eshitsayu uqmasa, unda ayb momoning “madaniyatli emas”ligidami, yo sizning?

Diktor qizchalar-ku, shunaqa ekan, xo’p, yigitlar-chi? Yigit deganda, odam belida belbog’i bor, oriyatli, g’ururli, sipo bir kishini yodiga keltiradi, albatta. Yigit – o’ktam so’zi bilan yigit. FMlardagi yigitlar esa… Ularning ovozini ayting. Siz millatning – o’zbekning ovozisiz-ku, suxandon ukalar. Shuni hech eslaysizmi? Buni nainki ahyonda eslash, biron-bir lahza yoddan chiqarmaslik kerak. Bu esa, kabinada o’tirvolib, mikrofon orqali “muxlisa”lar bilan hiringlashavermaydigan shaxs, demak. Sarbast va o’ktam ovoz kutamiz sizlardan. Siz bo’lsangiz, qandaydir bachkana va ermaklovchi ovoz ila bekorchilikdan divanga yaslanib qo’ng’iroq qilayotgan qizaloqlar bilan laqillashishdan bo’shamaysiz.

Umuman, e’tibor bergan bo’lsangiz, millatimizning ovozi ingichkalashib borayotganday. Mullato’ychi hofiz ovozini oling, Yunus Rajabiyni, Hojixon Boltaevni oling, Ma’murjon Uzoqovu Ortiqxo’ja Imomxo’jaevlarning tovushini eslang. Keyinchalik Faxriddin Umarov, Tavakkal Qodirovlarning biroz shikastalik kasb etgan tovushlariga o’rganuvdik. Hozirga kelib esa, qizlardan ham ingichka tovushda ashula qiladigan yigitlar chiqdi. Estrada janrida-ku, erkakcha ovoz bilan qo’shiq aytadigan yigit qolmadi hisob. Nafaqat estradada, balki butun qo’shiqchiligimizda ham ovoz tobora ingichkalashib, tobora shikastalashib borayotganday. Yig’loqi (bugun qo’shni qishloqqa kelin tushdi, deb o’zi yor-yor aytadigan), xotinchalish ovoz bilan aytiladigan ashulalarga kunimiz qolayapti.

Men bunday nozik ovozlar kamaysin, yo yo’qolsin, demoqchimasman.

Ammo…
hur bo’ldik, erkinmiz endi. Mute emasmiz, bo’ynimiz egik emas, tilimizning ham qisiq joyi yo’q. Shunday ekan, endi bizga boshini baland ko’tarib, mikrofonu ovozkuchaytirgichsiz ham zal yo maydonning narigi boshiga bemalol yetadigan kuchli tovush bilan kuylay olgan qo’shiqchilar ham kerakmi, deyman. To’g’ri, har kimning o’z didi, o’z qarichi bor. Masalan, men uchun mikrofonsiz kuylay olmaydigan qo’shiqchi qo’shiqchi emas, nari borsa – hirgoyichi. O’zbekning ovozi, millatimning ovozi mana shu, deya iftixor etguday, baayni Muhiddinqori Yoqubov ovozi kabi ovozlar ham kerak-da, axir.

Xullas,
tilimiz, lafzimiz buzilmasa, deymiz. Avlodlararo bog’liqlik bardavom bo’lsa, deb tilak qilamiz. Zero til – dil kaliti, dil oyinasi. Bu oyina xira tortmasligi uchun esa yosh diktorlar boshini qovushtirish, o’qitish-o’rgatish lozim, yosh xonandalar tovushiga sayqal beradigan muassasalar ham bu to’g’rilarda o’ylab ko’rishsa, yomon bo’lmas edi.

BILMAGANLAR NE BILAR QADRIYATLAR QADRINI…

Olis Gretsiyadagi Artemida ibodatxonasini tilga olsak, u jahonning yetti mo»jizasiga mansub, deb bilag’onlik qilamiz, sariq gazetalarimizdagi skanvordlarni yecha-yecha «Quyosh xudosi – Ra» ekanini suv qilib ichvordik.

Albatta, bilgan yaxshi. Ammo…

O’z elimizning urf-udumlarini, ro’zg’or tutumlarini, qadriyatlarini loaqal o’shanchalik bilamizmi? Masalan, milliy qadriyatlarimiz negizida qanday narsalar yotadi? Ochig’i, shu mavzuda so’z ketsa, mening o’zim abdirab qolishim turgan gap. Bu sohadagi tushunchalarim yuzakiroq, mubham. Biron chet ellik odam kelib, men bilan suhbat chog’ida millatingizning qadriyatlarini tushuntirib bering, u aniq nimalardan tashkil topadi, deb so’rab qolsa bormi…

Ehtimol, ilmiy kitoblarda bularning qomusiy ta’rifi berilgandir. Ammo uni ommabop bir tilda yetkazish ham zarurmi deyman? Shuning uchun ham, topgan gul keltirar, topmagan bir bosh piyoz, deganlaridek, o’zimning ayrim qarashlarimni o’rtoqlashmoqchi bo’laman. Boshqalar ham bilganini o’rtaga tashlasa, shu tarzda bo’lsa ham yig’ilib, pirovardida bir nima hosil bo’lar.

G’afur G’ulom o’zbekning bilimdoni edi. Maqolayu she’rlarida xalqimizning urf-odatlari, ajoyib fazilatlarini faxr bilan tarannum etgan. Hatto irim-sirim, inonch-e’tiqod, udumlarimizni tahlil qilib, bularning qay biri bid’atu qaysilari hayotiy asosga ega ekanini lo’nda qilib tushuntirib ham bergan. Meditsina kamida ellik yil qoralab kelgan isiriqni yoqlab chiqib, u shifobaxsh giyoh ekanini, tutuni viruslarga qiron keltirishini isbot qilgani, buvilarimiz bekorga «supurgini tikka qo’yma» demasligi, tik turgan supurgi bukilib-mayishib, ishga yaramay qolishini dalillagani, qosh qorayganda uy supurish bexosiyat deyilishining sababi, shom olaqorong’usida tanga, tugma, igna kabi zarur narsalar supurilib ketishining oldini olish uchun ekanini isbotlagani esimizda. Zero bular eskilik sarqiti, deb talqin etib kelingan, kim e’tiroz qilsa, yot unsur sanaladigan, aslida esa o’zbek
mentalitetining nozik, teran asoslariga taalluqli bo’lgan narsalar edi.

Hozir o’ylab qarasam, G’afur G’ulomning o’sha maqolalari jasorat bo’lgan ekan. Bu maqolalar yozilgan zamondan rosa bir qiron – qirq yillar o’tgach istiqlol yuz ko’rsatdi. Mustaqillik xalqimizning eng yaxshi urf-odatlari, udum va an’analarini targ’ib etishga, asl qadriyatlarini yuzaga chiqarishga keng yo’l ochib berdi. Bas, bu imkoniyatdan keng foydalansak, akademik shoirning o’sha tashabbusidan ibrat olsak, ayni muddao emasmi?

Albatta, u paytlarda islomiy negizdagi udum-odatlarni tal¬qin etish imkonsiz edi, bulardan birontasi tilga olinsa, faqat qoralanishi kerak bo’lgan. Bizlarning ko’pchiligimiz ham o’sha dunyoqarash ruhida tarbiyat topganmiz. Shuning uchunmi, qancha istamaylik, diniy an’ana-taomillar ruhini to’la his qila olmaymiz. Masalan, Mashrabdan bir misra:

Men shahidi ishqdurman, o’lsam kafanga chulg’amang…

Xo’sh, buning ma’nosi nima? Nega Mashrab kafan kerak emas, deyapti? Axir bekafan ko’milish musulmon millati uchun xo’rlik emasmi? – deb so’rab ko’ring: yuzta o’smirdan birontasi javob aytsa aytar, qolgani o’rischa qilib yelkasini qisadi – javob bera olmaydi! Tushunmaganidan keyin, o’qimaydi, shu g’azalning ashulasini ham eshitmaydi. Holbuki, bu misra zimnida shahid bo’lgan odam yuvib kafanlanmaydi, o’z kiyimi bilan ko’miladi, degan hadisga ishora bor. Ollohning ishqida shahidlikka chog’langan Mashrabning bunday otashin misralari so’nggi asrda shimoldan esgan izg’irinlarda to’ng’igan shuurimizga ta’sir qilib, ko’ngillarimizni yumshatishiga hali vaqt bor shekilli…

San’atimizdagi «uzbek»lar

Said Ahmad qaysiyam yili Temur Po’latov degan ajnabiysifat yozuvchining bir qissasini tanqid qilib, «Bu asarda chollar qovun yeb bo’lib, bir-biriga po’choq otishi tasvirlangan, qachondan beri o’zbek oqsoqollari qovun po’chog’ini otib yuradigan bo’lib qoldi, bu qiliq bizga yot emasmi?» – deb dashnom bergan edi. Avvalo, po’choq otish shumtakalik, chollar esa qovunni xuddi jonivor kabi bismilloh aytib, bandi ostidan «bo’g’izlab» so’yadi. Qovun yeb bo’lingach, har bir noz-ne’mat tanovulidan keyin bo’lgani kabi, fotiha o’qiladi, po’chog’ini ham uvol qilmay, mol-qo’yga beriladi. Nega? Chunki, qovun – jannat mevasi. O’zbeklarda qovun hatto oyoq bilan surib yumalatilmaydi, bunday qilish makruh sanaladi.

Yana bir udumimiz – bizda qo’yni tepish mumkin emas. Chunki qo’y ham jannat ne’mati sanaladi (Ibrohim alayhissalom o’g’li Ismoil alayhissalomni qurbon qilishga chog’langan paytida Olloh odamni qurbon qilishni taqiqlab, osmondan bir qo’chqor tushirgani yodingizdadir). Jannat mevasini yoki jannatdan chiqqan jonivorni tepish yo haqoratlash – jannatni rad etish degani. Ammo boshqa ko’p xalqlar qo’yni oddiy bir jonivor deb biladi, uning soddaligi anqovlikka meng-zaladi. Xo’sh, biz ham endi qo’yni boshqalar kabi masxaralashga o’tamizmi yoki o’z udumlarimizga sodiq qolamizmi?

Yaqinda televidenieda bir-ikki oy reklama qilingan «O’tov» fil`midan bir parcha ko’rsatib qolishdi. Unda soch qo’ygan bir cho’pon odam (o’zbek cho’poni soch qo’yib yuradimi?!), bir gung xotinni ikkita qo’y evaziga johil qarindoshidan sotib oladi. Bo’lsa bordir, bizning kinoda nimalar bo’lmaydi. Ammo bu kishi qo’yni boyagi pastkashning oldiga oyog’idan tortib, sudrab olib kelib tashlaydi. Endi o’zingiz baho bering, o’zbek shunaqa qiladimi? Qo’yni oyog’idan sudrash musulmonning emas, kofirning qilig’i-ku! (Il`ya Il`f va Yevgeniy Petrovlarning «O’n ikki stul» romanida o’qiymiz: «-Dam olinglar! – deb qichqirdi Persitskiy. – Xo’jayin! O’n beshta kabob qo’ying!.. Mehmonxonada karaxt odamlar g’imirlab qoldi, oyog’idan tortib, oshxonaga sudralgan qo’yning faryodi eshitildi»). Ko’ramizki, oyog’idan tortilgan qo’yni «O’tov»ga o’sha yoqlardan sudrab opkelishgan ekan.

Tunov kun televizorda yana bir o’zbek kinosi berildi. Nomi esimda yo’q, ammo yodda qolgani – bir chol (Dias Rahmatov) allaqaerda sayr qilib yurar ekan, nogoh kakku sayraydi. Shunda chol
«Kakkujon, yana sayra, necha yil umrim qolganini bilay», deydi. Kakku ikki bor sayraydi. Ya’ni, kakkuning folicha, chol yana ikki yil «umr ko’radi». Oqsoqol, «Nevaralarim-chi, ular qancha yashaydi?» deb tag’in iltimos qiladi. Kakku ko’p sayraydi,
chol xushhol bo’lib, nekbinlik bilan nari odimlab ketadi.

Voqeaning chuchmal va sun’iy ekanini qo’ya turaylik. Kakkuning odam yana necha yil yashashini aytishi haqidagi irim-inonch bizniki emas, o’rislarga xosligini kinochilarimiz bilishmasmikin? Qolaversa, bitta kakku tovushini tevarakda yuzta odam eshitishi mumkin. Nima, hammasining umri bir vaqtda tugaydimi? Bu kinochollarning boshidan do’ppini olib shapka kiydirib qo’ysangiz, kartina «Mosfil`m» mahsuloti bo’ladi-qoladi.

Ilgari nafaqat kino, umuman san’atimiz o’rischa o’ylab, o’rischa so’zlaydigan «uzbek»lar qo’lida edi. Hozir ham ahvol uncha o’zgargan emas. Chunonchi, san’atning eng milliy turlaridan bo’lgan raqsni oling: barcha «pa»lar raqqosaga rus tili orqali o’rgatiladi, kundalik turmushda sochini kalta kestirib, sap-sariq bo’yatgan, shim kiyib dikillab yuradigan raqqosalarning ko’piga o’zbekcha gapirsangiz, javobini boshqa tilda olasiz.

Bilamizki, Yevropa xalqlarining ko’pida qaynona bilan kuyov o’rtasidagi munosabatlar tarang. Chunki ularda kuyov… qaynonaning uyiga borib yashaydi, ya’ni ichkuyov bo’ladi. Shu sababli, qaynonaning badniyatligi, ta’viyaligi, yomonligi haqida yuzlab latifalar to’qilgan, hajviyalar ijod qilingan. Ajabki, o’zgalarning kulgisidan gula ko’tarib to’qilgan qaynona-kuyov g’idi-bidisi haqida latifalar o’zimizda ham paydo bo’la boshladi. Aslida, o’zbeklarda qaynona – e’zozli zot. Uning kuyovga mehri, onalik muhabbati benihoya. Xalqimiz ham buni e’tirof etib, kimdir biron davraga osh ustida kelib qolsa, «Kel, qaynonang suygan yigit ekansan» deb matal o’qiydi. Ammo hozirda xotinning onasi masxara qilinadigan, hamma unga kulishi mumkin bo’lgan bir zotga aylantirilyapti. Yana bilmadimu, milliy o’zligimizni saqlab qola olish-olmasligimiz mana shunday «kichkina» masalalarda qaysi yoqni tanlashimizga bog’liqday tuyiladi menga.

Ming afsuski, stsenariychilar, rejissyoru aktyorlarning aksar qismi mustaqillikka erishganimizdan beri yigirma yil o’tib ham, o’zbek milliy ruhidan juda uzoq. Ular, agar stsenariyda yozilgan bo’lsa, qo’y minib, poyga chopishdan ham toymaydilar. Ularga, birodar, bu o’zbekka xos emas-ku axir, desangiz, siz kino san’atini tushunmas ekansiz, degan iddaoga duch kelasiz…

Inonch-ishonchlar – milliy qadriyatlarimizning bir qismi

Yana bir an’ana. Bizda nima aziz – suv aziz. Har bir tomchi yomg’ir yo har bir qor zarrasini osmondan yerga bitta farishta olib tushar emish. Yer yuziga ilk yomg’ir tomchisini olib tushgan farishtaga yana bir navbat kelgunicha, qiyomat bo’lar ekan. Ko’ryapsizmi, suvni ulug’lash, uni bulg’amaslik, har bir qatrasini ardoqlash uchun xalqimiz ana shunday naqllar ham to’qigan. Bu naqldan farishtalar ko’p ekan, degan xulosaga ham kelish mumkin, ammo asosiy muddao har bir tomchi suv – hayotbaxsh ekanini, uni farishta olib tushishini aytishdir. Shuning uchun ham qor va yomg’ir obi rahmat, ya’ni Ollohning rahmat yog’dirgan suvi deyiladi. Xalqimiz ro’zasini suv bilan ochadi, suvga tupurmaydi, eshakka o’xshab suvga bavl qilmaydi.

Bir qashshoq odam boyning oldiga don qarz so’rab borsa, u tomda g’alla sovurayotgan ekan. Bir dona bug’doy yumalab yerga tushib ketibdi, bunga ko’zi tushgan boy tomdan o’zini tashlab, enkayganicha qidirib, boyagi donni topib, xirmonga qo’shibdi. Buni ko’rgan bechora qarz so’ragani yuragi chopmay, ortga qaytayotgan ekan, boy uni to’xtatib, maqsadini bilgach, «Topganingda qaytararsan» deya bir qop bug’doyni orqalatib yuboribdi. Bu rivoyatni eshitib, men «Tavba, bir dona bug’doyni deb o’zini tomdan tashlagan boy bir qop bug’doyni kapsanga berib yuborar emishmi?» deb e’tiroz qilgan edim, otam, «Yo’q, gap boshqa yoqda, butun xirmonning barakasi shu bitta donda bo’lsa-chi?», deb aytgani yodimda.

Bu bizga har bir dona bug’doy yo arpani uvol qilmay yig’ib-terib olishni, nonning ushog’ini oyoqosti qilmaslikni o’rgatadi.

O’zbekchada «qut, baraka» degan so’z borligini bilasiz. Uni boshqa tilga o’girish ham amrimahol. Shu ezgu tushuncha borki, nonni isrof qilmaymiz, uni muqaddas ne’mat deb bilamiz. O’ttiz yilcha avval Kavkazda armiya xizmatini o’tab kelgan yigit aytgan bir gap yodimga kelib qoldi. U yoqlarda yomg’ir ko’p yog’arkan. Bir kuni asfalt yo’lda saf bo’lib ketisharkan, yo’lda yotgan bir buxanka nonga ko’zlari tushibdi. Non shu yerdan o’tgan biron avtomashinadan tushib qolgan shekilli, tuni bilan yoqqan yomg’irda rosa bo’kib, ilvillab ketgan ekan. Bir nonko’r safdan yugura chiqib, kirza etigi bilan «poq» etib bosibdi – non parchalari tirqirab har yoqqa otilibdi. Shu orada unga yaqin turgan bir tojik yigit esa haligi nontepkini bir urib yerga yiqitibdi. Xayriyatki, komandir o’rtaga tushib, g’alvani bartaraf qilibdi, yo’qsa katta mojaro kelib chiqadigan bo’lgan ekan.

Buni eshitgach, bir narsaga amin bo’ldim: to xalq bor ekan, to xalq – xalq ekan, bunday tafovutlar qa’rida jo bo’lgan qadriyatlar ham mavjud bo’ladi. Ularni hech qanday komandir buyruq berib yo’qota olmaydi.

Bug’doydan gap ketganda, yana bir naql kishining yodiga keladi – Odam ota jannatda bug’doy oshayotganida Jabroil tomog’idan tutib qolgan emish. Shundan, har bir erkakning kekirdagi oldida bug’doy donasiday bo’rtiq bor, deydilar. Ko’rdingizki, bug’doy (non) ham jannat ne’mati. Bas, har bir dona bug’doyni, qatrachalik non ushog’ini aziz bilamiz, yerga tushib qolgan bo’lsa, olib ko’zga surtamiz.

Ana shunday turfa inonch-ishonchlar milliy qadriyatlarimizning bir qismi. Ularni mensimaslik o’zbekning tiynatini bilmaslikdan, yo hurmat qilmaslikdan kelib chiqadi. Ammo buning uchun avvalo o’zimiz milliy mentalitetimizni yaxshi bilishimiz, o’rganishimiz, eng yaxshi jihatlarini ommalashtirishimiz lozim – buning allaqachon vaqti kelgan.

Shevaga ruju qo’yishning ishkali

Ilmiy asarlardan ma’lum – millat degani o’z tiliga, hududiga ega bo’lgan, iqtisodiy-ijtimoiy hayoti mushtarak va madaniy-ruhiy an’analari bir xil bo’lgan etnik uyushma. Ammo ana shu sanab o’tilgan to’rtta shartning eng muhimi qay biri deb so’rasalar, men milliy psixologiya birligi omilini birinchi o’ringa qo’yar edim. Milliy-ruhiy birlik – ko’p ulug’ tushuncha. Til-zaboni boshqayu dili mushtarak, an’ana-udumlari bir xil ikki elni yagona millat desa bo’ladi. Buning aksicha, tili bir, ammo ruhan uzoq elatlar yagona xalq deb sanalishi mumkin emas.

Albatta, geografik-iqlimiy omillar ta’sirida, shuningdek o’tmishda ijtimoiy shart-sharoitlarning turlicha bo’lgani sababli hatto bir millatning o’zida ham goho aholining har xil qatlamlari ichida, turli viloyat va muzofotlar orasida an’analar, udumlar, irim-sirimlar, inonch-e’tiqodlar borasida katta-kichik tafovutlar yuzaga kelgan bo’lishi mumkin. Chunonchi, Toshkentda, Far¬g’ona vodiysida azador ayollar qora-ko’k kiyimda yurib, marhumning yilida «oq kiydi» marosimi o’tganidan so’ng boshqa rangdagi libos kiyishi mumkin bo’lsa, Samarqandu Buxoroning azador ayollari buning aksicha – oq ro’mol o’rab yuradi. To’y-marosimlarni o’tkazish tartibida deysizmi, osh-ovqat tayyorlash tartibida, hatto kundalik muomala odobida ham bir talay tafovutlar bor.

Holbuki, xalq, millat degani – bir tilda so’zlashuvchi odamlargina emas. Til bilan birga, dil ham mushtarak bo’lishi lozim. Buning tashqi ko’rinishlaridan biri bo’lgan urf-odat va udumlarni, to’y va boshqa marosimlarni imkoni boricha bir xillashtirishga intilishimiz kerak.

Ba’zilar bunday xilma-xillikni (shu jumladan, sheva olaquroqligini ham) millatimizning boyligi, deb ta’riflashga moyil. Ehtimol, qay bir jihatdan shunday bo’lsa bordir, ammo boshqa yoqdan – milliy birlik va ahillik uchun bunaqa tavofutlar qancha tez bartaraf bo’lsa, shuncha yaxshi. Evohki, keyingi paytlarda ba’zi ommaviy axborot vositalari, xususan televidenieda millat ichidagi tafovutlar, xususan lisoniy farqlarni ko’rsatish, adabiy tilni bir chetga surib qo’yib, Toshkent shevasida so’zlash «moda» bo’ldi. Ilgari birov shevada so’zlasa, ko’rsatuvni olib boruvchi xodim uni adabiy tilda so’zlashga da’vat etar edi. Aktyorlar adabiy tilda gapirar, spektakllar adabiy tilda qo’yilardi. Endi esa, ko’p boshlovchilarning o’zi shevada bidirlashning boshlovchisi bo’lib qolishdi, san’atkorlar esa shevada so’zlash «san’ati»ni ko’rsatish bilan band.

Haqiqiy san’at, asl san’atkorlar hamisha xalqni (nafaqat xalq, balki xalqlarni ham!) birlashtirishga xizmat qilib kelgan, doim shunday.

Ish shu darajaga borib yetdiki, andijonlik xiyla mashhur bir artist og’amiz va undan ham nomdorroq bir ashulachimiz qachon efirga chiqsa «man» deyishini ko’z-ko’z qilishni kasb etdi. Lekin hech bir andijonlikning tili tojikcha «man»ga moyil emas, o’zbekcha qilib, kiroyi talaffuz bilan «men» deydi… Bir zamonlar xorazmlik san’at darg’alari Komiljon Otaniyozov, Kommuna Ismoilova, Olimaxon Hayitovalarning o’zbek adabiy tilidagi qo’shiqlaridan bahra olgan bo’lsak, shu kunlarda potirlab chiqayotgan yosh xorazmlik xonandalar shunchalar xorazm shevasida «dim toza» kuylaydiki, uni boshqalar tugul, xorazmlikning o’zi ham tushunishi amri mahol… Shevalashsak, yuraveramiz: «Sizda bir gapim bor, poezdga aytaman», deb.

O’zbek tili – davlat tili. Ammo bu ulug’ maqom umuman o’zbek tiliga emas, biron-bir shevaga ham emas, faqat o’zbek adabiy tiliga berilganini unutmasak, yaxshi bo’lar edi. Shevaga ruju qo’yishning yomon tomoni davlat tili haqidagi qonunni buzish bo’lsa, ikkinchi ishkali shundaki, bu xurmacha qiliq orqasida eng xatarli xavf – mahalliychilikka ruju qo’yish, bilibmi-bilmaymi, umummilliy mushtaraklikka raxna solishga intilish ham bor.

Shu o’rinda yana bir mulohaza. Ayrimlar til bayrami arafasida jo’shib ketib, «O’zbek tili – bizning eng katta boyligimiz», «Ona tilimiz – faxru g’ururimiz» deya «aforizmlar» ijod qila boshlashadi. Nevlay. Mening uchun ona tilim – boylik emas. Negaki, kishi boyligidan ajrasa, qayg’uradi, ammo boshi omon bo’lsa, yana topadi. Tilimiz esa bizning boyligimiz emas – borligimiz, boru-yo’g’imiz. Va u faxr-g’urur ob’ekti ham emas. Biz ona tilimizdan g’ururlanib-faxrlanib, yilda bir bo’ladigan «Til bayrami» anjumanlarida maqtab-alqab yurgandan ko’ra, uni o’rganishimiz, onamizni sevgandan ham ortiqroq sevib, ardoqlashimiz kerak. Men ona tilimizni xalqimizning eng ulug’ qadriyati deb, uning o’zligi deb bilaman.

«Oriyat – din tuyg’usidan ham kuchli»

Endi bir savol: bolalarimiz o’zbek farzandi bo’lib voyaga yetyaptimi, ular qanchalik o’zbek o’zi? Ular ma’rifatli va qadimiy madaniyat sohibi bo’lgan o’zbek elining bolasi o’laroq, bilim-ma’rifatda hozir ham il¬g’ormi? Men bu yerda spartakiada va chempionatlarda g’olib deb topilayotgan bolalarnigina ko’zda tutmaslikni so’rar edim. Hozir maktab va litsey-kollejlarda ta’lim olayotgan bolalar yana biron ellik yildan so’ng qanaqa o’zbek bolasi bo’lishini tasavvur qilasizmi? Prezidentimiz aytganidek, «Erkinlik va demokratiyani olg’a siljitish» niqobi ostida amalga oshirilayotgan kirdikorlarni teranroq anglayapmizmi?

Chunonchi, o’tgan yili televidenie «Osmondagi bolalar-2» degan yangi bir fil`mdan parchalar berib, targ’ib qildi. Albatta, reklamada fil`mning «guli» – eng zo’r joyi ko’rsatib tashviq qilinadi. Unda to’y davrasida bir mast yigitcha qadah so’zi aytib, kelinga «Tezroq bu kuyovdan ajrashib, menga tegishingni tilayman», deydi. Avvalo, bu – g’irt ko’chirma. Chunki ruslarning «Ironiya sud`bo’» degan mashhur kinofil`mida xuddi shu gap aytiladi. Va bu rus mentalitetiga to’g’ri keladi, o’zbeklarga esa – faqat haqorat. Negaki, o’zbek yigitining erga tegib chiqqan qizga xaridor bo’lishi g’irt rasvogarchilik, buning ustiga, u birovning baxtsizligi (erdan ajralishi) evaziga o’z baxtini qurmoqchi. Endi buni qarangki, shu «qadah so’zi»ni butun davradagilar, hatto o’sha qizning otasi ham eshitib, iljayganicha o’tira beradi. Ajabki, bu har kuni bir necha marta anons qilib taqdim etildi, o’zbekchiligimizga oz-ozdan… putur yetkazildi, biz ham… tomosha qilib o’tira berdik. O’rganib ham qolgandaymiz. Mulohazali odamlar bunga «Ha endi, zamon shu ekan-da», deb kulib qo’yaqoladi. O’zi – o’zligi mahv bo’lib ketayotganidan kulgan odamning sermulohazaligi… naqadar ayanch bir voqelik. Holbuki, oriyat – o’zbekning eng ulug’ qadriyatlaridan biri. Abdulla Qahhor bir munosabat bilan so’z yuritib, «o’zbeklarda oriyat – hatto din tuyg’usidan ham kuchli», degan edi.

Oriyat va uyat, nomus tuyg’usi haqida gap ketganda, bir narsa yodga keladi: ayrim vohalarimizdagi to’ylarda urf bo’ldi: raqqosa qoshini qoqib, ishvali boqib yoningizga kelib turib oladi. Mastona qiyqiriq! Tezroq pul chiqarmasangiz, tizzangizga o’tirvolguday bo’ladi, bo’yningizdan ikki qo’lini o’tkazib quchadi, ko’ksini boshingizga ishqaydi – evoh, cho’ntakning eng qorong’u joylaridagi shildiroq aqchalar qanday qilib birin-ketin chiqib ketganini idrok ham qilolmay qolasiz, qarasangiz, bu payt boyagi go’zal boshqa bir «boyvachcha»ning tegrasida xirom aylayotgan bo’ladi.

O’tkir yozuvchilarimiz bor – xohlasa, ikki oy ichida ikki yuz betlik o’ta qiziqarli, o’ta sharmanda bir romanni yozib tashlash qo’lidan keladi. Uni, masalan, ikki yuz ming nusxada chop eting: ikki haftada ur-yiqit bo’lib sotilib ketmasa, biz benavat.

Taniqli raqqosalarimiz bor – istasa, g’amzani boyagi orsiz «san’atkor qiz»lardan o’n chandon orttirib, ming kishilik davradagi jamiki Odam o’g’illarining hushini boshidan uchira oladi. Biroq ular bunchalikka bormaydi; avvalo insoniy nomus, ayollarga xos hayo va o’zbekona andisha bunga yo’l qo’ymaydi.

Ma’naviyatimiz peshvolari bo’lgan adiblarimiz ham aslo boyagidek sharmanda asar yozishday tubanlikka tushmaydilar; bunga ularning oriyati, hayotiy e’tiqodi, ijodiy printsipi yo’l bermaydi.

Ammo ilgari birovning qulog’iga ham aytib bo’lmaydigan uyat gaplar hozir kitoblarga bemalol yoziladigan, sariq-suruq gazeta-jurnallarning sahifalariga «husn» bo’ladigan bo’lib qoldi. Hayosizlik – mahv etuvchi kuch, hayo yo’qolgan joyda jamiyatning jamiyatligi, xalqning xalqligi qolmaydi.

Yodingizdadir, Lut payg’ambar davrida odamlardan hayo ko’tarilib, axloqsizlik odatiy holga aylanib qolgan ekan. Buning oqibatida shu qavm halokatga yuz tutgan…

Manba: www.hamroz.uz