Аввалига гапни узоқроқдан бошламоқчи бўлдим: бугунги эстрада санъатининг манзараси, муаллифлик ҳуқуқи, сўз ҳамда ижод масъулияти ва яна бировнинг ҳақи, дегандек. Аммо, гапнинг пўсткалласини айтган маъқул кўринди…

Беҳзод Фазлиддин
БИР МОНОЛОГ, ИККИ ҚЎШИҚ МОЖАРОСИ
ёхуд кўчирмакашлик, муаллифлик ҳуқуқи,
сўз қадри, ижод масъулияти ҳақида

     Беҳзод Фазлиддин 1983 йилнинг 20 сентябрида  Чуст туманида туғилган. Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетининг халқаро журналистика факультетини тамомлаган. «Муқаддас замин», «Боғларингдан кетмасин баҳор», «Онамнинг кўнглига кетамиз», «Сен қачон гуллайсан», «Кутмаган кунларим, кутган кунларим» номли шеърий тўпламлари чоп этилган. Ҳозирда Ўзбекистон Фанлар академиясида илмий талқиқот олиб бормоқда.

Аввалига гапни узоқроқдан бошламоқчи бўлдим: бугунги эстрада санъатининг манзараси, муаллифлик ҳуқуқи, сўз ҳамда ижод масъулияти ва яна бировнинг ҳақи, дегандек. Аммо, гапнинг пўсткалласини айтган маъқул кўринди.

Хусусан, “Давр” гуруҳи ижросидаги “Кераксан” қўшиғида менинг муаллифлигимдаги “Менсизлик” шеъри бузиб ижро этилган. Ўзим бу қўшиқ ҳақида кейинроқ хабар топдим. Ўша қўшиқни эшитган сўз мухлислари: “Шеърингизни бузиб айтишаяпти”, дейишганидан сўнг эшитиб кўрдим. Кейин билсам, шеъримнинг баъзи сатрлари бузилиб, ўзгартирилган, матн муаллифи деб бошқани кўрсатишаётган экан.

Яна хонанда Баҳром Назаров (аслида Жумашев) “Онам рўмоли” қўшиғидан олдин менинг шеърларим (“Онам ёзолмаган шеър”, “Айбнома”, “Мусофир”, “Бахт манзили”, “Ўғил”) сатрларидан “юлиб” олинган сўзлардан монолог ижро этибди. Яъни, бир неча шеърларим сатрлари бузилиб, монолог ясалган. Ушбу монолог хонанданинг 2015 йил ноябрь ойи да “Истиқлол” санъат саройида берган яккахон концертида айтилган, интернет сайтларида ҳам тарқалган. Бунга аниқлик киритиш мақсадида хонанда билан алоқадор масъул одамлар билан боғландим, лекин тайинли жавоб ололмадим, маданиятсизларча муомаладан ҳайрон бўл дим. Иккала томон (“Давр” гуруҳи ва Баҳром Жумашев) ҳам бу борада қўшиқ ва монолог матнини ёзган кишига мурожаат қилишим кераклигини айтиб, ўз зиммасидан жавобгарликни соқит қилмоқчи бўлди.

Б. Назаров (Жумашев) нинг билдиришича, монологни И. Дадажонова ёзиб берган экан. Мана, ўзингиз солиштириб кўринг:

Монологда:

Йўл учун туққанмидингиз мени,
гул учун туққанмидингиз,
пул учун туққанмидингиз?

Шеърда:

Йўл учун туққанмидим,
Гул учун туққанмидим,
Пул учун туққанмидим

Монологда:

Титраган созингни қўй, болам,
бўғилган овозингни қўй

Шеърда:

Титраган созингни қўй,
Бўғиқ овозингни қўй.
Хуллас, шу тахлит “ижод” монолог охиригача давом этади…

Таъкидлаб ўтиш керак, юқорида кўрсатилган сатрлари бузиб ижро этилган шеър лар яратилганига анча йиллар бўлган ва улар аллақачон ўз мухлисларига эга.

“Давр” гуруҳи ижро этган “Кераксан” қўшиғи матни муаллифи эса Якзон тахаллуси билан ижод қилаётган Шоҳруҳ Жўраев экан. Ҳайтовур, у шеъримиздан фойдаланганини тан олиб турибди, аммо отдан тушса ҳам эгардан тушиш ния тида эмас…

“Давр” гуруҳи қўшиғида:

Кечаларим ўзимдан ғариб,
Армонларим осмондан катта.
Юрагимга термилиб туриб,
Йиғлаяпман биринчи марта.

Шеърда:

Кечаларинг ўзингдай ғариб,
Армонларинг осмондан катта.
Юрагингга термилиб туриб,
Йиғлаяпсан биринчи марта.

Юқоридаги ҳолатлар фақат муаллифлик ҳуқуқи қонун-қоидалари бузилганинигина эмас, кўчирғич ижодкорлару хонандаларнинг маданияти, ижод масъулияти, сўзга муносабати қониқарли даражада эмаслигини англатади. Биламизки, ижод мураккаб, машаққатли жараён. Жумладан, бирор шеърий асар яратиш ва уни эълон қилиш учун анча заҳмат чекиш, қанча чиғириқдан ўтишга тўғри келади. Буни бир сатр устида тер тўкиб кўрган киши яхши тушунади, ҳис қилади. Китоб тайёрлаш ва уни чоп эттириш эса ундан-да оғир, заҳматли меҳнатдир. Бугун борган сари оддий ҳолга айланиб қолаётган плагиат (кўчирмакашлик) туфайли асари рухсатсиз бузилган ва ўзлаштирилган муаллифга қанча зарар етиши мумкинлигини тасаввур қилиш қийин эмас. Қолаверса, адабий асар муаллифнинг дахлсиз мулки ҳисобланади ва бош қаларнинг унга дахл қилиши қонунга кўра тақиқланади. Юқоридаги ҳолатга кўра, бизда жуда кўпчилик, жумладан, ўзини “санъаткор” санаб юрган баъзи хонандалар муаллифлик ҳуқуқи ҳақида, бировнинг маънавий мулкига тажовуз қилишнинг оқибати тўғрисида етарли тушунчага эга эмаслиги маълум бўлмоқда.

Шуларни инобатга олган ҳолда, юқоридаги ҳолатни яхшироқ ўрганиб, тегишли чоралар кўришини сўраб “Ўзбекнаво” эстрада бирлашмасига мурожаат қилдим. Ушбу ҳолатга аниқлик киритиш учун номи кўрсатилган гуруҳ вакили ва хонанда Б. Назаров (Жумашев) бирлашмага чақирилди.“Ўзбекнаво” мутахассиси ва хонандалар билан суҳбат давомида улар эътирозни тўғри қабул қилишди, аммо яна бунинг учун қўшиқ ва монолог матни муаллифи жавобгар бўлишини айтишди. Мен бу қўшиқ ҳамда монолог гуруҳ ва хонанданинг мулки сифатида катта саҳнада, телеэкран ва интернет сайтларида берилаётганини айтиб, муаллифлик ҳуқуқи қонун-қоидалари бузилганини тушунтиришга уриндим. Лекин, улар ва бирлашма ходими ҳам қайта-қайта қўшиқ ва монолог матни муаллифи жавобгар бўлишини айтишди. Наҳотки, саҳнада қўшиқ ёки монолог ижро этган хонанда бу учун ҳеч қандай жавобгарлик, масъулият сезмаса?! Тасаввур қилинг, бировнинг шеърини бузиб ижро этган ҳар хонанда: “Менга фалончи ёзиб берганди, ўшанга боринг, у жавоб беради”, деб турса… Бу нимаси? Шу энди санъатми, санъаткорлик маданиятими? Бош қа саволлар ҳам пайдо бўлади. Хонанданинг “ўша ёзиб берган” билан шартномаси борми? У расман жавобгар бўла оладими? Унда нега “монолог” муаллифининг номи эълон қилинмайди? Юқо ридаги ҳолатларга қарамай, бирлашма маъмурияти хонандаларга ҳеч қандай чора кўрмаётганини қандай тушуниш мумкин?

Ҳозирги вақтда муаллифлик ҳуқуқи қонун-қоидалари бузилиши ҳоллари кўп учраётгани, айниқса, айрим хонандалар бу борада “пешқадам” экани ва бунинг оқибатида жабрланган муаллиф-ижодкорларга катта зарар етаётгани, агар вақтида чора кўрилмаса, муаммо янада чуқурроқ илдиз отиши мумкинлигини ҳисобга олиб, охири шу иш юзасидан судга мурожаат қилдим. Қизиғи шуки, ҳеч “думини тутқазмай” юрганлар судга мурожаат қилингандан ке йин мени қидириб, қайта-қайта қўнғироқ қилиб, юзма-юз гаплашиб олишни илтимос қилишди…

Очиғи, буларни ёзиш, ижод масъулияти, сўз қадрини ҳис қилмайдиган, бировнинг ҳа қидан қўрқмайдиган бундай кимсалар билан талашиб-тортишиб юриш менга жуда ноқулай, ҳатто, уят даражасида бўлса-да, келгуси ҳуқуқбузарликлар, шеър ўғриликларининг олди олиниши мумкинлигини ўйлаб, шундай йўл тутишни маъқул кўрдим. Ажабланарлиси, қай та-қайта мурожаат қилинаётгани, оммавий ахборот воситаларида тинмай бонг урилаётганига қарамай, назаримизда, “Ўзбекнаво” бу масалага етарлича эътибор бермаётганга ўхшайди. Акс ҳол да, муаммо бу даражада жиддий тус олмас эди…

Дарвоқе, яна бошқа бир хонанда “Биз” номли шеъримни ижро этибди. Хонанда билан боғланганимда, унинг муносабатидан санъаткорларга хос маданиятдан узоқ экани маълум бўлди. Бир неча маротабалик дилхираликлар аралаш мулоқот давомида “Нега уйғонмайди одамлар?” дея одамийлик, ҳалоллик, меҳр-оқибат ҳақида жўшиб куйлаган хонанданинг ўзида бу сифатлар камёб экани ва шундай фазилатлар тараннум этилган сатрларни айтишга арзимаслигини яна бир бор англаб етдим. Ва дарров хаёлимдан ўтди: “Нега уялмайди одамлар?”

Энг аламлиси, бунақалар одамийлик, меҳр-оқибат ҳақида қичқириб чарчамайди, лекин ўзлари бошқача. Бундайлардан юрак қоним қўшилган сатрларимни қизғанаман, жуда қизғанаман. Аслида, бундайлар билан тортишган одам барака топмайди, чунки ўзингни муттаҳамга чиқаришга уринади. Лекин жим қараб туриб ҳам бўлмайди.

Сўз қадри, ижод масъулияти, муаллифлик ҳуқуқи масалалари бугун долзарб муаммога айланиб улгурган экан, ўзини ҳурмат қилган ҳар қандай ижодкор бунга бефарқ бўлмаслиги, ҳар бир сўзи учун жавобгар эканини ҳеч қачон унутмаслиги керак!

Одил суд мазкур иш юзасидан тегишли қарор чиқарди. Ҳақ-ҳуқуқларим поймол бўлишига йўл қўйилмади. Аммо… Бу ҳолат яна қайтарилмайди, деб ким кафолат беради? Балки айни шу дақиқаларда яна қаерлардадир бир шоирнинг сўзлари ўзи бехабар ҳолда қўшиққа айланаётгандир? Кимдир бировнинг шеърини пуллаб, хонанданинг қаршисида лаҳзалик обрў олаётгандир?

Нима дейсиз, замондош?

Манба: “Тошкент ҳақиқати” газетаси

Behzod Fazliddin
BIR MONOLOG, IKKI QO’SHIQ MOJAROSI
yoxud ko’chirmakashlik, mualliflik huquqi,
so’z qadri, ijod mas’uliyati haqida

Behzod Fazliddin 1983 yilning  20 sentyabrida Chust tumanida tug’ilgan. O’zbekiston davlat jahon tillari universitetining xalqaro jurnalistika fakul`tetini tamomlagan. «Muqaddas zamin», «Bog’laringdan ketmasin bahor», «Onamning ko’ngliga ketamiz», «Sen qachon gullaysan», «Kutmagan kunlarim, kutgan kunlarim» nomli she’riy to’plamlari chop etilgan. Hozirda O’zbekiston Fanlar akademiyasida ilmiy talqiqot olib bormoqda.

Avvaliga gapni uzoqroqdan boshlamoqchi bo’ldim: bugungi estrada san’atining manzarasi, mualliflik huquqi, so’z hamda ijod mas’uliyati va yana birovning haqi, degandek. Ammo, gapning po’stkallasini aytgan ma’qul ko’rindi.

Xususan, “Davr” guruhi ijrosidagi “Keraksan” qo’shig’ida mening muallifligimdagi “Mensizlik” she’ri buzib ijro etilgan. O’zim bu qo’shiq haqida keyinroq xabar topdim. O’sha qo’shiqni eshitgan so’z muxlislari: “She’ringizni buzib aytishayapti”, deyishganidan so’ng eshitib ko’rdim. Keyin bilsam, she’rimning ba’zi satrlari buzilib, o’zgartirilgan, matn muallifi deb boshqani ko’rsatishayotgan ekan.

Yana xonanda Bahrom Nazarov (aslida Jumashev) “Onam ro’moli” qo’shig’idan oldin mening she’rlarim (“Onam yozolmagan she’r”, “Aybnoma”, “Musofir”, “Baxt manzili”, “O’g’il”) satrlaridan “yulib” olingan so’zlardan monolog ijro etibdi. Ya’ni, bir necha she’rlarim satrlari buzilib, monolog yasalgan. Ushbu monolog xonandaning 2015 yil noyabr` oyi da “Istiqlol” san’at saroyida bergan yakkaxon kontsertida aytilgan, internet saytlarida ham tarqalgan. Bunga aniqlik kiritish maqsadida xonanda bilan aloqador mas’ul odamlar bilan bog’landim, lekin tayinli javob ololmadim, madaniyatsizlarcha muomaladan hayron bo’l dim. Ikkala tomon (“Davr” guruhi va Bahrom Jumashev) ham bu borada qo’shiq va monolog matnini yozgan kishiga murojaat qilishim kerakligini aytib, o’z zimmasidan javobgarlikni soqit qilmoqchi bo’ldi.

B. Nazarov (Jumashev) ning bildirishicha, monologni I. Dadajonova yozib bergan ekan. Mana, o’zingiz solishtirib ko’ring:

Monologda:

Yo’l uchun tuqqanmidingiz meni,
gul uchun tuqqanmidingiz,
pul uchun tuqqanmidingiz?

She’rda:

Yo’l uchun tuqqanmidim,
Gul uchun tuqqanmidim,
Pul uchun tuqqanmidim

Monologda:

Titragan sozingni qo’y, bolam,
bo’g’ilgan ovozingni qo’y

She’rda:

Titragan sozingni qo’y,
Bo’g’iq ovozingni qo’y.
Xullas, shu taxlit “ijod” monolog oxirigacha davom etadi…

Ta’kidlab o’tish kerak, yuqorida ko’rsatilgan satrlari buzib ijro etilgan she’r lar yaratilganiga ancha yillar bo’lgan va ular allaqachon o’z muxlislariga ega.

“Davr” guruhi ijro etgan “Keraksan” qo’shig’i matni muallifi esa Yakzon taxallusi bilan ijod qilayotgan Shohruh Jo’raev ekan. Haytovur, u she’rimizdan foydalanganini tan olib turibdi, ammo otdan tushsa ham egardan tushish niya tida emas…

“Davr” guruhi qo’shig’ida:

Kechalarim o’zimdan g’arib,
Armonlarim osmondan katta.
Yuragimga termilib turib,
Yig’layapman birinchi marta.

She’rda:

Kechalaring o’zingday g’arib,
Armonlaring osmondan katta.
Yuragingga termilib turib,
Yig’layapsan birinchi marta.

Yuqoridagi holatlar faqat mualliflik huquqi qonun-qoidalari buzilganinigina emas, ko’chirg’ich ijodkorlaru xonandalarning madaniyati, ijod mas’uliyati, so’zga munosabati qoniqarli darajada emasligini anglatadi. Bilamizki, ijod murakkab, mashaqqatli jarayon. Jumladan, biror she’riy asar yaratish va uni e’lon qilish uchun ancha zahmat chekish, qancha chig’iriqdan o’tishga to’g’ri keladi. Buni bir satr ustida ter to’kib ko’rgan kishi yaxshi tushunadi, his qiladi. Kitob tayyorlash va uni chop ettirish esa undan-da og’ir, zahmatli mehnatdir. Bugun borgan sari oddiy holga aylanib qolayotgan plagiat (ko’chirmakashlik) tufayli asari ruxsatsiz buzilgan va o’zlashtirilgan muallifga qancha zarar yetishi mumkinligini tasavvur qilish qiyin emas. Qolaversa, adabiy asar muallifning daxlsiz mulki hisoblanadi va bosh qalarning unga daxl qilishi qonunga ko’ra taqiqlanadi. Yuqoridagi holatga ko’ra, bizda juda ko’pchilik, jumladan, o’zini “san’atkor” sanab yurgan ba’zi xonandalar mualliflik huquqi haqida, birovning ma’naviy mulkiga tajovuz qilishning oqibati to’g’risida yetarli tushunchaga ega emasligi ma’lum bo’lmoqda.

Shularni inobatga olgan holda, yuqoridagi holatni yaxshiroq o’rganib, tegishli choralar ko’rishini so’rab “O’zbeknavo” estrada birlashmasiga murojaat qildim. Ushbu holatga aniqlik kiritish uchun nomi ko’rsatilgan guruh vakili va xonanda B. Nazarov (Jumashev) birlashmaga chaqirildi. “O’zbeknavo” mutaxassisi va xonandalar bilan suhbat davomida ular e’tirozni to’g’ri qabul qilishdi, ammo yana buning uchun qo’shiq va monolog matni muallifi javobgar bo’lishini aytishdi. Men bu qo’shiq hamda monolog guruh va xonandaning mulki sifatida katta sahnada, teleekran va internet saytlarida berilayotganini aytib, mualliflik huquqi qonun-qoidalari buzilganini tushuntirishga urindim. Lekin, ular va birlashma xodimi ham qayta-qayta qo’shiq va monolog matni muallifi javobgar bo’lishini aytishdi. Nahotki, sahnada qo’shiq yoki monolog ijro etgan xonanda bu uchun hech qanday javobgarlik, mas’uliyat sezmasa?! Tasavvur qiling, birovning she’rini buzib ijro etgan har xonanda: “Menga falonchi yozib bergandi, o’shanga boring, u javob beradi”, deb tursa… Bu nimasi? Shu endi san’atmi, san’atkorlik madaniyatimi? Bosh qa savollar ham paydo bo’ladi. Xonandaning “o’sha yozib bergan” bilan shartnomasi bormi? U rasman javobgar bo’la oladimi? Unda nega “monolog” muallifining nomi e’lon qilinmaydi? Yuqo ridagi holatlarga qaramay, birlashma ma’muriyati xonandalarga hech qanday chora ko’rmayotganini qanday tushunish mumkin?

Hozirgi vaqtda mualliflik huquqi qonun-qoidalari buzilishi hollari ko’p uchrayotgani, ayniqsa, ayrim xonandalar bu borada “peshqadam” ekani va buning oqibatida jabrlangan muallif-ijodkorlarga katta zarar yetayotgani, agar vaqtida chora ko’rilmasa, muammo yanada chuqurroq ildiz otishi mumkinligini hisobga olib, oxiri shu ish yuzasidan sudga murojaat qildim. Qizig’i shuki, hech “dumini tutqazmay” yurganlar sudga murojaat qilingandan ke yin meni qidirib, qayta-qayta qo’ng’iroq qilib, yuzma-yuz gaplashib olishni iltimos qilishdi…

Ochig’i, bularni yozish, ijod mas’uliyati, so’z qadrini his qilmaydigan, birovning ha qidan qo’rqmaydigan bunday kimsalar bilan talashib-tortishib yurish menga juda noqulay, hatto, uyat darajasida bo’lsa-da, kelgusi huquqbuzarliklar, she’r o’g’riliklarining oldi olinishi mumkinligini o’ylab, shunday yo’l tutishni ma’qul ko’rdim. Ajablanarlisi, qayta-qayta murojaat qilinayotgani, ommaviy axborot vositalarida tinmay bong urilayotganiga qaramay, nazarimizda, “O’zbeknavo” bu masalaga yetarlicha e’tibor bermayotganga o’xshaydi. Aks hol da, muammo bu darajada jiddiy tus olmas edi…

Darvoqe, yana boshqa bir xonanda “Biz” nomli she’rimni ijro etibdi. Xonanda bilan bog’langanimda, uning munosabatidan san’atkorlarga xos madaniyatdan uzoq ekani ma’lum bo’ldi. Bir necha marotabalik dilxiraliklar aralash muloqot davomida “Nega uyg’onmaydi odamlar?” deya odamiylik, halollik, mehr-oqibat haqida jo’shib kuylagan xonandaning o’zida bu sifatlar kamyob ekani va shunday fazilatlar tarannum etilgan satrlarni aytishga arzimasligini yana bir bor anglab yetdim. Va darrov xayolimdan o’tdi: “Nega uyalmaydi odamlar?”

Eng alamlisi, bunaqalar odamiylik, mehr-oqibat haqida qichqirib charchamaydi, lekin o’zlari boshqacha. Bundaylardan yurak qonim qo’shilgan satrlarimni qizg’anaman, juda qizg’anaman. Aslida, bundaylar bilan tortishgan odam baraka topmaydi, chunki o’zingni muttahamga chiqarishga urinadi. Lekin jim qarab turib ham bo’lmaydi.

So’z qadri, ijod mas’uliyati, mualliflik huquqi masalalari bugun dolzarb muammoga aylanib ulgurgan ekan, o’zini hurmat qilgan har qanday ijodkor bunga befarq bo’lmasligi, har bir so’zi uchun javobgar ekanini hech qachon unutmasligi kerak!

Odil sud mazkur ish yuzasidan tegishli qaror chiqardi. Haq-huquqlarim poymol bo’lishiga yo’l qo’yilmadi. Ammo… Bu holat yana qaytarilmaydi, deb kim kafolat beradi? Balki ayni shu daqiqalarda yana qaerlardadir bir shoirning so’zlari o’zi bexabar holda qo’shiqqa aylanayotgandir? Kimdir birovning she’rini pullab, xonandaning qarshisida lahzalik obro’ olayotgandir?

Nima deysiz, zamondosh?

Manba: “Toshkent haqiqati” gazetasi