Мункиллаб қолган қори ўзини Кубровия дарвешининг авлодидан ҳисоблагани учун ҳам пўпанак босган тарихий воқеаларни эринмай сўзлаб берарди.Узоқ қиш тунлари ва ёрқин ёз кунлари ўз мамлакатининг тарихи билан қизиқувчи турли-туман тингловчилар гумбаз остида, гулхан атрофида тўпланишиб, Шамсиддин қорининг ҳикояларини тинглайдиган дамлар орқада қолиб кетди…

БОРИС ЧЕПРУНОВ
ҲАҚИДА ИККИ МАҚОЛА

Борис Чепрунов 1891 йил 25 январда Хоразм воҳасининг Кўҳна Урганч шаҳрида туғилади. Унинг отаси Ўрта Осиё рус империяси томонидан босиб олингандан кейин мустамлакачи ҳукуматнинг колониал сиёсати оқибатида бу ерларга Россиядан мажбуран кўчириб келтирилган рус крепостной деҳқонларидан эди.Борис кичиклигиданоқ ота-онаси яшаб турган ердаги ўзбек, туркман болалари билан бирга ўйнаб-ўсиб, уларнинг ота-оналаридан ҳикоя, эртак ва афсоналарни эшитиб, бирга иноқлашиб кетади; маҳаллий халқ тарихи, тили ва урф-одатларига бўлган муҳаббати тобора орта боради. 1905 йили, отаси вафотидан кейин, эндигина 14-15 ёшга кирган ёш Борисга ишлаб, оилага ёрдамлашишга тўғри келади. У Урганчдаги бир корхонага кичик хизматчи бўлиб ишга киради. Бу ерда у айрим мустамлакачи тўраларнинг маҳаллий халқ ишчиларига нисбатан шафқатсиз муносабатлари, порахўрликларини кўриб уларга нисбатан нафрати, меҳнаткаш ерли халқларга нисбатан меҳр-муҳаббати, ачиниш туйғулари ўса боради…

Умид Бекмуҳаммад
ЧЕПРУНОВ МЕРОСИ ТАДҚИҚОТЧИЛАРГА МУШТОҚ

ХХ аср бошларида, аниқроғи 1910 йилга оид ҳужжатларда, Хива хонлигида 1507 нафар Россия фуқароси яшаган бўлиб, руслар асосан шаҳарларда, савдога қулай ва Амударёга яқин жойларга ўрнашгани келтирилади. Жумладан,” Хива қаъласида 80, Хонқада 90, Манғитда 200, Кўҳна Урганчда 100, Қўнғиротда 150, Садбарда 300, Гурланда 90 нафар ва бошқа қаълалардаям шу сингари рус кишиси истиқомат қиларди” (ЎЗМАРДАВархив, 125-ф, 1-рўйхат, 527-иш, 10-49 варақлар).

Кўҳна Урганчда яшаётган ана шу руслар орасида Борис Чепрунов ва унинг ота-онаси ҳам бор эди. Табиийки, Борис Чепрунов номи бугун фақат айрим тадқиқотчиларгагина маълум.Аммо унинг исми шарифи 20 асрнинг 20-37 йилларига оид матбуот саҳифаларида тез-тез тилга олиниб турар, яратган асарлари ўз даврида довруқ таратиб улгурганди. У ўз интилишлари, иқтидори билан олис Кўҳна Урганчдан Тошкентга келиб яшай бошлайди.Ўз даврининг илғор адабиётчилари бўлмиш Абдулла Қодирий, Чўлпон, Матёқуб Абдуллаев ,Усмон Носир, Қурбон Берегин, Ойбек ва бошқалар билан дўстлашади.Ўзбек тилини, туғилиб ўсган Хоразм шевасини яхшигина ўзлаштирган Борис Чепрунов ўз асарларини матбуотда ёритибгина қолмай, кўплаб ўзбек шоир ва ёзувчиларининг ижод намуналарини русчага таржима қилиб нашр этдиради.

1931 йилда “Хоразм ҳикоялари”, 1936 йилда “Миёвуддин Мирзо”, “Жунаидхон” сингари насрий асарларини чоп қилдириб, Ўзбекистоннинг русийзабон адиблари орасида энг илғорларидан бирига айланади.Чепруновнинг асарларини Чўлпон, Матёқуб Абдуллаев, Азиз Клеблеев ва бошқалар ўзбек тилига ўгиришади.

Чепрунов айниқса Хоразмда ўз даврида донг таратган қўрбоши-Жунаидхон ҳақида кўплаб ҳужжатлар тўплайди.Унинг “Поход Жунаидхона на Турткуль” номли очерки ( “Воспоминание участников Бухарской и Хорезмской революций”, Т Узгосиздат, 1930) айнан воқеа иштирокчиларининг хотираларига асосланган эди.Борис Чепрунов ўзида қизиқиш уйғотган шахс-Жунаидхон тўғрисидаги кўплаб маълумотлар, воқеаларни ўрганиб 1936 йилда “Жунаидхон” номли романини ҳам нашр этдиради.

Табиийки, 1937 -38 йиллардек “Катта террор” давридаги қатағон сиёсати, шу каби тамға урилган асарлар муаллифларини ўз домига тортиб кетади.Бунинг устига Чепрунов асарини Чўлпон ўзбекчага таржима қилдирган ва “Муштум” журналида нашр этдирганди.Шу ва бошқа айблар билан 1937 йил 4 декабрда ички ишлар халқ комиссарлиги Чепруновни қамоққа олади. Бир йилга яқин давом этган қамоқхона азоблари, тергов, ҳақоратлардан сўнг 1938 йил 8 октябрда ўтган собиқ иттифоқ олий суди ҳарбий коллегиясининг Тошкентда ўтган сайёр йиғилишида, Чепрунов отишга ҳукм қилинади.Ҳукм шу куниёқ ижро этилади.

Борис Чепруновдек истеъдодли адиб мероси ва ҳаётини ўрганиш, асарларини қайта нашр этдиришни И.Гринберг, И.Тёмкина, А.Клеблеев, Шерали Турдиевлар матбуот саҳифаларида кўтариб чиқишди.

2006 йилда Қурбон Берегин мероси, умуман Хоразмда кечган қулоқлаштириш, коллективлаштириш, қатағон сиёсати тўғрисида профессор Наим Каримов билан суҳбатлашганимизда, хонага (Навоий кўчасидаги А.Навоий номли тил ва адабиёт институтида) Шерали Турдиевдек заҳматкаш адабиётшунос кириб келганди.Ўшанда мен Шерали аканинг Германияда ўқиган Туркистонлик талабалар, хусусан Марям Султонмуродова ҳаёти тўғрисида мақолалар, китоб нашр этдирганини билганим учун, М.Султонмуродованинг Европага кетишидан олдин Хоразмда тушган ноёб суратини кўрсатгандим.Бу суратни Наим акаям, Шерали акаям кўришмаган экан.

-Бу суратни менга бераоласизми?-дея сўраганди Шерали ака.
-Афсуски, йўқ, бу расм омонат. Девонов сулоласидан бўлган Абдулла Юсуповдан олганман.Қайтиб беришим керак,-дедим.
-Унда суратни шундоқ кўчадаги фотостудиядан нусха олдирамиз,-дедилар Наим Фотиҳович.

Шу тариқа Шерали ака билан М.Султонмуродова расмидан нусха олиш учун кўчага чиқдик.Шерали ака ўша суҳбатимизда нафақат М.Султонмуродова, балки яна кўплаб қатағон даврида жабр–зулм чеккан инсонлар ҳаётини ўрганиш зарурлиги, хусусан улар орасида Борис Чепрунов ижоди, фаолиятиниям тадқиқ қилиш кераклиги тўғрисида сўзлаганди.

-Балки Чепруновнинг ҳам расмиям бордир Хоразмда,-дея сўраб қолганди Шерали ака.Мен ўшанда Чепрунов ҳаёти, ижодидан озгинагина хабардорлигим учун “билмасам, излаштирсак чиқиб қолар, топсам сизга ўзим хабар қиламан”, дедим.

Ўшанда Шерали ака Борис Чепрунов ҳаётига оид маълумотлар тўплаётгани, яқинда улар асосида мақола ёзишини айтганди.Айтгандек ҳам, заҳматкаш, тиниб тинчимас Шерали Турдиев орадан бир оз ўтиб “Борис Чепруновнинг фожиали қисмати” ( “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2007 йил 21 декабр) номли мақоласини эълон қилдирди.

Агарки бугун Чепрунов асарларини қайтадан ўқийдиган бўлсак, Кўҳна Урганчдек қадимий шаҳарда туғилган рус адиби яратган асарларда Хоразм тарихининг турли даврлари акс этганини кўрамиз.Болалигидан Кўҳна Урганчлик ўзбеклар орасида эртагу афсоналар эшитиб, шулар таъсирида вояга етган Борис Чепруновнинг балки шу боисдан ҳам тарихимизга меҳри бўлакча бўлгандир.Худоёрхон давридан ҳикоя қилувчи “Миёвуддин Мирзо”, Хоразм тарихининг олис даврларидан сўзловчи “Хоразм ҳикоялари” асарлари , “Жунаидхон” романи, 1873 йилдаги Руссиянинг Хивадаги босқинчилигига оид “Мустамлакачилар” деган тугалланмаган романи, халқимиз ўтмишидаги фожиали даврлардан ҳикоя қилгувчи асарлар сифатида адабиёт тарихида қолади деган фикрдаман.

Табиийки, шундай экан, ўз даврининг довруқли адибларидан бўлган Борис Чепрунов ҳаёти, ижодини тадқиқ қилиш тарихчи, адабиётшунослар зиммасидаги маъсулиятли вазифадир.Нукусдаги Қорақалпоғистон тил ва адабиёт институти кутубхонаси архивида сақланаётган Б.Чепрунов тўплаган Хоразм тарихига оид ҳужжатлар ҳам ноёб бўлиб, уларни тадқиқ этиб, матбуотда ёритиш ҳам ғоятда фойдали деб ўйлайман. Қатағон давр қурбони, Чепрунов ҳаёти, ижодини тадқиқ этишни бошлаб берган марҳум Шерали Турдиев, Азиз Клеблеев, муаллифнинг руҳи шод бўлсин деган ниятда, эътиборингизга рус адиби ҳақидаги Ш.Турдиевнинг мақоласини, шунингдек Б.Чепруновнинг “Ал-Кабир” номли тарихий ҳикоясини илк бор эътиборингизга ( янги куннинг илк дақиқаларида) ҳавола қиламиз.

ШЕРАЛИ ТУРДИЕВ
БОРИС ЧЕПРУНОВНИНГ ФОЖИАЛИ ҚИСМАТИ

ХХ асрнинг 30-50 йилларида, собиқ СССРнинг барча жумҳуриятларида бўлгани каби, Ўзбекистонда ҳам советларнинг катта террор сиёсати оқибатида бир қанча таниқли давлат ва жамоат арбоблари, фан, маданият ва адабиёт намоёндалари бегуноҳ қатағон-қирғин қилинган эдилар. Улар сафида бошқа миллатга мансуб кишилар ҳам бор эди.Ўзбекистондаги рус ёзувчиларидан Борис Чепрунов шулардан бири эди.

Борис Чепрунов 1891 йил 25 январда Хоразм воҳасининг Кўҳна Урганч шаҳрида туғилади. Унинг отаси Ўрта Осиё рус империяси томонидан босиб олингандан кейин мустамлакачи ҳукуматнинг колониал сиёсати оқибатида бу ерларга Россиядан мажбуран кўчириб келтирилган рус крепостной деҳқонларидан эди.Борис кичиклигиданоқ ота-онаси яшаб турган ердаги ўзбек, туркман болалари билан бирга ўйнаб-ўсиб, уларнинг ота-оналаридан ҳикоя, эртак ва афсоналарни эшитиб, бирга иноқлашиб кетади; маҳаллий халқ тарихи, тили ва урф-одатларига бўлган муҳаббати тобора орта боради. 1905 йили, отаси вафотидан кейин, эндигина 14-15 ёшга кирган ёш Борисга ишлаб, оилага ёрдамлашишга тўғри келади. У Урганчдаги бир корхонага кичик хизматчи бўлиб ишга киради. Бу ерда у айрим мустамлакачи тўраларнинг маҳаллий халқ ишчиларига нисбатан шафқатсиз муносабатлари, порахўрликларини кўриб уларга нисбатан нафрати, меҳнаткаш ерли халқларга нисбатан меҳр-муҳаббати, ачиниш туйғулари ўса боради…

1910 йили Янги Урганчдаги Россия Осиё банки бўлимига ишга ўтган Борис дам олиш кунлари идора қошидаги арабча хат-саводни ўрганиш машғулотларига қатнай бошлайди, Тошкентда чиқиб турган “Туркестанский курьер” газетасида илк мақолаларини эълон қилади. Кейинчалик эса Тошкентга келиб, маҳаллий рус ва ўзбек матбуотида фаол қатнашади, ўзбек ва рус ёзувчилари билан алоқага киришиб кетади; 1934 йили Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасида рус адабиёти бўйича адабий маслаҳатчи, 1935 йили рус ёзувчилари бўлими раиси, “Литературний Узбекистан” журналининг таҳрир ҳайъати аъзоси вазифаларида ишлайди. Журналда маҳаллий рус ёзувчилари билан бирга, ўзбек ёзувчиларидан Абдулла Қодирий, Чўлпон, Ойбек, Усмон Носир асарларининг русча таржималарини ҳам бостиради. Ўзининг “Хоразм ҳикоялари” ( 1931), “Матёқубов” (1933), “Миёвуддин Мирзо” , “Жунаидхон (1936) каби асарлари эълон қилинади. “Мустамлакачилар” деган роман ёза бошлайди.

Чўлпон 1935 йили “Муштум” журнали таҳрир ҳайъатига жалб этилиши биланоқ Борис Чепруновнинг “Миёвуддин Мирзо” қиссасини ўзбек тилига таржима қилиб, журналнинг 1936 йилги ўндан ортиқ сонида чоп этдиради. Қиссага қисқагина кириш сўзи ҳам ёзиб, асар ҳақида шундай деганди: “Ўртоқ Борис Чепрунов томонидан ёзилган “Миёвуддин Мирзо” қиссаси халқ ижодига таауллуқли бир асардир. Халқ ижодида “Миёвуддин Мирзо” га ўхшаган ҳайвонлар ҳаётига оид асарлар кўпдир. Бу асарларда айрим ҳайвонларга турмушдаги жонли типларнинг сифати берилган. Шунинг билан айрим бир даврнинг хусусиятлари изоҳ қилинади. “Миёвуддин Мирзо” қиссаси Фарғонанинг сўнгги хони Худоёрхон даврига оиддир. Бу асарда хон ҳукуматининг бутун қабиҳлиги ва шариат қонунлари панжаси остида ҳимоясиз ҳолдаги камбағалларнинг эзилганлиги кўрсатилади. Асардаги ҳар бир ҳайвон ўша турмушдаги жонли бир кишини жуда усталик билан ифода қила олади. Халқ ижодида сатира жуда яхши томир ёзғон.Бизнинг сатирамиз кенг халқ ижодидаги тажрибалардан, усталиқлардан фойдаланиши керак. Шунинг учун “Муштум”да “Миёвуддин Мирзо” қиссасини босиб борамиз”.

Албатта, Чўлпон Борис Чепруновнинг Туркистон ўтмишидаги хонлар бебошлиги ва зулмига қарши аллегорик шаклда, ҳайвонлар турмушидан олиб ёзилган “Миёвуддин Мирзо” қиссасинигина эмас, балки унга ғоявий жиҳатдан яқин бўлган “Мустамлакачилар” романини ҳам таржима қилиши эҳтимолдан узоқ эмас эди. Чунки бу даврда Чўлпоннинг чор ва совет истибдодига кучли нафрати унинг фақат бадиий асарлари ( маслан , “Кеча ва кундуз”) орқалигина эмас, балки айрим таржималари орқали ҳам изҳор қилинаётган эди. (Масалан, А.Афиногеновнинг 30-йиллари сталинча даҳшатли қўрқитув сиёсати таъсирида ёзилган “Страх” ҳикоясининг “Ваҳм” номидаги таржимаси). Афсуски, 1937 йили республикамизда рўй берган сталинча қирғин сиёсати оқибатида Борис Чепруновнинг сўнгги асари-“Мустамлакачилар” романи босилмай қолади. Чўлпон таржимасидаги “Миёвуддин Мирзо” қиссаси ҳам алоҳида китоб бўлиб чиқмайди. Чўлпоннинг ўзи эса Чепруновдан анча бурун қамалиб, таржиманинг қўлёзма нусхаси ҳам йўқ бўлиб кетади. Қамоққа олингунга қадар ўша вақтдаги матбуот ва мажлисларда Борис Чепруновни аёвсиз “фош қилиш” давом этади.

1937 йилнинг 2-7 сентябр кунлари бўлиб ўтган Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг 4-пленумида бир қанча талантли ўзбек, рус ёзувчи ва шоирлари каби Борис Чепрунов ҳам советларга қарши бўлган троцкийчи-бухаринчи террорчиларнинг Тошкентдаги гуруҳи аъзоси, тарихни сохталаштирувчи, буржуа миллатчилик ғояларининг ҳимоячиси деб аёвсиз танқид қилинди.Бу ҳақда 5 сентябрдаги йиғилишда рус ёзувчиси Плетнев сўз олиб, Борис Чепруновнинг “Жунаидхон” романида жадидлар идеаллаштирилган, деб чиқади. “Мен,-дейди у,-ўртоқ Чепруновнинг “Жунаидхон” романига тўхталмоқчиман.Бизнинг адабий доираларимизда мазкур асар адабиёт оламида бутун бир адабий ҳодиса дейилиб, кўкларга кўтарилди. Мен меҳнат таътилига кетганимда ушбу китобни ўзим билан бирга олиб кетиб, синчиклаб ўқиб чиқдим. Бу ерда шуни очиқ айтишим керакки, китобда жуда кўп носоғлом фикрлар, кўп сиёсий хатолар мавжуд. Жумладан, асарда асосий мавзу-жадидизм масаласида шундай хатолар бўлган. Романда жадидлар бўяб, нуқсонсиз қилиб тасвирланган. Асарда майда савдогарлар, ҳунармандлар-ҳаммаси гўё ўз халқининг маданияти ҳақида қайғурадилар, инқилоб учун фаол курашадилар.Бунинг оқибатида романда жадидизмнинг моҳияти очилмай қолиб кетаверади. Бу оқимнинг ортига бекинган йиртқич одамлар башараси очилмайди.Уларнинг ҳаммаси гўё бир фариштасимон, гуноҳсиз кишилар қилиб кўрсатилади.Бу тўғри эмас, ўртоқ Чепрунов! ( Чепрунов: -Романни тушунмапсиз!) ( Қаранг: “Стенограмма 4-го пленума Союза советских писателей Узбекистана”, начато 2 сентября 1937 года, окончено 7 сентября 1937 года, ЦГА УЗ, фонд № 2356, опись, 1 ед.хр. 30, стр.42.).

1937 йил 19 октябрда Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг рус адабиёти бўлими фаоллари билан биргаликда ўтказилган кенгайтирилган мажлисида 1937 йил 20 сентябрда “Комсомолец Узбекистана” газетасида босилган “Буржуа миллатчилари ва уларнинг ҳомийлари” деган мақола муҳокамаси бўлиб ўтади. Мақолада Абдулла Қодирий, Чўлпон, Усмон Носир каби бир қанча ўзбек ёзувчи ва шоирлари миллатчиликда айбланган, маҳаллий рус ёзувчиларидан Бондаренко, Титов-Омский, таржимон Лидия Соцердотова ва бошқалар рус ҳамда ўзбек миллатчи ёзувчи-шоирларининг ҳомийлари ва тарғиботчилари деб туҳмат қилинган эди. Мазкур мажлисда сўзга чиққан Борис Чепрунов ва Лидия Соцердотова газетанинг бу фикрларига қарши чиқиб, танқиднинг туҳмат ва уйдирмалигини, мақолада айбланиб тилга олинган шахсларнинг гуноҳсизликларини исботлашга ҳаракат қиладилар. Лекин олдиндан шундай қаршиликлар бўлишини кутган НКВДнинг матбуот ва адабиёт ташкилотларида ишлаётган айрим айғоқчилари “Комсомолец Узбекистана” газетасида босилган мазкур туҳматкорона танқидни ёқлаб чиқадилар. Борис Чепрунов эса, уларга қарши чиқиб: “ Мақоланинг руҳи туҳматдан иборат, у шахсий ўч олишга ўхшайди.Бондаренко ҳалол, меҳнаткаш бир одам, у бизнинг яхши дўстимиз…Мен Титов-Омскийни ҳам анчадан бери биламан, у ёш ёзувчилар ичида ишчан, ғайратли бир йигит, уни ахлоқий-маиший бузуқликда айблашлари ўринсиз, деб биламан”,-дейди.

Шундан кейин мажлисда Виленский деган кимса сўзга чиқиб, Борис Чепрунов билан бирга, ўзбек ёзувчиларидан Чўлпон ва Усмон Носирга тош отиб, уларнинг асарларини “Литературний Узбекистан” журналида эълон қилган муҳаррир Карцевни Троцкийчи бузғунликда айблайди: “Ёзувчилар органи бўлган журналда кўп ишлар қилиниши керак эди,-дейди у ҳужумга ўтиб,-лекин унинг раҳбари троцкийчи Карцев бунинг ўрнига Чўлпоннинг романини ўзи бош бўлиб олиб келиб, журналда босишга буйруқ берди, бу ҳам етмагандек, кейин яна халқ душманлари бўлган Чепрунов ва Лаврентевнинг асарларини ҳам босди. Буларнинг ҳаммаси тўғридан-тўғри сиёсий кўрликдан бошқа нарса эмасдир” ( ЦГА Уз, фонд 2356, опись 1, ед.хр. 27, стр. 9 ).

Шундан сўнг таржимон Лидия Соцердотова сўз олиб, Борис Чепрунов фикрларига ҳамоҳанг фикрларни айтади, “ Адабиётда буржуа миллатчилари ва уларнинг ҳомийлари” мақоласида номлари тилга олинган ўзбек, рус ёзувчи, таржимонларнинг ноҳақ айбланганликларини, жумладан, у газетада Абдулла Қодирий каби ёзувчиларга нисбатан бўлаётган ноҳақ ҳужумлар, унинг таржимонларига нисбатан ҳам ноҳақ туҳмат тошлари отилаётганлиги нотўғри, дейди. Соцердотова Абдулла Қодирийга ҳужум қилган Ковалчук билан баҳслашади:
“Ковалчук ( Лидия Соцердотовага):-Сиз Абдулла Қодирийнинг сиёсий қиёфасини биласизми?

Лидия Соцердотова:-Ҳа, мен у кишини яхши биламан, у киши озодликда юрибди.
Ковалчук:-Сиз Абдулла Қодирий тақдирида фаол иштирок этганмисиз?
Соцердотова:-Ҳа, мен Абдулла Қодирий тақдирида муаяйн даражада иштирок этганман…Абдулла Қодирийнинг халқ душмани эканлигига ишонмайман.
Ковалчук:-Сиз ўртоқ Сталинга хат ёзганмисиз?
Соцердотова:-Ҳа, Абдулла Қодирийга ёрдам қилдим, мен ёздим, лекин , нимагадир, хатнинг қоралама нусхаси бу ердаги ёзувчилар уюшмасида экан…”

Борис Чепруновни қамоққа олиш ҳақида Ўзбекистон ички ишлар халқ комиссарлиги 1937 йил 4 декабрда қарор қилади.
Бир ҳафта ўтар-ўтмас, Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси шошилинч равишда мажлис ўтказиб, гўё ғоявий зарарли унсур сифатида қамалиши муносабати билан уни уюшма аъзолигидан чиқаришга қарор қилади.

Борис Чепрунов бир ярим ой қамоқ азобини чеккач, 1938 йил 23 январда биринчи бор терговга чақирилади. Бунгача у ва унинг асарлари ҳақида ёзувчилар уюшмасида туҳматли ҳужумлар уюштирилган ва ички тақризлар йиғилиб бўлган, у энди терговчи олдида фақат унга қўйилган ўша “айб”ларни сўзсиз бўйнига олиши ва ўзини охиригача “фош қилиши” керак эди, холос! Узоқ вақт қамоқ ва қийноқ азобидан ҳолсизланган Борис Чепрунов ўзига қўйилган айбларни бўйнига олишга мажбур бўлади, терговчилар эса, баённомада уларни янада бўрттириб, ўз қўллари билан бичиб-тўқиб ёзиб қўядилар.

Борис Чепрунов беш ойдан зиёд қамоқ азобида қийналиб ётади ва 1938 йил 8 октябрда СССР Олий суди ҳарбий коллегиясининг Тошкентдаги кўчма сессияси қарори билан олий жазо-отувга ҳукм қилинади. Ҳукм ўша куни ижро этилади.
Бу машъум ҳодисадан сўнг адибнинг оила аъзолари ҳам таъқиб ва тазйиққа учрайдилар, қўрқувда яшайдилар. Улар ўз уйларидан чиқарилиб, сарсон-саргардонликка юз тутадилар. Ёзувчининг НКВД ходимлари томонидан олиб кетилган асарлари ёндириб ташланади, фақат баъзиларигина ( масалан, сўнгги асари “ Мустамлакачилар”нинг қўлёзмаси) тасодифан омон қолади. Сталин вафотидан сўнг, бир неча йил ўтгач унинг оила аъзолари ( рафиқаси, укаси ва бошқалар) Борис Чепруновнинг ишини қайта текшириб, оқланишига ёрдамлашишларини сўраб юқори ҳуқуқ тартибот органларига ариза бера бошлайдилар. Борис Чепруновни билган ва унинг асарларига тақриз ёзган айрим рус ёзувчилари, Узлит раҳбарлари гувоҳ сифатида қайта суриштирилади. Уни 30-йиллардан яхши билган Андрей Иванов, Александр Удалов Борис Чепруновнинг ўша вақтдаёқ адабиётда машҳур бўлганлиги, бошловчи рус шоир ва ёзувчиларига самимий ёрдам кўрсатганлиги, ундан ғоявий зарарли фикрларни эшитмаганликларини айтадилар.”Жунаидхон” романига ёзилган салбий тақриз муаллифи Узглавлит бошлиғи ўринбосари Бресловский чақирилиб, ўша вақтдаги тақризга бугунги муносабати ҳақида сўралганида, у тақриз бошқа мутахассис томонидан ёзилиб, фақат унинг имзоси борлиги, ўзи бу соҳада мутахассис эмаслигини тан олади. Бирмунча вақт ўтгач иш қайта кўрилиб, СССР Олий суди ҳарбий коллегиясининг 1957 йил 28 июндаги қарори билан Б.Чепрунов оқланади.

Борис Чепрунов расман оқланганидан кейин баъзи асарлари қайта босилиб, ёзувчи ҳаёти ва ижоди ҳақида илк мақолалар кўрина бошлайди. У ҳақда рус танқидчи ва адабиётшуносларидан И.Гринбергнинг “Единство творческого и жизненного пути” (1965), Ирина Тёмкинанинг “Не листай страницы, воскреси “ ( 1990) мақолалари эълон қилинади. Уларда биринчи бор Б.Чепруновнинг ҳаёт йўли, яратган асарлари ва уларнинг ғоявий-бадиий хусусиятлари холис ёритилади.Бироқ, шунга қарамасдан, ўтган эллик йил ичида Борис Чепрунов ҳақида бошқа ишлар амалга оширилмади, унинг “Яширин душман” (1931), “Матёқубов” (1933) каби асарлари қайта нашр этилмади. Чўлпон таржимасидаги “Миёвуддин Мирзо” қиссаси ҳам ҳали-ҳамон китоб ҳолида чоп этилганича йўқ…

БОРИС ЧЕПРУНОВ
АЛ-КАБИР
Умид Бекмуҳаммад нашрга тайёрлаган

Шамсиддин билан биринчи марта эски гумбаз-мақбарасимон қабр ёнида учрашган эдим. Мақбара кўҳна бўлса ҳам, унинг нақшлари, бўёқлари яқинда қилингандек ярқираб, бениҳоя гўзал кўринарди.Кекса букри қори Ўрта Осиёдаги сўфийлар тариқатининг асосчиси Нажмиддин Кубро мақбарасини қўриқларди. Бу воқеа асримизнинг бошларида рўй берган эди.

Яқинроқ танишганимдан сўнг юзлари тўла ажин, калта соқолига мақбара қуббасининг нами уравериб кўкариб кетган бу чол менга қадимги Хоразм ҳаётидан жуда кўп турли-туман тарихий воқеаларни гапириб берди.

Мункиллаб қолган қори ўзини Кубровия дарвешининг авлодидан ҳисоблагани учун ҳам пўпанак босган тарихий воқеаларни эринмай сўзлаб берарди.Узоқ қиш тунлари ва ёрқин ёз кунлари ўз мамлакатининг тарихи билан қизиқувчи турли-туман тингловчилар гумбаз остида, гулхан атрофида тўпланишиб, Шамсиддин қорининг ҳикояларини тинглайдиган дамлар орқада қолиб кетди.Кейинги йиллардаги воқеалар-Хива хонининг тахтдан ағдарилиши ва ҳоказолар, бу ердаги ҳаётни ўзгартириб юборди. Одамлар узоқ ўтмишдан кўра ҳозирги кунлардаги воқеаларга қизиқадиган бўлишди.

Кубровия мақбараси гумбазининг ичи анча салқин.Биз Шамсиддин қори билан бўйра устида ўтирардик.Шамсиддин гумбазнинг очиқ турган эшигидан қадимий Хоразм пойтахтининг катта-катта харобаларига хаёлчан боқиб Қуръон ўқиётгандек бир хил оҳангда қироат билан сўзларни чўзиб-чўзиб талаффуз қилиб, Хоразм ҳаётидан билган-эшитганларини ҳикоя қила бошлади. Унинг ҳикояларида Аму қирғоқларидаги ҳаётнинг узоқ ўтмиши-ҳам таъсирли, ҳам даҳшатли, ҳам афсонавий, ҳам содда воқеалар бирин-кетин акс этарди.

У Хоразмнинг кучи, шуҳрати ҳақида, қўшнилар билан бўлган урушлар, Тимучиннинг ўғли Жўжининг ҳужумлари ва Хоразмнинг вайрон этилиши, бу ерга бостириб кирган султон Маҳмуд Ғазнавий ҳақида, сўнг Хоразмшоҳнинг ўлими ва бошқа шунга ўхшаш воқеаларни гапирарди. Бу қизиқарли воқеаларнинг баъзиларини ўзининг узоқ йиллик умри давомида у ўз кўзи билан кўрган, эшитган, бошқаларни ҳозирги Хоразмда яшаб турган кишиларнинг қўлёзмаларидан ўқиб олган.

У ҳикоя қилган воқеалар қадимий пойтахт вайроналари олдида эшитилар, бу воқеалар худди ҳозир бўлаётгандек таъсир қилар эди. Кўз олдимда харобалар ўрнида ҳашаматли ғиштин иморатлар қад кўтарди, минораларнинг бузилган тепалари қайта тикланиб, осмонга бўй чўза бошлади, ўз қабридан олтин кумушга ўралиб мағрур малика-Тўрабека хоним бош кўтарди, пойтахт кўчалари минглаб қадимий хоразмийлар билан тўлди.Хоразмшоҳнинг савлатдор жангчилари арабий отларини чоптириб ўтдилар.Ҳаётбахш дарё қирғоқларида етиштирилган ҳосилни ортган оғир деҳқон аравалари карвони борар, қувноқ, шўх халойиқ орасида секин қадам ташлаб кетаётган оқсоқол эшонлар Қуръонга унчалик ихлоси йўқ хоразмликларга норозилик билан боқишади.

Шамсиддиннинг қироат билан ҳикоя қилишлари кўз олдимда Хоразмшоҳнинг сўнгги кунларини гавдалантирди: мана сўнгги Хоразм шоҳи якка-ёлғиз пиёда юриб дарвозага яқинлашиб келди. Бу дарвозалар оталар куч-қудратини намойиш этгандек, тоғ каби мустаҳкам бўлиб турибди. Шоҳ ўзининг зар қадалган либосида ифлос қонли ерда мардонавор олишиб ҳалок бўлган жангчилар, ўлим билан олишиб жон бераётган сўнгги ҳимоячилар орасида оёқларини дарвоза йўлагига кўндаланг узатиб ўтиради ва дарвозани очишга буюрди: Тимучинннинг ўғли Жўжи кириб келади ва унга: “торт оёғингни” деб буюради. Шунда шоҳ “йўқ, устидан ўтавер”, дейди…”

Шамсиддин гапириб берган ҳикоялардан бири Хоразмда узоқ ўрнашиб қолди. Бу ҳикоя Хоразмшоҳлардан бирининг саркардаси, баҳодир Ал-Кабир ҳақида эди. Кейинроқ Олтин Қаъла харобалари ёнидаги Ал-Кабир мақбарасини бориб кўрдим. Шу ҳикояни барча тарихий фактлар ва номлари аслидай қолдирилган ҳолда сиз ўқувчилар ҳукмига ҳавола этаман.
Кўҳна Хоразм жуда кўп ҳукмдорларни кўрган. Ҳар бир ҳукмдорнинг ўз машҳур лашкарбошиси бўларди.Аммо Хоразмнинг узоқ асрлик тарихида жасур араблар авлодидан бўлган Ал-Кабирдек қўрқмас, енгилмас паҳлавон ўтган эмас. Неча асрлар давомида Хоразм тахтини эгаллаб келган Хораззмшоҳлар авлоди сингари Ал-Кабир авлоди ҳам қадим тарихга эга эди. Лекин унинг авлоди-аждодидаги паҳлавонлар парвардигорнинг ҳоҳишига кўра ҳар доим ҳам ғалабага эришавермас ва шу туфайли уларнинг шуҳрати ҳам кенг тарқалмасди. Ал-Кабир улардан фарқ қилиб, жангдан ҳамма вақт катта ғалаба билан қайтар, унинг шуҳратининг чегараси йўқдек эди. Бирорта жанг йўқ эдики, баҳодирнинг қиличи ғилофидан чиқмаган бўлсин. У енгилиш нималигини билмасди. Душман қанчалик кучли бўлмасин, Ал-Кабир қиличининг зарбига тоб беролмас, Хоразмшоҳ жангчиларининг наърасидан тум-тарақай бўлиб қочарди.

Қудратли Ал-Кабир ёвга шафқатсиз эди. “Душман бу-чаён.Чаённинг заҳрини олиб ташлаб, ундан сут олиш ҳам мумкин”, дейишади. Лекин Ал-Кабир бу ҳақда мулоҳаза қилиб ўтирмасди, чунки чаён чаёнлигини қилади.Демак уни кўрган заҳоти ўша жойнинг ўзидаёқ мажақлаб ташлаш керак. Ал-Кабир жангчилари душманни чаёндек янчиб, топтаб ўтардилар. Қўлига қилич ушлаган ҳар кимса ўша заҳоти ўлдириларди. Фақат қуролсозлар, масалан қўлида ер ҳайдовчи асбоблар, чўпон таёғи ёки ҳунарманд пичоғи бўлганларгина асир олинарди. Ақл-заковатли Хоразм ҳукмдорлари қуллардан Хоразм шон-шуҳрати йўлида самарали фойдаланишни билишарди.Моҳир араб наққошлари раҳбарлигида қуллар юзлаб гўзал ғиштин бинолар барпо этиб, Хоразмнинг шуҳратига-шуҳрат қўшардилар.Улар Хоразм чегараларида одамлар фароғатини ва беҳисоб бойликларни қўриқлашга қодир мустаҳкам қаълалар қуриб, уни тобора ёв ўтмас истеҳкомга айлантирардилар.

…Ал-Кабир худо ёрлақаган инсон эди.Лекин пайти келиб, Ал-Кабирнинг феъли айний бошлайди. Бу дунё қанчалик тор, қаҳрамонлик кўрсатишга имкон йўқ, инсоният эса пасткаш ва қўрқоқ, ер юзидан четроққа чиқиш имконияти йўқмикан, деган фикр унинг хаёлини банд қилди. Шунда худо ундан юз ўгирди….Унинг ҳаётида кўнгилсизликлар бошланади…

Ал-Кабир жуда кўп юриш қилар ва ҳар сафар бахт унга кулиб боқарди.Илон йили жангда ғолиб келиб, ўзга юрт бойликлари ва кўплаб асирларни олиб ўз ватанига қайтади.Олийжаноб саркарда келтирган ўлжалар орасида қанчадан-қанча олтин, қимматбаҳо тошлар, мўйна, гиламлар, асл матолар, бақувват, соғлом қуллар бор эди. Дала ишлари бошланиши муносабати билан қул бозори қизиб кетади. Чунки Ал-Кабир олиб келган асирлар жуда асқотади. Узоқ жойлардаги кўчманчилар яна ҳужумга тайёрланаётганликлари ҳақида айғоқчилар келтирган хабар эски қаълалар деворларини мустаҳкамлаш ва янгиларини қуришни тақозо этарди.

Ҳар галгидек, Ал-Кабир бу сафар ҳам Хоразмшоҳдан катта инъомлар олди. Шоҳ саркардани жуда эъзозлар эди. Бу сафар ўлжанинг ярмини унга бериб, пойтахтдан унчалик узоқ бўлмаган жойни шахсий мулк сифатида тортиқ этади. Ал-Кабир ўзининг кўплаб дўстлари билан мана шу жойда айши-ишрат билан машғул бўлиб шоҳдан янги буйруқ келишини кутиб умр кечира бошлайди.

Хоразмга қайтиб келганидан сўнг бир неча ой ўтгач, кунларнинг бирида Ал-Кабир-атрофи қайрағочлар билан ўралган тўртта шер ва тўртта туя оғзидан тушадиган зилол сувли ҳовузда ювинаётиб даъфатан, елкаси яқинида сал кўкаринқираб турган тўқ қизил рангли катта доғга кўзи тушади. У доғни бармоғи билан ушлаб кўради –бироқ оғриқ сезмайди.Ҳайрон бўлиб қаттиқроқ эзиб кўради, бироқ бундаям оғриқ сезмайди. Саройга қайтиб, ёш бўлса ҳам жуда шуҳрат қозонган табибни чақиртиради.Болаликдан Хоразмнинг машҳур табиби Шоҳруҳнинг шогирди бўлган ва ундан турли касалликларни даволаш йўлларини ўрганган бу ёш табиб яқин орада яшарди.

Табиб таъзимни бажо келтириб, Ал-Кабирга яқинлашади. Унинг очиқ баданини ушлаб кўриш ниятида оҳиста қўл чўзади, ярага диққат билан тикилади, шунда бирдан сесканиб кетиб, орқага тисарилади ва бир сўз дейишга юраги бетламай бошини эгиб туради. Бу ҳол Ал-Кабирни лол қолдиради. Ал-Кабир табибга жаҳл билан қичқиради, табиб аранг бошини кўтаради, қўрққанидан қалтираб, юзига шапатилаб ура бошлайди, бошини сарак-сарак қилганча лом демай жим тураверади.Ал-Кабир ишораси билан, эшик олдида турган икки жангчи табибни ёнига чопишиб келиб, оёққа турғазадилар, қиличларини яланғочлаб, бошлиқдан ҳукм кутиб туришади. Ҳаяжондан совуқ терга ботган табиб ранглари оқариб қўлини кўтаради ва зўрға тилга киради:
-Мендек жоҳил, паст ва ярамас табиб ўрнига Шоҳруҳни, менинг ва барча табибларнинг устозини чақиртиришингизни сўраб ёлвораман.

Ал-Кабир ўзи ётган гўзал ипак гиламга жаҳл билан уради. Жангчилар табибни елкасидан янада қаттиқроқ босадилар.Шунда табиб саркарда олдида эгилиб, унинг иродасига бўйсунганини изҳор этади.
-Мен айтадиган гапни ҳеч ким эшитмасин ва ғазабинг мени хароб қилмасин…

Ал-Кабир табибнинг бу гапидан кулиб юборади.У қўл силкиши билан жангчилар орқа билан юриб, хонадан чиқишади.Табиб чўзилиб ётган саркарда олдида чўкка тушиб, хонани кўздан кечириб чиқади. Оддий бир банданинг гуноҳкор нафаси буюк зотнинг юзига урилмасин, деб оғзини кафтлари билан тўсиб оҳиста шивирлайди:
-Агар меним арзимас билимларим ва кўзларим алдамаса сен, Хоразм шери одамзотга бахтсизлик келтирувчи, уни оиласидан, дўстларидан жудо қилувчи ва хор-зорлик билан ўлишга маҳкум этувчи дардга-моховга йўлиққансан.Бу ярамас дард Хоразмга Эрон ва Хитойдан ўтади.

Ал-Кабир даҳшат ва саросима билан табибдан юз ўгиради.Лекин бир дақиқадан сўнг темир панжалари билан табибнинг ҳиқилдоғига ёпишади ва уни бутун гавдаси билан босиб тушиб бўға бошлайди.

Жаҳлдан оқариб кетган, юрагида даҳшатли шубҳа туғилган табибнинг жон талвасасида типирчилаши ва хириллаши Ал Кабирнинг ҳушини ўзига келтиради.Чала жон табибни итариб юборади-да, юзларини қўллари билан бекитганича, ҳансираб гиламга мук тушади.Унинг хаёлидан кейинги пайтлардаги беҳисоб юришлар, жанглар ўта бошлайди. Бу даҳшатли дардни қаердан, кимдан орттирганини эсга олишга ҳаракат қилади.Бирдан Эрон сафари кўз олдига келади. У бўлиб ўтган воқеани бирин-кетин эслай бошлайди.

…Эроннинг гўзал водийларидан бирида, улуғвор тоғлар орасидаги ҳимоясиз Махматур қаъласи. Кичкина, жажжигина, чиройли бу қаъла тоғдан шарқираб тушувчи зилол сувли дарё ёқасида жойлашганди. Қаъла қалин ўрмонли тоғ билан ўралган эди. Қаъла яқинида меҳрибон қўллар ўстирган юзлаб хил гуллар товланар, қизил буталардаги булбуллар тинимсиз, ширин-ширин куйлашарди.Ал-Кабир отлиқлари қуюндек бостириб келиб, гўзал гулларни пайҳон қилиб, ҳимоясиз қолган қаълага ҳужум қилади.

Дарвоза ланг очилади. Ал-Кабир тош йўлакларда қўрқувдан чўзилиб ётиб олишган қаълада яшовчиларга эътибор ҳам бермай, ўз қўшини билан анча ичкаридан кўзга ташланиб турган баланд айвонли сарой томон секин юради. Бу нақшинкор айвон йўғон қайрағоч устунларга ўрнатилган ва пастдан юқоригача эронча гириҳлар билан безатилган эди. Айвонга ажойиб эроний гиламлар тўшалган, гилам устида шойи ёстиқлар думалаб ётарди; дастурхон устида ноз-неъматлар қолдиқлари турарди.

Ал-Кабир отдан тушади, боши билан ичкари хоналарга ишора қилиб, гиламга ҳафсаласиз чўзилади.У бу танҳо қаъладаги тинч осуда ҳаёт бузилиб, қий-чув бошланганини бамайлихотир тинглаб ётарди.Ал-Кабир кишилари одатдагидек ўз ишлари билан шуғулландилар.Улар молларни, отларни, бир ўркачли туяларни ҳайдаб чиқадилар.Бу қуролсиз, ҳимоясиз қаъладан осонгина қўлга киритган мол-мулкни от, туяларга ортишади.Турли-туман гиламлар, шойилар, кумуш ва бошқа қимматбаҳо нарсаларнинг кўплиги Ал-Кабирни ҳайрон қолдиради.Яна қизиғи шунда эдики, асирлар ичида эркаклардан кўра, хотин-қизлар кўпроқ эди.Банди аёллар ичида қоп-қора сочли, юзлари сутга чайгандек жуда гўзал бўлган бир асира саркарданинг диққатини тортади.Уни Ал-Кабир ёнига олиб келишади.

Эрталаб ҳорғинлик билан хомуш уйғонган Ал-Кабир ёнида асирани кўрмайди. Гўзал эрон қизи ўзи ётган болишга ҳуснихат билан тўртлик битилган бир парча оқ шойини чатиб кетибди:

Кунлар изсиз йўқолиб, тунлари ўтда ёниб,
Мен ўлимни кутардим, нафрат, азобда қолиб.
Одамлар нафратидан тубанлашиш ширинроқ
Эрон қизининг муҳри шон-шуҳратдан кучлироқ.

Ал-Кабир шойи парчасига узоқ тикилади, шеърнинг маъносини билишга уриниб, ҳеч нарса англай олмади.Тезда асирани олиб келишни ва кетишга тайёрланишни буюради. Аммо гўзал Эрон қизи изсиз йўқолганди. Жангчилар қанчалик уринмасинлар, барибир асира топилмайди.
Ғазабдан ўзини босиб ололмаган саркарда қолган барча асирларни ўлдиришни, қасрни ёндириб юборишни буюради. Бу буйруқ дам ўтмай ижро этилади.У дарвозадан чиққанда қаср деворлари гумбирлаб йиқилар, ҳамма ёқни аланга ва тутун қоплаб олган эди. У довонда гўзал саройнинг ёнишини узоқ кузатиб турди.

Ал-Кабир энди азобда тўлғаниб буларнинг барини эсларди. Жангчилар бир зумда қизнинг кийимларини ечиб, хўжайинга рўбарў қиладилар. Гўзал асира бўйнига ўралган қора шойи рўмолни олишга кескин қаршилик қилади.Ал-Кабир тегманглар, дегандек ишора қилиб, ўзи эрон гўзалининг нафис баданини томоша қилиш билан машғул бўлади.

Ал-кабир гўзал асира билан беш кеча бирга бўлади.Асира бир оғиз ҳам гапирмас, тақдир ҳукмига жимгина бўйсунарди. У бир-икки кундан сўнг Ал-Кабирга анча кўникиб қолади ва ниҳоят илк севгининг завқи билан маст бўлган аёлдек, унга бутунлай ўзини бахш этади, эркалашларини аямайди. Ўлжалар ортилган охирги туялар карвони қаъладан чиққанда, Ал-Кабир камгап асирани “эртага биз саройингни тарк этиб, узоқ Хоразм томон жўнаймиз”, дея огоҳлантириб қўяди. Охирги кеча янада эҳтиросли ўтади. Гўзал асира туйғулар завқига берилиб кетиб, Ал-Кабирнинг елкасини тишлаб олади. У қилиб қўйган ишидан хижолат тортгандек Ал-Кабир баданидан оқаётган қонни гул баргидек нозик лаблари билан оҳиста ялаб олади, сўнг яраланган жойни тирноқлари бўялган узун бармоқлари билан узоқ уқалайди, бўйнидан сира олмайдиган қора шойи рўмолини босиб туради.

Яна бир воқеа Ал-Кабирнинг хотирида жонланади. Бир пайт гўзаллиги туфайли ўлимдан қолган бир асир чўлларда узоқ йўл босилганда, Эрон шоҳининг ҳаёти ҳақида ҳикоя қилган эди. Бир куни у шоҳ қизи Паризоднинг ёмон дардга мубтало бўлганини, шунинг учун шоҳ яқинларининг талаби билан қизини катта молу-мулк ва чўрилар, хизматкорлар қўшиб, мамлакат ичкарисидаги холи жойга жўнатади.

Ал-Кабир ишрат қилган қиз унга ярамас дардни юқтирган эди. Кишилар мохов билан алоқада бўлишликни бекорга таъқиқламаганлар.Ал-Кабирнинг ўткир кўзлари шаҳвоний ҳирс билан хиралашганди. Эрон қизи кўзидан ғойиб бўлган ҳозирги дамларда унинг касалини кўрсатмасликка қанчалик ҳаракат қилганини эсларди. Бекорга офтоб нуридан қочмаган экан у. Унинг ўз бўйнини доимо ўраб юришининг сабаблари энди унга аниқ бўлганди. Фақат моховлар, худонинг марҳаматига ҳеч қачон эришаолмайдиганлар ўз касалларини яшириш учун шундай қилишарди. Қизнинг шеъридаги яширин маъно энди англашилган эди. Ҳақиқатан ҳам, Паризод Ал-Кабирнинг елкасига ўз муҳрини босган экан. Бу муҳр шон-шуҳратдан ҳам кучлироқ.Энди у “мохов Ал-Кабир”. Саркарда бу дарднинг оқибатини ўйларкан инграб тўлғонарди: энди ундан барча дўстлари юз ўгиради, энди у Хоразмшоҳ кўзига ҳам кўринолмайди, бошқа моховлар каби шаҳардан ташқарига ҳайдалади, эски жулдур кийимда кир-чир, якка ёлғиз яшашга мажбур бўлади. Киши мохов бўлса, унинг нарсалари меросхўрларига қолади, аммо шон-шуҳрати-чи? Одамда шон-шуҳратдан азиз нарса йўқ, бу саркарданинг асосий бойлиги, бу бойлик унга ўз авлодидан мерос.Моховлик шу бебаҳо бойликни, шон-шуҳратни ер билан яксон қилса-я.Энди енгилмас, Хоразмнинг олийжаноб саркардаси йўқ! Энди мохов Ал -Кабир бор холос.

Жасур саркарда, Хоразмшоҳнинг шери, барча қўрқув ва ҳаяжонини босиб, ўзига келади, хаёлларини улоқтириб талшайди.Ўзи билан ўзи овора бўлиб ётган табибга кўзи тушади. Кафтини кафтига уради. Оғир кулфатга дучор бўлишини олдиндан сезган табиб жон талвасасида саркарда оёғига йиқилади. “Сени Шоҳруҳ даволайди, ҳа, Хоразмнинг кўрар кўзи-Шоҳруҳ даволайди”. Ал-Кабир табибдан нафратланиб нари кетади ва жангчиларга оғзини ёпиб кўрсатади. Улар табибни судраб олиб чиқиб кетадилар. Зум ўтмай табибнинг кучли чинқириғини бутун сарой эшитади. Табибнинг тили кесиб ташланган эди. Ҳаммаёқ жимиб қолганда Ал -Кабир яхши кўрадиган қушларнинг чуғурлашигина атроф сукунатни бузарди.

Ал -Кабир ўз касалини-лаънати қизнинг муҳрини узоқ вақт яшириб юради. Ёвуз руҳ Ал- Кабирни шон-шуҳратдан маҳрум этиш учун унга бу дардни юборган эди.
Жангларда саркарданинг қиличи янада кучлироқ жаранглай бошлади. Унинг беҳисоб ғалабалари Хоразмшоҳ ҳокимиятининг чегараларини янада кенгайтиради, енгилмас қаҳрамон довруғи узоқларга тарқалди.У жасоратда Хоразмшоҳ саркардаларининг баридан устун эди. У ўз жонини аямай жанг қилар, ҳар қандай хавфли душманга тикка борарди. Ўқ ёйни ёқтирмай, ҳамма ишни қилич билан ҳал қиларди.Унинг олдида ҳеч нарса ва ҳеч ким дош беролмасди, баланд, қоматдор гавдасининг ўзиёқ , калта учи ингичка қиличи душманни зир титратарди. Жангчилар саркарданинг номини айтиб, қичқиришиб жангга кирганларида урушнинг тақдири ҳал бўларди.

Бир неча йиллик узоқ сафарлар, ғалаба билан тугади, жангу-жадаллар Хоразмнинг тинчлигини таъминлади. Лекин бутун баданга тарқалаётган, аста-секин юзга ўтаётган лаънати касалнинг олдини олиб бўлмасди.Ал-Кабир Хоразмшоҳнинг топшириғи билан аскарларини олиб, ҳосилдор дарё қирғоқларига бостириб кирган кўчманчиларни жазолаш учун жангга отланганда ўнг қўлидан дармонсизлик сезиб, қолган икки бармоғи билан қилич ушлашга қурби етмай қолади.

Саройга шошилинч чақирилган саркардани доно Шоҳруҳ совуқ кутиб олади, саломлашишга қўл чўзмайди, олдига дастурхон ҳам ёзмайди. Шоҳруҳ Ал-Кабир олдида узоқ ва жим ўтириб, унинг арзи ҳолини тинглайди. Саркарда гапига берилиб кетиб, ўзи сезмасдан юзини қуёш нури томонга бурганда, донишманд табиб бир қарашдаёқ унинг ғадир-будур, қошсиз юзларидан кўп нарсани сезиб олади ва бошини эгиб, гиламга бармоғи билан беихтиёр чизиб қолади, чуқур хаёлга толади. Жасур ва мағрур Ал-Кабир унинг хаёлини бўлишга ботинаолмайди.

Ярим тунда бутун Хоразм уйқуга кетиб, тун қотарларнинг овозини ҳисобга олмаганда, ҳаммаёқ сукунатга чўмади.Шунда Шоҳруҳ дейди:
-Кабир, сенинг дардинг-мохов! Мен буни аллақачон билганман, сен Хоразмшоҳ билан кўришишдан қочардинг.Мен ҳам ундан сени чақирмасликни илтимос қилардим. Сенинг шуҳратинг ва номингни ҳеч ким менчалик ҳимоя қилмагандир. Касал бошлангандан буён анча йиллар ўтди, Сен Хоразмнинг шуҳратига шуҳрат қўшдинг.Моховни ҳам даволаш мумкин.Биринчи давоси-қон! Доно табиблар шундай деб таълим беришади. Фақат қон сени сақлаб қолиши мумкин.Кучли ирода билангина бундан қутилса бўлади.

Шоҳруҳ тун бўйи Ал-Кабирга эгилиб, дунёдаги доно табиблар ўйлаб топган сирли дори-дармонлар ҳақида узоқ гапиради.Хоразм кекса табибининг бу ваҳимали гапларидан Ал-Кабирнинг юзлари янада оқариб кетди.

Тонгда Шоҳруҳ билан хайрлашаркан, ўз илтимосини яна бир қайтарди.У ҳаётидан ҳам кўра, номини, авлоддан-авлодга доғсиз ўтиб келган номини, ўз шуҳратини, келгуси наслининг тақдирини кўкка совурарди. У табибга “нима истасангиз олинг, ҳатто жонимни ҳам беришга тайёрман, фақат нафратга учрамай”, деб ялинди.Табиатан оғир бўлган Шоҳруҳ саркарданинг бу гапларидан ҳаяжонланиб кетди. Ахир Хоразм тақдирини ҳал қилиб турган, Хоразм тинчлигининг посбони ҳисобланган кишидан шу гапларни эшитиб, таъсирланмай бўлармиди!

—Бу дардингни ҳеч ким билмаслигига қасам ичаман,-деди Шоҳруҳ,-дунёда ҳеч ким сенинг шармандали дардингдан воқиф бўлолмайди, ҳеч ким Ал-Кабир номини пастга уролмайди.Авлодинг шарафи давом этаверади.Сен доно кишисан, болаларингни бу дарддан узоқроқ тутасан, деб ишонаман.Аммо сен қадимгиларнинг дори-дармонини камситма, тузалиб кетасан, Хоразмни ёвлардан сақлашга яна ҳиссангни қўшасан.Шуни унутмаки, юзингни ҳеч ким очиқ ҳолда кўрмасин.Мен айтган томонга бор.Боришингга шоҳ рухсат беради.Даводан, соғайиб кетасан.

Шоҳруҳ таъзим қилиб, саройдан чиқиб кетади.

Хоразм қудратли ва бой ўлкалардан бири ҳисобланарди.Унинг шон-шуҳрати Хитой тоғларидан ошиб Ҳиндистонгача етган эди.Кўчманчи қабилалар Хоразм довруғини чўллар ва чексиз саҳролар оша турли мамлакат халқларига етказишарди.Бу гапларни у халқлар бошқа қўшни мамлакат халқларига тарқатар, шу тариқа Хоразм ҳақидаги мақтовлар жаҳон бўйлаб ёйиларди.Хоразмга кўз тикканлар жуда кўп эди.Улар куч синашиш учун ҳаракат қилиб кўришганди.Кўчманчи қабилалар галалашиб Хоразмга ёпирилиб келар, ўтлоқлар ва ўрмонларни эгаллаб олиш, Аму орқали шимолдаги ҳосилдор чўлларга ўтиб олиш учун жон-жаҳдлари билан курашишарди.Аммо хоразмликларнинг донолиги ҳар гал ўлкани фалокат , очлик ва талон-тарождан сақлаб қоларди.Хоразм шоҳлари босқинчилар келадиган йўлларда тўсиқлар, чегараларда ўнлаб мустаҳкам истеҳкомлар барпо этдилар. Бу тўсиқлар, қўрғонлар, қаълалар серсув дарё қирғоқлари ҳамда икки денгиз қирғоқлари бўйлаб чўзилиб кетганди.Чўлларда чўпон йўлларидаги ажойиб булоқларга бой жойлар мустаҳкамланганди.Бу тўсиқлардан ўтиб Хоразмга келишнинг иложи йўқ эди.Шунинг учун ҳам кўчманчилар қандай шиддат билан бостириб келган бўлсалар, шунчалик тезлик билан яна ўз жойларига –сувсиз чўл ва саҳроларга кетишарди. Хоразмдан анча узоқда, кўкатзорлар тугаб қумликлар бошланадиган жойда чўл бағрига узоқ кириб кетадиган тез оқувчи лойқали шахобча ёнида энг мустаҳкам ва қудратли истеҳкомлардан бири Олтин Қаъла турарди.

Хоразмнинг моҳир ва эпчил усталаридан бўлган Манаснинг бу қаълага кўп меҳнати синганди. Манас маҳоратни аслида араблардан ўрганган эди.Қаъланинг ҳашаматли деворлари бениҳоя баланд бўлиб, унинг кенг пойдевори ғиштдан ясалганди. Қаъланинг тўрт бурчагида минора бор эди. Баланд миноралар ўртасида пастроқ, минорачалар жойлашганди. Қаълага кирадиган йўл ниҳоятда усталик билан ниқобланган бўлиб, дарвозага ёпирилиб келган душман қопқонга тушиб, ичкари ҳам киролмай, ташқари ҳам чиқолмай қоларди.Қаъланинг тўрт бурчагидан овоз етадиганчалик масофада кичик-кичик қаълалар мавжуд бўлиб, бу қаълачалар мустаҳкам деворлар билан айлантириб ўраб чиқилганди.Ҳосилдор ва кўкатзорлар манбаи шохобчанинг, гулзорларнинг бир қисми ичкарига ўтган эди. Девор орқасида далалар ёйилиб кетган бўлиб, унда қуллар ишлашарди. Мана шу тариқа Олтин Қаъла истеҳкоми мағрур кўкка бўй чўзиб турарди.

Бир йилдан буён Хоразмнинг шер сардори шу қаълада истиқмат қиларди. Одамлар, Ал-Кабир шоҳ билан айтишиб қолиб, шу ёққа жўнатилган, деган гап тарқатишганди.

Ал-Кабир ўз бойликларини турли жанг сафарларидан қўлга киритган ўлжаларини қаълага олиб келган эди.У қаъладаги саройни беҳисоб зеб зийнатга кўмиб ташлайди. Эронлик асирлар жуда кўп гуллар экиб уни парвариш қилишарди. Ўрнатилган юзлаб фавворалардан ёзнинг иссиқ кунларида салқин шабада тарқаларди.

Турли томондан жуда кўп қушлар олиб келинарди.Чиройли каптарлар тилла ранг товуслар, юзлаб булбул инлари кўчириб келинди. Она булбулнинг болаларини шу ҳашамли қаълада тарбия қилишга киришди.Улар бу ерга ўрганиб қолгани учун Хоразмнинг совуқ қиши тугаши билан яна қайтиб учиб келишарди.Ал-Кабир саройи зеби ва бойлиги шоҳ саройиникидан қолишмасди. Бунга ҳасад билан қаровчилар, гарчи шоҳнинг ўзига айтолмасалар ҳам, аммо орқаворотдан гап тарқатишар, бир-бирларига шоҳ Кабир билан аразлашгандан буён анча ғамга ботиб қолибди, деб ғийбат қилишарди.

Манас қалъани янада мустаҳкамлаш учун кўп машаққат тортди. У Ал-Кабирнинг буйруғи билан саройдан бошланадиган кўплаб ер ости йўллари қурдирди.Бу сирни Ал Кабир ва Манасдан бўлак ҳеч ким билмасди. Чунки қуллар иш тамом бўлиши билан ўлдириларди. Истеҳком девори атрофидаги чуқурлик кенгайтирилади ва чуқурлаштирилади.Ўнлаб яширин ертўлалар дон ва қурол билан тўлдирилади, энг чуқурдаги ертўлага Ал-Кабир ўз бойликларини яширади.

Болаликдан жанг-жадалликларга, қонли тўқнашувлар ва ҳарбий юришларга ўрганиб қолган Ал-Кабирни зеб-зийнат, бойлик овута олмасди.У энг муҳим нарсадан маҳрум бўлиб қолди, энди бошқа саркарда Хоразмшоҳ қўшинларига қўмондонлик қилмоқда, лекин жангчилар ҳозир ҳам унинг номини айтиб қичқиришиб жангга кирадилар, шунинг учун лашкарбоши бошқа бўлса ҳам, унинг руҳи қўшин ичида кезиб юради.Ал -Кабир учун фақат хотиралар, мажруҳ бўлиб қолганига ўкиниш, ачиниш қолди, холос.Унинг лабларидан кулги бегона, унинг юзини қаълада ҳали ҳеч ким кўролган эмас.

Қаъладаги ҳаёт бир маромда ўтиб борарди. Бу бир хиллик унинг қалбини тимдаларди.У яраланган йўлбарсдек қаъла саройи ичида у ёқдан бу ёққа нима қиларини билмай келарди.Гўзал эрон йигитининг қўшиқ, рақслари ҳам уни овутаолмасди.Гулларнинг ҳиди ҳам, қушлар сайраши ҳам-ҳеч нарса бутун танасини қуртдек емираётган дардни унитишга имкон бермасди. Аммо Ал-Кабир Шоҳруҳ айтган ишга, қон ичишга сира журъат этолмасди.Ҳа, у жангларда жуда кўп кишиларнинг қонини тўккан, умуман қуролли одамга омонлик бермас эди.Энди эса ўз дардига даъво тополмай қийналарди.

Шоҳруҳ вақти-вақти билан Олтин Қаълага Хоразмшоҳнинг буйруғи билан мағлуб халқлардан йиғиб келинган асир болалардан юбориб турарди.Одамлар Ал-Кабир бунча болаларни Олтин Қаълага йиғиб нима қилар экан деб ҳайрон бўлишарди.Болалар на ўқишарди, на куйлаш, рақсга тушишга ўргатиларди.Улар кенг қаъла ичида кулишиб, қичқиришиб, беғам, беташвиш ўйнаб юришарди.

Саркарданинг танаси борган сари хароб бўлиб борарди.Унинг ўнг қўлидаги охирги бармоқлари ҳам узилиб тушади.Шундагина у азобланиб ўлишдан ваҳимага тушиб, Шоҳруҳнинг айтганини қилишга қарор қилади.Қуёш ботишидан олдин Ал-Кабир билан доимо юришларда бирга бўлган, ҳозир ҳам ҳар куни унинг йўлдоши бўлиб келаётган ғазабнок чол тўртларга кирган чиройли эрон боласини қолдириб чиқиб кетади. Бола Ал-Кабирга эркаланиб боради, унинг даҳшатли кўриниши ҳам болани қўрқитмади.У боланинг кенжа севимли болаларда бўладиган сочига боғланган тумор бирдан саркарданинг диққатини тортади.Бу-унга онасидан қолган ёдгорлик бўлиб, уни бирмунча олдин қайсидир юришда йўқотган эди. Ал –Кабир қўрқиб кетган болага ҳамла қилиб, унинг бир тутам сочи билан қўшиб, туморни юлиб олади.Онаси-мутассаиф мусулмон аёли ўғлининг бехатар юриши учун дуо ўқитиб, шу тумор ичига солиб қўйган эди. Кабир қалтираган чап қўли билан айланма олтин ғилофни бураб очади ва ичидан кичкина оқ шойи матони олади. Не кўз билан кўрсинки, шойида онасининг дуоси эмас, балки ўша тўрт қаторли шеър битилган эди. У мохов асира эсдалик қилиб қолдирган бу шеърни даҳшат билан кўздан кечиради.

У баҳорда маст бўлган нор туядек ҳайқириб, қўрқувдан чинқириб йиғлаётган болани чап қўли билан кўтариб, юзини ҳам ўрашни унутиб, саройдан отилиб чиқади.Гулзорда ва қаъла боғида ишлаётган қуллар бошлиқларининг ҳайқириғини эшитишиб, ҳаммалари Ал-Кабир ўтиб кетгунча тескари қараб туришади.Ал-Кабир улар олдидан югуриб ўтиб кетади ва ғарб томондаги катта минора олдига бориб, катта-катта қадамлар билан энг тепасига чиқиб олади.Болани даст кўтариб бошидан айлантириб отаман деганда, мохов дардидан дармони қуриган оёқлари бўшашиб бола билан бирга минорадан қулаб тушади.

Саркарданинг кучли қичқириғини эшитган қуллар, соқчи жангчилар ва қаъланинг бутун аҳолиси бир дақиқа тошдек қотиб қолишади, сўнг ўзларига келиб ғарбдаги минора томон югуришади.Минора олдида Хоразм саркардаси Ал-Кабир болани маҳкам ушлагунча жонсиз ётар эди. Ҳа, бу бола унинг ўз ўғли, ланъати дардни орттирган саройдан, эҳтирослар жўш урган тунлардан ёдгорлик эди. Ал-Кабир ўша хатоси учун шунча фалокатга ва охири ўлимга гирифтор бўлди.

Ал-Кабирнинг жирканч башараси ўлимдан сўнг ҳам ўзгармаган эди.Қуллардан бири қичқириб юборди.
-Бу мохов-ку! Мохов!
Бир дақиқадан сўнг соқчилар бошлиғи қилични аниқ йўналтириб бу бадбахтнинг бошини танасидан жудо қилади…

Шундан буён кўп йиллар ўтди. Қачонлардир қудратли бўлган Хоразм кўп воқеаларни бошидан кечирди.Унинг пойтахти хароб этилди, жасур халқи эзилди, бошқа халқлар келиб бу ердаги вайроналардан бошпана топди.Фақат мустаҳкам қаълалар Хоразмнинг ўтмишдаги куч-қудратини намойиш этгандек мағрур туришарди.Ҳашаматли Олтин Қаъла ҳали ҳам турибди, фақат чанг тупроқ уни қоплаб олган, тез оқар шохобчанинг сувини ҳам ёвлар қуритишган. Майдаланган хум парчалари қаъла ҳимоячилари ташналик тепасини қуритгунча олишганидан гувоҳлик беради. Қаъладан унчалик узоқда бўлмаган баланд қоя тепасида гумбаз турибди. Бу-мохов Ал-Кабирнинг қабри.

BORIS ChЕPRUNOV
HAQIDA IKKI MAQOLA

Boris Cheprunov 1891 yil 25 yanvarda Xorazm vohasining Ko‘hna Urganch shahrida tug‘iladi. Uning otasi O‘rta Osiyo rus imperiyasi tomonidan bosib olingandan keyin mustamlakachi hukumatning kolonial siyosati oqibatida bu yerlarga Rossiyadan majburan ko‘chirib keltirilgan rus krepostnoy dehqonlaridan edi.Boris kichikligidanoq ota-onasi yashab turgan yerdagi o‘zbek, turkman bolalari bilan birga o‘ynab-o‘sib, ularning ota-onalaridan hikoya, ertak va afsonalarni eshitib, birga inoqlashib ketadi; mahalliy xalq tarixi, tili va urf-odatlariga bo‘lgan muhabbati tobora orta boradi. 1905 yili, otasi vafotidan keyin, endigina 14-15 yoshga kirgan yosh Borisga ishlab, oilaga yordamlashishga to‘g‘ri keladi. U Urganchdagi bir korxonaga kichik xizmatchi bo‘lib ishga kiradi. Bu yerda u ayrim mustamlakachi to‘ralarning mahalliy xalq ishchilariga nisbatan shafqatsiz munosabatlari, poraxo‘rliklarini ko‘rib ularga nisbatan nafrati, mehnatkash yerli xalqlarga nisbatan mehr-muhabbati, achinish tuyg‘ulari o‘sa boradi…

Umid Bekmuhammad
ChЕPRUNOV MЕROSI TADQIQOTCHILARGA MUSHTOQ

XX asr boshlarida, aniqrog‘i 1910 yilga oid hujjatlarda, Xiva xonligida 1507 nafar Rossiya fuqarosi yashagan bo‘lib, ruslar asosan shaharlarda, savdoga qulay va Amudaryoga yaqin joylarga o‘rnashgani keltiriladi. Jumladan,” Xiva qa’lasida 80, Xonqada 90, Mang‘itda 200, Ko‘hna Urganchda 100, Qo‘ng‘irotda 150, Sadbarda 300, Gurlanda 90 nafar va boshqa qa’lalardayam shu singari rus kishisi istiqomat qilardi” (O‘ZMARDAVarxiv, 125-f, 1-ro‘yxat, 527-ish, 10-49 varaqlar).

Ko‘hna Urganchda yashayotgan ana shu ruslar orasida Boris Cheprunov va uning ota-onasi ham bor edi. Tabiiyki, Boris Cheprunov nomi bugun faqat ayrim tadqiqotchilargagina ma’lum.Ammo uning ismi sharifi 20 asrning 20-37 yillariga oid matbuot sahifalarida tez-tez tilga olinib turar, yaratgan asarlari o‘z davrida dovruq taratib ulgurgandi. U o‘z intilishlari, iqtidori bilan olis Ko‘hna Urganchdan Toshkentga kelib yashay boshlaydi.O‘z davrining ilg‘or adabiyotchilari bo‘lmish Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Matyoqub Abdullayev ,Usmon Nosir, Qurbon Beregin, Oybek va boshqalar bilan do‘stlashadi.O‘zbek tilini, tug‘ilib o‘sgan Xorazm shevasini yaxshigina o‘zlashtirgan Boris Cheprunov o‘z asarlarini matbuotda yoritibgina qolmay, ko‘plab o‘zbek shoir va yozuvchilarining ijod namunalarini ruschaga tarjima qilib nashr etdiradi.

1931 yilda “Xorazm hikoyalari”, 1936 yilda “Miyovuddin Mirzo”, “Junaidxon” singari nasriy asarlarini chop qildirib, O‘zbekistonning rusiyzabon adiblari orasida eng ilg‘orlaridan biriga aylanadi.Cheprunovning asarlarini Cho‘lpon, Matyoqub Abdullayev, Aziz Klebleyev va boshqalar o‘zbek tiliga o‘girishadi.

Cheprunov ayniqsa Xorazmda o‘z davrida dong taratgan qo‘rboshi-Junaidxon haqida ko‘plab hujjatlar to‘playdi.Uning “Poxod Junaidxona na Turtkul” nomli ocherki ( “Vospominaniye uchastnikov Buxarskoy i Xorezmskoy revolyutsiy”, T Uzgosizdat, 1930) aynan voqea ishtirokchilarining xotiralariga asoslangan edi.Boris Cheprunov o‘zida qiziqish uyg‘otgan shaxs-Junaidxon to‘g‘risidagi ko‘plab ma’lumotlar, voqealarni o‘rganib 1936 yilda “Junaidxon” nomli romanini ham nashr etdiradi.

Tabiiyki, 1937 -38 yillardek “Katta terror” davridagi qatag‘on siyosati, shu kabi tamg‘a urilgan asarlar mualliflarini o‘z domiga tortib ketadi.Buning ustiga Cheprunov asarini Cho‘lpon o‘zbekchaga tarjima qildirgan va “Mushtum” jurnalida nashr etdirgandi.Shu va boshqa ayblar bilan 1937 yil 4 dekabrda ichki ishlar xalq komissarligi Cheprunovni qamoqqa oladi. Bir yilga yaqin davom etgan qamoqxona azoblari, tergov, haqoratlardan so‘ng 1938 yil 8 oktyabrda o‘tgan sobiq ittifoq oliy sudi harbiy kollegiyasining Toshkentda o‘tgan sayyor yig‘ilishida, Cheprunov otishga hukm qilinadi.Hukm shu kuniyoq ijro etiladi.

Boris Cheprunovdek iste’dodli adib merosi va hayotini o‘rganish, asarlarini qayta nashr etdirishni I.Grinberg, I.Tyomkina, A.Klebleyev, Sherali Turdiyevlar matbuot sahifalarida ko‘tarib chiqishdi.

2006 yilda Qurbon Beregin merosi, umuman Xorazmda kechgan quloqlashtirish, kollektivlashtirish, qatag‘on siyosati to‘g‘risida professor Naim Karimov bilan suhbatlashganimizda, xonaga (Navoiy ko‘chasidagi A.Navoiy nomli til va adabiyot institutida) Sherali Turdiyevdek zahmatkash adabiyotshunos kirib kelgandi.O‘shanda men Sherali akaning Germaniyada o‘qigan Turkistonlik talabalar, xususan Maryam Sultonmurodova hayoti to‘g‘risida maqolalar, kitob nashr etdirganini bilganim uchun, M.Sultonmurodovaning Yevropaga ketishidan oldin Xorazmda tushgan noyob suratini ko‘rsatgandim.Bu suratni Naim akayam, Sherali akayam ko‘rishmagan ekan.

— Bu suratni menga beraolasizmi?-deya so‘ragandi Sherali aka.
— Afsuski, yo‘q, bu rasm omonat. Devonov sulolasidan bo‘lgan Abdulla Yusupovdan olganman.Qaytib berishim kerak,-dedim.
— Unda suratni shundoq ko‘chadagi fotostudiyadan nusxa oldiramiz,-dedilar Naim Fotihovich.

Shu tariqa Sherali aka bilan M.Sultonmurodova rasmidan nusxa olish uchun ko‘chaga chiqdik.Sherali aka o‘sha suhbatimizda nafaqat M.Sultonmurodova, balki yana ko‘plab qatag‘on davrida jabr–zulm chekkan insonlar hayotini o‘rganish zarurligi, xususan ular orasida Boris Cheprunov ijodi, faoliyatiniyam tadqiq qilish kerakligi to‘g‘risida so‘zlagandi.

-Balki Cheprunovning ham rasmiyam bordir Xorazmda,-deya so‘rab qolgandi Sherali aka.Men o‘shanda Cheprunov hayoti, ijodidan ozginagina xabardorligim uchun “bilmasam, izlashtirsak chiqib qolar, topsam sizga o‘zim xabar qilaman”, dedim.

O‘shanda Sherali aka Boris Cheprunov hayotiga oid ma’lumotlar to‘playotgani, yaqinda ular asosida maqola yozishini aytgandi.Aytgandek ham, zahmatkash, tinib tinchimas Sherali Turdiyev oradan bir oz o‘tib “Boris Cheprunovning fojiali qismati” ( “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2007 yil 21 dekabr) nomli maqolasini e’lon qildirdi.

Agarki bugun Cheprunov asarlarini qaytadan o‘qiydigan bo‘lsak, Ko‘hna Urganchdek qadimiy shaharda tug‘ilgan rus adibi yaratgan asarlarda Xorazm tarixining turli davrlari aks etganini ko‘ramiz.Bolaligidan Ko‘hna Urganchlik o‘zbeklar orasida ertagu afsonalar eshitib, shular ta’sirida voyaga yetgan Boris Cheprunovning balki shu boisdan ham tariximizga mehri bo‘lakcha bo‘lgandir.Xudoyorxon davridan hikoya qiluvchi “Miyovuddin Mirzo”, Xorazm tarixining olis davrlaridan so‘zlovchi “Xorazm hikoyalari” asarlari , “Junaidxon” romani, 1873 yildagi Russiyaning Xivadagi bosqinchiligiga oid “Mustamlakachilar” degan tugallanmagan romani, xalqimiz o‘tmishidagi fojiali davrlardan hikoya qilguvchi asarlar sifatida adabiyot tarixida qoladi degan fikrdaman.

Tabiiyki, shunday ekan, o‘z davrining dovruqli adiblaridan bo‘lgan Boris Cheprunov hayoti, ijodini tadqiq qilish tarixchi, adabiyotshunoslar zimmasidagi ma’suliyatli vazifadir.Nukusdagi Qoraqalpog‘iston til va adabiyot instituti kutubxonasi arxivida saqlanayotgan B.Cheprunov to‘plagan Xorazm tarixiga oid hujjatlar ham noyob bo‘lib, ularni tadqiq etib, matbuotda yoritish ham g‘oyatda foydali deb o‘ylayman. Qatag‘on davr qurboni, Cheprunov hayoti, ijodini tadqiq etishni boshlab bergan marhum Sherali Turdiyev, Aziz Klebleyev, muallifning ruhi shod bo‘lsin degan niyatda, e’tiboringizga rus adibi haqidagi Sh.Turdiyevning maqolasini, shuningdek B.Cheprunovning “Al-Kabir” nomli tarixiy hikoyasini ilk bor e’tiboringizga ( yangi kunning ilk daqiqalarida) havola qilamiz.

SHЕRALI TURDIYEV
BORIS ChЕPRUNOVNING FOJIALI QISMATI

XX asrning 30-50 yillarida, sobiq SSSRning barcha jumhuriyatlarida bo‘lgani kabi, O‘zbekistonda ham sovetlarning katta terror siyosati oqibatida bir qancha taniqli davlat va jamoat arboblari, fan, madaniyat va adabiyot namoyondalari begunoh qatag‘on-qirg‘in qilingan edilar. Ular safida boshqa millatga mansub kishilar ham bor edi.O‘zbekistondagi rus yozuvchilaridan Boris Cheprunov shulardan biri edi.

Boris Cheprunov 1891 yil 25 yanvarda Xorazm vohasining Ko‘hna Urganch shahrida tug‘iladi. Uning otasi O‘rta Osiyo rus imperiyasi tomonidan bosib olingandan keyin mustamlakachi hukumatning kolonial siyosati oqibatida bu yerlarga Rossiyadan majburan ko‘chirib keltirilgan rus krepostnoy dehqonlaridan edi.Boris kichikligidanoq ota-onasi yashab turgan yerdagi o‘zbek, turkman bolalari bilan birga o‘ynab-o‘sib, ularning ota-onalaridan hikoya, ertak va afsonalarni eshitib, birga inoqlashib ketadi; mahalliy xalq tarixi, tili va urf-odatlariga bo‘lgan muhabbati tobora orta boradi. 1905 yili, otasi vafotidan keyin, endigina 14-15 yoshga kirgan yosh Borisga ishlab, oilaga yordamlashishga to‘g‘ri keladi. U Urganchdagi bir korxonaga kichik xizmatchi bo‘lib ishga kiradi. Bu yerda u ayrim mustamlakachi to‘ralarning mahalliy xalq ishchilariga nisbatan shafqatsiz munosabatlari, poraxo‘rliklarini ko‘rib ularga nisbatan nafrati, mehnatkash yerli xalqlarga nisbatan mehr-muhabbati, achinish tuyg‘ulari o‘sa boradi…

1910 yili Yangi Urganchdagi Rossiya Osiyo banki bo‘limiga ishga o‘tgan Boris dam olish kunlari idora qoshidagi arabcha xat-savodni o‘rganish mashg‘ulotlariga qatnay boshlaydi, Toshkentda chiqib turgan “Turkestanskiy kuryer” gazetasida ilk maqolalarini e’lon qiladi. Keyinchalik esa Toshkentga kelib, mahalliy rus va o‘zbek matbuotida faol qatnashadi, o‘zbek va rus yozuvchilari bilan aloqaga kirishib ketadi; 1934 yili O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasida rus adabiyoti bo‘yicha adabiy maslahatchi, 1935 yili rus yozuvchilari bo‘limi raisi, “Literaturniy Uzbekistan” jurnalining tahrir hay’ati a’zosi vazifalarida ishlaydi. Jurnalda mahalliy rus yozuvchilari bilan birga, o‘zbek yozuvchilaridan Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Oybek, Usmon Nosir asarlarining ruscha tarjimalarini ham bostiradi. O‘zining “Xorazm hikoyalari” ( 1931), “Matyoqubov” (1933), “Miyovuddin Mirzo” , “Junaidxon (1936) kabi asarlari e’lon qilinadi. “Mustamlakachilar” degan roman yoza boshlaydi.

Cho‘lpon 1935 yili “Mushtum” jurnali tahrir hay’atiga jalb etilishi bilanoq Boris Cheprunovning “Miyovuddin Mirzo” qissasini o‘zbek tiliga tarjima qilib, jurnalning 1936 yilgi o‘ndan ortiq sonida chop etdiradi. Qissaga qisqagina kirish so‘zi ham yozib, asar haqida shunday degandi: “O‘rtoq Boris Cheprunov tomonidan yozilgan “Miyovuddin Mirzo” qissasi xalq ijodiga taaulluqli bir asardir. Xalq ijodida “Miyovuddin Mirzo” ga o‘xshagan hayvonlar hayotiga oid asarlar ko‘pdir. Bu asarlarda ayrim hayvonlarga turmushdagi jonli tiplarning sifati berilgan. Shuning bilan ayrim bir davrning xususiyatlari izoh qilinadi. “Miyovuddin Mirzo” qissasi Farg‘onaning so‘nggi xoni Xudoyorxon davriga oiddir. Bu asarda xon hukumatining butun qabihligi va shariat qonunlari panjasi ostida himoyasiz holdagi kambag‘allarning ezilganligi ko‘rsatiladi. Asardagi har bir hayvon o‘sha turmushdagi jonli bir kishini juda ustalik bilan ifoda qila oladi. Xalq ijodida satira juda yaxshi tomir yozg‘on.Bizning satiramiz keng xalq ijodidagi tajribalardan, ustaliqlardan foydalanishi kerak. Shuning uchun “Mushtum”da “Miyovuddin Mirzo” qissasini bosib boramiz”.

Albatta, Cho‘lpon Boris Cheprunovning Turkiston o‘tmishidagi xonlar beboshligi va zulmiga qarshi allegorik shaklda, hayvonlar turmushidan olib yozilgan “Miyovuddin Mirzo” qissasinigina emas, balki unga g‘oyaviy jihatdan yaqin bo‘lgan “Mustamlakachilar” romanini ham tarjima qilishi ehtimoldan uzoq emas edi. Chunki bu davrda Cho‘lponning chor va sovet istibdodiga kuchli nafrati uning faqat badiiy asarlari ( maslan , “Kecha va kunduz”) orqaligina emas, balki ayrim tarjimalari orqali ham izhor qilinayotgan edi. (Masalan, A.Afinogenovning 30-yillari stalincha dahshatli qo‘rqituv siyosati ta’sirida yozilgan “Strax” hikoyasining “Vahm” nomidagi tarjimasi). Afsuski, 1937 yili respublikamizda ro‘y bergan stalincha qirg‘in siyosati oqibatida Boris Cheprunovning so‘nggi asari-“Mustamlakachilar” romani bosilmay qoladi. Cho‘lpon tarjimasidagi “Miyovuddin Mirzo” qissasi ham alohida kitob bo‘lib chiqmaydi. Cho‘lponning o‘zi esa Cheprunovdan ancha burun qamalib, tarjimaning qo‘lyozma nusxasi ham yo‘q bo‘lib ketadi. Qamoqqa olingunga qadar o‘sha vaqtdagi matbuot va majlislarda Boris Cheprunovni ayovsiz “fosh qilish” davom etadi.

1937 yilning 2-7 sentyabr kunlari bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasining 4-plenumida bir qancha talantli o‘zbek, rus yozuvchi va shoirlari kabi Boris Cheprunov ham sovetlarga qarshi bo‘lgan trotskiychi-buxarinchi terrorchilarning Toshkentdagi guruhi a’zosi, tarixni soxtalashtiruvchi, burjua millatchilik g‘oyalarining himoyachisi deb ayovsiz tanqid qilindi.Bu haqda 5 sentyabrdagi yig‘ilishda rus yozuvchisi Pletnev so‘z olib, Boris Cheprunovning “Junaidxon” romanida jadidlar ideallashtirilgan, deb chiqadi. “Men,-deydi u,-o‘rtoq Cheprunovning “Junaidxon” romaniga to‘xtalmoqchiman.Bizning adabiy doiralarimizda mazkur asar adabiyot olamida butun bir adabiy hodisa deyilib, ko‘klarga ko‘tarildi. Men mehnat ta’tiliga ketganimda ushbu kitobni o‘zim bilan birga olib ketib, sinchiklab o‘qib chiqdim. Bu yerda shuni ochiq aytishim kerakki, kitobda juda ko‘p nosog‘lom fikrlar, ko‘p siyosiy xatolar mavjud. Jumladan, asarda asosiy mavzu-jadidizm masalasida shunday xatolar bo‘lgan. Romanda jadidlar bo‘yab, nuqsonsiz qilib tasvirlangan. Asarda mayda savdogarlar, hunarmandlar-hammasi go‘yo o‘z xalqining madaniyati haqida qayg‘uradilar, inqilob uchun faol kurashadilar.Buning oqibatida romanda jadidizmning mohiyati ochilmay qolib ketaveradi. Bu oqimning ortiga bekingan yirtqich odamlar basharasi ochilmaydi.Ularning hammasi go‘yo bir farishtasimon, gunohsiz kishilar qilib ko‘rsatiladi.Bu to‘g‘ri emas, o‘rtoq Cheprunov! ( Cheprunov: -Romanni tushunmapsiz!) ( Qarang: “Stenogramma 4-go plenuma Soyuza sovetskix pisateley Uzbekistana”, nachato 2 sentyabrya 1937 goda, okoncheno 7 sentyabrya 1937 goda, SGA UZ, fond № 2356, opis, 1 yed.xr. 30, str.42.).

1937 yil 19 oktyabrda O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasining rus adabiyoti bo‘limi faollari bilan birgalikda o‘tkazilgan kengaytirilgan majlisida 1937 yil 20 sentyabrda “Komsomoles Uzbekistana” gazetasida bosilgan “Burjua millatchilari va ularning homiylari” degan maqola muhokamasi bo‘lib o‘tadi. Maqolada Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Usmon Nosir kabi bir qancha o‘zbek yozuvchi va shoirlari millatchilikda ayblangan, mahalliy rus yozuvchilaridan Bondarenko, Titov-Omskiy, tarjimon Lidiya Sotserdotova va boshqalar rus hamda o‘zbek millatchi yozuvchi-shoirlarining homiylari va targ‘ibotchilari deb tuhmat qilingan edi. Mazkur majlisda so‘zga chiqqan Boris Cheprunov va Lidiya Sotserdotova gazetaning bu fikrlariga qarshi chiqib, tanqidning tuhmat va uydirmaligini, maqolada ayblanib tilga olingan shaxslarning gunohsizliklarini isbotlashga harakat qiladilar. Lekin oldindan shunday qarshiliklar bo‘lishini kutgan NKVDning matbuot va adabiyot tashkilotlarida ishlayotgan ayrim ayg‘oqchilari “Komsomoles Uzbekistana” gazetasida bosilgan mazkur tuhmatkorona tanqidni yoqlab chiqadilar. Boris Cheprunov esa, ularga qarshi chiqib: “ Maqolaning ruhi tuhmatdan iborat, u shaxsiy o‘ch olishga o‘xshaydi.Bondarenko halol, mehnatkash bir odam, u bizning yaxshi do‘stimiz…Men Titov-Omskiyni ham anchadan beri bilaman, u yosh yozuvchilar ichida ishchan, g‘ayratli bir yigit, uni axloqiy-maishiy buzuqlikda ayblashlari o‘rinsiz, deb bilaman”,-deydi.

Shundan keyin majlisda Vilenskiy degan kimsa so‘zga chiqib, Boris Cheprunov bilan birga, o‘zbek yozuvchilaridan Cho‘lpon va Usmon Nosirga tosh otib, ularning asarlarini “Literaturniy Uzbekistan” jurnalida e’lon qilgan muharrir Karsevni Trotskiychi buzg‘unlikda ayblaydi: “Yozuvchilar organi bo‘lgan jurnalda ko‘p ishlar qilinishi kerak edi,-deydi u hujumga o‘tib,-lekin uning rahbari trotskiychi Karsev buning o‘rniga Cho‘lponning romanini o‘zi bosh bo‘lib olib kelib, jurnalda bosishga buyruq berdi, bu ham yetmagandek, keyin yana xalq dushmanlari bo‘lgan Cheprunov va Lavrentevning asarlarini ham bosdi. Bularning hammasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri siyosiy ko‘rlikdan boshqa narsa emasdir” ( SGA Uz, fond 2356, opis 1, yed.xr. 27, str. 9 ).

Shundan so‘ng tarjimon Lidiya Sotserdotova so‘z olib, Boris Cheprunov fikrlariga hamohang fikrlarni aytadi, “ Adabiyotda burjua millatchilari va ularning homiylari” maqolasida nomlari tilga olingan o‘zbek, rus yozuvchi, tarjimonlarning nohaq ayblanganliklarini, jumladan, u gazetada Abdulla Qodiriy kabi yozuvchilarga nisbatan bo‘layotgan nohaq hujumlar, uning tarjimonlariga nisbatan ham nohaq tuhmat toshlari otilayotganligi noto‘g‘ri, deydi. Sotserdotova Abdulla Qodiriyga hujum qilgan Kovalchuk bilan bahslashadi:

“Kovalchuk ( Lidiya Sotserdotovaga):-Siz Abdulla Qodiriyning siyosiy qiyofasini bilasizmi?

Lidiya Sotserdotova: — Ha, men u kishini yaxshi bilaman, u kishi ozodlikda yuribdi.
Kovalchuk: — Siz Abdulla Qodiriy taqdirida faol ishtirok etganmisiz?

Sotserdotova: — Ha, men Abdulla Qodiriy taqdirida muayayn darajada ishtirok etganman…Abdulla Qodiriyning xalq dushmani ekanligiga ishonmayman.

Kovalchuk: — Siz o‘rtoq Stalinga xat yozganmisiz?
Sotserdotova: — Ha, Abdulla Qodiriyga yordam qildim, men yozdim, lekin , nimagadir, xatning qoralama nusxasi bu yerdagi yozuvchilar uyushmasida ekan…”

Boris Cheprunovni qamoqqa olish haqida O‘zbekiston ichki ishlar xalq komissarligi 1937 yil 4 dekabrda qaror qiladi.

Bir hafta o‘tar-o‘tmas, O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi shoshilinch ravishda majlis o‘tkazib, go‘yo g‘oyaviy zararli unsur sifatida qamalishi munosabati bilan uni uyushma a’zoligidan chiqarishga qaror qiladi.

Boris Cheprunov bir yarim oy qamoq azobini chekkach, 1938 yil 23 yanvarda birinchi bor tergovga chaqiriladi. Bungacha u va uning asarlari haqida yozuvchilar uyushmasida tuhmatli hujumlar uyushtirilgan va ichki taqrizlar yig‘ilib bo‘lgan, u endi tergovchi oldida faqat unga qo‘yilgan o‘sha “ayb”larni so‘zsiz bo‘yniga olishi va o‘zini oxirigacha “fosh qilishi” kerak edi, xolos! Uzoq vaqt qamoq va qiynoq azobidan holsizlangan Boris Cheprunov o‘ziga qo‘yilgan ayblarni bo‘yniga olishga majbur bo‘ladi, tergovchilar esa, bayonnomada ularni yanada bo‘rttirib, o‘z qo‘llari bilan bichib-to‘qib yozib qo‘yadilar.

Boris Cheprunov besh oydan ziyod qamoq azobida qiynalib yotadi va 1938 yil 8 oktyabrda SSSR Oliy sudi harbiy kollegiyasining Toshkentdagi ko‘chma sessiyasi qarori bilan oliy jazo-otuvga hukm qilinadi. Hukm o‘sha kuni ijro etiladi.

Bu mash’um hodisadan so‘ng adibning oila a’zolari ham ta’qib va tazyiqqa uchraydilar, qo‘rquvda yashaydilar. Ular o‘z uylaridan chiqarilib, sarson-sargardonlikka yuz tutadilar. Yozuvchining NKVD xodimlari tomonidan olib ketilgan asarlari yondirib tashlanadi, faqat ba’zilarigina ( masalan, so‘nggi asari “ Mustamlakachilar”ning qo‘lyozmasi) tasodifan omon qoladi. Stalin vafotidan so‘ng, bir necha yil o‘tgach uning oila a’zolari ( rafiqasi, ukasi va boshqalar) Boris Cheprunovning ishini qayta tekshirib, oqlanishiga yordamlashishlarini so‘rab yuqori huquq tartibot organlariga ariza bera boshlaydilar. Boris Cheprunovni bilgan va uning asarlariga taqriz yozgan ayrim rus yozuvchilari, Uzlit rahbarlari guvoh sifatida qayta surishtiriladi. Uni 30-yillardan yaxshi bilgan Andrey Ivanov, Aleksandr Udalov Boris Cheprunovning o‘sha vaqtdayoq adabiyotda mashhur bo‘lganligi, boshlovchi rus shoir va yozuvchilariga samimiy yordam ko‘rsatganligi, undan g‘oyaviy zararli fikrlarni eshitmaganliklarini aytadilar.”Junaidxon” romaniga yozilgan salbiy taqriz muallifi Uzglavlit boshlig‘i o‘rinbosari Breslovskiy chaqirilib, o‘sha vaqtdagi taqrizga bugungi munosabati haqida so‘ralganida, u taqriz boshqa mutaxassis tomonidan yozilib, faqat uning imzosi borligi, o‘zi bu sohada mutaxassis emasligini tan oladi. Birmuncha vaqt o‘tgach ish qayta ko‘rilib, SSSR Oliy sudi harbiy kollegiyasining 1957 yil 28 iyundagi qarori bilan B.Cheprunov oqlanadi.

Boris Cheprunov rasman oqlanganidan keyin ba’zi asarlari qayta bosilib, yozuvchi hayoti va ijodi haqida ilk maqolalar ko‘rina boshlaydi. U haqda rus tanqidchi va adabiyotshunoslaridan I.Grinbergning “Yedinstvo tvorcheskogo i jiznennogo puti” (1965), Irina Tyomkinaning “Ne listay stranisы, voskresi “ ( 1990) maqolalari e’lon qilinadi. Ularda birinchi bor B.Cheprunovning hayot yo‘li, yaratgan asarlari va ularning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari xolis yoritiladi.Biroq, shunga qaramasdan, o‘tgan ellik yil ichida Boris Cheprunov haqida boshqa ishlar amalga oshirilmadi, uning “Yashirin dushman” (1931), “Matyoqubov” (1933) kabi asarlari qayta nashr etilmadi. Cho‘lpon tarjimasidagi “Miyovuddin Mirzo” qissasi ham hali-hamon kitob holida chop etilganicha yo‘q…

BORIS CHEPRUNOV
AL-KABIR
Umid Bekmuhammad nashrga tayyorlagan

Shamsiddin bilan birinchi marta eski gumbaz-maqbarasimon qabr yonida uchrashgan edim. Maqbara ko’hna bo’lsa ham, uning naqshlari, bo’yoqlari yaqinda qilingandek yarqirab, benihoya go’zal ko’rinardi.Keksa bukri qori O’rta Osiyodagi so’fiylar tariqatining asoschisi Najmiddin Kubro maqbarasini qo’riqlardi. Bu voqea asrimizning boshlarida ro’y bergan edi.

Yaqinroq tanishganimdan so’ng yuzlari to’la ajin, kalta soqoliga maqbara qubbasining nami uraverib ko’karib ketgan bu chol menga qadimgi Xorazm hayotidan juda ko’p turli-tuman tarixiy voqealarni gapirib berdi.

Munkillab qolgan qori o’zini Kubroviya darveshining avlodidan hisoblagani uchun ham po’panak bosgan tarixiy voqealarni erinmay so’zlab berardi.Uzoq qish tunlari va yorqin yoz kunlari o’z mamlakatining tarixi bilan qiziquvchi turli-tuman tinglovchilar gumbaz ostida, gulxan atrofida to’planishib, Shamsiddin qorining hikoyalarini tinglaydigan damlar orqada qolib ketdi.Keyingi yillardagi voqealar-Xiva xonining taxtdan ag’darilishi va hokazolar, bu yerdagi hayotni o’zgartirib yubordi. Odamlar uzoq o’tmishdan ko’ra hozirgi kunlardagi voqealarga qiziqadigan bo’lishdi.

Kubroviya maqbarasi gumbazining ichi ancha salqin.Biz Shamsiddin qori bilan bo’yra ustidao’tirardik.Shamsiddin gumbazning ochiq turgan eshigidan qadimiy Xorazm poytaxtining katta-katta xarobalariga xayolchan boqib Qur’on o’qiyotgandek bir xil ohangdaqiroat bilan so’zlarni cho’zib-cho’zib talaffuz qilib, Xorazm hayotidan bilgan-eshitganlarini hikoya qila boshladi. Uning hikoyalarida Amu qirg’oqlaridagi hayotning uzoqo’tmishi-ham ta’sirli, ham dahshatli, ham afsonaviy, ham sodda voqealar birin-ketin aks etardi.

U Xorazmning kuchi, shuhrati haqida, qo’shnilar bilan bo’lgan urushlar, Timuchinning o’g’li Jo’jining hujumlari va Xorazmning vayron etilishi, bu yerga bostirib kirgan sulton Mahmud G’aznaviy haqida, so’ng Xorazmshohning o’limi va boshqa shunga o’xshash voqealarni gapirardi. Bu qiziqarli voqealarning ba’zilarini o’zining uzoq yillik umri davomida u o’z ko’zi bilan ko’rgan, eshitgan, boshqalarni hozirgi Xorazmda yashab turgan kishilarning qo’lyozmalaridan o’qib olgan.

U hikoya qilgan voqealar qadimiy poytaxt vayronalari oldida eshitilar, bu voqealar xuddi hozir bo’layotgandek ta’sir qilar edi. Ko’z oldimda xarobalar o’rnida hashamatli g’ishtin imoratlar qad ko’tardi, minoralarning buzilgan tepalari qayta tiklanib, osmonga bo’y cho’za boshladi, o’z qabridan oltin kumushga o’ralib mag’rur malika-To’rabeka xonim bosh ko’tardi, poytaxt ko’chalari minglab qadimiy xorazmiylar bilan to’ldi.Xorazmshohning savlatdor jangchilari arabiy otlarini choptirib o’tdilar.Hayotbaxsh daryo qirg’oqlarida yetishtirilgan hosilni ortgan og’ir dehqon aravalari karvoni borar, quvnoq, sho’x xaloyiq orasida sekin qadam tashlab ketayotgan oqsoqol eshonlar Qur’onga unchalik ixlosi yo’q xorazmliklarga norozilik bilan boqishadi.

Shamsiddinning qiroat bilan hikoya qilishlari ko’z oldimda Xorazmshohning so’nggi kunlarini gavdalantirdi: mana so’nggi Xorazm shohi yakka-yolg’iz piyoda yurib darvozaga yaqinlashib keldi. Bu darvozalar otalar kuch-qudratini namoyish etgandek, tog’ kabi mustahkam bo’lib turibdi. Shoh o’zining zar qadalgan libosida iflos qonli yerda mardonavor olishib halok bo’lgan jangchilar, o’lim bilan olishib jon berayotgan so’nggi himoyachilar orasida oyoqlarini darvoza yo’lagiga ko’ndalang uzatib o’tiradi va darvozani ochishga buyurdi: Timuchinnning o’g’li Jo’ji kirib keladi va unga: “tort oyog’ingni” deb buyuradi. Shunda shoh “yo’q, ustidan o’taver”, deydi…”

Shamsiddin gapirib bergan hikoyalardan biri Xorazmda uzoq o’rnashib qoldi. Bu hikoya Xorazmshohlardan birining sarkardasi, bahodir Al-Kabir haqida edi. Keyinroq Oltin Qa’la xarobalari yonidagi Al-Kabir maqbarasini borib ko’rdim. Shu hikoyani barcha tarixiy faktlar va nomlari asliday qoldirilgan holda siz o’quvchilar hukmiga havola etaman.
Ko’hna Xorazm juda ko’p hukmdorlarni ko’rgan. Har bir hukmdorning o’z mashhur lashkarboshisi bo’lardi.Ammo Xorazmning uzoq asrlik tarixida jasur arablar avlodidan bo’lgan Al-Kabirdek qo’rqmas, yengilmas pahlavon o’tgan emas. Necha asrlar davomida Xorazm taxtini egallab kelgan Xorazzmshohlar avlodi singari Al-Kabir avlodi ham qadim tarixga ega edi. Lekin uning avlodi-ajdodidagi pahlavonlar parvardigorning hohishiga ko’ra har doim ham g’alabaga erishavermas va shu tufayli ularning shuhrati ham keng tarqalmasdi. Al-Kabir ulardan farq qilib, jangdan hamma vaqt katta g’alaba bilan qaytar, uning shuhratining chegarasi yo’qdek edi. Birorta jang yo’q ediki, bahodirning qilichi g’ilofidan chiqmagan bo’lsin. U yengilish nimaligini bilmasdi. Dushman qanchalik kuchli bo’lmasin, Al-Kabir qilichining zarbiga tob berolmas, Xorazmshoh jangchilarining na’rasidan tum-taraqay bo’lib qochardi.

Qudratli Al-Kabir yovga shafqatsiz edi. “Dushman bu-chayon.Chayonning zahrini olib tashlab, undan sut olish ham mumkin”, deyishadi. Lekin Al-Kabir bu haqda mulohaza qilib o’tirmasdi, chunki chayon chayonligini qiladi.Demak uni ko’rgan zahoti o’sha joyning o’zidayoq majaqlab tashlash kerak. Al-Kabir jangchilari dushmanni chayondek yanchib, toptab o’tardilar. Qo’liga qilich ushlagan har kimsa o’sha zahoti o’ldirilardi. Faqat qurolsozlar, masalan qo’lida yer haydovchi asboblar, cho’pon tayog’i yoki hunarmand pichog’i bo’lganlargina asir olinardi. Aql-zakovatli Xorazm hukmdorlari qullardan Xorazm shon-shuhrati yo’lida samarali foydalanishni bilishardi.Mohir arab naqqoshlari rahbarligida qullar yuzlab go’zal g’ishtin binolar barpo etib, Xorazmning shuhratiga-shuhrat qo’shardilar.Ular Xorazm chegaralarida odamlar farog’atini va behisob boyliklarni qo’riqlashga qodir mustahkam qa’lalar qurib, uni tobora yov o’tmas istehkomga aylantirardilar.

…Al-Kabir xudo yorlaqagan inson edi.Lekin payti kelib, Al-Kabirning fe’li ayniy boshlaydi. Bu dunyo qanchalik tor, qahramonlik ko’rsatishga imkon yo’q, insoniyat esa pastkash va qo’rqoq, yer yuzidan chetroqqa chiqish imkoniyati yo’qmikan, degan fikr uning xayolini band qildi. Shunda xudo undan yuz o’girdi….Uning hayotida ko’ngilsizliklar boshlanadi…

Al-Kabir juda ko’p yurish qilar va har safar baxt unga kulib boqardi.Ilon yili jangda g’olib kelib, o’zga yurt boyliklari va ko’plab asirlarni olib o’z vataniga qaytadi.Oliyjanob sarkarda keltirgan o’ljalar orasida qanchadan-qancha oltin, qimmatbaho toshlar, mo’yna, gilamlar, asl matolar, baquvvat, sog’lom qullar bor edi. Dala ishlari boshlanishi munosabati bilan qul bozori qizib ketadi. Chunki Al-Kabir olib kelgan asirlar juda asqotadi. Uzoq joylardagi ko’chmanchilar yana hujumga tayyorlanayotganliklari haqida ayg’oqchilar keltirgan xabar eski qa’lalar devorlarini mustahkamlash va yangilarini qurishni taqozo etardi.

Har galgidek, Al-Kabir bu safar ham Xorazmshohdan katta in’omlar oldi. Shoh sarkardani juda e’zozlar edi. Bu safar o’ljaning yarmini unga berib, poytaxtdan unchalik uzoq bo’lmagan joyni shaxsiy mulk sifatida tortiq etadi. Al-Kabir o’zining ko’plab do’stlari bilan mana shu joyda ayshi-ishrat bilan mashg’ul bo’lib shohdan yangi buyruq kelishini kutib umr kechira boshlaydi.

Xorazmga qaytib kelganidan so’ng bir necha oy o’tgach, kunlarning birida Al-Kabir-atrofi qayrag’ochlar bilan o’ralgan to’rtta sher va to’rtta tuya og’zidan tushadigan zilol suvli hovuzda yuvinayotib da’fatan, yelkasi yaqinida sal ko’karinqirab turgan to’q qizil rangli katta dog’ga ko’zi tushadi. U dog’ni barmog’i bilan ushlab ko’radi –biroq og’riq sezmaydi.Hayron bo’lib qattiqroq ezib ko’radi, biroq bundayam og’riq sezmaydi. Saroyga qaytib, yosh bo’lsa ham juda shuhrat qozongan tabibni chaqirtiradi.Bolalikdan Xorazmning mashhur tabibi Shohruhning shogirdi bo’lgan va undan turli kasalliklarni davolash yo’llarini o’rgangan bu yosh tabib yaqin orada yashardi.

Tabib ta’zimni bajo keltirib, Al-Kabirga yaqinlashadi. Uning ochiq badanini ushlab ko’rish niyatida ohista qo’l cho’zadi, yaraga diqqat bilan tikiladi, shunda birdan seskanib ketib, orqaga tisariladi va bir so’z deyishga yuragi betlamay boshini egib turadi. Bu hol Al-Kabirni lol qoldiradi. Al-Kabir tabibga jahl bilan qichqiradi, tabib arang boshini ko’taradi, qo’rqqanidan qaltirab, yuziga shapatilab ura boshlaydi, boshini sarak-sarak qilgancha lom demay jim turaveradi.Al-Kabir ishorasi bilan, eshik oldida turgan ikki jangchi tabibni yoniga chopishib kelib, oyoqqa turg’azadilar, qilichlarini yalang’ochlab, boshliqdan hukm kutib turishadi. Hayajondan sovuq terga botgan tabib ranglari oqarib qo’lini ko’taradi va zo’rg’a tilga kiradi:
-Mendek johil, past va yaramas tabib o’rniga Shohruhni, mening va barcha tabiblarning ustozini chaqirtirishingizni so’rab yolvoraman.

Al-Kabir o’zi yotgan go’zal ipak gilamga jahl bilan uradi. Jangchilar tabibni yelkasidan yanada qattiqroq bosadilar.Shunda tabib sarkarda oldida egilib, uning irodasiga bo’ysunganini izhor etadi.
-Men aytadigan gapni hech kim eshitmasin va g’azabing meni xarob qilmasin…

Al-Kabir tabibning bu gapidan kulib yuboradi.U qo’l silkishi bilan jangchilar orqa bilan yurib, xonadan chiqishadi.Tabib cho’zilib yotgan sarkarda oldida cho’kka tushib, xonani ko’zdan kechirib chiqadi. Oddiy bir bandaning gunohkor nafasi buyuk zotning yuziga urilmasin, deb og’zini kaftlari bilan to’sib ohista shivirlaydi:
-Agar menim arzimas bilimlarim va ko’zlarim aldamasa sen, Xorazm sheri odamzotga baxtsizlik keltiruvchi, uni oilasidan, do’stlaridan judo qiluvchi va xor-zorlik bilan o’lishga mahkum etuvchi dardga-moxovga yo’liqqansan.Bu yaramas dard Xorazmga Eron va Xitoydan o’tadi.

Al-Kabir dahshat va sarosima bilan tabibdan yuz o’giradi.Lekin bir daqiqadan so’ng temir panjalari bilan tabibning hiqildog’iga yopishadi va uni butun gavdasi bilan bosib tushib bo’g’a boshlaydi.

Jahldan oqarib ketgan, yuragida dahshatli shubha tug’ilgan tabibning jon talvasasida tipirchilashi va xirillashi Al Kabirning hushini o’ziga keltiradi.Chala jon tabibni itarib yuboradi-da, yuzlarini qo’llari bilan bekitganicha, hansirab gilamga muk tushadi.Uning xayolidan keyingi paytlardagi behisob yurishlar, janglar o’ta boshlaydi. Bu dahshatli dardni qaerdan, kimdan orttirganini esga olishga harakat qiladi.Birdan Eron safari ko’z oldiga keladi. U bo’lib o’tgan voqeani birin-ketin eslay boshlaydi.

…Eronning go’zal vodiylaridan birida, ulug’vor tog’lar orasidagi himoyasiz Maxmatur qa’lasi. Kichkina, jajjigina, chiroyli bu qa’la tog’dan sharqirab tushuvchi zilol suvli daryo yoqasida joylashgandi. Qa’la qalin o’rmonli tog’ bilan o’ralgan edi. Qa’la yaqinida mehribon qo’llar o’stirgan yuzlab xil gullar tovlanar, qizil butalardagi bulbullar tinimsiz, shirin-shirin kuylashardi.Al-Kabir otliqlari quyundek bostirib kelib, go’zal gullarni payhon qilib, himoyasiz qolgan qa’laga hujum qiladi.

Darvoza lang ochiladi. Al-Kabir tosh yo’laklarda qo’rquvdan cho’zilib yotib olishgan qa’lada yashovchilarga e’tibor ham bermay, o’z qo’shini bilan ancha ichkaridan ko’zga tashlanib turgan baland ayvonli saroy tomon sekin yuradi. Bu naqshinkor ayvon yo’g’on qayrag’och ustunlarga o’rnatilgan va pastdan yuqorigacha eroncha girihlar bilan bezatilgan edi. Ayvonga ajoyib eroniy gilamlar to’shalgan, gilam ustida shoyi yostiqlar dumalab yotardi; dasturxon ustida noz-ne’matlar qoldiqlari turardi.

Al-Kabir otdan tushadi, boshi bilan ichkari xonalarga ishora qilib, gilamga hafsalasiz cho’ziladi.U bu tanho qa’ladagi tinch osuda hayot buzilib, qiy-chuv boshlanganini bamaylixotir tinglab yotardi.Al-Kabir kishilari odatdagidek o’z ishlari bilan shug’ullandilar.Ular mollarni, otlarni, bir o’rkachli tuyalarni haydab chiqadilar.Bu qurolsiz, himoyasiz qa’ladan osongina qo’lga kiritgan mol-mulkni ot, tuyalarga ortishadi.Turli-tuman gilamlar, shoyilar, kumush va boshqa qimmatbaho narsalarning ko’pligi Al-Kabirni hayron qoldiradi.Yana qizig’i shunda ediki, asirlar ichida erkaklardan ko’ra, xotin-qizlar ko’proq edi.Bandi ayollar ichida qop-qora sochli, yuzlari sutga chaygandek juda go’zal bo’lgan bir asira sarkardaning diqqatini tortadi.Uni Al-Kabir yoniga olib kelishadi.

Ertalab horg’inlik bilan xomush uyg’ongan Al-Kabir yonida asirani ko’rmaydi. Go’zal eron qizi o’zi yotgan bolishga husnixat bilan to’rtlik bitilgan bir parcha oq shoyini chatib ketibdi:

Kunlar izsiz yo’qolib, tunlari o’tda yonib,
Men o’limni kutardim, nafrat, azobda qolib.
Odamlar nafratidan tubanlashish shirinroq
Eron qizining muhri shon-shuhratdan kuchliroq.

Al-Kabir shoyi parchasiga uzoq tikiladi, she’rning ma’nosini bilishga urinib, hech narsa anglay olmadi.Tezda asirani olib kelishni va ketishga tayyorlanishni buyuradi. Ammo go’zal Eron qizi izsiz yo’qolgandi. Jangchilar qanchalik urinmasinlar, baribir asira topilmaydi.

G’azabdan o’zini bosib ololmagan sarkarda qolgan barcha asirlarni o’ldirishni, qasrni yondirib yuborishni buyuradi. Bu buyruq dam o’tmay ijro etiladi.U darvozadan chiqqanda qasr devorlari gumbirlab yiqilar, hamma yoqni alanga va tutun qoplab olgan edi. U dovonda go’zal saroyning yonishini uzoq kuzatib turdi.

Al-Kabir endi azobda to’lg’anib bularning barini eslardi. Jangchilar bir zumda qizning kiyimlarini yechib, xo’jayinga ro’baro’ qiladilar. Go’zal asira bo’yniga o’ralgan qora shoyi ro’molni olishga keskin qarshilik qiladi.Al-Kabir tegmanglar, degandek ishora qilib, o’zi eron go’zalining nafis badanini tomosha qilish bilan mashg’ul bo’ladi.

Al-kabir go’zal asira bilan besh kecha birga bo’ladi.Asira bir og’iz ham gapirmas, taqdir hukmiga jimgina bo’ysunardi. U bir-ikki kundan so’ng Al-Kabirga ancha ko’nikib qoladi va nihoyat ilk sevgining zavqi bilan mast bo’lgan ayoldek, unga butunlay o’zini baxsh etadi, erkalashlarini ayamaydi. O’ljalar ortilgan oxirgi tuyalar karvoni qa’ladan chiqqanda, Al-Kabir kamgap asirani “ertaga biz saroyingni tark etib, uzoq Xorazm tomon jo’naymiz”, deya ogohlantirib qo’yadi. Oxirgi kecha yanada ehtirosli o’tadi. Go’zal asira tuyg’ular zavqiga berilib ketib, Al-Kabirning yelkasini tishlab oladi. U qilib qo’ygan ishidan xijolat tortgandek Al-Kabir badanidan oqayotgan qonni gul bargidek nozik lablari bilan ohista yalab oladi, so’ng yaralangan joyni tirnoqlari bo’yalgan uzun barmoqlari bilan uzoq uqalaydi, bo’ynidan sira olmaydigan qora shoyi ro’molini bosib turadi.

Yana bir voqea Al-Kabirning xotirida jonlanadi. Bir payt go’zalligi tufayli o’limdan qolgan bir asir cho’llarda uzoq yo’l bosilganda, Eron shohining hayoti haqida hikoya qilgan edi. Bir kuni u shoh qizi Parizodning yomon dardga mubtalo bo’lganini, shuning uchun shoh yaqinlarining talabi bilan qizini katta molu-mulk va cho’rilar, xizmatkorlar qo’shib, mamlakat ichkarisidagi xoli joyga jo’natadi.

Al-Kabir ishrat qilgan qiz unga yaramas dardni yuqtirgan edi. Kishilar moxov bilan aloqada bo’lishlikni bekorga ta’qiqlamaganlar.Al-Kabirning o’tkir ko’zlari shahvoniy hirs bilan xiralashgandi. Eron qizi ko’zidan g’oyib bo’lgan hozirgi damlarda uning kasalini ko’rsatmaslikka qanchalik harakat qilganini eslardi. Bekorga oftob nuridan qochmagan ekan u. Uning o’z bo’ynini doimo o’rab yurishining sabablari endi unga aniq bo’lgandi. Faqat moxovlar, xudoning marhamatiga hech qachon erishaolmaydiganlar o’z kasallarini yashirish uchun shunday qilishardi. Qizning she’ridagi yashirin ma’no endi anglashilgan edi. Haqiqatan ham, Parizod Al-Kabirning yelkasiga o’z muhrini bosgan ekan. Bu muhr shon-shuhratdan ham kuchliroq.Endi u “moxov Al-Kabir”. Sarkarda bu dardning oqibatini o’ylarkan ingrab to’lg’onardi: endi undan barcha do’stlari yuz o’giradi, endi u Xorazmshoh ko’ziga ham ko’rinolmaydi, boshqa moxovlar kabi shahardan tashqariga haydaladi, eski juldur kiyimda kir-chir, yakka yolg’iz yashashga majbur bo’ladi. Kishi moxov bo’lsa, uning narsalari merosxo’rlariga qoladi, ammo shon-shuhrati-chi? Odamda shon-shuhratdan aziz narsa yo’q, bu sarkardaning asosiy boyligi, bu boylik unga o’z avlodidan meros.Moxovlik shu bebaho boylikni, shon-shuhratni yer bilan yakson qilsa-ya.Endi yengilmas, Xorazmning oliyjanob sarkardasi yo’q! Endi moxov Al -Kabir bor xolos.

Jasur sarkarda, Xorazmshohning sheri, barcha qo’rquv va hayajonini bosib, o’ziga keladi, xayollarini uloqtirib talshaydi.O’zi bilan o’zi ovora bo’lib yotgan tabibga ko’zi tushadi. Kaftini kaftiga uradi. Og’ir kulfatga duchor bo’lishini oldindan sezgan tabib jon talvasasida sarkarda oyog’iga yiqiladi. “Seni Shohruh davolaydi, ha, Xorazmning ko’rar ko’zi-Shohruh davolaydi”. Al-Kabir tabibdan nafratlanib nari ketadi va jangchilarga og’zini yopib ko’rsatadi. Ular tabibni sudrab olib chiqib ketadilar. Zum o’tmay tabibning kuchli chinqirig’ini butun saroy eshitadi. Tabibning tili kesib tashlangan edi. Hammayoq jimib qolganda Al -Kabir yaxshi ko’radigan qushlarning chug’urlashigina atrof sukunatni buzardi.

Al -Kabir o’z kasalini-la’nati qizning muhrini uzoq vaqt yashirib yuradi. Yovuz ruh Al- Kabirni shon-shuhratdan mahrum etish uchun unga bu dardni yuborgan edi.
Janglarda sarkardaning qilichi yanada kuchliroq jaranglay boshladi. Uning behisob g’alabalari Xorazmshoh hokimiyatining chegaralarini yanada kengaytiradi, yengilmas qahramon dovrug’i uzoqlarga tarqaldi.U jasoratda Xorazmshoh sarkardalarining baridan ustun edi. U o’z jonini ayamay jang qilar, har qanday xavfli dushmanga tikka borardi. O’q yoyni yoqtirmay, hamma ishni qilich bilan hal qilardi.Uning oldida hech narsa va hech kim dosh berolmasdi, baland, qomatdor gavdasining o’ziyoq , kalta uchi ingichka qilichi dushmanni zir titratardi. Jangchilar sarkardaning nomini aytib, qichqirishib jangga kirganlarida urushning taqdiri hal bo’lardi.

Bir necha yillik uzoq safarlar, g’alaba bilan tugadi, jangu-jadallar Xorazmning tinchligini ta’minladi. Lekin butun badanga tarqalayotgan, asta-sekin yuzga o’tayotgan la’nati kasalning oldini olib bo’lmasdi.Al-Kabir Xorazmshohning topshirig’i bilan askarlarini olib, hosildor daryo qirg’oqlariga bostirib kirgan ko’chmanchilarni jazolash uchun jangga otlanganda o’ng qo’lidan darmonsizlik sezib, qolgan ikki barmog’i bilan qilich ushlashga qurbi yetmay qoladi.

Saroyga shoshilinch chaqirilgan sarkardani dono Shohruh sovuq kutib oladi, salomlashishga qo’l cho’zmaydi, oldiga dasturxon ham yozmaydi. Shohruh Al-Kabir oldida uzoq va jim o’tirib, uning arzi holini tinglaydi. Sarkarda gapiga berilib ketib, o’zi sezmasdan yuzini quyosh nuri tomonga burganda, donishmand tabib bir qarashdayoq uning g’adir-budur, qoshsiz yuzlaridan ko’p narsani sezib oladi va boshini egib, gilamga barmog’i bilan beixtiyor chizib qoladi, chuqur xayolga toladi. Jasur va mag’rur Al-Kabir uning xayolini bo’lishga botinaolmaydi.

Yarim tunda butun Xorazm uyquga ketib, tun qotarlarning ovozini hisobga olmaganda, hammayoq sukunatga cho’madi.Shunda Shohruh deydi:
-Kabir, sening darding-moxov! Men buni allaqachon bilganman, sen Xorazmshoh bilan ko’rishishdan qocharding.Men ham undan seni chaqirmaslikni iltimos qilardim. Sening shuhrating va nomingni hech kim menchalik himoya qilmagandir. Kasal boshlangandan buyon ancha yillar o’tdi, Sen Xorazmning shuhratiga shuhrat qo’shding.Moxovni ham davolash mumkin.Birinchi davosi-qon! Dono tabiblar shunday deb ta’lim berishadi. Faqat qon seni saqlab qolishi mumkin.Kuchli iroda bilangina bundan qutilsa bo’ladi.

Shohruh tun bo’yi Al-Kabirga egilib, dunyodagi dono tabiblar o’ylab topgan sirli dori-darmonlar haqida uzoq gapiradi.Xorazm keksa tabibining bu vahimali gaplaridan Al-Kabirning yuzlari yanada oqarib ketdi.

Tongda Shohruh bilan xayrlasharkan, o’z iltimosini yana bir qaytardi.U hayotidan ham ko’ra, nomini, avloddan-avlodga dog’siz o’tib kelgan nomini, o’z shuhratini, kelgusi naslining taqdirini ko’kka sovurardi. U tabibga “nima istasangiz oling, hatto jonimni ham berishga tayyorman, faqat nafratga uchramay”, deb yalindi.Tabiatan og’ir bo’lgan Shohruh sarkardaning bu gaplaridan hayajonlanib ketdi. Axir Xorazm taqdirini hal qilib turgan, Xorazm tinchligining posboni hisoblangan kishidan shu gaplarni eshitib, ta’sirlanmay bo’larmidi!

—Bu dardingni hech kim bilmasligiga qasam ichaman,-dedi Shohruh,-dunyoda hech kim sening sharmandali
dardingdan voqif bo’lolmaydi, hech kim Al-Kabir nomini pastga urolmaydi.Avloding sharafi davom etaveradi.Sen dono kishisan, bolalaringni bu darddan uzoqroq tutasan, deb ishonaman.Ammo sen qadimgilarning dori-darmonini kamsitma, tuzalib ketasan, Xorazmni yovlardan saqlashga yana hissangni qo’shasan.Shuni unutmaki, yuzingni hech kim ochiq holda ko’rmasin.Men aytgan tomonga bor.Borishingga shoh ruxsat beradi.Davodan, sog’ayib ketasan.

Shohruh ta’zim qilib, saroydan chiqib ketadi.

Xorazm qudratli va boy o’lkalardan biri hisoblanardi.Uning shon-shuhrati Xitoy tog’laridan oshib Hindistongacha yetgan edi.Ko’chmanchi qabilalar Xorazm dovrug’ini cho’llar va cheksiz sahrolar osha turli mamlakat xalqlariga yetkazishardi.Bu gaplarni u xalqlar boshqa qo’shni mamlakat xalqlariga tarqatar, shu tariqa Xorazm haqidagi maqtovlar jahon bo’ylab yoyilardi.Xorazmga ko’z tikkanlar juda ko’p edi.Ular kuch sinashish uchun harakat qilib ko’rishgandi.Ko’chmanchi qabilalar galalashib Xorazmga yopirilib kelar, o’tloqlar va o’rmonlarni egallab olish, Amu orqali shimoldagi hosildor cho’llarga o’tib olish uchun jon-jahdlari bilan kurashishardi.Ammo xorazmliklarning donoligi har gal o’lkani falokat , ochlik va talon-tarojdan saqlab qolardi.Xorazm shohlari bosqinchilar keladigan yo’llarda to’siqlar, chegaralarda o’nlab mustahkam istehkomlar barpo etdilar. Bu to’siqlar, qo’rg’onlar, qa’lalar sersuv daryo qirg’oqlari hamda ikki dengiz qirg’oqlari bo’ylab cho’zilib ketgandi.Cho’llarda cho’pon yo’llaridagi ajoyib buloqlarga boy joylar mustahkamlangandi.Bu to’siqlardan o’tib Xorazmga kelishning iloji yo’q edi.Shuning uchun ham ko’chmanchilar qanday shiddat bilan bostirib kelgan bo’lsalar, shunchalik tezlik bilan yana o’z joylariga –suvsiz cho’l va sahrolarga ketishardi. Xorazmdan ancha uzoqda, ko’katzorlar tugab qumliklar boshlanadigan joyda cho’l bag’riga uzoq kirib ketadigan tez oquvchi loyqali shaxobcha yonida eng mustahkam va qudratli istehkomlardan biri Oltin Qa’la turardi.

Xorazmning mohir va epchil ustalaridan bo’lgan Manasning bu qa’laga ko’p mehnati singandi. Manas mahoratni aslida arablardan o’rgangan edi.Qa’laning hashamatli devorlari benihoya baland bo’lib, uning keng poydevori g’ishtdan yasalgandi. Qa’laning to’rt burchagida minora bor edi. Baland minoralar o’rtasida pastroq, minorachalar joylashgandi. Qa’laga kiradigan yo’l nihoyatda ustalik bilan niqoblangan bo’lib, darvozaga yopirilib kelgan dushman qopqonga tushib, ichkari ham kirolmay, tashqari ham chiqolmay qolardi.Qa’laning to’rt burchagidan ovoz yetadiganchalik masofada kichik-kichik qa’lalar mavjud bo’lib, bu qa’lachalar mustahkam devorlar bilan aylantirib o’rab chiqilgandi.Hosildor va ko’katzorlar manbai shoxobchaning, gulzorlarning bir qismi ichkariga o’tgan edi. Devor orqasida dalalar yoyilib ketgan bo’lib, unda qullar ishlashardi. Mana shu tariqa Oltin Qa’la istehkomi mag’rur ko’kka bo’y cho’zib turardi.
Bir yildan buyon Xorazmning sher sardori shu qa’lada istiqmat qilardi. Odamlar, Al-Kabir shoh bilan aytishib qolib, shu yoqqa jo’natilgan, degan gap tarqatishgandi.

Al-Kabir o’z boyliklarini turli jang safarlaridan qo’lga kiritgan o’ljalarini qa’laga olib kelgan edi.U qa’ladagi saroyni behisob zeb ziynatga ko’mib tashlaydi. Eronlik asirlar juda ko’p gullar ekib uni parvarish qilishardi. O’rnatilgan yuzlab favvoralardan yozning issiq kunlarida salqin shabada tarqalardi.

Turli tomondan juda ko’p qushlar olib kelinardi.Chiroyli kaptarlar tilla rang tovuslar, yuzlab bulbul inlari ko’chirib kelindi. Ona bulbulning bolalarini shu hashamli qa’lada tarbiya qilishga kirishdi.Ular bu yerga o’rganib qolgani uchun Xorazmning sovuq qishi tugashi bilan yana qaytib uchib kelishardi.Al-Kabir saroyi zebi va boyligi shoh saroyinikidan qolishmasdi. Bunga hasad bilan qarovchilar, garchi shohning o’ziga aytolmasalar ham, ammo orqavorotdan gap tarqatishar, bir-birlariga shoh Kabir bilan arazlashgandan buyon ancha g’amga botib qolibdi, deb g’iybat qilishardi.

Manas qal’ani yanada mustahkamlash uchun ko’p mashaqqat tortdi. U Al-Kabirning buyrug’i bilan saroydan boshlanadigan ko’plab yer osti yo’llari qurdirdi.Bu sirni Al Kabir va Manasdan bo’lak hech kim bilmasdi. Chunki qullar ish tamom bo’lishi bilan o’ldirilardi. Istehkom devori atrofidagi chuqurlik kengaytiriladi va chuqurlashtiriladi.O’nlab yashirin yerto’lalar don va qurol bilan to’ldiriladi, eng chuqurdagi yerto’laga Al-Kabir o’z boyliklarini yashiradi.

Bolalikdan jang-jadalliklarga, qonli to’qnashuvlar va harbiy yurishlarga o’rganib qolgan Al-Kabirni zeb-ziynat, boylik ovuta olmasdi.U eng muhim narsadan mahrum bo’lib qoldi, endi boshqa sarkarda Xorazmshoh qo’shinlariga qo’mondonlik qilmoqda, lekin jangchilar hozir ham uning nomini aytib qichqirishib jangga kiradilar, shuning uchun lashkarboshi boshqa bo’lsa ham, uning ruhi qo’shin ichida kezib yuradi.Al -Kabir uchun faqat xotiralar, majruh bo’lib qolganiga o’kinish, achinish qoldi, xolos.Uning lablaridan kulgi begona, uning yuzini qa’lada hali hech kim ko’rolgan emas.

Qa’ladagi hayot bir maromda o’tib borardi. Bu bir xillik uning qalbini timdalardi.U yaralangan yo’lbarsdek qa’la saroyi ichida u yoqdan bu yoqqa nima qilarini bilmay kelardi.Go’zal eron yigitining qo’shiq, raqslari ham uni ovutaolmasdi.Gullarning hidi ham, qushlar sayrashi ham-hech narsa butun tanasini qurtdek yemirayotgan dardni unitishga imkon bermasdi. Ammo Al-Kabir Shohruh aytgan ishga, qon ichishga sira jur’at etolmasdi.Ha, u janglarda juda ko’p kishilarning qonini to’kkan, umuman qurolli odamga omonlik bermas edi.Endi esa o’z dardiga da’vo topolmay qiynalardi.

Shohruh vaqti-vaqti bilan Oltin Qa’laga Xorazmshohning buyrug’i bilan mag’lub xalqlardan yig’ib kelingan asir bolalardan yuborib turardi.Odamlar Al-Kabir buncha bolalarni Oltin Qa’laga yig’ib nima qilar ekan deb hayron bo’lishardi.Bolalar na o’qishardi, na kuylash, raqsga tushishga o’rgatilardi.Ular keng qa’la ichida kulishib, qichqirishib, beg’am, betashvish o’ynab yurishardi.

Sarkardaning tanasi borgan sari xarob bo’lib borardi.Uning o’ng qo’lidagi oxirgi barmoqlari ham uzilib tushadi.Shundagina u azoblanib o’lishdan vahimaga tushib, Shohruhning aytganini qilishga qaror qiladi.Quyosh botishidan oldin Al-Kabir bilan doimo yurishlarda birga bo’lgan, hozir ham har kuni uning yo’ldoshi bo’lib kelayotgan g’azabnok chol to’rtlarga kirgan chiroyli eron bolasini qoldirib chiqib ketadi. Bola Al-Kabirga erkalanib boradi, uning dahshatli ko’rinishi ham bolani qo’rqitmadi.U bolaning kenja sevimli bolalarda bo’ladigan sochiga bog’langan tumor birdan sarkardaning diqqatini tortadi.Bu-unga onasidan qolgan yodgorlik bo’lib, uni birmuncha oldin qaysidir yurishda yo’qotgan edi. Al –Kabir qo’rqib ketgan bolaga hamla qilib, uning bir tutam sochi bilan qo’shib, tumorni yulib oladi.Onasi-mutassaif musulmon ayoli o’g’lining bexatar yurishi uchun duo o’qitib, shu tumor ichiga solib qo’ygan edi. Kabir qaltiragan chap qo’li bilan aylanma oltin g’ilofni burab ochadi va ichidan kichkina oq shoyi matoni oladi. Ne ko’z bilan ko’rsinki, shoyida onasining duosi emas, balki o’sha to’rt qatorli she’r bitilgan edi. U moxov asira esdalik qilib qoldirgan bu she’rni dahshat bilan ko’zdan kechiradi.

U bahorda mast bo’lgan nor tuyadek hayqirib, qo’rquvdan chinqirib yig’layotgan bolani chap qo’li bilan ko’tarib, yuzini ham o’rashni unutib, saroydan otilib chiqadi.Gulzorda va qa’la bog’ida ishlayotgan qullar boshliqlarining hayqirig’ini eshitishib, hammalari Al-Kabir o’tib ketguncha teskari qarab turishadi.Al-Kabir ular oldidan yugurib o’tib ketadi va g’arb tomondagi katta minora oldiga borib, katta-katta qadamlar bilan eng tepasiga chiqib oladi.Bolani dast ko’tarib boshidan aylantirib otaman deganda, moxov dardidan darmoni qurigan oyoqlari bo’shashib bola bilan birga minoradan qulab tushadi.

Sarkardaning kuchli qichqirig’ini eshitgan qullar, soqchi jangchilar va qa’laning butun aholisi bir daqiqa toshdek qotib qolishadi, so’ng o’zlariga kelib g’arbdagi minora tomon yugurishadi.Minora oldida Xorazm sarkardasi Al-Kabir bolani mahkam ushlaguncha jonsiz yotar edi. Ha, bu bola uning o’z o’g’li, lan’ati dardni orttirgan saroydan, ehtiroslar jo’sh urgan tunlardan yodgorlik edi. Al-Kabir o’sha xatosi uchun shuncha falokatga va oxiri o’limga giriftor bo’ldi.

Al-Kabirning jirkanch basharasi o’limdan so’ng ham o’zgarmagan edi.Qullardan biri qichqirib yubordi.
-Bu moxov-ku! Moxov!

Bir daqiqadan so’ng soqchilar boshlig’i qilichni aniq yo’naltirib bu badbaxtning boshini tanasidan judo qiladi…

Shundan buyon ko’p yillar o’tdi. Qachonlardir qudratli bo’lgan Xorazm ko’p voqealarni boshidan kechirdi.Uning poytaxti xarob etildi, jasur xalqi ezildi, boshqa xalqlar kelib bu yerdagi vayronalardan boshpana topdi.Faqat mustahkam qa’lalar Xorazmning o’tmishdagi kuch-qudratini namoyish etgandek mag’rur turishardi.Hashamatli Oltin Qa’la hali ham turibdi, faqat chang tuproq uni qoplab olgan, tez oqar shoxobchaning suvini ham yovlar quritishgan. Maydalangan xum parchalari qa’la himoyachilari tashnalik tepasini quritguncha olishganidan guvohlik beradi. Qa’ladan unchalik uzoqda bo’lmagan baland qoya tepasida gumbaz turibdi. Bu — moxov Al-Kabirning qabri.