Узук тақилганида ҳамма қийқириб юборарди.Йўқса, аллақачон никоҳ ўқилди, элга маълум қилинди, халқ келиб даврани тўлдириб ўтирибди, этакроқдаги тозаланган экин ерларига қурилган катта ўчоқда шўрва қайнаб, ош пишмоқда… узук тақилганида униси куёв, буниси келин бўпқолармиди? Ким билсин, одамларга шуниси маъқулроқмиди?
Исажон Султон
УЗУК
Исажон Султон (Султонов) 1967 йил 6 апрелда Фарғона вилояти, Риштон туманининг Авазбой қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1990). «Муножот» (1990), «Ойдинбулоқ» (1995) каби китоблари нашр этилган. Сўнгги йилларда унинг «Боқий дарбадар» романи ва бир қатор янги ҳикоялари китобхонлар ва адабиётшунослар томонидан катта қизиқиш билан кутиб олинди. Ёзувчининг айрим асарлари мамлакат ва халқаро адабий танловларда тақдирланган. Жавоҳарлаъл Нерунинг «Ҳиндистон» китобининг «Бобур» қисмини, Дино Буццати, Рюноскэ Акутагава, Умар Сайфиддин кабиларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
Шоир Аъзам Ўктам хотирасига
икоя ёзиш осонми, қийинми?”
Тўғрисини айтсам, ҳалигача шу саволга жўялироқ жавоб бера олмайман.
Мана, бир неча кундирки, туғилган кунида қизимга совға қилганим узук хаёлимдан кетмайди.
Ингичка, нозик, кўкиш-яшил тошчали зийнат уни қувонтирди, соф нигоҳида севинч порлаб кетди, олдимда бир оз тортинса ҳам, барибирам бир неча марта айлантириб қараб-қараб қўйди.
Ўзим ҳам қувондим, кўзчаларидаги севинч қалбимга кўчиб ўтди. “Яхши кунларингда тақиб юр” дедим унга. Кейин, бир маҳаллар онамдан эшитганим ҳазрати Сулаймон узуги ҳақидаги ривоятни айтиб бердим.
“Лекин бу унақаси эмас, оддийгина. Отангнинг қўлидан келгани шу холос, — дедим кулиб. — Аммо Сулаймон узугичалик маънолари бор. У маъноларни вақти келганида билиб оларсан”.
Шундай десам-да, ўзимнинг ривоятим ўз хаёлимни бошқа ёқларга етаклаб кетди.
* * *
Отам ниҳоятда беозор, умрини болаларига фидо қилиб юборган киши эди.
Бизлар тўққиз жўжиқ, онам уйда, фақат отам ишларди, холос. Етишмовчилик бошимизда қилич каби осилиб турар, саҳарлаб туриб, кеч кузнинг совуқ булдуруқлари йилтираган далаларда турли юмушларни бажаришга мажбур эдик. Яланг оёққа калиш кийиб олар, оёқчаларимиз совқотарди. Ерларни қиров босган, макка поялари қўлга муздай тегади. То сийрак туман аро тераклар орасидан улкан қизил қуёш кўтарила бошлагунига қадар уриниб-беринар, кейин шоша-пиша чой ичиб, яримта нонни олиб мактабга жўнардик.
Қишларда муз қотган ерларни ўяр эдик. Ўйиб бўлиб, ҳосил бўлган чуқурни ғўзапўчоққа тўлдиргач, пақирда ариқдан сув ташир, тизза бўйи келадиган сувга тушиб олган отам ғўзапўчоқни сув билан қориштириб бир томонга уяверар, ниҳоят, заҳматли шу иш тугагач, устига гўнг аралаш тупроқ тортилиб, эски-туски кўрпалар ёпилганида дилдираб уйга кирардик. Ҳўл ғўзапўчоқ кун ўтгани сайин ўз-ўзидан қизиб, чириндига айланар, у чиринди ўғит ўрнида экинга солинарди. Печкага ўт ёқилгач уй аста-секин илир, ўша илиқлик баданга ўтиб элитганида овқатга ҳам карамай ухлаб қолганларимиз эсимда. Тўққиз бола, тўққиз ўғил-қиз…Эрталаб турганимизда отам аллақачон уйғонган, печкада ўт гуриллаб ёнаётган, устига кечаги нонларни қўйиб, илитиб ўтирган бўлар, уйни исиган ноннинг ёқимли иси тутиб кетарди.
Кўз етмас узоқ-узоқларгача ястаниб кетган бошқа қишлоқлардаги одамлар ҳам шунга ўхшаган ишлар билан машғул эдилар.
Нимасини айтай, хотирамда жуда кўп шунга ўхшаш манзаралар сақланиб қолган. Улар тинчлик бермайди, жонланади, бошқа маънолар касб эта-эта, онг тубларидан худди ўша – устида ғўзапўчоқ қалқиган қорамтир муздай сув каби юракни музлатиб, этни жунжиктириб сизиб чиқаверади. Ғалати бир ҳаёт кўз ўнгимда гавдаланади.
Юмушлар кўпайгани маҳал болалар мактабга бормай қўйишарди. Меҳнатлар сира тугамасди-да. Поёнсиз далаларнинг эгатлари орасида ўтириб, беҳи ердик. Кеч кузда мезонлар учар, гоҳ оқиш туманлар тушар, нам ерга ўтириб, олов ёқардик. Чигитни ўтга ташласак, чирсиллаб отиларди, еб кўрсак, анчайин шўр таъми бўларди. Муаллимларимиз ҳам ўзимиз қатори, этик кийиб далани айланиб юришарди.
Эл тирикчилик дея тинмай уринарди-да. Юмушдан ортар-ортмас, сигир-молни далага ҳайдар, куз мезонлари учган, халқ “жола” деб атайдиган ҳайҳотдай шудгорларда тўп-тўп бўлиб мол боқардик.
Мен шом тушмасдан уйга қайтишим, қўрадаги бултурги қуруқ ўтинларни олиб келиб ўчоққа ўт ёқишим керак эди. Мен ўт ёққач, онаизорим овқат пиширарди.
Ўшандай маҳалларда тўйлар бўлиб қолса, суюниб чопардик.
Нимагадир эсимда кеч куз тўйлари қолган. Совуқ, гапирсангиз оғзингиздан ҳовур бурқираб чиқади. Келин-куёв совқотмасин дея, оёқлари остига тоғорада чўғ қўяр эдилар.
Шу аснода куёв келиннинг бармоғига узук ҳам тақиши керак эди.
Узук тақилганида ҳамма қийқириб юборарди.
Йўқса, аллақачон никоҳ ўқилди, элга маълум қилинди, халқ келиб даврани тўлдириб ўтирибди, этакроқдаги тозаланган экин ерларига қурилган катта ўчоқда шўрва қайнаб, ош пишмоқда… узук тақилганида униси куёв, буниси келин бўпқолармиди? Ким билсин, одамларга шуниси маъқулроқмиди?
Узук тақилганини илк кўрганимда, уйга келиб ота-онамнинг бармоғида узуги бор-йўқлигига қизиққанман, йўқлигини кўриб, сабабини сўраганман ҳам.
— Бизнинг вақтимизда бунақа урф йўқ эди, — деди онам. — Аравада келин бўлиб келаверардик. Катта давралар ҳам бўлмасди. Совуқларда ўртага катта ўт қаланарди, эски-туски латталарни думалоқлаб симга бойлаб, мойга ботириб валишларга осиб тўпчироқ ёқиларди. Сенинг айтганларинг янги замоннинг урфлари, болам.
Мен келин бўлиб тушганимда ўн олти яшар эдим. Энанг ўзининг узугини менга берган эди. Аммо тақмаганман, авайлаб яшириб қўйганман”.
Мана шундай шароитда аста-секин ўсиб, вояга етиб борар эдик, бизлар – бир қишлоқнинг майда-чуйда болачалари.
* * *
Айтдим-ку, меҳнат орасида катта бўлганман. Шу боис, бармоқлари қавариб-қавариб ёрилган, юзлари қорайган, сочлари типпа-тик, ғоятда софдил қишлоқ болалари кўнглимга жуда яқин. Ҳалиям турли қишлоқларга йўлим тушса, ўшанақа болалар билан гаплашгим келади.
Вақти етиб, уйландим. Мен ҳам куёв бўлиб келин қўлига узук тақдим. Оддийгина, ингичка, лекин қимматбаҳо эди. Хотиним уни бармоғига тақиб, хурсанд бўлиб қараганлари эсимда. Кейинчалик ҳам авайлаб сақлаб юрганини биламан.
Тўйдан бир-икки кун кейин онам келинини суйиб-алқаб, сандиғидан ўз узугини олиб берибди. Уни қучиб, ўпиб “Бу – келинлик узугим, раҳматли қайнонам совға қилган эди, энди сиз катта келинимсиз, олинг, яхши кунларингизда тақиб юринг”, дебди. Хотиним мақтаниб, менга кўрсатгани ҳам эсимда. Эски замонларнинг тилласидан қуйилган, ҳозирги нозик узукларга ўхшамайдиган тақинчоқ.
Онаизоримнинг меҳрибонлигидан ўзимча суюндим, чойлар дамлаб бериб, оёқларини уқалаб ўтириб, сўрадим:
— Отам-чи, узук совға қилмаганмиди?
— Отанг ҳам совға килган, аммо тўйдан анча кейин, сен дунёга келганингда, — деди онам.
— Таққанингизни сира кўрмаганман-ку?
— Тақармидим? Ҳаммасини сандиққа солиб яшириб қўяверганман.
— Нимага?
— Оғир кунларимизда ишлатармиз деганман-да.
Шундай дегани билан, оғир кунларида ҳам ишлатмаганини биламан-ку? Тавба, узук десам, кўз олдимга ўша қишли-қировли кунлар келавергани-чи?
— Отанг у узукни қанча заҳматлар, не-не меҳнатлар эвазига, узоқ шаҳарга бориб сарсон бўлиб олиб келган. Ўшанда роса суюнганман. Шунча қийматни ўзида жамлаган у узукни сотиб, кунимга ишлатармидим? Ўлсам ҳам ишлатмасман! — деди онам.
* * *
Болалар улғайгани сайин ташвишлар ортар, шавқлар озаяр, мен эса заҳматларга кўмилиб кетган эдим. Теракларнинг барглари қирмизи қизарарди. Тавба, нима учун кеч кузни яхши кўрар эканман? Дарахтлару ўтлар турли ранглар олади. Сариқдан яшилгача, яшилдан қирмизигача ҳамма ранглар кўз-кўзланади. Ҳар нарса ғарқ пишган, ҳар дарахт “мана, яшаб шуни қилдим” дегандай умрининг ҳосилини кўз-кўзлаб туради. Яна мезонлар учади, ер бағирлаб сийрак туманлар сузади. Яна тўйлар мавсуми бошланади. Кишилар шод-хуррам, катта ўтлар гуриллаб ёнади. Тўн кийиб, тўп-тўп турган кишиларни қўмсайман. Мен билганларнинг кўпи ҳозир у орада йўқ, ўшаларни кўриб-гаплашсам дейман. Аммо, гаплашсам ҳам айтарли узоқ суҳбат бўлмаслигига ақлим етади.
— Ҳа, юрибсанми, тузукмисан?
— Шукр.
— Болаларинг катта бўлиб қолишгандир?
— Катта бўлиб қолишди.
— Тузук… ишқилиб, тўйларга етказсин.
Шу, холос.
* * *
Бир куни жуда қадимий узук ривоятидан хабар топдим.
Сулаймон подшоҳнинг бир ҳикматли узуги бўлган экан. У узукни тақса, шамолу қурт-қушлар бўйсунар, ер остию ер усти хазиналари очилар экан.
Ёш бўлганимда ҳавасланиб, ўшанақа узукни орзу қилган бўлардим. Аммо, ёшлик ўтди. Энди ҳар нарсадан маъни излайдиган палладаман-ку?
Ақлим турли тасодифий воқеаларни бир-бирига улаб, бир мантиқ нуқтасига етаклаб кетди.
Сулаймон подшоҳдан аввал ҳам узук ҳадя қилиш одати бўлганмикин?
Ҳазрати Сулаймоннинг узуги-ку унутилаёзган бир ривоятнинг ажойиботларидан дарак бермоқда. Унинг ҳикмати жуда ҳайбатли экани аён, бироқ, мен кўрган-билган узуклар шу ёшимда, тўсатдан тилга кирганига нима дейсиз?
Улар ота-онам тилидан гапира бошладилар.
“Бизлар, яъни отанг-онанг, Худойимнинг даргоҳларидан шу дунёга келиб униб-ўсган икки жон, сени қошимизнинг остида, қароғимизнинг устида асраб-авайлаб катта қилдик.
Сен гуркираб ўсдинг, болажон.
Очлик-муҳтожлик кўрмагин дея ўтга кириб, сувлар кечдик, шамол изиллаган тунлардаю саратоннинг жазирамаларида жонимизни жабборга бериб уриндик.
Энди улғайдинг, сен ҳам катта бир заҳмат ичига кириб бормоқдасан.
Тўйлар қилдик, уйлантирдик…ҳали ҳаёт олдинда!
Бизнинг сенга берар топган-тутганимиз шу.
Сенга шамоллар, қурту-қушлар бўйсунсин, қаршингда дунёнинг сарватлари очилсин деб ният қилмадиг-у лекин мабодо бирор кор-ҳол рўй бериб қолса, шу нарса оғир кунингга ярасин, дедик.
Бу узук бизга ота-онамиздан мерос қолган эди.
Оғир кунимизга ишлатмадик, сизларни меҳнатимиз билан вояга етказдик.
Аммо ҳар доим шу узук – ҳар қанча қадрли, азиз бўлса-да, бир кун келиб мабодо қийналиб қолсанг корингга ярар дея асраб-авайлаб сақлаб келдик.
Олақол, болажон. Ҳаёт йўлинг узун бўлсин.
Узун бўлсину аммо мушкул бўлмасин.
Буни ҳаёт деб қўйибдилар, бир кун бизлар йўқлигимизда оғир кун бошингга келса, сира иккиланма, у узукни сандиқдан ол.
Бир мушкулингни осон қилса ажабмас!”
* * *
Маънолар оғир бўлади.
Маънолар одамни қийнайди.
Шу маънони кашф қилиб олганимдан бери ўртанаман.
Яқинда мен ҳам тўйларга кираман, ўғлимни уйлантираман.
Аёлим ўз зеб-зийнатларини бахтли кунида келинимга совға қиламан деб кўнглига тугиб ўтирганини айтмасаям биламан.
Шунингдек, сулолалар аро асралиб келинаётган ўша тақинчоқларни болаларим тақиб юришларини ҳам хоҳлайман.
Яна, у узуклар авлодларга сираям “Бир мушкулингга ярасин” деб эмас, бор-йўғи ота-онадан хотира бўлиб қолишини истайман. Авлодлар жўжиқларига “Улуғларимиздан ёдгор, шуни авайлаб юр, шояд бир куни шамолларни-ю табиат ҳодисаларини, еру кўкларни бўйсундирсанг ажабмас… Аммо сираям оғир кунингга ишлатма! Бошингга ундай кун келмасин!” дейишларини истайман.
* * *
Найлайин, умр ўтиб бормоқда.
Мен ҳам, аёлим ҳам ҳаёт шамолида кеч кузнинг мезонлари каби, узоқдаги олтин дарахтзорлар сари учиб бормоқдамиз.
Ичимдан бир шукрона ҳам келадики, нимагадир мен яхши кўрадиган ўша кеч кузнинг заҳматли совуқларини болаларим билишмайди.
Совуқда музлаб-кўкариб кетган қўлчаларини, оёқчаларини дилдирай-дилдирай сандалга тиқиб, музлаган оёқчаларига иссиқ ўтганида сезиладиган ачиштирувчи ғалати оғриқдан ҳам бехабар улар.
Ҳар қандай хизматларини оғринмай адо этадиган онаси, хонадонда тоғдай бўлиб турган отасининг ичида не оғриқлари борлигини ҳам билишмайди.
Ҳозиргина кеч кузнинг ўтлоқларида ўйнаган совуқлар аро ингичка бўлиб учган мезонлардан гапирдим-а? Бизлар, яъни кичкина болакайлар у мезонларнинг ҳилпираб уча-уча, қайга ғойиб бўлиб кетишларини билмас эдик. Гоҳо ўтларнинг нам поясига ё дарахт шохчасига илиниб қолганлариям бўларди.
Фарзандлар ёш, кун келиб,отаю она кеч куз совуқлари ўйнаган томонларга қараб ўша мезонлар каби учиб кетишини ҳам билишмайди.
Ғўзапоя уюми ловуллаб ёнган кечаларда, эл йиғилиб келиб шод яйраган тўй оқшомларида совуқда дилдираган келин бармоғига тақилган узук манзараларини ҳам кўришмаган улар. Бу авлоднинг тўйлари муҳташам тўйхоналарда, иссиқ, ораста давраларда ўтади.
Аёлимнинг сандиғида иккитами-учтами тақинчоқ тўйларни кутиб ётибди. Ҳа, бир куни тўйлар бўлади. Шундан кейин у узуклар эгасига совға қилинади. Келинчак нигоҳида фақат севинч порласа, уни ҳадя қилаётган кишининг кўзида ҳаёт заҳматларини ва қувончларини акс эттирган ўзгача маънолар балқиса ажабмас.
Найлайин… У манзараларни кўра-кўра етиб келган маъноларим – шулар. Қувватга тўлиб келаётган боламга ўзимча синчиклаб қарайману бир бошқача истеъдоди бормикин, дейман. Бошқа болалар кўрмаган нозикликларни илғайди, чиройли тарзда ҳикоя ҳам қилиб беради.
* * *
Ҳикоя ёзиш осонми, қийинми дедим-а?
Ҳақиқатан ҳам, бу саволга ҳалигача жўялироқ бир жавоб тополмайман. Осон десам, қийинга ўхшайди. Қийин десам, маънолар ўз-ўзидан балқиб келаверади…
Ким билсин, бир кун келару боламнинг нодир истеъдоди ярқ этиб юзага чиқар? Ўшанда, менинг ақлим етмаган ажойиб ҳикматларга балки у етар?
Болам, орзуларим мўл, ҳаммаси ажойиб, ёруғ.
Кун келиб, мен шоён истасам ҳам эришолмаганим ўша улуғ ҳикматга… “Сулаймон узуги” деган азим ва муҳташам бир маънонинг тубларига албатта етишингга жуда ишонаман.
Ўшанда… шунча мўъжизаларни яратган Парвардигор биздан мерос узукларга ҳам айри бир маъно ато этсаю еру осмонларнинг бори хазиналари сизларга ланг очилса дейман.
Ахир, ажойиб орзуларимизнинг очқич-тилсими ўзингиз-ку? Дунёга келганингизда қувонганларимиз, митти бармоқчаларингиздан тутиб гапирганларимиз… мусаффо нигоҳингизга термилиб, орзуларимизнинг рўёбини кўрганларимиз… ҳаммаси кўз ўнгимизда.
Ой қизим, сен денёга келар чоғингда, онаизоринг тушида узук кўргани, «Ингичка, нозик, кўкиш-яшил тошчали зийнат экан… Кўриб жуда қувонибман», дегани ҳам эсимда.
Ахир, ушалмас орзулар ҳам бўлармиди? Заҳматкаш ота-онамнинг беозор орзулари-ки ушалган экан, бизнинг, сизнинг орзуларингиз… ушалмай қолармиди?
Албатта ушалади! Ўшанда йўл оламиз, болажон, барчамиз қўл ушлашиб, бепоён умидлару ҳикматларнинг ажойиб маконларига…
Манба:»Ўзбекистон адабиёти ва санъати», 5 декабрь, 2014. №49
Isajon Sulton
UZUK
Isajon Sulton (Sultonov) 1967 yil 6 aprelda Farg’ona viloyati, Rishton tumanining Avazboy qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1990). «Munojot» (1990), «Oydinbuloq» (1995) kabi kitoblari nashr etilgan. So’nggi yillarda uning «Boqiy darbadar» romani va bir qator yangi hikoyalari kitobxonlar va adabiyotshunoslar tomonidan katta qiziqish bilan kutib olindi. Yozuvchining ayrim asarlari mamlakat va xalqaro adabiy tanlovlarda taqdirlangan. Javoharla’l Neruning «Hindiston» kitobining «Bobur» qismini, Dino Butstsati, Ryunoske Akutagava, Umar Sayfiddin kabilarning asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.
Shoir A’zam O’ktam xotirasiga
ikoya yozish osonmi, qiyinmi?”
To’g’risini aytsam, haligacha shu savolga jo’yaliroq javob bera olmayman.
Mana, bir necha kundirki, tug’ilgan kunida qizimga sovg’a qilganim uzuk xayolimdan ketmaydi.
Ingichka, nozik, ko’kish-yashil toshchali ziynat uni quvontirdi, sof nigohida sevinch porlab ketdi, oldimda bir oz tortinsa ham, baribiram bir necha marta aylantirib qarab-qarab qo’ydi.
O’zim ham quvondim, ko’zchalaridagi sevinch qalbimga ko’chib o’tdi. “Yaxshi kunlaringda taqib yur” dedim unga. Keyin, bir mahallar onamdan eshitganim hazrati Sulaymon uzugi haqidagi rivoyatni aytib berdim.
“Lekin bu unaqasi emas, oddiygina. Otangning qo’lidan kelgani shu xolos, — dedim kulib. — Ammo Sulaymon uzugichalik ma’nolari bor. U ma’nolarni vaqti kelganida bilib olarsan”.
Shunday desam-da, o’zimning rivoyatim o’z xayolimni boshqa yoqlarga yetaklab ketdi.
* * *
Otam nihoyatda beozor, umrini bolalariga fido qilib yuborgan kishi edi.
Bizlar to’qqiz jo’jiq, onam uyda, faqat otam ishlardi, xolos. Yetishmovchilik boshimizda qilich kabi osilib turar, saharlab turib, kech kuzning sovuq bulduruqlari yiltiragan dalalarda turli yumushlarni bajarishga majbur edik. Yalang oyoqqa kalish kiyib olar, oyoqchalarimiz sovqotardi. Yerlarni qirov bosgan, makka poyalari qo’lga muzday tegadi. To siyrak tuman aro teraklar orasidan ulkan qizil quyosh ko’tarila boshlaguniga qadar urinib-berinar, keyin shosha-pisha choy ichib, yarimta nonni olib maktabga jo’nardik.
Qishlarda muz qotgan yerlarni o’yar edik. O’yib bo’lib, hosil bo’lgan chuqurni g’o’zapo’choqqa to’ldirgach, paqirda ariqdan suv tashir, tizza bo’yi keladigan suvga tushib olgan otam g’o’zapo’choqni suv bilan qorishtirib bir tomonga uyaverar, nihoyat, zahmatli shu ish tugagach, ustiga go’ng aralash tuproq tortilib, eski-tuski ko’rpalar yopilganida dildirab uyga kirardik. Ho’l g’o’zapo’choq kun o’tgani sayin o’z-o’zidan qizib, chirindiga aylanar, u chirindi o’g’it o’rnida ekinga solinardi. Pechkaga o’t yoqilgach uy asta-sekin ilir, o’sha iliqlik badanga o’tib elitganida ovqatga ham karamay uxlab qolganlarimiz esimda. To’qqiz bola, to’qqiz o’g’il-qiz…Ertalab turganimizda otam allaqachon uyg’ongan, pechkada o’t gurillab yonayotgan, ustiga kechagi nonlarni qo’yib, ilitib o’tirgan bo’lar, uyni isigan nonning yoqimli isi tutib ketardi.
Ko’z yetmas uzoq-uzoqlargacha yastanib ketgan boshqa qishloqlardagi odamlar ham shunga o’xshagan ishlar bilan mashg’ul edilar.
Nimasini aytay, xotiramda juda ko’p shunga o’xshash manzaralar saqlanib qolgan. Ular tinchlik bermaydi, jonlanadi, boshqa ma’nolar kasb eta-eta, ong tublaridan xuddi o’sha – ustida g’o’zapo’choq qalqigan qoramtir muzday suv kabi yurakni muzlatib, etni junjiktirib sizib chiqaveradi. G’alati bir hayot ko’z o’ngimda gavdalanadi.
Yumushlar ko’paygani mahal bolalar maktabga bormay qo’yishardi. Mehnatlar sira tugamasdi-da. Poyonsiz dalalarning egatlari orasida o’tirib, behi yerdik. Kech kuzda mezonlar uchar, goh oqish tumanlar tushar, nam yerga o’tirib, olov yoqardik. Chigitni o’tga tashlasak, chirsillab otilardi, yeb ko’rsak, anchayin sho’r ta’mi bo’lardi. Muallimlarimiz ham o’zimiz qatori, etik kiyib dalani aylanib yurishardi.
El tirikchilik deya tinmay urinardi-da. Yumushdan ortar-ortmas, sigir-molni dalaga haydar, kuz mezonlari uchgan, xalq “jola” deb ataydigan hayhotday shudgorlarda to’p-to’p bo’lib mol boqardik.
Men shom tushmasdan uyga qaytishim, qo’radagi bulturgi quruq o’tinlarni olib kelib o’choqqa o’t yoqishim kerak edi. Men o’t yoqqach, onaizorim ovqat pishirardi.
O’shanday mahallarda to’ylar bo’lib qolsa, suyunib chopardik.
Nimagadir esimda kech kuz to’ylari qolgan. Sovuq, gapirsangiz og’zingizdan hovur burqirab chiqadi. Kelin-kuyov sovqotmasin deya, oyoqlari ostiga tog’orada cho’g’ qo’yar edilar.
Shu asnoda kuyov kelinning barmog’iga uzuk ham taqishi kerak edi.
Uzuk taqilganida hamma qiyqirib yuborardi.
Yo’qsa, allaqachon nikoh o’qildi, elga ma’lum qilindi, xalq kelib davrani to’ldirib o’tiribdi, etakroqdagi tozalangan ekin yerlariga qurilgan katta o’choqda sho’rva qaynab, osh pishmoqda… uzuk taqilganida unisi kuyov, bunisi kelin bo’pqolarmidi? Kim bilsin, odamlarga shunisi ma’qulroqmidi?
Uzuk taqilganini ilk ko’rganimda, uyga kelib ota-onamning barmog’ida uzugi bor-yo’qligiga qiziqqanman, yo’qligini ko’rib, sababini so’raganman ham.
— Bizning vaqtimizda bunaqa urf yo’q edi, — dedi onam. — Aravada kelin bo’lib kelaverardik. Katta davralar ham bo’lmasdi. Sovuqlarda o’rtaga katta o’t qalanardi, eski-tuski lattalarni dumaloqlab simga boylab, moyga botirib valishlarga osib to’pchiroq yoqilardi. Sening aytganlaring yangi zamonning urflari, bolam.
Men kelin bo’lib tushganimda o’n olti yashar edim. Enang o’zining uzugini menga bergan edi. Ammo taqmaganman, avaylab yashirib qo’yganman”.
Mana shunday sharoitda asta-sekin o’sib, voyaga yetib borar edik, bizlar – bir qishloqning mayda-chuyda bolachalari.
* * *
Aytdim-ku, mehnat orasida katta bo’lganman. Shu bois, barmoqlari qavarib-qavarib yorilgan, yuzlari qoraygan, sochlari tippa-tik, g’oyatda sofdil qishloq bolalari ko’nglimga juda yaqin. Haliyam turli qishloqlarga yo’lim tushsa, o’shanaqa bolalar bilan gaplashgim keladi.
Vaqti yetib, uylandim. Men ham kuyov bo’lib kelin qo’liga uzuk taqdim. Oddiygina, ingichka, lekin qimmatbaho edi. Xotinim uni barmog’iga taqib, xursand bo’lib qaraganlari esimda. Keyinchalik ham avaylab saqlab yurganini bilaman.
To’ydan bir-ikki kun keyin onam kelinini suyib-alqab, sandig’idan o’z uzugini olib beribdi. Uni quchib, o’pib “Bu – kelinlik uzugim, rahmatli qaynonam sovg’a qilgan edi, endi siz katta kelinimsiz, oling, yaxshi kunlaringizda taqib yuring”, debdi. Xotinim maqtanib, menga ko’rsatgani ham esimda. Eski zamonlarning tillasidan quyilgan, hozirgi nozik uzuklarga o’xshamaydigan taqinchoq.
Onaizorimning mehribonligidan o’zimcha suyundim, choylar damlab berib, oyoqlarini uqalab o’tirib,
so’radim:
— Otam-chi, uzuk sovg’a qilmaganmidi?
— Otang ham sovg’a kilgan, ammo to’ydan ancha keyin, sen dunyoga kelganingda, — dedi onam.
— Taqqaningizni sira ko’rmaganman-ku?
— Taqarmidim? Hammasini sandiqqa solib yashirib qo’yaverganman.
— Nimaga?
— Og’ir kunlarimizda ishlatarmiz deganman-da.
Shunday degani bilan, og’ir kunlarida ham ishlatmaganini bilaman-ku? Tavba, uzuk desam, ko’z oldimga
o’sha qishli-qirovli kunlar kelavergani-chi?
— Otang u uzukni qancha zahmatlar, ne-ne mehnatlar evaziga, uzoq shaharga borib sarson bo’lib olib kelgan. O’shanda rosa suyunganman. Shuncha qiymatni o’zida jamlagan u uzukni sotib, kunimga ishlatarmidim? O’lsam ham ishlatmasman! — dedi onam.
* * *
Bolalar ulg’aygani sayin tashvishlar ortar, shavqlar ozayar, men esa zahmatlarga ko’milib ketgan edim. Teraklarning barglari qirmizi qizarardi. Tavba, nima uchun kech kuzni yaxshi ko’rar ekanman? Daraxtlaru o’tlar turli ranglar oladi. Sariqdan yashilgacha, yashildan qirmizigacha hamma ranglar ko’z-ko’zlanadi. Har narsa g’arq pishgan, har daraxt “mana, yashab shuni qildim” deganday umrining hosilini ko’z-ko’zlab turadi. Yana mezonlar uchadi, yer bag’irlab siyrak tumanlar suzadi. Yana to’ylar mavsumi boshlanadi. Kishilar shod-xurram, katta o’tlar gurillab yonadi. To’n kiyib, to’p-to’p turgan kishilarni qo’msayman. Men bilganlarning ko’pi hozir u orada yo’q, o’shalarni ko’rib-gaplashsam deyman. Ammo, gaplashsam ham aytarli uzoq suhbat bo’lmasligiga aqlim yetadi.
— Ha, yuribsanmi, tuzukmisan?
— Shukr.
— Bolalaring katta bo’lib qolishgandir?
— Katta bo’lib qolishdi.
— Tuzuk… ishqilib, to’ylarga yetkazsin.
Shu, xolos.
* * *
Bir kuni juda qadimiy uzuk rivoyatidan xabar topdim.
Sulaymon podshohning bir hikmatli uzugi bo’lgan ekan. U uzukni taqsa, shamolu qurt-qushlar bo’ysunar, yer ostiyu yer usti xazinalari ochilar ekan.
Yosh bo’lganimda havaslanib, o’shanaqa uzukni orzu qilgan bo’lardim. Ammo, yoshlik o’tdi. Endi har narsadan ma’ni izlaydigan palladaman-ku?
Aqlim turli tasodifiy voqealarni bir-biriga ulab, bir mantiq nuqtasiga yetaklab ketdi.
Sulaymon podshohdan avval ham uzuk hadya qilish odati bo’lganmikin?
Hazrati Sulaymonning uzugi-ku unutilayozgan bir rivoyatning ajoyibotlaridan darak bermoqda. Uning hikmati juda haybatli ekani ayon, biroq, men ko’rgan-bilgan uzuklar shu yoshimda, to’satdan tilga kirganiga nima deysiz?
Ular ota-onam tilidan gapira boshladilar.
“Bizlar, ya’ni otang-onang, Xudoyimning dargohlaridan shu dunyoga kelib unib-o’sgan ikki jon, seni qoshimizning ostida, qarog’imizning ustida asrab-avaylab katta qildik.
Sen gurkirab o’sding, bolajon.
Ochlik-muhtojlik ko’rmagin deya o’tga kirib, suvlar kechdik, shamol izillagan tunlardayu saratonning jaziramalarida jonimizni jabborga berib urindik.
Endi ulg’ayding, sen ham katta bir zahmat ichiga kirib bormoqdasan.
To’ylar qildik, uylantirdik…hali hayot oldinda!
Bizning senga berar topgan-tutganimiz shu.
Senga shamollar, qurtu-qushlar bo’ysunsin, qarshingda dunyoning sarvatlari ochilsin deb niyat qilmadig-u lekin mabodo biror kor-hol ro’y berib qolsa, shu narsa og’ir kuningga yarasin, dedik.
Bu uzuk bizga ota-onamizdan meros qolgan edi.
Og’ir kunimizga ishlatmadik, sizlarni mehnatimiz bilan voyaga yetkazdik.
Ammo har doim shu uzuk – har qancha qadrli, aziz bo’lsa-da, bir kun kelib mabodo qiynalib qolsang koringga yarar deya asrab-avaylab saqlab keldik.
Olaqol, bolajon. Hayot yo’ling uzun bo’lsin.
Uzun bo’lsinu ammo mushkul bo’lmasin.
Buni hayot deb qo’yibdilar, bir kun bizlar yo’qligimizda og’ir kun boshingga kelsa, sira ikkilanma, u uzukni sandiqdan ol.
Bir mushkulingni oson qilsa ajabmas!”
* * *
Ma’nolar og’ir bo’ladi.
Ma’nolar odamni qiynaydi.
Shu ma’noni kashf qilib olganimdan beri o’rtanaman.
Yaqinda men ham to’ylarga kiraman, o’g’limni uylantiraman.
Ayolim o’z zeb-ziynatlarini baxtli kunida kelinimga sovg’a qilaman deb ko’ngliga tugib o’tirganini aytmasayam bilaman.
Shuningdek, sulolalar aro asralib kelinayotgan o’sha taqinchoqlarni bolalarim taqib yurishlarini ham xohlayman.
Yana, u uzuklar avlodlarga sirayam “Bir mushkulingga yarasin” deb emas, bor-yo’g’i ota-onadan xotira bo’lib qolishini istayman. Avlodlar jo’jiqlariga “Ulug’larimizdan yodgor, shuni avaylab yur, shoyad bir kuni shamollarni-yu tabiat hodisalarini, yeru ko’klarni bo’ysundirsang ajabmas… Ammo sirayam og’ir kuningga ishlatma! Boshingga unday kun kelmasin!” deyishlarini istayman.
* * *
Naylayin, umr o’tib bormoqda.
Men ham, ayolim ham hayot shamolida kech kuzning mezonlari kabi, uzoqdagi oltin daraxtzorlar sari uchib bormoqdamiz.
Ichimdan bir shukrona ham keladiki, nimagadir men yaxshi ko’radigan o’sha kech kuzning zahmatli sovuqlarini bolalarim bilishmaydi.
Sovuqda muzlab-ko’karib ketgan qo’lchalarini, oyoqchalarini dildiray-dildiray sandalga tiqib, muzlagan oyoqchalariga issiq o’tganida seziladigan achishtiruvchi g’alati og’riqdan ham bexabar ular.
Har qanday xizmatlarini og’rinmay ado etadigan onasi, xonadonda tog’day bo’lib turgan otasining ichida ne og’riqlari borligini ham bilishmaydi.
Hozirgina kech kuzning o’tloqlarida o’ynagan sovuqlar aro ingichka bo’lib uchgan mezonlardan gapirdim-a? Bizlar, ya’ni kichkina bolakaylar u mezonlarning hilpirab ucha-ucha, qayga g’oyib bo’lib ketishlarini bilmas edik. Goho o’tlarning nam poyasiga yo daraxt shoxchasiga ilinib qolganlariyam bo’lardi.
Farzandlar yosh, kun kelib,otayu ona kech kuz sovuqlari o’ynagan tomonlarga qarab o’sha mezonlar kabi uchib ketishini ham bilishmaydi.
G’o’zapoya uyumi lovullab yongan kechalarda, el yig’ilib kelib shod yayragan to’y oqshomlarida sovuqda dildiragan kelin barmog’iga taqilgan uzuk manzaralarini ham ko’rishmagan ular. Bu avlodning to’ylari muhtasham to’yxonalarda, issiq, orasta davralarda o’tadi.
Ayolimning sandig’ida ikkitami-uchtami taqinchoq to’ylarni kutib yotibdi. Ha, bir kuni to’ylar bo’ladi. Shundan keyin u uzuklar egasiga sovg’a qilinadi. Kelinchak nigohida faqat sevinch porlasa, uni hadya qilayotgan kishining ko’zida hayot zahmatlarini va quvonchlarini aks ettirgan o’zgacha ma’nolar balqisa ajabmas.
Naylayin… U manzaralarni ko’ra-ko’ra yetib kelgan ma’nolarim – shular. Quvvatga to’lib kelayotgan bolamga o’zimcha sinchiklab qaraymanu bir boshqacha iste’dodi bormikin, deyman. Boshqa bolalar ko’rmagan nozikliklarni ilg’aydi, chiroyli tarzda hikoya ham qilib beradi.
* * *
Hikoya yozish osonmi, qiyinmi dedim-a?
Haqiqatan ham, bu savolga haligacha jo’yaliroq bir javob topolmayman. Oson desam, qiyinga o’xshaydi. Qiyin desam, ma’nolar o’z-o’zidan balqib kelaveradi…
Kim bilsin, bir kun kelaru bolamning nodir iste’dodi yarq etib yuzaga chiqar? O’shanda, mening aqlim yetmagan ajoyib hikmatlarga balki u yetar?
Bolam, orzularim mo’l, hammasi ajoyib, yorug’.
Kun kelib, men shoyon istasam ham erisholmaganim o’sha ulug’ hikmatga… “Sulaymon uzugi” degan azim va muhtasham bir ma’noning tublariga albatta yetishingga juda ishonaman.
O’shanda… shuncha mo»jizalarni yaratgan Parvardigor bizdan meros uzuklarga ham ayri bir ma’no ato etsayu yeru osmonlarning bori xazinalari sizlarga lang ochilsa deyman.
Axir, ajoyib orzularimizning ochqich-tilsimi o’zingiz-ku? Dunyoga kelganingizda quvonganlarimiz, mitti barmoqchalaringizdan tutib gapirganlarimiz… musaffo nigohingizga termilib, orzularimizning ro’yobini ko’rganlarimiz… hammasi ko’z o’ngimizda.
Oy qizim, sen denyoga kelar chog’ingda, onaizoring tushida uzuk ko’rgani, «Ingichka, nozik, ko’kish-yashil toshchali ziynat ekan… Ko’rib juda quvonibman», degani ham esimda.
Axir, ushalmas orzular ham bo’larmidi? Zahmatkash ota-onamning beozor orzulari-ki ushalgan ekan, bizning, sizning orzularingiz… ushalmay qolarmidi?
Albatta ushaladi! O’shanda yo’l olamiz, bolajon, barchamiz qo’l ushlashib, bepoyon umidlaru hikmatlarning ajoyib makonlariga…
Manba:»O’zbekiston adabiyoti va san’ati», 5 dekabr`, 2014. №49
