МЕН ДАРДИМНИ КИМГА АЙТАМАН?
Кибриё Қаҳҳорова билан суҳбат
Суҳбатдош — Ортиқбой Абдуллаев
Айниқса, эҳтирос ва жасорат билан ёзилган «Чорак аср ҳамнафас» номли китоби устоз хотирасига қўйилган муносиб ёдгорликка айланди. Бу жажжи китоб барча ўзбек хонадони тўридан жой олди. К. Қаҳҳорованинг узоқ йиллик заҳматли меҳнатлари туфайли бугунги кунда ўзбек китобхонлари Н. В. Гоголь, Л. Н. Толстой, М. Горький каби буюк рус ёзувчиларининг оламни забт этган нодир асарларнни ўз она тилларида ўқишга муяссар бўлдилар. «Уруш ва тинчлик»дек шоҳ асарнинг ҳар бир жумласи, ҳар бир сўзини ўзбек тилида аслига монанд ҳолда тиклаш қанчалик оғир меҳнат эканини кўз олдингизга келтириб кўринг! Таржимон бу заҳматли ва айни замонда завқ ва сурурга тўла ишни беминнат адо эта олди.
Кибриё Қаҳҳорова ўзбек, тожик, форс, рус тилларини мукаммал билади ва бу тилларда бунёд этилган адабиёт дурдоналаридан баҳраманд бўла олади. Шунинг учун ҳам у ўзбек тилига форс-тожик адабиётининг нодир намуналарини («Нодир ҳикоятлар» тўплами) таржима қилиб, бу борада ҳам ўз маҳоратини намойиш эта олди.
К. Қаҳҳорова ўзбек адабиётини қардош Тожикистонда тарғиб қилишда ҳам фаол жонбозлик қилиб келмоқда. У устоз Абдулла Қаҳҳорнинг қатор ҳикоя ва қиссаларини тожик тилига таржима қилиб, Душанбе шаҳрида нашр эттирди. «Сароб» романи ҳам шу кунларда чиқиш арафасида турибди.
Адибанинг изланиш доираси кенг. У ҳозирги ҳаётимизда қизғин кетаётган қайноқ жараёнларга, долзарб муаммоларга фаол муносабат билднради, она тилининг софлиги, ҳар бир сўз, иборанинг ўз ўрнида ишлатиш зарурлиги ҳақида куюниб гапиради. Адабий меросимизни нашр этишда йўл қўйилган айрим пала-партишликларни бартараф этишдан асло эринмайди.
Опамиз ҳозир 75 ёшдан ошди. Аммо хотиржам яшашни, ижод заҳматидан холи бўлишни хаёлига ҳам келтирмайди. Ана шу куюнчаклик, бедорлик, тиниб-тинчимаслик опанинг бахти, қисматига айланиб кетган десак муболаға бўлмас.
Бугунги суҳбатимизда Кибриё опа кўпдан бери дилини безовта қилиб юрган айрим муаммолар ҳақида гапириб берди.
— Қайта қуриш шарофати билан биз жуда кўп дарду ҳасратларимизни рўй-рост айтиш, узоқ йиллардан бери кўнглимизда тугун бўлиб ётган дардларимизни ечиш имкониятига эга бўлдик. Ҳаммадан кўра мени ташвишга солаётган нарса биздан кейинги авлоднинг адабий меросимиздан маҳрум бўлиб қолиши масаласи. Қайси бир «ташаббускор»нинг таклифи билан биз 29-йилда араб алифбосидан воз кечиб, лотин алифбосини қабул қилдик. Кейинчалик бу ҳам бўлмади шекилли, «криллица»га ўтдик ва шу билан одамларни чаласавод қилиб қўйдик.
Ҳозирги даврда, модомики биз қайта қуриш муносабати билан ўтмишда йўл қўйган хатоларимизни тузатар эканмиз, биринчи навбатда ишни ўзимизнинг қадимул айёмдан қолган алифбомизни, араб алифбосини тиклашдан бошлашимиз керак.
Менинг назаримда бу ишни ибтидоий мактабдан, бошланғич синфлардан бошлаш керак. Араб, форс-тожик тиллари таълими ҳам ўрта мактабдан йўлга қўйилса мақсадга мувофиқроқ бўлур эди. Бу тилларни билмасдан туриб адабиётшунос олим бўлиш сира мумкин эмас. Мана Машрабнинг бир муссаббаини олинг:
Эй ғунчаи навхези гулистони малоҳат
Эй тозаниҳоли чаманоройи назокат
Зулфи сияҳинг фитнаю холу хатинг офат
Йўлингда тегар бошима минг санги маломат.
Агар биз бу сатрларни тожик тилига ўгирмоқчи бўлсак қуйидагича бўлади:
Эй ғунчаи навхези гулистони малоҳат
Эй тозаниҳоли чаманоройи назокат.
Зулфи сияҳат фитнаю холу хатат офат
Дар роҳи ту резад ба сарам санги маломат.
Мана кўриб турибсизки, охирги сатрни истисно қилганда ҳаммаси тожикчада ҳам айнан. Шунинг учун ҳам биз адабий меросимизни чуқур ўрганаман десак, форс-тожик тилини яхши билишимиз зарур.
Устоз Абдулла Қаҳҳор 60-йилларда радио ва телевидение ходимлари билан бўлган учрашувда тил масаласида тўхталиб шундай деган эдилар: «Нима учун кўча ҳаракати қоидасини бузган кишига милиция ҳуштак чаладию, бутун бир тилни бузаётган кишиларга ҳеч ким ҳеч нарса демайди».
Бугунги кунда биз матбуот тилини кўздан кечирсак, тепа сочимиз тикка бўлади. Қайси бир нўноқ журналистнинг айби билан тилимизга «ноқоратупроқ» деган сўз кириб кетган эди, эндиликда қаерда дўппи тор келса «но»ни ишлатамиз-қўямиз. Қайси бир деҳқон «бизнинг ерлар ноқоратупроқ» деб гапиради. Мен аминманки, ҳаммаси «бизнинг ерлар бўз ер» дейди.
«Сунъий» деган сўз турган жойда «нотабиий» деймиз. «Ғайриқонуний»нинг ўрнига «ноқонуний» деб ишлатамиз. «Одобсиз», «уятсиз», «манманликка берилган» деган сўзлардан «нокамтарин»ни афзал кўрамиз. «Керак эмас» ўрнига «нокерак» деймиз. Бу ибора баъзи бир журналистларимизга шу даражада ёқиб қолиптики, расмий ЎзТАГ ахборотида: «фалон миллиард сўмлик ноозуқа-овқат халқ истеъмоли моллари…» деб ёзди.
— Бундай сунъий сўз ясалишига хоҳлаганча мисол келтирса бўлади: нозарур, нореал, номуҳим, носоз, ноишлаб чиқариш, ноодил, нотенг… Сиз жуда тўғри илғадингиз: оддий халқнинг гапида бундай сўзлар ишлатилмайди. Ёш шоирларимиздан бири таржимада «ноодамий қурол» деган бирикмани қўллади. Сунъий, сохта, ясама сўз. Шундоққина тишга тегиб турибди. Шу кетишда бўлса, тилимиздаги маъно товланишларига, айниқса, шаклдош, маънодош ҳамда зид сўзларга жиддий путур етади. Масалан, соғлом сўзини олинг. Унга қарама-қарши маънода бемор, касал, хаста каби сўзлар ишлатилади. Ҳозир эса носоғломлик деб кўп гапириладиган бўлди. Бундай ясама сўзлар ҳадеб такрорланавериб, одатга айланса, муомалага кириб кетса, тилимизнинг маъно товланишлари ва сўз бойлигига фақат зиён етказади. Яхши сўзининг зидди ёмон. Энди нояхши ёки ноёмон деб айтиб кўринг-чи! Ниҳоятда бемаънилик бўлади.
— Ўзбек тилига давлат мақоми берилсин деб жон куйдирамиз-у, тилимизнинг қонун қоидасини бузаётган одамларга лом-мим демаймиз.
«Ичкиликбозлик» деган атамани ишлатяпмиз, бу ҳам мантиқсиз. «Қартабоз», «қиморбоз», «кафтарбоз» деган сўзлар бор, аммо «ичкиликбозлик» деган сўз йўқ. «Боз» сўзи «бозингар», яъни ўйновчи деган сўздан келиб чиққан. Қарта ўйнаш мумкин, қимор ўйнаш мумкин, лекин ичкилик ўйнаб бўлмайди. Шунинг учун ҳам «ичкиликбозлик» мутлақо нотўғри, бу сўз қуйма эмас, ясама. Нашавандларни «гиёҳванд» деб ёзадиган бўлдик. Гиёҳ бу ўсимлик. Менимча «нашаванд» дейиш керак. Агар кўкнордан тайёрланган бўлса, унда «кўкнорий» бўлади.
Бутун классик адабиётимизда ичкиликка ружу қўйган одамларни «майзада», «майпараст» дейилган. Биз ҳам шу сўзни ишлатсак нима бўларкин?
Яқинда газеталаримиздан бири «Сиам эгизаклари»ни «башарадошлар» деб ёзипти. Ўзимизнинг ўзбек тилида «эгизаклар», «Фотима-Зуҳра», «Ҳасан-Ҳусан» деган сўзлар бор-ку!
Тожик халқи билан ўзбек халқи ён қўшни бўлгани учун ҳам жуда кўп сўзлар муштарак бўлиб қолган. Масалан, «капкир», аслида кафкгир, яъни кўпик олинадиган, «оташкурак» — бу сўзнинг куракка сира алоқаси йўқ, «оташгирак» яъни ўт олинадиган, «дазмол» асли «дарзмол» дарз — чок, чокни босадиган, «чучвара» яъни «тўшбарра», барранинг тўшидан қилинган таом. Тошкентликларнинг «махораси»ни олинг. Бу ҳам асли тожикча «наҳорий» сўзидан олинган, яъни наҳорда тановул қилинадиган таом. Булар фақат кундалик ҳаётимизда учрайдиган сўзлар. Классик адабиётимизнинг тилини юқорида кўрсатган эдик. Бугунги кунда энди «ҳамшаҳар», «ҳамқишлоқ», «ҳаммактаб» ишлатсак, тилимизнинг бойлигига футур етказар эканми? Тасаввур қилинг, ҳозирги кунда юқорида қайд этилган сўзларни тилимиздан чиқариб ташласак, унинг ўрнига нимани ишлатамиз? Тил, умуман, халқ тили ҳисобидан бойийди.
«Таможний» деган сўз ҳам «тамғачи» сўзидан келиб чиққан. Ёки адмирал деган сўзни олинг. Бу ҳам арабча. Аслида «амирул баҳр», яъни денгизнинг амири. Ёхуд «Урра!»ни олинг, бу ҳам ўзбекча «ур»дан келиб чиққан.
— Айни замонда, тожик тилига ҳам жуда кўп ўзбекча сўзлар ўзлашиб кетган ва унумли ишлатилади. Масалан, ав (ов), қош, арслон, ақча (тилла пул), ақточи, байтал, илғор, инжиқ, инжу, кўкалдош, лочин, отун (отин), оғо (оға), оқса(қ)ол (оқсоқол), тўғри, ўлка ва ҳоказо. Ҳатто айрим ўзбекча сўзларга форс-тожик тилига хос қўшимчалар қўшилиб, янги маъно касб этган ҳолатлар ҳам кўзга ташланади: байрақ (байроқ) сўзига қўшимча қўшиш орқали тожик тилида байрақбар, байрақдор, байрақкаш, байрақнамой каби сўзлар ясалган. Улоқ сўзи тожик тилида ҳам ўзбекчадаги каби барча маъно товланишлари билан ишлатилади: от-улов, пайванд қилиш, ўйин тури (кўпкари), эчкининг боласи сингари маьноларда… Буни табиий ҳол деб қараш керак. Машҳур олим Е. Э. Бертельс айтганидек, ўзбек ва тожик халқлари кам деганда икки минг йилдан ортиқ вақтдан бери ёнма-ён яшаб, яхши қўни-қўшкичилик, қуда-андачилик қилиб келмоқда. Бу икки тилнинг бир-бирига самарали таьсир кўрсатиб, бир-бирини бойитиш ҳодисасини чуқур тадқиқ этиш керак. Шундай қилсак, халқларимиз ўртасидаги дўстона алоқалар мустаҳкамланишига амалий ҳисса қўшган бўламиз.
Ҳозир ҳар икки тилда юнонча ёки хитойча сўзлар учраса, бунга ҳам ажабланмаслик керак. Масалан, халқ орасига жуда сингиб кетган пиёла, пул, симиё, устурлоб, фалсафа, қандил, қақнус, қўтос каби сўзлар аслида юнон тилидан ўзлашган. Бу ҳодиса тилимизнинг қадимийлиги, олис асрларда жаҳондаги жуда кўп халқлар билан яқин алоқада яшаганидан далолат беради.
Тилда баъзан жуда ғалати ҳодисалар ҳам учрайди. «Утюг» (дазмол) сўзи рус тилига ўзбекча ўт-луқ сўзидан ўтган. Қадимги туркий халқлар уни шу тарзда ишлатганлар. Тасодифни қарангки, ҳозир рус тилидан «утюг» жуда мустаҳкам ўрин эгаллади, ўзбек тилига эса форсча-тожикча дазмол сўзи сингиб кетди. Ёки «айва», «қайва» сўзи туркий тилда беҳини англатади. У шу шаклда рус тилига ўтди. Ўзбек тилига эса аксинча форсча-тожикча «беҳи» сўзи қаттиқ ўзлашиб қолди.
Рус тилидаги «карандаш» сўзини ҳозирги луғатларда «қалам» деб таржима қилиб ишлатамиз. Ҳолбуки, у ҳам ўз сўзимиз: «қора-тош». Баъзи олимлар қалам-тош бўлиши мумкин дейишади. Ҳар икки ҳолда ҳам тилдаги ғалати ҳодисага дуч келамиз. Бундай мисоллар тиллар ўртасидаги жонли алоқалар ҳеч қандай чегара, тўсиқни тан олмаслигидан далолат беради.
— Жуда кўп сўзларни маъносига тушунмасдан ишлатамиз. Деярли ҳамма таклифномаларда: «Лутфан сизни таклиф қиламиз» деб ёзамиз. Ахир, бу таклиф қилинаётган одамга нисбатан ҳақорат-ку! «Лутфан» деган сўз «асли сиз таклифга лойиқ эмассиз-у, аммо мен лутф қилиб сизни чақираяпман» деган маънони англатади. «Лутфан бизнинг тўйимизга ташриф буюринг» дейиш керак. Аксар ёзувчиларимиз: «Биз бир гуруҳ ёзувчилар фалон колхозга ташриф буюрдик ёки қадам ранжида қилдик» деб ёзишади. Бу ҳам ўринсиз. Колхозчилар «фалон ёзувчилар бизнинг колхозга ташриф буюрдилар ёки қадам ранжида қилдилар» дейишлари керак. «Ташриф буюринг», яъни «келиб менинг обрў-эътиборимни оширинг» деган маънони англатади. Қадам ранжида қилиш — «оёқларимизга озор бериб келдик» деган гап.
Деярли ҳамма шоирларимиз «оҳанрабо» сўзини «оҳанграбо» деб ёзишади ва ашулачиларимиз ҳам буни ҳузур қилиб айтади. «Оҳанрабо» ўзига тортадиган магнит, бу сўзнинг «оҳанграбо»га сира алоқаси йўқ. Асли «оҳанграбо» деган сўзнинг ўзи йўқ.
Ёзувчиларимиздан бири хотинига ёзган хатига «завжангиз» деб имзо қўйипти. «Завжа» хотин, яъни сизнинг жуфти ҳалолингиз демакдир. Бу сўзнинг муаннаси (яъни женский роди) «завжа», музаккари (мужской роди) эса «завж» бўлади. Мана, сўзнинг маъносига тушунмасдан ишлатиш қанақа кулгили ҳолатга олиб келади.
— Сиз моҳир таржимон сифатида сўз масъулиятини яхши ҳис қиласиз, теран идрок этасиз. Биргина сўз бутун бошли жумлани ўзгартириб, «остин-устун» қилиб юборишга қодир. У маънони ярқиратиб очиб, унга янги жило бағишлаши ҳам, аксинча уни аянчли кўйга солиб, ҳароб ҳолга келтириши ҳам мумкин. Сўз устида ишлаш, олимларимиздан бири ниҳоятда ўринли айтганидек, «сўз териш» жуда машаққатли иш. Шу маънода ҳозирги таржимонларимизнинг савияси ҳақида фикрларингизни эшитиш ҳаммамизга, айниқса ёшларга ниҳоятда фойдали бўлади.
— Таржимачилик соҳасида ҳам муваффақиятларимиз билан бирга камчиликларимиз анча-мунча. Мисол тариқасида мен М. Горький «Асарлар»ининг 10-томида босилган мақолалар, очерклар, хотиралар таржимасидан айримларини олдим. (Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, Т., 1978 йил).
«Ғирт аҳмоқ ва хотиржам, дазмолдай бир кимса…»
Бу сатрларни ўқиганингизда кўз олдингизга қанақа одам келади? Қайси ўзбек шу хилда гапиради?
Асли шундай бўлиши керак: «Ғирт аҳмоқ, тепса тебранмас отбашара бир киши унга…»
«— Ичкиликбоз одамларни ёқтирмайман, аммо шундай одамларни биламанки, улар ичиб олганида қизиқ бўлиб кетишади, уларда ҳушёрлигида бўлмаган сўзга чечанлик, чиройли фикрлаш, осон ва ранг-баранг сўз топиш каби хислатлар пайдо бўлади» (128-бет).
Бу сўз бўтқасидан китобхон нимани тушунади?
Асли қуйидагича бўлиши керак:
«— Ичкиликка ружу қўйган одамларни хуш кўрмайман, аммо шундай одамлар ҳам борки, озгина ичиб олганидан кейин қулфи диллари ниҳоят даража очилиб, шунчалик булбулигўё бўлиб кетишадики, ёқангни ушлаб қоласан».
«Бу одам бой, йирик фабрикант бўлиб, катта қорни, гўштнинг рангидаги семиз юзи бор эди» (141-бет).
Қайси ўзбек шу тилда гапиради?
Дурусти қуйидагича бўлиши керак:
«Бу одам йирик фабриканинг эгаси бўлиб, катта қорин қўйган, баркашдай юзи қипқизил гўштга ўхшар эди».
Қуйидаги таржималарни ҳам дуруст деб бўлмайди:
«Салкам ғазаб билан деди».
Ғазабнинг салками бўлмайди, «жаҳли чиққандай бўлиб» ёки «ғазаблангандай» бўлиши керак.
«Устухондан сизда мўл, гўштдан бўлса кам».
«Қоқ суяк бўлиб қолибсиз» ёки «фақат суягингизгина қолибди-ку», ёинки «чўп устихон бўлиб қолибсиз» деса бўлмас эканми?
«Иш йўқлигидан бир неча ҳикоя ёздим». Бу ҳам нотўғри; «Бекорчиликдан бир неча ҳикоя ёздим» дейиши керак.
Мана бу таржималарда ҳам сўзлар ўз ўрнида ишлатилмаган:
«У ақлдан фориғ бўлишга интилган ҳолда…»
Ақлдан фориғ бўлдим, деб бўлмайди. Ғамдан, ташвишдан фориғ бўлиш мумкин.
«Бу ҳаёти қариб нооқилона қурилган мамлакат».
«Бу ҳаёти пала-партиш қурилган дунё» бўлиши керак.
«Агар биз камида ўн йилгина ўйлашни мутлақо тарк эта олсак…»
Тарки дунё қилиш, тарки одат қилиш мумкин, аммо ўйлашни тарк этдим, деб бўлмайди. Тарки дунё этиш, яъни дунёдан кўз юмиш, гўшанишинлик ихтиёр қилиш демакдир. Баъзи бир ёзувчиларимиз ва журналистларимизга бу сўз шу қадар ёқиб қолганки, «уйдан чиқиб кетди» дейиш ўрнига «уйни тарк этди» деб ёзишади. Ахир машойихлар «Ҳар сухан жоеу ҳар нуқта маконе дорад», яъни ҳар сўзнинг ўз ўрни, ҳар нуқтанинг ўз макони бор, деганлар-ку!
Дуппа дуруст ёзувчиларимиз минбарга чиқиб: «ноформал ташкилот» деб гапиришяпти. «Ғайри расмий» десак бўлмас эканми?
Жуда кўп сўзларнинг маъносига тушунмасдан ишлатамиз.
Яқинда газеталаримиздан бири «жинояткор жабрланди» деб сарлавҳа қўйипти.
Жабрланди — биров ноҳақ жазо тортди деган маънони англатади. Бу хабарда бензин ўғирлайман деб омборхонага кирган ўғри тасодифан гугурт чақадию омборхона куйиб, ўзи ҳам ёнади. Бунинг нимаси «жабрланди?» Ўғри ўз жазосини топди дейиш керак.
Газеталаримизнинг бирида йўқолган бола ҳақида эълон босилган экан. Эҳтимол бу материал рус тилида келгандир. Унда боланинг ташқи қиёфасини тасвирлаб «черты лица правильные» дейилган бўлса керак, «боланинг юз чизиқлари тўғри эди» деб ёзишипти. Бу қандай бедодлик дейдиган одам йўқ. Асли, «юзи бежиримгина» бўлиши керак. Хуллас, айтаман десак, гап кўп.
— Адабий меросимизни ўрганиш ва айниқса нашр этиш ҳам кўнгилдагидек эмас. Бу борада Сиз бир неча жиддий мақолалар билан матбуотда чиққансиз…
— Матншунослик соҳасида ҳам анчагина нуқсонларимиз бор. Агар иш шу йўсинда давом этса бирор 20 йилдан кейин мутлақо чаласавод бўлиб қоламиз. Менимча, шеъриятга ҳавасни ибтидоий мактабдан бошлаш керак. Эски мактабда ҳатто алифбо ҳам шеър билан ёдланар эди. Бобо Машрабнинг «Алифбо»си деярли ҳамма мактаб болаларига ўргатилар эди:
Эй «Алиф» отингга қилдим сархат топмай иқтидо,
«Бе» балойи доғи ҳажринг дилга жо қилдим бу кун.
«Те» тиловат қилғай эрдим ояти рухсорини
«Се» савоби хатми қуръон ибтидо қилдим бу кун.
«Ким» жамолингни кўрай деб келдим, эй шоҳи жаҳон,
«Ҳе» ҳаётим борича жоно дуо қилдим бу кун.
«Хе» халойиқ ичра бир хушхўю неку сандадур,
«Дол» дилни олғучига ошно қилдим бу кун.
«Зол» зоеъ бўлмасун деб ҳар замон меҳринг санинг,
«Ре» работинг ичра то меҳру вафо қилдим бу кун…
Шу тарзда мактаб болаларида шеъриятга ҳавас уйғотилар эди.
Зарб жадвали ҳам шеър билан ўрганилар эди. Масалан:
Бабду бажвўн бадҳу баҳен бав яби
Базяден баҳюн баден бат жадяби
Яъни, «б»— икки, иккини иккига зарб урсанг тўрт бўлади. Иккини учга зарб қилсанг олти бўлади, иккини тўртга зарб қилсанг саккиз бўлади, иккини бешга зарб қилсанг ўн бўлади ва ҳоказо.
Шу усулни ҳозир ҳам ибтидоий мактабларга жорий қилсак фойдадан холи бўлмас эди. Ҳозирги кунда биз марҳум Порсо домла, профессор Азизхон Қаюмов, профессор Холид Расул ва яна бир неча мураббийларни истисно қилганимизда матншунос олимларимиз деярли йўқ.
Мана, матншунослик даъвосини қилаётган икки олимимизнинг ишларидан айрим мисолларни ўқиб кўрайлик:
Ичарман жон-и ҳуснидин шароб-и соф-и рўҳоний
Шеъриятдан унча-мунча хабардор одам биладики, бу «Ичарман жоми ҳуснидин шароби софи рўҳоний» бўлиши керак. Хусннинг жони бўлмайди, фақат жоми ҳусн бўлиши мумкин. (Ҳофиз Хоразмий девони, 40-бет).
Иккинчи мисол ҳам шу ғазалдан:
Қаро хат чунки хуш кўрунур ҳамиша зарварақ бирла.
Бу сатрда ҳам «чунки» сўзи ортиқча.
Учинчи мисол:
Сарвдин қадди басе ҳуснда ҳам раънодир.
Ҳуснда қанақа раъно бўлиши мумкин? Ҳуснда фақат якто, ягона бўлиши мумкин.
Асли:
Сарвдин қадди басе ҳуснда ҳам яктодир бўлиши керак.
Тўртинчи мисол:
Жон берурман рашкдин гар қилса бемор ўзгани
Қанақа ошиқ эканки, ёри ўзгани бемор — касал қилса жони чиқар экан. Фараз қилайликки хаттот томонидан шундай хатога йўл қўйилгандир. Лекин матншунос одам маъносига ҳам эътибор бериши керак эмасми? Асли қуйидагича:
Жон берурман рашкдин гар қилса бедор ўзгани.
Яъни, агар мени қўйиб, бошқа бировни уйғотса ўлиб қоламан, деган маънода.
Яна бир мисол:
Кўра билсам бу майдон зебо шоҳсуворимни.
Бу сатрда вазн мутлақо бузилган. Шеъриятдан бехабар одам балки тушунмаслиги ҳам мумкин, лекин эътибор қилиб ўқисангиз биласизки, битта сўз тушиб қолган. Асли шундай бўлиши керак:
Кўра билсам бу майдон ичра зебо шоҳсуворимни.
Яна Хофиз Хоразмийдан битта мисол:
Юзи чун меҳри анвардир, сўзи чун шаҳду шаккардир
Кўзи чун турк-и кофирдурки йўқдур дину исломи.
Диннинг муродифи «имон» бўлади. Шеъриятдан йироқ одам бунга эътибор бермаслиги мумкин. Муаллиф айтмоқчики, у пари-пайкарнинг на дини бор ва на имони. Лекин исломи эмас!
Тўғриси:
Кўзи чун турки кофардурки йўқдур дину имони.
Яна бир матншунослик даъвосини қилиб юрган олимимизнинг ишидан бир нечта мисол келтираман.
Бобо Машраб:
На қилсанг ман ўшандоғ.
Нигорим аҳдида турди (58-бет)
Эътибор қилинг. Шеърнинг вазни бузуқ. Битта сўз тушиб қолган.
Асли қуйидагича:
На қилсанг ман ўшандоқман.
Нигорим аҳдида турди.
Яна бир мисол:
Сендан ўзга кимга саргардон қилай (72-бет)
Кимга эмас, кимни саргардон килай бўлиши керак.
918-ғазалнинг мақтаи куйидагича:
Чун аёзи хос бўлдим эшигингда Хофизо
Ушбу дам мендан талаб қил навбати маҳмудни.
Аввало Маҳмуд ҳам, Аёз ҳам исм, булар катта ҳарф билан ёзилиши керак. Кейин «навбат» эмас, давлат. Шоир ғазнавийлар шоҳи Султон Маҳмуд билан унинг ҳозиржавоб қули Аёзни кўзда тутаяпти.
Мен Аёз сингари сенинг хизматкори хосинг бўлдим, сен энди мендан Султон Маҳмуднинг давлатини талаб қилабер демоқчи. Бу ерда «навбат» деган сўзнинг алоқаси йўқ.
Султон Маҳмуд билан Аёз ҳақида Хусайн Кошифийнинг достони бор.
Деҳқон Сомон деган форс-тожик шоирининг мана бу мисрасида ҳам ана шу исмлар келтирилади:
Сари Маҳмуд шуда хоки кафи пои Аёз
Шаҳ надидамки сараш пойи ғулом андозад.
Мазмуни:
Маҳмуднинг боши Аёзнинг оёғига тегяпти, шоҳ ғуломининг оёғини ўпганини кўрмаганман.
Олимларимиздан бири менинг мақоламга шарҳ — изоҳ ёзиб:
«Аёз кичик ҳарф билан ёзилгани дуруст, чунки аёз совуқ маъносини англатади. Маҳмуд ҳам исм эмас, қиём пайти саройда чалинадиган ноғора», деб фатво бердилар. Биз каби илмий даражаси йўқ одамлар бунга нима ҳам деймиз?
Матншунос олим фақат араб алифбосини ўқишинигина эмас, бутун шарқ адабиёти, унинг тарихини билиши ҳам шартдир.
Муродиф — жуфт келадиган сўзлар бор. Масалан, ишқу муҳаббат, дарду ҳасрат, ғаму ғусса, шоду хуррам. Булар ҳамиша жуфт келади. Матншуносгина эмас, ҳар бир қалам аҳли буни билиши керак.
1038-ғазалда шундай мисра бор:
Туну кун зору афғон чекар бўлсам ғариб эрмас.
Сўзсиз бу қуйидагича бўлиши керак:
Туну кун нолаю афғон чекар бўлсам ажаб эрмас.
279-бетда:
Кўрар бўлса муаззин қоматини
Унутқай бехато такбиру қомат.
Агар намоз вақти мабодо муаззин унинг қадду қоматини кўрса тоату ибодат, яъни такбиру тоатни ҳам унутиб юборади. «Қомат»нинг бу ерда алоқаси йўқ.
513-ғазалда шундай мисра бор:
Гар тўтисифат канду шакар толиби бўлсанг
Шакар лабни қилғилу ширин бўла кўргил.
Мен бу ҳақда бир вақтлари «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасига «Қилни қирқ ёрганда» сарлавҳаси билан мақола ёзиб: шоир шу тариқа беҳаё, беодоб бўлмаса керак. Маъносига қараганда бу сатр қуйидагича:
Гар тўтисифат қанду шакар толиби бўлсанг
Шакар лабини сўрғилу ширин бўла кўргил,—
бўлиши керак деган эдим. Нашрга тайёрловчи олимимиз: «Йўқ, Қаҳҳорова ноҳақ. Шакар лабни қилғилу ширин бўла кўргилининг ўзи дуруст деб раддия ёздилар. Нима ҳам дер эдик. Тилимиз лол.
Мен китобда кетган хатолар ҳақида ҳеч нарса деганим йўқ. Фақат матншуносларимизнинг аруз зазнига тушунмасликлари ҳақида фикр-мулоҳазаларимни айтдим, холос.
Охирги бир мисол:
Табиб ғами тиригу бемор аъмолини сўргудек.
Мана, диққат қилиб ўқинг, аруз вазнига сира тушмайди. Асли қуйидагича:
Табиби ғам керак бемор аъмолини сўргудек.
Менинг назаримда, ҳозирги кунда ёшларимиз орасида маънавий қашшоқлик ҳукм сурмоқда. Жуда кўп шоирларимиз ҳатто ўз шеърларини қоғозсиз ўқимайди. Илгари шоир бўлиш учун камида икки минг сатр шеърни ёддан билиш керак бўлган. Ҳозирги кунда бизда шеърхонлик умуман йўқ. Нима бўлар экан, агар Ёзувчилар уюшмаси ҳеч бўлмаса ойда бир маротаба шеърхонлик — байтбарак кечаларини уюштирса. Шеърият аҳли келиб бир кечани Навоийга, бир кечани Бобурга, бир кечани Муқимийга бағишлаб, шеърият оқшоми ўтказса…
Ҳали юқорида айтдим, мактабларда ўқитувчилар ҳеч бўлмаганда ҳар кун ўқувчиларга тўрт мисра шеър ёдлаб келишни вазифа қилиб қўйса, нур устига аъло нур бўлур эди.
Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1989 йил, 12-сон
Kibriyo Qahhorova 1914 yil 14 aprelda Samarqandda o’z davrining ma’rifatli kishilaridan bo’lgan Lutfullo Maxsum Fayzulloev oilasida dunyoga kelgan. Bolalik chog’larida otasi yordamida qobiliyati o’tkir Kibriyoxonim arab va fors tillarini mukammal o’rganib oldi, eski qo’lyozmalarni o’qishgina emas, sharhlash san’atini ham puxta egalladi.
1932 yili Samarqanddagi tojik nashriyotini boshqargan Sadriddin Ayniy kotibasi sifatida ishlay boshlaydi.Nashriyotda ishlar ekan, atoqli adib Sadriddin Ayniy tavsiyasi bilan u dastlab muharrir, keyinchalik adabiyot bo’limi mudirasi vazifasiga tayinlanadi.
1938 yili Ayniy domla maslahati bilan Leningrad universiteti sharqshunoslik fakul`tetiga o’qiy boshlaydi. Bu ilm dargohida taniqli sharqshunos olim Boldirek qo’lida ta’lim olgan Kibriyo Qahhorova o’qish davomida Tojikiston davlat nashriyotining Leningrad bo’limida muharrir sifatida ham ishlaydi.Ikkinchi jahon urushi boshlangani uchun Dushanbega qaytgan Kibriyo Qahhorova Tojikiston radioqo’mitasida bosh muharrir va Tojikiston komsomol qo’mitasida mas’ul xodim sifatida faoliyat yuritadi. U ayni o’sha yillari taniqli tojik shoiri Mirsaid Mirshakar bilan oila quradi.
1943 yili Turkiston harbiy okrugining «Frunzevets» gazetasiga harbiy tarjimon sifatida ish boshlagan Kibriyo Qahhorovaning Toshkentdagi faoliyati boshlanadi. U gazetada ham muxbir, ham tarjimon sifatida ishladi. Toshkentda ishlagan yillari Kibriyo Qahhorova atoqli o’zbek adibi Abdulla Qahhor bilan tanishadi. 1945 yilning 12 aprelida ular nikohdan o’tishdi.
Abdulla Qahhor maslahati va ko’magi bilan Kibriyo Qahhorova tarjimonlik bilan jiddiy shug’ullana boshlaydi.Kibriyo Qahhorovaning tarjima bobidagi eng yirik ishi — Lev Tolstoyning «Urush va tinchlik» epopeyasining tarjimasidir. Bu ish, asosan, Abdulla Qahhor bilan ijodiy hamkorlikda bajarildi. Ma’lumki,epopeyaning birinchi kitobini Abdulla Qahhor tarjima qilgan edi. Ikkinchi va uchinchi kitoblarni ular birgalikda tarjima qilishdi. Epopeyaning to’rtinchi kitobini esa Kibriyoxonim Abdulla Qahhor vafotidan so’ng yolg’iz o’zi tarjima qildi.
Maksim Gor`kiyning «Ona», «Mening universitetlarim», Sadriddin Ayniyning «Eski maktab», Aleksandr Serafimovichning «Temir oqim», Mixail Zoshchenko hikoyalari, Chingiz Aymatovning «Oq kema», mumtoz fors-tojik adabiyotining yorqin siymolari Muhammad Avfiy,Ubayd Zokoniy, Ali Safiy asarlarini o’bek kitobxoni Kibriyo Qahhorova tarjimalari orqali o’qiy boshladi. Shuningdek, Kibriyo Qahhorova Abdulla Ahhorning ko’plab asarlarini tojik tiliga tarjima qiladi.
Abdulla Qahhor bilan Kibriyo Qahhorova uzoq yillar baxtli hayot kechirishdi. Oradan yillar o’tib, Kibriyo opa Abdulla Qahhor bilan o’tkazgan kunlari haqida «Chorak asr hamnafas» nomli xotiralar kitobini yozdi. U 1987 yili «O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi» unvoni bilan taqdirlandi. Kibriyo Qahhorova 1996 yil 26 sentyabrda sakson ikki yoshida olamdan o’tdi (Xurshid Davronning «Kibriyo opani eslab» maqolasidan. Uning to’liq matnini mana bu sahifada o’qishingiz mumkin).
MEN DARDIMNI KIMGA AYTAMAN?
Kibriyo Qahhorova bilan suhbat
Suhbatdosh — Ortiqboy Abdullaev
Bugungi kunda Kibriyo Qahhorovani jurnalxonlarimizga maxsus tanishtirib o‘tirishga hojat yo‘q. Sababi, adabiyot muxlislari va keng jamoatchilik uni mohir tarjimon, klassik merosimizning zukko bilimdoni hamda mashhur yozuvchimiz Abdulla Qahhor ijodining tolmas targ‘ibotchisi sifatida yaxshi bilishadi.
Ayniqsa, ehtiros va jasorat bilan yozilgan «Chorak asr hamnafas» nomli kitobi ustoz xotirasiga qo‘yilgan munosib yodgorlikka aylandi. Bu jajji kitob barcha o‘zbek xonadoni to‘ridan joy oldi. K. Qahhorovaning uzoq yillik zahmatli mehnatlari tufayli bugungi kunda o‘zbek kitobxonlari N. V. Gogol, L. N. Tolstoy, M. Gorkiy kabi buyuk rus yozuvchilarining olamni zabt etgan nodir asarlarnni o‘z ona tillarida o‘qishga muyassar bo‘ldilar. «Urush va tinchlik»dek shoh asarning har bir jumlasi, har bir so‘zini o‘zbek tilida asliga monand holda tiklash qanchalik og‘ir mehnat ekanini ko‘z oldingizga keltirib ko‘ring! Tarjimon bu zahmatli va ayni zamonda zavq va sururga to‘la ishni beminnat ado eta oldi.
Kibriyo Qahhorova o‘zbek, tojik, fors, rus tillarini mukammal biladi va bu tillarda bunyod etilgan adabiyot durdonalaridan bahramand bo‘la oladi. Shuning uchun ham u o‘zbek tiliga fors-tojik adabiyotining nodir namunalarini («Nodir hikoyatlar» to‘plami) tarjima qilib, bu borada ham o‘z mahoratini namoyish eta oldi.
K. Qahhorova o‘zbek adabiyotini qardosh Tojikistonda targ‘ib qilishda ham faol jonbozlik qilib kelmoqda. U ustoz Abdulla Qahhorning qator hikoya va qissalarini tojik tiliga tarjima qilib, Dushanbe shahrida nashr ettirdi. «Sarob» romani ham shu kunlarda chiqish arafasida turibdi.
Adibaning izlanish doirasi keng. U hozirgi hayotimizda qizg‘in ketayotgan qaynoq jarayonlarga, dolzarb muammolarga faol munosabat bildnradi, ona tilining sofligi, har bir so‘z, iboraning o‘z o‘rnida ishlatish zarurligi haqida kuyunib gapiradi. Adabiy merosimizni nashr etishda yo‘l qo‘yilgan ayrim pala-partishliklarni bartaraf etishdan aslo erinmaydi.
Opamiz hozir 75 yoshdan oshdi. Ammo xotirjam yashashni, ijod zahmatidan xoli bo‘lishni xayoliga ham keltirmaydi. Ana shu kuyunchaklik, bedorlik, tinib-tinchimaslik opaning baxti, qismatiga aylanib ketgan desak mubolag‘a bo‘lmas.
Bugungi suhbatimizda Kibriyo opa ko‘pdan beri dilini bezovta qilib yurgan ayrim muammolar haqida gapirib berdi.
— Qayta qurish sharofati bilan biz juda ko‘p dardu hasratlarimizni ro‘y-rost aytish, uzoq yillardan beri ko‘nglimizda tugun bo‘lib yotgan dardlarimizni yechish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Hammadan ko‘ra meni tashvishga solayotgan narsa bizdan keyingi avlodning adabiy merosimizdan mahrum bo‘lib qolishi masalasi. Qaysi bir «tashabbuskor»ning taklifi bilan biz 29-yilda arab alifbosidan voz kechib, lotin alifbosini qabul qildik. Keyinchalik bu ham bo‘lmadi shekilli, «krillitsa»ga o‘tdik va shu bilan odamlarni chalasavod qilib qo‘ydik.
Hozirgi davrda, modomiki biz qayta qurish munosabati bilan o‘tmishda yo‘l qo‘ygan xatolarimizni tuzatar ekanmiz, birinchi navbatda ishni o‘zimizning qadimul ayyomdan qolgan alifbomizni, arab alifbosini tiklashdan boshlashimiz kerak.
Mening nazarimda bu ishni ibtidoiy maktabdan, boshlang‘ich sinflardan boshlash kerak. Arab, fors-tojik tillari ta’limi ham o‘rta maktabdan yo‘lga qo‘yilsa maqsadga muvofiqroq bo‘lur edi. Bu tillarni bilmasdan turib adabiyotshunos olim bo‘lish sira mumkin emas. Mana Mashrabning bir mussabbaini oling:
Ey g‘unchai navxezi gulistoni malohat
Ey tozaniholi chamanoroyi nazokat
Zulfi siyahing fitnayu xolu xating ofat
Yo‘lingda tegar boshima ming sangi malomat.
Agar biz bu satrlarni tojik tiliga o‘girmoqchi bo‘lsak quyidagicha bo‘ladi:
Ey g‘unchai navxezi gulistoni malohat
Ey tozaniholi chamanoroyi nazokat.
Zulfi siyahat fitnayu xolu xatat ofat
Dar rohi tu rezad ba saram sangi malomat.
Mana ko‘rib turibsizki, oxirgi satrni istisno qilganda hammasi tojikchada ham aynan. Shuning uchun ham biz adabiy merosimizni chuqur o‘rganaman desak, fors-tojik tilini yaxshi bilishimiz zarur.
Ustoz Abdulla Qahhor 60-yillarda radio va televidenie xodimlari bilan bo‘lgan uchrashuvda til masalasida to‘xtalib shunday degan edilar: «Nima uchun ko‘cha harakati qoidasini buzgan kishiga militsiya hushtak chaladiyu, butun bir tilni buzayotgan kishilarga hech kim hech narsa demaydi».
Bugungi kunda biz matbuot tilini ko‘zdan kechirsak, tepa sochimiz tikka bo‘ladi. Qaysi bir no‘noq jurnalistning aybi bilan tilimizga «noqoratuproq» degan so‘z kirib ketgan edi, endilikda qaerda do‘ppi tor kelsa «no»ni ishlatamiz-qo‘yamiz. Qaysi bir dehqon «bizning yerlar noqoratuproq» deb gapiradi. Men aminmanki, hammasi «bizning yerlar bo‘z yer» deydi.
«Sun’iy» degan so‘z turgan joyda «notabiiy» deymiz. «G‘ayriqonuniy»ning o‘rniga «noqonuniy» deb ishlatamiz. «Odobsiz», «uyatsiz», «manmanlikka berilgan» degan so‘zlardan «nokamtarin»ni afzal ko‘ramiz. «Kerak emas» o‘rniga «nokerak» deymiz. Bu ibora ba’zi bir jurnalistlarimizga shu darajada yoqib qoliptiki, rasmiy O‘zTAG axborotida: «falon milliard so‘mlik noozuqa-ovqat xalq iste’moli mollari…» deb yozdi.
— Bunday sun’iy so‘z yasalishiga xohlagancha misol keltirsa bo‘ladi: nozarur, noreal, nomuhim, nosoz, noishlab chiqarish, noodil, noteng… Siz juda to‘g‘ri ilg‘adingiz: oddiy xalqning gapida bunday so‘zlar ishlatilmaydi. Yosh shoirlarimizdan biri tarjimada «noodamiy qurol» degan birikmani qo‘lladi. Sun’iy, soxta, yasama so‘z. Shundoqqina tishga tegib turibdi. Shu ketishda bo‘lsa, tilimizdagi ma’no tovlanishlariga, ayniqsa, shakldosh, ma’nodosh hamda zid so‘zlarga jiddiy putur yetadi. Masalan, sog‘lom so‘zini oling. Unga qarama-qarshi ma’noda bemor, kasal, xasta kabi so‘zlar ishlatiladi. Hozir esa nosog‘lomlik deb ko‘p gapiriladigan bo‘ldi. Bunday yasama so‘zlar hadeb takrorlanaverib, odatga aylansa, muomalaga kirib ketsa, tilimizning ma’no tovlanishlari va so‘z boyligiga faqat ziyon yetkazadi. Yaxshi so‘zining ziddi yomon. Endi noyaxshi yoki noyomon deb aytib ko‘ring-chi! Nihoyatda bema’nilik bo‘ladi.
— O‘zbek tiliga davlat maqomi berilsin deb jon kuydiramiz-u, tilimizning qonun qoidasini buzayotgan odamlarga lom-mim demaymiz.
«Ichkilikbozlik» degan atamani ishlatyapmiz, bu ham mantiqsiz. «Qartaboz», «qimorboz», «kaftarboz» degan so‘zlar bor, ammo «ichkilikbozlik» degan so‘z yo‘q. «Boz» so‘zi «bozingar», ya’ni o‘ynovchi degan so‘zdan kelib chiqqan. Qarta o‘ynash mumkin, qimor o‘ynash mumkin, lekin ichkilik o‘ynab bo‘lmaydi. Shuning uchun ham «ichkilikbozlik» mutlaqo noto‘g‘ri, bu so‘z quyma emas, yasama. Nashavandlarni «giyohvand» deb yozadigan bo‘ldik. Giyoh bu o‘simlik. Menimcha «nashavand» deyish kerak. Agar ko‘knordan tayyorlangan bo‘lsa, unda «ko‘knoriy» bo‘ladi.
Butun klassik adabiyotimizda ichkilikka ruju qo‘ygan odamlarni «mayzada», «mayparast» deyilgan. Biz ham shu so‘zni ishlatsak nima bo‘larkin?
Yaqinda gazetalarimizdan biri «Siam egizaklari»ni «basharadoshlar» deb yozipti. O‘zimizning o‘zbek tilida «egizaklar», «Fotima-Zuhra», «Hasan-Husan» degan so‘zlar bor-ku!
Tojik xalqi bilan o‘zbek xalqi yon qo‘shni bo‘lgani uchun ham juda ko‘p so‘zlar mushtarak bo‘lib qolgan. Masalan, «kapkir», aslida kafkgir, ya’ni ko‘pik olinadigan, «otashkurak» — bu so‘zning kurakka sira aloqasi yo‘q, «otashgirak» ya’ni o‘t olinadigan, «dazmol» asli «darzmol» darz — chok, chokni bosadigan, «chuchvara» ya’ni «to‘shbarra», barraning to‘shidan qilingan taom. Toshkentliklarning «maxorasi»ni oling. Bu ham asli tojikcha «nahoriy» so‘zidan olingan, ya’ni nahorda tanovul qilinadigan taom. Bular faqat kundalik hayotimizda uchraydigan so‘zlar. Klassik adabiyotimizning tilini yuqorida ko‘rsatgan edik. Bugungi kunda endi «hamshahar», «hamqishloq», «hammaktab» ishlatsak, tilimizning boyligiga futur yetkazar ekanmi? Tasavvur qiling, hozirgi kunda yuqorida qayd etilgan so‘zlarni tilimizdan chiqarib tashlasak, uning o‘rniga nimani ishlatamiz? Til, umuman, xalq tili hisobidan boyiydi.
«Tamojniy» degan so‘z ham «tamg‘achi» so‘zidan kelib chiqqan. Yoki admiral degan so‘zni oling. Bu ham arabcha. Aslida «amirul bahr», ya’ni dengizning amiri. Yoxud «Urra!»ni oling, bu ham o‘zbekcha «ur»dan kelib chiqqan.
— Ayni zamonda, tojik tiliga ham juda ko‘p o‘zbekcha so‘zlar o‘zlashib ketgan va unumli ishlatiladi. Masalan, av (ov), qosh, arslon, aqcha (tilla pul), aqtochi, baytal, ilg‘or, injiq, inju, ko‘kaldosh, lochin, otun (otin), og‘o (og‘a), oqsa(q)ol (oqsoqol), to‘g‘ri, o‘lka va hokazo. Hatto ayrim o‘zbekcha so‘zlarga fors-tojik tiliga xos qo‘shimchalar qo‘shilib, yangi ma’no kasb etgan holatlar ham ko‘zga tashlanadi: bayraq (bayroq) so‘ziga qo‘shimcha qo‘shish orqali tojik tilida bayraqbar, bayraqdor, bayraqkash, bayraqnamoy kabi so‘zlar yasalgan. Uloq so‘zi tojik tilida ham o‘zbekchadagi kabi barcha ma’no tovlanishlari bilan ishlatiladi: ot-ulov, payvand qilish, o‘yin turi (ko‘pkari), echkining bolasi singari manolarda… Buni tabiiy hol deb qarash kerak. Mashhur olim Ye. E. Bertels aytganidek, o‘zbek va tojik xalqlari kam deganda ikki ming yildan ortiq vaqtdan beri yonma-yon yashab, yaxshi qo‘ni-qo‘shkichilik, quda-andachilik qilib kelmoqda. Bu ikki tilning bir-biriga samarali tasir ko‘rsatib, bir-birini boyitish hodisasini chuqur tadqiq etish kerak. Shunday qilsak, xalqlarimiz o‘rtasidagi do‘stona aloqalar mustahkamlanishiga amaliy hissa qo‘shgan bo‘lamiz.
Hozir har ikki tilda yunoncha yoki xitoycha so‘zlar uchrasa, bunga ham ajablanmaslik kerak. Masalan, xalq orasiga juda singib ketgan piyola, pul, simiyo, usturlob, falsafa, qandil, qaqnus, qo‘tos kabi so‘zlar aslida yunon tilidan o‘zlashgan. Bu hodisa tilimizning qadimiyligi, olis asrlarda jahondagi juda ko‘p xalqlar bilan yaqin aloqada yashaganidan dalolat beradi.
Tilda ba’zan juda g‘alati hodisalar ham uchraydi. «Utyug» (dazmol) so‘zi rus tiliga o‘zbekcha o‘t-luq so‘zidan o‘tgan. Qadimgi turkiy xalqlar uni shu tarzda ishlatganlar. Tasodifni qarangki, hozir rus tilidan «utyug» juda mustahkam o‘rin egalladi, o‘zbek tiliga esa forscha-tojikcha dazmol so‘zi singib ketdi. Yoki «ayva», «qayva» so‘zi turkiy tilda behini anglatadi. U shu shaklda rus tiliga o‘tdi. O‘zbek tiliga esa aksincha forscha-tojikcha «behi» so‘zi qattiq o‘zlashib qoldi.
Rus tilidagi «karandash» so‘zini hozirgi lug‘atlarda «qalam» deb tarjima qilib ishlatamiz. Holbuki, u ham o‘z so‘zimiz: «qora-tosh». Ba’zi olimlar qalam-tosh bo‘lishi mumkin deyishadi. Har ikki holda ham tildagi g‘alati hodisaga duch kelamiz. Bunday misollar tillar o‘rtasidagi jonli aloqalar hech qanday chegara, to‘siqni tan olmasligidan dalolat beradi.
— Juda ko‘p so‘zlarni ma’nosiga tushunmasdan ishlatamiz. Deyarli hamma taklifnomalarda: «Lutfan sizni taklif qilamiz» deb yozamiz. Axir, bu taklif qilinayotgan odamga nisbatan haqorat-ku! «Lutfan» degan so‘z «asli siz taklifga loyiq emassiz-u, ammo men lutf qilib sizni chaqirayapman» degan ma’noni anglatadi. «Lutfan bizning to‘yimizga tashrif buyuring» deyish kerak. Aksar yozuvchilarimiz: «Biz bir guruh yozuvchilar falon kolxozga tashrif buyurdik yoki qadam ranjida qildik» deb yozishadi. Bu ham o‘rinsiz. Kolxozchilar «falon yozuvchilar bizning kolxozga tashrif buyurdilar yoki qadam ranjida qildilar» deyishlari kerak. «Tashrif buyuring», ya’ni «kelib mening obro‘-e’tiborimni oshiring» degan ma’noni anglatadi. Qadam ranjida qilish — «oyoqlarimizga ozor berib keldik» degan gap.
Deyarli hamma shoirlarimiz «ohanrabo» so‘zini «ohangrabo» deb yozishadi va ashulachilarimiz ham buni huzur qilib aytadi. «Ohanrabo» o‘ziga tortadigan magnit, bu so‘zning «ohangrabo»ga sira aloqasi yo‘q. Asli «ohangrabo» degan so‘zning o‘zi yo‘q.
Yozuvchilarimizdan biri xotiniga yozgan xatiga «zavjangiz» deb imzo qo‘yipti. «Zavja» xotin, ya’ni sizning jufti halolingiz demakdir. Bu so‘zning muannasi (ya’ni jenskiy rodi) «zavja», muzakkari (mujskoy rodi) esa «zavj» bo‘ladi. Mana, so‘zning ma’nosiga tushunmasdan ishlatish qanaqa kulgili holatga olib keladi.
— Siz mohir tarjimon sifatida so‘z mas’uliyatini yaxshi his qilasiz, teran idrok etasiz. Birgina so‘z butun boshli jumlani o‘zgartirib, «ostin-ustun» qilib yuborishga qodir. U ma’noni yarqiratib ochib, unga yangi jilo bag‘ishlashi ham, aksincha uni ayanchli ko‘yga solib, harob holga keltirishi ham mumkin. So‘z ustida ishlash, olimlarimizdan biri nihoyatda o‘rinli aytganidek, «so‘z terish» juda mashaqqatli ish. Shu ma’noda hozirgi tarjimonlarimizning saviyasi haqida fikrlaringizni eshitish hammamizga, ayniqsa yoshlarga nihoyatda foydali bo‘ladi.
— Tarjimachilik sohasida ham muvaffaqiyatlarimiz bilan birga kamchiliklarimiz ancha-muncha. Misol tariqasida men M. Gorkiy «Asarlar»ining 10-tomida bosilgan maqolalar, ocherklar, xotiralar tarjimasidan ayrimlarini oldim. (G‘. G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, T., 1978 yil).
«G‘irt ahmoq va xotirjam, dazmolday bir kimsa…»
Bu satrlarni o‘qiganingizda ko‘z oldingizga qanaqa odam keladi? Qaysi o‘zbek shu xilda gapiradi?
Asli shunday bo‘lishi kerak: «G‘irt ahmoq, tepsa tebranmas otbashara bir kishi unga…»
«— Ichkilikboz odamlarni yoqtirmayman, ammo shunday odamlarni bilamanki, ular ichib olganida qiziq bo‘lib ketishadi, ularda hushyorligida bo‘lmagan so‘zga chechanlik, chiroyli fikrlash, oson va rang-barang so‘z topish kabi xislatlar paydo bo‘ladi» (128-bet).
Bu so‘z bo‘tqasidan kitobxon nimani tushunadi?
Asli quyidagicha bo‘lishi kerak:
«— Ichkilikka ruju qo‘ygan odamlarni xush ko‘rmayman, ammo shunday odamlar ham borki, ozgina ichib olganidan keyin qulfi dillari nihoyat daraja ochilib, shunchalik bulbuligo‘yo bo‘lib ketishadiki, yoqangni ushlab qolasan».
«Bu odam boy, yirik fabrikant bo‘lib, katta qorni, go‘shtning rangidagi semiz yuzi bor edi» (141-bet).
Qaysi o‘zbek shu tilda gapiradi?
Durusti quyidagicha bo‘lishi kerak:
«Bu odam yirik fabrikaning egasi bo‘lib, katta qorin qo‘ygan, barkashday yuzi qipqizil go‘shtga o‘xshar edi».
Quyidagi tarjimalarni ham durust deb bo‘lmaydi:
«Salkam g‘azab bilan dedi».
G‘azabning salkami bo‘lmaydi, «jahli chiqqanday bo‘lib» yoki «g‘azablanganday» bo‘lishi kerak.
«Ustuxondan sizda mo‘l, go‘shtdan bo‘lsa kam».
«Qoq suyak bo‘lib qolibsiz» yoki «faqat suyagingizgina qolibdi-ku», yoinki «cho‘p ustixon bo‘lib qolibsiz» desa bo‘lmas ekanmi?
«Ish yo‘qligidan bir necha hikoya yozdim». Bu ham noto‘g‘ri; «Bekorchilikdan bir necha hikoya yozdim» deyishi kerak.
Mana bu tarjimalarda ham so‘zlar o‘z o‘rnida ishlatilmagan:
«U aqldan forig‘ bo‘lishga intilgan holda…»
Aqldan forig‘ bo‘ldim, deb bo‘lmaydi. G‘amdan, tashvishdan forig‘ bo‘lish mumkin.
«Bu hayoti qarib nooqilona qurilgan mamlakat».
«Bu hayoti pala-partish qurilgan dunyo» bo‘lishi kerak.
«Agar biz kamida o‘n yilgina o‘ylashni mutlaqo tark eta olsak…»
Tarki dunyo qilish, tarki odat qilish mumkin, ammo o‘ylashni tark etdim, deb bo‘lmaydi. Tarki dunyo etish, ya’ni dunyodan ko‘z yumish, go‘shanishinlik ixtiyor qilish demakdir. Ba’zi bir yozuvchilarimiz va jurnalistlarimizga bu so‘z shu qadar yoqib qolganki, «uydan chiqib ketdi» deyish o‘rniga «uyni tark etdi» deb yozishadi. Axir mashoyixlar «Har suxan joeu har nuqta makone dorad», ya’ni har so‘zning o‘z o‘rni, har nuqtaning o‘z makoni bor, deganlar-ku!
Duppa durust yozuvchilarimiz minbarga chiqib: «noformal tashkilot» deb gapirishyapti. «G‘ayri rasmiy» desak bo‘lmas ekanmi?
Juda ko‘p so‘zlarning ma’nosiga tushunmasdan ishlatamiz.
Yaqinda gazetalarimizdan biri «jinoyatkor jabrlandi» deb sarlavha qo‘yipti.
Jabrlandi — birov nohaq jazo tortdi degan ma’noni anglatadi. Bu xabarda benzin o‘g‘irlayman deb omborxonaga kirgan o‘g‘ri tasodifan gugurt chaqadiyu omborxona kuyib, o‘zi ham yonadi. Buning nimasi «jabrlandi?» O‘g‘ri o‘z jazosini topdi deyish kerak.
Gazetalarimizning birida yo‘qolgan bola haqida e’lon bosilgan ekan. Ehtimol bu material rus tilida kelgandir. Unda bolaning tashqi qiyofasini tasvirlab «chertы litsa pravilnыe» deyilgan bo‘lsa kerak, «bolaning yuz chiziqlari to‘g‘ri edi» deb yozishipti. Bu qanday bedodlik deydigan odam yo‘q. Asli, «yuzi bejirimgina» bo‘lishi kerak. Xullas, aytaman desak, gap ko‘p.
— Adabiy merosimizni o‘rganish va ayniqsa nashr etish ham ko‘ngildagidek emas. Bu borada Siz bir necha jiddiy maqolalar bilan matbuotda chiqqansiz…
— Matnshunoslik sohasida ham anchagina nuqsonlarimiz bor. Agar ish shu yo‘sinda davom etsa biror 20 yildan keyin mutlaqo chalasavod bo‘lib qolamiz. Menimcha, she’riyatga havasni ibtidoiy maktabdan boshlash kerak. Eski maktabda hatto alifbo ham she’r bilan yodlanar edi. Bobo Mashrabning «Alifbo»si deyarli hamma maktab bolalariga o‘rgatilar edi:
Ey «Alif» otingga qildim sarxat topmay iqtido,
«Be» baloyi dog‘i hajring dilga jo qildim bu kun.
«Te» tilovat qilg‘ay erdim oyati ruxsorini
«Se» savobi xatmi qur’on ibtido qildim bu kun.
«Kim» jamolingni ko‘ray deb keldim, ey shohi jahon,
«He» hayotim boricha jono duo qildim bu kun.
«Xe» xaloyiq ichra bir xushxo‘yu neku sandadur,
«Dol» dilni olg‘uchiga oshno qildim bu kun.
«Zol» zoe’ bo‘lmasun deb har zamon mehring saning,
«Re» raboting ichra to mehru vafo qildim bu kun…
Shu tarzda maktab bolalarida she’riyatga havas uyg‘otilar edi.
Zarb jadvali ham she’r bilan o‘rganilar edi. Masalan:
Babdu bajvo‘n badhu bahen bav yabi
Bazyaden bahyun baden bat jadyabi
Ya’ni, «b»— ikki, ikkini ikkiga zarb ursang to‘rt bo‘ladi. Ikkini uchga zarb qilsang olti bo‘ladi, ikkini to‘rtga zarb qilsang sakkiz bo‘ladi, ikkini beshga zarb qilsang o‘n bo‘ladi va hokazo.
Shu usulni hozir ham ibtidoiy maktablarga joriy qilsak foydadan xoli bo‘lmas edi. Hozirgi kunda biz marhum Porso domla, professor Azizxon Qayumov, professor Xolid Rasul va yana bir necha murabbiylarni istisno qilganimizda matnshunos olimlarimiz deyarli yo‘q.
Mana, matnshunoslik da’vosini qilayotgan ikki olimimizning ishlaridan ayrim misollarni o‘qib ko‘raylik:
Icharman jon-i husnidin sharob-i sof-i ro‘honiy
She’riyatdan uncha-muncha xabardor odam biladiki, bu «Icharman jomi husnidin sharobi sofi ro‘honiy» bo‘lishi kerak. Xusnning joni bo‘lmaydi, faqat jomi husn bo‘lishi mumkin. (Hofiz Xorazmiy devoni, 40-bet).
Ikkinchi misol ham shu g‘azaldan:
Qaro xat chunki xush ko‘runur hamisha zarvaraq birla.
Bu satrda ham «chunki» so‘zi ortiqcha.
Uchinchi misol:
Sarvdin qaddi base husnda ham ra’nodir.
Husnda qanaqa ra’no bo‘lishi mumkin? Husnda faqat yakto, yagona bo‘lishi mumkin.
Asli:
Sarvdin qaddi base husnda ham yaktodir bo‘lishi kerak.
To‘rtinchi misol:
Jon berurman rashkdin gar qilsa bemor o‘zgani
Qanaqa oshiq ekanki, yori o‘zgani bemor — kasal qilsa joni chiqar ekan. Faraz qilaylikki xattot tomonidan shunday xatoga yo‘l qo‘yilgandir. Lekin matnshunos odam ma’nosiga ham e’tibor berishi kerak emasmi? Asli quyidagicha:
Jon berurman rashkdin gar qilsa bedor o‘zgani.
Ya’ni, agar meni qo‘yib, boshqa birovni uyg‘otsa o‘lib qolaman, degan ma’noda.
Yana bir misol:
Ko‘ra bilsam bu maydon zebo shohsuvorimni.
Bu satrda vazn mutlaqo buzilgan. She’riyatdan bexabar odam balki tushunmasligi ham mumkin, lekin e’tibor qilib o‘qisangiz bilasizki, bitta so‘z tushib qolgan. Asli shunday bo‘lishi kerak:
Ko‘ra bilsam bu maydon ichra zebo shohsuvorimni.
Yana Xofiz Xorazmiydan bitta misol:
Yuzi chun mehri anvardir, so‘zi chun shahdu shakkardir
Ko‘zi chun turk-i kofirdurki yo‘qdur dinu islomi.
Dinning murodifi «imon» bo‘ladi. She’riyatdan yiroq odam bunga e’tibor bermasligi mumkin. Muallif aytmoqchiki, u pari-paykarning na dini bor va na imoni. Lekin islomi emas!
To‘g‘risi:
Ko‘zi chun turki kofardurki yo‘qdur dinu imoni.
Yana bir matnshunoslik da’vosini qilib yurgan olimimizning ishidan bir nechta misol keltiraman.
Bobo Mashrab:
Na qilsang man o‘shandog‘.
Nigorim ahdida turdi (58-bet)
E’tibor qiling. She’rning vazni buzuq. Bitta so‘z tushib qolgan.
Asli quyidagicha:
Na qilsang man o‘shandoqman.
Nigorim ahdida turdi.
Yana bir misol:
Sendan o‘zga kimga sargardon qilay (72-bet)
Kimga emas, kimni sargardon kilay bo‘lishi kerak.
918-g‘azalning maqtai kuyidagicha:
Chun ayozi xos bo‘ldim eshigingda, Hofizo,
Ushbu dam mendan talab qil navbati mahmudni.
Avvalo Mahmud ham, Ayoz ham ism, bular katta harf bilan yozilishi kerak. Keyin «navbat» emas, davlat. Shoir g‘aznaviylar shohi Sulton Mahmud bilan uning hozirjavob quli Ayozni ko‘zda tutayapti.
Men Ayoz singari sening xizmatkori xosing bo‘ldim, sen endi mendan Sulton Mahmudning davlatini talab qilaber demoqchi. Bu yerda «navbat» degan so‘zning aloqasi yo‘q.
Sulton Mahmud bilan Ayoz haqida Xusayn Koshifiyning dostoni bor.
Dehqon Somon degan fors-tojik shoirining mana bu misrasida ham ana shu ismlar keltiriladi:
Sari Mahmud shuda xoki kafi poi Ayoz
Shah nadidamki sarash poyi g‘ulom andozad.
Mazmuni:
Mahmudning boshi Ayozning oyog‘iga tegyapti, shoh g‘ulomining oyog‘ini o‘pganini ko‘rmaganman.
Olimlarimizdan biri mening maqolamga sharh — izoh yozib: «Ayoz kichik harf bilan yozilgani durust, chunki ayoz sovuq ma’nosini anglatadi. Mahmud ham ism emas, qiyom payti saroyda chalinadigan nog‘ora», deb fatvo berdilar. Biz kabi ilmiy darajasi yo‘q odamlar bunga nima ham deymiz?
Matnshunos olim faqat arab alifbosini o‘qishinigina emas, butun sharq adabiyoti, uning tarixini bilishi ham shartdir.
Murodif — juft keladigan so‘zlar bor. Masalan, ishqu muhabbat, dardu hasrat, g‘amu g‘ussa, shodu xurram. Bular hamisha juft keladi. Matnshunosgina emas, har bir qalam ahli buni bilishi kerak.
1038-g‘azalda shunday misra bor:
Tunu kun zoru afg‘on chekar bo‘lsam g‘arib ermas.
So‘zsiz bu quyidagicha bo‘lishi kerak:
Tunu kun nolayu afg‘on chekar bo‘lsam ajab ermas.
279-betda:
Ko‘rar bo‘lsa muazzin qomatini
Unutqay bexato takbiru qomat.
Agar namoz vaqti mabodo muazzin uning qaddu qomatini ko‘rsa toatu ibodat, ya’ni takbiru toatni ham unutib yuboradi. «Qomat»ning bu yerda aloqasi yo‘q.
513-g‘azalda shunday misra bor:
Gar to‘tisifat kandu shakar tolibi bo‘lsang
Shakar labni qilg‘ilu shirin bo‘la ko‘rgil.
Men bu haqda bir vaqtlari «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasiga «Qilni qirq yorganda» sarlavhasi bilan maqola yozib: shoir shu tariqa behayo, beodob bo‘lmasa kerak. Ma’nosiga qaraganda bu satr quyidagicha:
Gar to‘tisifat qandu shakar tolibi bo‘lsang
Shakar labini so‘rg‘ilu shirin bo‘la ko‘rgil,—
bo‘lishi kerak degan edim. Nashrga tayyorlovchi olimimiz: «Yo‘q, Qahhorova nohaq. Shakar labni qilg‘ilu shirin bo‘la ko‘rgilining o‘zi durust deb raddiya yozdilar. Nima ham der edik. Tilimiz lol.
Men kitobda ketgan xatolar haqida hech narsa deganim yo‘q. Faqat matnshunoslarimizning aruz zazniga tushunmasliklari haqida fikr-mulohazalarimni aytdim, xolos.
Oxirgi bir misol:
Tabib g‘ami tirigu bemor a’molini so‘rgudek.
Mana, diqqat qilib o‘qing, aruz vazniga sira tushmaydi. Asli quyidagicha:
Tabibi g‘am kerak bemor a’molini so‘rgudek.
Mening nazarimda, hozirgi kunda yoshlarimiz orasida ma’naviy qashshoqlik hukm surmoqda. Juda ko‘p shoirlarimiz hatto o‘z she’rlarini qog‘ozsiz o‘qimaydi. Ilgari shoir bo‘lish uchun kamida ikki ming satr she’rni yoddan bilish kerak bo‘lgan. Hozirgi kunda bizda she’rxonlik umuman yo‘q. Nima bo‘lar ekan, agar Yozuvchilar uyushmasi hech bo‘lmasa oyda bir marotaba she’rxonlik — baytbarak kechalarini uyushtirsa. She’riyat ahli kelib bir kechani Navoiyga, bir kechani Boburga, bir kechani Muqimiyga bag‘ishlab, she’riyat oqshomi o‘tkazsa…
Hali yuqorida aytdim, maktablarda o‘qituvchilar hech bo‘lmaganda har kun o‘quvchilarga to‘rt misra she’r yodlab kelishni vazifa qilib qo‘ysa, nur ustiga a’lo nur bo‘lur edi.
Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1989 yil, 12-son
