17 сентябр — Абдулла Қаҳҳор таваллуд топган кун

Бу кунги суҳбатимизнинг мавзуи гарчи ижодий тажрибалар бўлса ҳам, гап кўпроқ ижодий тажрибалар эмас, ижодий уринишлар тўғрисида борилар деб ўйлайман…

Абдулла ҚАҲҲОР
ХОЛИС ГАП КИТОБХОННИНГ
КЎНГЛИДА БЎЛАДИ

Бу кунги суҳбатимизнинг мавзуи гарчи ижодий тажрибалар бўлса ҳам, гап кўпроқ ижодий тажрибалар эмас, ижодий уринишлар тўғрисида борилар деб ўйлайман.

Бирон балоғатга етган ёзувчи ўзининг балоғатга қандоқ етганлиги, бир ёки бир неча машҳур, ҳамма тақдир этган асарини қандоқ ёзганлиги тўғрисида гапириб берса, суҳбат аҳли ундан таълим олса, у вақтда ижодий тажриба тўғрисида сўз, таълимий суҳбат бўлар эди. Мен бу ерда фақат дуруст асар ёзишга қандоқ ўрганганлигим, шу уринишлар орқасида нималарга дуч келганлигим тўғрисида гапиришим мумкин, холос. Демак, бу суҳбат ўзаро фикрлашиш тарзида ўтади.

Умид билан қўлига қалам олган, эл-юртга ёзиш-чизиш иши билан хизмат қилишни истаган, шу йўл билан кўпроқ ва яхшироқ хизмат қила олишига кўзи етган ҳар бир кишининг омили яхши асарлар яратиш бўлади.

Биз бир асарни ёмон, иккинчисини яхши, учинчисини сўз санъатининг мўъжизаси деймиз. Шунда ҳаммадан бурун нимани кўзда тутамиз? Аввал шу саволга жавоб бериш керак.

Модомики, китоб кенг ўқувчилар оммаси учун ёзилар экан, бу саволга ўша омма нуқтаи назаридан қараб жавоб бериш зарур. Омма ўзини мафтун қиладиган, роҳат бағишлайдиган нарсани ўқийди. Ўшани яхши асар деб билади. Ўқувчи китобни “маданиятдан орқада қолмаслик” учунгина эмас, зўр роҳатдан маҳрум бўлмаслик учун ўқиса ҳисоб. Шундай асар яхши асар бўлади. Асар тўғрисида энг тўғри холис ёзилган тақриз кутубхонанинг дафтарида бўлди.

Энг яхши томоша бўлмаган драма, қўлга олиш билан жозибасига тортиб кетмайдиган адабий асар яхши нарса бўлмайди. Агар бирон ёзувчи асарнинг шу томонига эътибор қилгани эринса ёки эринмагани тақдирда ҳам удда қилолмаса-ю, ўзининг ожизлигини, масъулиятсизлигини “мазмун”, “олижаноб мақсад” иборалари остига беркитса, санъатни, энг муҳим тарбия қуролини бебурд қилган бўлади.

Мақсад нақадар олижаноб бўлмасин, Чеховнинг тили билан айтганда, “қурбақага шакар сепиб берганинг билан барибир емайман”.

Адабий асар, адабиёт деган шундоқ бўлсин.

Ёзувчи бирор нарса ёзиш учун қўлига қалам олганда ҳаммадан бурун кўз олдига шу нарсани ўқиётган ўқувчини келтирсин, асарнинг ҳар бир сатри кўз олдидан ўтганида чеҳрасида бўладиган ўзгаришни кўриб турсин. Ёзувчи ўзини каттакон билимдон, юксак завқ эгаси бўлган киши олдида имтиҳон бераётгандай сезсин.

Китобхонни мафтун қиладиган нарса яхши нарса бўлса, қандоқ асар мафтун қилади? Унинг меҳригиёси қаерда, бу меҳригиё нимадан иборат?

Классиклардан ўрганиш деган сўз классик асарлардаги мана шу ме‑ҳригиё­ни топишга уриниш, топишдан иборат бўлса керак.

Албатта, ҳар бир яхши асар ўзича яхши. Ҳар бир яхши асарнинг меҳригиёси бошқа яхши асарнинг меҳригиёсига ўхшамаганлиги учун яхши. Гўзал деган сўз битта. Лекин унинг минг бир маъноси бор.

Яхши асарларнинг яхшилик сирини қидирган вақтда ҳамма яхши асарларга муштарак бўлган бир нарса дарров кўзга кўриниб туради. Эҳтимолки, бу асарнинг мафтун қиладиган асар чиқиши учун асосий шартлардан бири бўлса.

Маълумки, санъат, шу жумладан, сўз санъати – адабиёт ҳам кишиларнинг онгига ҳис орқали – юрак орқали таъсир қилади. Адабиёт бирон ижтимоий ҳодисанинг яхши ёки ёмон эканлигини фактлар, рақамлар билан исбот қилиб, хулоса чиқармайди; унинг яхши ёки ёмон эканлигини кўрсатиб, кишиларда шу ҳодисага нисбатан муҳаббат ёки нафрат ҳисси туғдиради. Бирон ҳодисанинг яхши ёки ёмон эканлигини билдириш билан унга нисбатан нафрат ёки муҳаббат ҳисси туғдириш орасида жуда катта фарқ бор. Билган киши билиб қўя бериши мумкин, лекин ҳис қилган киши ҳис қилиб қўя бермайди. Адабиётнинг зўр ташвиқий кучи ҳам мана шундан иборат.

Бундан маълум бўладики, ёзувчи бирон ҳодисага ўқувчида муҳаббат ёки нафрат ҳисси қўзғатиши учун аввал ўша ҳис ўзида бўлиши керак.

Киши ҳеч қачон душманнинг гўри устида бошқаларнинг кўзидан ёш чиқарадиган таъсирли нутқ сўзлолмайди.

Энг талантли, энг уста, хушовоз артист агар ўзига ёқмайдиган ашулани айтишга мажбур бўлиб қолса, таланти ҳам, усталиги ҳам йўқолиб, қуруқ овози қолади.

Талант, билим, ҳунар жиҳатидан бир даражада бўлган икки ёзувчи муҳаббат тўғрисида ёзса, шу муҳаббат ҳиссини бошидан кечиргани яхшироқ ёзади.

Ёзувчи ўзи ҳис қилмаган нарса тўғрисида ёзса, буни ўқиган ўқувчи ҳам ҳеч нарсани ҳис қилолмайди. Ўқувчининг қалбига таъсир қилмаган нарсанинг адабиётга ҳеч тегишлиги йўқ.

Демак, куйдириш учун куйиш, ардоқлаш учун ардоқланиш шарт. Бусиз бўлмайди. Ҳис қилинмасдан ёзилган нарса қоғоздан қилинган гулга ўхшайди.

Ҳис, ички дард кишининг қалбини тошириб юборади. Бундай вақтда киши ўзини қаерга қўйишини билмайди. Ўзининг дардига бошқаларни шерик қилиш, юрагини бўшатиш кишига азоб бериш даражасига етади. Шу вақтда қўл қаламга боради. Кишининг кўзига ҳеч нарса кўринмайди. Ёзиш учун ҳеч нарса халал бермайди. Фикр тўкила боради. Ёзиб улгуриб бўлмайди.

Кишидаги мана шундай ҳолатни одатда илҳом дейишади.

Айтилган гаплардан хулоса чиқарсак, яхши асар – ўқувчини мафтун қиладиган асар, фақат илҳом билан ёзилган асар, дейиш керак бўлади.

Ёзувчи илҳом келди деб тез-тез ёзади, илҳом келмаётир деб соатлаб қоғоз чизиб ўтиради. Бас, маълум бўладики, илҳом келгани ёзувчинннг тўла ҳис қилгани, илҳом келмагани ёзувчининг ҳали ҳис қилмагани бўлади.

Илҳом келиши учун ёзувчининг ҳис қилиши шарт бўлса, ҳис қилиши учун нималар керак?

Ёзувчи ёзувчи бўлиш учун қандай катта меҳнатни бўйнига олганлиги мана шу ерда кўринади.

Умуман савияси бирон уй хизматчисининг савияси билан баробар бўлган киши ҳеч вақт ижтимоий ҳодисаларни тўғри таҳлил қилолмайди.

Демак, ижтимоий ҳодисаларни таҳлил қилиш, унинг яхши, ёмон эканини билиш учун ёзувчининг савияси жуда-жуда баланд бўлиши керак.

Ёзувчи турмуш ҳодисасини таҳлил қилганидан сўнг унга маълум бир муносабатда бўлади. Бу муносабати унинг қаноати бўлади. Унинг бирон ҳодисани ҳис қилиши мана шу қаноати асосида бўлади.

Шулардан маълум бўладики, ёзувчи ҳеч вақт “Нима тўғрида ёзсам экан?” деб ўйлаб, кейин бирданига бирон мавзу тўғрисида ёзишни ихтиёр қилмайди. Аксинча, ҳодисага маълум муносабати, қаноатидан келиб чиққан розилик ёки норозилик уни ёзишга мажбур қилади, уни ўз ихтиёрига қўймайди.

Мана шундан кейин асарнинг ғояси тўғрисида гапириш мумкин.

Мен илгари вақтларда кўп кишилардан “Асар ёзишдан бурун унинг ғоясини белгилаб олиш керак”, деган маслаҳатни эшитганман. Ўша вақтлар шу маслаҳат асосида иш кўриб кўп гаранг ҳам бўлганман. Ўша вақтларда қўлимга қандай асар тушса, дарров унинг ғоясини ахтарар эдим. Кўпинча, унинг ғоясини тополмас эдим. Энди ўйлаб қарасам, ўша маслаҳатлар нотўғри, ўша уриниш­ларим мутлақо самарасиз уриниш­лар экан.

Мен шу кунгача битта-иккита дуруст нарса ёзган бўлсам, биронтасининг ҳам ғоясини олдин белгилаб олганим йўқ. Наинки, уруш замонидаги чолларни кўрсатиш мақсадида мен Асрор бобони ясаган бўлсам! Йўқ, чолларнинг уруш йилларида ёшлар билан бир сафда турганлиги менга қаттиқ таъсир қилган эди. Бу ҳикоя шу таъсирнинг натижаси. Адабиётчилар, танқидчилар тилида бу чол қандай деб аталишини кўзда тутган эмасман, шулар нима деб атаса, ҳикоянинг ғояси ўша бўлади.

Янглиш маслаҳатларга амал қилиб асарнинг ғоясини қидирар эдим. Бу ҳам бекорчи уриниш экан. Ҳақиқатан шундай. Асарнинг ғоясини қидиришга эҳтиёж борми? Асар ўқувчида қандай таъсир қолдирса, уни қайси йўлга бошласа, ғояси ўша-да.

Жек Лондоннинг “Жазирама” (“День пламенеет”) деган бир романи бор. Мен асарларнинг ғоясини қидириб юрган вақтимда шу романнинг ғоясини тополмаган эдим. Лекин шу китобни ўқиганимдан кейин шаҳарда тургим келмай қолди. Қолган умримни қишлоқда ўтказишни хоҳлаб қолдим. Демак, ёзувчининг мақсади шу экан, одамларни табиатга даъват қилган экан.

Илҳом билан, ички мажбурият орқасида ёзилган асарни тузатиш, қайта ишлаш мумкинми?

Ўша тузатиш, ўша қайта ишлаш хоҳишга айланмагунча, ёзувчининг қалбидан ўрин олмагунча мумкин эмас.

Кўпинча шундай ҳоллар бўлади; ёзувчи асарини битириб, одамларга ўқиб беради. Бу ерда асарнинг камчилик­лари кўрсатилади. Ёзувчи кўпинча ўша камчиликларни ўзи камчилик ҳисобламагани ҳолда фақат билимдонларнинг сўзини иккита қилмаслик учун тузатишга киришади. Бундай вақтда ёзувчи ўз маъшуқасига бировнинг сўзи билан муҳаб­бат изҳор қилаётган ошиққа ўхшаб қолади. Ҳис қилмасдан асарни тузатиш дуторни икки киши чалгандай гап. Парда босган киши ҳам, зарб берган киши ҳам ҳеч нарсани ҳис қилолмайди. Бундай машқдан ҳеч ким лаззат олмайди.

Асарни қайта ишлаш деган гапга мен тушунмайман. Агар бирон асар қайта ишлашга муҳтож бўлса, шу материал асосида бошқа асар ёзиш керак экан, деб тушунаман.

Яхши асар илҳомнинг натижаси, илҳом ҳис қилишнинг натижаси дедик. Ҳис қилиш учун ёзувчи ўшани бошидан кечириши шартми? Агар шарт бўлса, Толстой ҳеч қачон “Анна Каренина”ни ёзолмас эди. Чунки, Толстой ҳеч вақт хотин киши бўлиб кўрган эмас.

Ҳис қилиш учун ёзувчига ўзининг шахсий кечинмалари билан бир қаторда мушоҳада ҳам ёрдам беради. Ёзувчи ўзи бошидан кечирмаган ёки кечириш мумкин бўлмаган ҳодисаларни зўр диққат билан мушоҳада қилади. Турмушни ўрганиш деган сўзнинг маъноси турмушни мушоҳада қилиш демакдир. Энг зўр ёзувчилар энг зўр мушоҳада кучига эга бўлишган. Одамларнинг рафторига оид энг кичик нарсалардан тортиб, катта-катта ижтимоий ҳодисаларгача ғоят зўр диққат билан ўрганишган. Бошқа кишиларнинг диққатини жалб қилмаган ҳодисалар, бошқа кишилар эътибор қилмаган нарсалар буларнинг диққатини жалб қилган, эътиборини тортган.

Мана шунинг учун ҳар бир бадиий асарда ёзувчининг шахсий кечинмалари, таржимаи ҳоли унсурлари бўлади. Ёзувчи баъзан бирон типга асос қилиб ҳақиқатда мавжуд одамни ҳам олади. Бундай ҳолларда ўша мавжуд одам типнинг прототипи бўлади.

Ёзувчи прототипнинг ўзигагина хос сифатларини, хислатларини ташлаб, тип учун характерли бўлган бошқа сифатлар, хислатлар қўшади. Шундай бўладики, прототип типнинг ўзи эканини билмайди.

Одатда мушоҳада фақат керак бўлганда, бирон асар ёзиш учун зарур бўлиб қолганда қилинмайди.

Масалан, бировнинг оёғини трамвай босди. Эҳтимол, менинг қаҳрамонларимдан, персонажларимдан ҳеч кимнинг оёғини трамвай босмас. Лекин оёғини трамвай босган одамнинг ўша дамдаги ҳолати, ҳаракати, қиёфаси эсимда қолиши керак. Чунки мабодо шундай ҳолат керак бўлиб қолса, оёғини трамвай бостириб кўргани ҳеч ким рози бўлмайди.

Киши чучкирадиган вақтда афти қандоқ бўлишига ҳеч ким эътибор қилмайди. Лекин Чехов шунга эътибор қилган экан. “Чиновникнинг ўлими”да қўл келипти.

Мен “Анор” деган ҳикояни ёзганимда бошқоронғи хотиннинг ҳолатини шу кунларда мушоҳада қилганим йўқ. Бошқоронғи хотиннинг ҳолати менинг хотира дафтаримда бор эди. Буни мен бир вақтлар дафтарга шундай қайд қилиб қўйган эканман:

“Эр хотинига жаннатнинг таърифини қилади. Хотиннинг кўзига ҳавзи кавсар ва унда юзиб юрган балиқдан бошқа ҳеч нарса кўринмайди. Хотин балиққа бошқоронғи”.

Бундан олти йил бурун дафтарга шуни ёзиб қўйган эканман: “Ажойиб ит, ўғри кирганда олкишласанг, ётиб думини ялайди”.

Бу нарса олти йилдан бери керак бўлгани йўқ, эҳтимол, ҳеч қачон керак бўлмас. Шундай қилиб, ёзувчининг хотира дафтари – мушоҳадалар хазинаси – турмуш қомуси вужудга келади.

Бу дафтарга фақат мушоҳадаларгина эмас, воқеалар, манзаралар, фикрлар, сўзлар, иборалар ҳам ёзилиши мумкин. Чехов ҳатто исмларни ҳам ёзган.

Мана шунинг учун ёзувчи ёзаётганда, ўйлаётгандагина эмас, ҳаммавақт меҳнат қилади. Шундоқ бўлиши керак.

Манба: «Ёшлик» журнали, 2015 йил 10-сон

Abdulla QAHHOR
XOLIS GAP KITOBXONNING
KO’NGLIDA BO’LADI

Bu kungi suhbatimizning mavzui garchi ijodiy tajribalar bo’lsa ham, gap ko’proq ijodiy tajribalar emas, ijodiy urinishlar to’g’risida borilar deb o’ylayman.

Biron balog’atga yetgan yozuvchi o’zining balog’atga qandoq yetganligi, bir yoki bir necha mashhur, hamma taqdir etgan asarini qandoq yozganligi to’g’risida gapirib bersa, suhbat ahli undan ta’lim olsa, u vaqtda ijodiy tajriba to’g’risida so’z, ta’limiy suhbat bo’lar edi. Men bu yerda faqat durust asar yozishga qandoq o’rganganligim, shu urinishlar orqasida nimalarga duch kelganligim to’g’risida gapirishim mumkin, xolos. Demak, bu suhbat o’zaro fikrlashish tarzida o’tadi.

Umid bilan qo’liga qalam olgan, el-yurtga yozish-chizish ishi bilan xizmat qilishni istagan, shu yo’l bilan ko’proq va yaxshiroq xizmat qila olishiga ko’zi yetgan har bir kishining omili yaxshi asarlar yaratish bo’ladi.

Biz bir asarni yomon, ikkinchisini yaxshi, uchinchisini so’z san’atining mo»jizasi deymiz. Shunda hammadan burun nimani ko’zda tutamiz? Avval shu savolga javob berish kerak.

Modomiki, kitob keng o’quvchilar ommasi uchun yozilar ekan, bu savolga o’sha omma nuqtai nazaridan qarab javob berish zarur. Omma o’zini maftun qiladigan, rohat bag’ishlaydigan narsani o’qiydi. O’shani yaxshi asar deb biladi. O’quvchi kitobni “madaniyatdan orqada qolmaslik” uchungina emas, zo’r rohatdan mahrum bo’lmaslik uchun o’qisa hisob. Shunday asar yaxshi asar bo’ladi. Asar to’g’risida eng to’g’ri xolis yozilgan taqriz kutubxonaning daftarida bo’ldi.

Eng yaxshi tomosha bo’lmagan drama, qo’lga olish bilan jozibasiga tortib ketmaydigan adabiy asar yaxshi narsa bo’lmaydi. Agar biron yozuvchi asarning shu tomoniga e’tibor qilgani erinsa yoki erinmagani taqdirda ham udda qilolmasa-yu, o’zining ojizligini, mas’uliyatsizligini “mazmun”, “olijanob maqsad” iboralari ostiga berkitsa, san’atni, eng muhim tarbiya qurolini beburd qilgan bo’ladi.

Maqsad naqadar olijanob bo’lmasin, Chexovning tili bilan aytganda, “qurbaqaga shakar sepib berganing bilan baribir yemayman”.

Adabiy asar, adabiyot degan shundoq bo’lsin.

Yozuvchi biror narsa yozish uchun qo’liga qalam olganda hammadan burun ko’z oldiga shu narsani o’qiyotgan o’quvchini keltirsin, asarning har bir satri ko’z oldidan o’tganida chehrasida bo’ladigan o’zgarishni ko’rib tursin. Yozuvchi o’zini kattakon bilimdon, yuksak zavq egasi bo’lgan kishi oldida imtihon berayotganday sezsin.

Kitobxonni maftun qiladigan narsa yaxshi narsa bo’lsa, qandoq asar maftun qiladi? Uning mehrigiyosi qaerda, bu mehrigiyo nimadan iborat?

Klassiklardan o’rganish degan so’z klassik asarlardagi mana shu me?hrigiyo­ni topishga urinish, topishdan iborat bo’lsa kerak.

Albatta, har bir yaxshi asar o’zicha yaxshi. Har bir yaxshi asarning mehrigiyosi boshqa yaxshi asarning mehrigiyosiga o’xshamaganligi uchun yaxshi. Go’zal degan so’z bitta. Lekin uning ming bir ma’nosi bor.

Yaxshi asarlarning yaxshilik sirini qidirgan vaqtda hamma yaxshi asarlarga mushtarak bo’lgan bir narsa darrov ko’zga ko’rinib turadi. Ehtimolki, bu asarning maftun qiladigan asar chiqishi uchun asosiy shartlardan biri bo’lsa.

Ma’lumki, san’at, shu jumladan, so’z san’ati – adabiyot ham kishilarning ongiga his orqali – yurak orqali ta’sir qiladi. Adabiyot biron ijtimoiy hodisaning yaxshi yoki yomon ekanligini faktlar, raqamlar bilan isbot qilib, xulosa chiqarmaydi; uning yaxshi yoki yomon ekanligini ko’rsatib, kishilarda shu hodisaga nisbatan muhabbat yoki nafrat hissi tug’diradi. Biron hodisaning yaxshi yoki yomon ekanligini bildirish bilan unga nisbatan nafrat yoki muhabbat hissi tug’dirish orasida juda katta farq bor. Bilgan kishi bilib qo’ya berishi mumkin, lekin his qilgan kishi his qilib qo’ya bermaydi. Adabiyotning zo’r tashviqiy kuchi ham mana shundan iborat.

Bundan ma’lum bo’ladiki, yozuvchi biron hodisaga o’quvchida muhabbat yoki nafrat hissi qo’zg’atishi uchun avval o’sha his o’zida bo’lishi kerak.

Kishi hech qachon dushmanning go’ri ustida boshqalarning ko’zidan yosh chiqaradigan ta’sirli nutq so’zlolmaydi.

Eng talantli, eng usta, xushovoz artist agar o’ziga yoqmaydigan ashulani aytishga majbur bo’lib qolsa, talanti ham, ustaligi ham yo’qolib, quruq ovozi qoladi.

Talant, bilim, hunar jihatidan bir darajada bo’lgan ikki yozuvchi muhabbat to’g’risida yozsa, shu muhabbat hissini boshidan kechirgani yaxshiroq yozadi.

Yozuvchi o’zi his qilmagan narsa to’g’risida yozsa, buni o’qigan o’quvchi ham hech narsani his qilolmaydi. O’quvchining qalbiga ta’sir qilmagan narsaning adabiyotga hech tegishligi yo’q.

Demak, kuydirish uchun kuyish, ardoqlash uchun ardoqlanish shart. Busiz bo’lmaydi. His qilinmasdan yozilgan narsa qog’ozdan qilingan gulga o’xshaydi.

His, ichki dard kishining qalbini toshirib yuboradi. Bunday vaqtda kishi o’zini qaerga qo’yishini bilmaydi. O’zining dardiga boshqalarni sherik qilish, yuragini bo’shatish kishiga azob berish darajasiga yetadi. Shu vaqtda qo’l qalamga boradi. Kishining ko’ziga hech narsa ko’rinmaydi. Yozish uchun hech narsa xalal bermaydi. Fikr to’kila boradi. Yozib ulgurib bo’lmaydi.

Kishidagi mana shunday holatni odatda ilhom deyishadi.

Aytilgan gaplardan xulosa chiqarsak, yaxshi asar – o’quvchini maftun qiladigan asar, faqat ilhom bilan yozilgan asar, deyish kerak bo’ladi.

Yozuvchi ilhom keldi deb tez-tez yozadi, ilhom kelmayotir deb soatlab qog’oz chizib o’tiradi. Bas, ma’lum bo’ladiki, ilhom kelgani yozuvchinnng to’la his qilgani, ilhom kelmagani yozuvchining hali his qilmagani bo’ladi.

Ilhom kelishi uchun yozuvchining his qilishi shart bo’lsa, his qilishi uchun nimalar kerak?

Yozuvchi yozuvchi bo’lish uchun qanday katta mehnatni bo’yniga olganligi mana shu yerda ko’rinadi.

Umuman saviyasi biron uy xizmatchisining saviyasi bilan barobar bo’lgan kishi hech vaqt ijtimoiy hodisalarni to’g’ri tahlil qilolmaydi.

Demak, ijtimoiy hodisalarni tahlil qilish, uning yaxshi, yomon ekanini bilish uchun yozuvchining saviyasi juda-juda baland bo’lishi kerak.

Yozuvchi turmush hodisasini tahlil qilganidan so’ng unga ma’lum bir munosabatda bo’ladi. Bu munosabati uning qanoati bo’ladi. Uning biron hodisani his qilishi mana shu qanoati asosida bo’ladi.

Shulardan ma’lum bo’ladiki, yozuvchi hech vaqt “Nima to’g’rida yozsam ekan?” deb o’ylab, keyin birdaniga biron mavzu to’g’risida yozishni ixtiyor qilmaydi. Aksincha, hodisaga ma’lum munosabati, qanoatidan kelib chiqqan rozilik yoki norozilik uni yozishga majbur qiladi, uni o’z ixtiyoriga qo’ymaydi.

Mana shundan keyin asarning g’oyasi to’g’risida gapirish mumkin.

Men ilgari vaqtlarda ko’p kishilardan “Asar yozishdan burun uning g’oyasini belgilab olish kerak”, degan maslahatni eshitganman. O’sha vaqtlar shu maslahat asosida ish ko’rib ko’p garang ham bo’lganman. O’sha vaqtlarda qo’limga qanday asar tushsa, darrov uning g’oyasini axtarar edim. Ko’pincha, uning g’oyasini topolmas edim. Endi o’ylab qarasam, o’sha maslahatlar noto’g’ri, o’sha urinish­larim mutlaqo samarasiz urinish­lar ekan.

Men shu kungacha bitta-ikkita durust narsa yozgan bo’lsam, birontasining ham g’oyasini oldin belgilab olganim yo’q. Nainki, urush zamonidagi chollarni ko’rsatish maqsadida men Asror boboni yasagan bo’lsam! Yo’q, chollarning urush yillarida yoshlar bilan bir safda turganligi menga qattiq ta’sir qilgan edi. Bu hikoya shu ta’sirning natijasi. Adabiyotchilar, tanqidchilar tilida bu chol qanday deb atalishini ko’zda tutgan emasman, shular nima deb atasa, hikoyaning g’oyasi o’sha bo’ladi.

Yanglish maslahatlarga amal qilib asarning g’oyasini qidirar edim. Bu ham bekorchi urinish ekan. Haqiqatan shunday. Asarning g’oyasini qidirishga ehtiyoj bormi? Asar o’quvchida qanday ta’sir qoldirsa, uni qaysi yo’lga boshlasa, g’oyasi o’sha-da.

Jek Londonning “Jazirama” (“Den` plameneet”) degan bir romani bor. Men asarlarning g’oyasini qidirib yurgan vaqtimda shu romanning g’oyasini topolmagan edim. Lekin shu kitobni o’qiganimdan keyin shaharda turgim kelmay qoldi. Qolgan umrimni qishloqda o’tkazishni xohlab qoldim. Demak, yozuvchining maqsadi shu ekan, odamlarni tabiatga da’vat qilgan ekan.

Ilhom bilan, ichki majburiyat orqasida yozilgan asarni tuzatish, qayta ishlash mumkinmi?

O’sha tuzatish, o’sha qayta ishlash xohishga aylanmaguncha, yozuvchining qalbidan o’rin olmaguncha mumkin emas.

Ko’pincha shunday hollar bo’ladi; yozuvchi asarini bitirib, odamlarga o’qib beradi. Bu yerda asarning kamchilik­lari ko’rsatiladi. Yozuvchi ko’pincha o’sha kamchiliklarni o’zi kamchilik hisoblamagani holda faqat bilimdonlarning so’zini ikkita qilmaslik uchun tuzatishga kirishadi. Bunday vaqtda yozuvchi o’z ma’shuqasiga birovning so’zi bilan muhab­bat izhor qilayotgan oshiqqa o’xshab qoladi. His qilmasdan asarni tuzatish dutorni ikki kishi chalganday gap. Parda bosgan kishi ham, zarb bergan kishi ham hech narsani his qilolmaydi. Bunday mashqdan hech kim lazzat olmaydi.

Asarni qayta ishlash degan gapga men tushunmayman. Agar biron asar qayta ishlashga muhtoj bo’lsa, shu material asosida boshqa asar yozish kerak ekan, deb tushunaman.

Yaxshi asar ilhomning natijasi, ilhom his qilishning natijasi dedik. His qilish uchun yozuvchi o’shani boshidan kechirishi shartmi? Agar shart bo’lsa, Tolstoy hech qachon “Anna Karenina”ni yozolmas edi. Chunki, Tolstoy hech vaqt xotin kishi bo’lib ko’rgan emas.

His qilish uchun yozuvchiga o’zining shaxsiy kechinmalari bilan bir qatorda mushohada ham yordam beradi. Yozuvchi o’zi boshidan kechirmagan yoki kechirish mumkin bo’lmagan hodisalarni zo’r diqqat bilan mushohada qiladi. Turmushni o’rganish degan so’zning ma’nosi turmushni mushohada qilish demakdir. Eng zo’r yozuvchilar eng zo’r mushohada kuchiga ega bo’lishgan. Odamlarning raftoriga oid eng kichik narsalardan tortib, katta-katta ijtimoiy hodisalargacha g’oyat zo’r diqqat bilan o’rganishgan. Boshqa kishilarning diqqatini jalb qilmagan hodisalar, boshqa kishilar e’tibor qilmagan narsalar bularning diqqatini jalb qilgan, e’tiborini tortgan.

Mana shuning uchun har bir badiiy asarda yozuvchining shaxsiy kechinmalari, tarjimai holi unsurlari bo’ladi. Yozuvchi ba’zan biron tipga asos qilib haqiqatda mavjud odamni ham oladi.
Bunday hollarda o’sha mavjud odam tipning prototipi bo’ladi.

Yozuvchi prototipning o’zigagina xos sifatlarini, xislatlarini tashlab, tip uchun xarakterli bo’lgan boshqa sifatlar, xislatlar qo’shadi. Shunday bo’ladiki, prototip tipning o’zi ekanini bilmaydi.

Odatda mushohada faqat kerak bo’lganda, biron asar yozish uchun zarur bo’lib qolganda qilinmaydi.

Masalan, birovning oyog’ini tramvay bosdi. Ehtimol, mening qahramonlarimdan, personajlarimdan hech kimning oyog’ini tramvay bosmas. Lekin oyog’ini tramvay bosgan odamning o’sha damdagi holati, harakati, qiyofasi esimda qolishi kerak. Chunki mabodo shunday holat kerak bo’lib qolsa, oyog’ini tramvay bostirib ko’rgani hech kim rozi bo’lmaydi.

Kishi chuchkiradigan vaqtda afti qandoq bo’lishiga hech kim e’tibor qilmaydi. Lekin Chexov shunga e’tibor qilgan ekan. “Chinovnikning o’limi”da qo’l kelipti.

Men “Anor” degan hikoyani yozganimda boshqorong’i xotinning holatini shu kunlarda mushohada qilganim yo’q. Boshqorong’i xotinning holati mening xotira daftarimda bor edi. Buni men bir vaqtlar daftarga shunday qayd qilib qo’ygan ekanman:

“Er xotiniga jannatning ta’rifini qiladi. Xotinning ko’ziga havzi kavsar va unda yuzib yurgan baliqdan boshqa hech narsa ko’rinmaydi. Xotin baliqqa boshqorong’i”.

Bundan olti yil burun daftarga shuni yozib qo’ygan ekanman: “Ajoyib it, o’g’ri kirganda olkishlasang, yotib dumini yalaydi”.

Bu narsa olti yildan beri kerak bo’lgani yo’q, ehtimol, hech qachon kerak bo’lmas. Shunday qilib, yozuvchining xotira daftari – mushohadalar xazinasi – turmush qomusi vujudga keladi.

Bu daftarga faqat mushohadalargina emas, voqealar, manzaralar, fikrlar, so’zlar, iboralar ham yozilishi mumkin. Chexov hatto ismlarni ham yozgan.

Mana shuning uchun yozuvchi yozayotganda, o’ylayotgandagina emas, hammavaqt mehnat qiladi. Shundoq bo’lishi kerak.

Manba: «Yoshlik» jurnali, 2015 yil 10-son