27 декабр — Ёзувчи, таржимон ва адабиётшунос олим Иброҳим Ғафуров таваллуд топган кун
Ўмровдор. Шонли. Бешиктоғ ва ҳаёт абадийга ўхшарди. Мангу ўрозли эди инсон мулоқотлари… Бешиктоғ ва бу кўркам алп бодом қадамида гул босган ўзбекка ўхшарди. Ўзбегимга табиий шоирона рамз кўз ўнгимизда барча маконларни оғушига олмишдай эди…..
Иброҳим Ғафуров
ҲАЖР ВАҚТИ
Соқийнома
Иброҳим Ғафуров 1937 йил 27 декабрда Тошкентда ҳунарманд оиласида туғилди. 1956-1961 йилларда САГУ (ҳозирги ЎзМУ) нинг филология факултетида ўқиди. 1961-1982 йилларда Давлат бадиий адабиёт нашриётида кичик муҳаррир, таҳририят мудири, бош муҳаррир ўринбосари лавозимларида ишлади.
Иброҳим Ғафуров “Гўзалликнинг олмос қирралари” (1964) “Унитилмаган боғ” (1965), “Жозиба” (1970), “Ёнар сўз” (1973), “Ям-яшил дарахт” (1976), “Юрак -аланга” (1980). “Лириканинг юраги” (1982), “Шеърият — изланиш демак” (1984), “Ўттиз йил изҳори” (1987), “Тил эркинлиги” (1998) сингари адабий танқидий, бадиа китоблар муаллифи. У «Ҳаё — халоскор», «Мангу латофат» ва бошқа бир қатор бадиалари ва мансуралари жамланган китоблари билан эътибор қозонди.
Иброҳим Ғафуров жаҳон адабиётининг етук намояндалари: Доcтоевскийнинг “Жиноят ва Жазо”, “Телба”, “Қиморбоз” , Мопассаннинг “Азизим”, Ҳемингуэйнинг “Алвидо, қурол”, “Чол ва Денгиз”, Чингиз Айтматовнинг “Қиёмат”, “Чингизхонниг оқ булути” Жеймс Жойснинг «Улисс» каби асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
И. Ғофуров филология фанлари номзоди (1973), Ўзбекистон ёшлари мукофоти (1989) лауреати, “Дўстлик” ордени соҳиби (1995).
I
Чарақлаган осмон, кўклаган водийлар, юрагимда тошади завқлар:
Сайрга чиқайлик дийдор
Висол билан оғушта чоғлар…
ХХI аср 16-йилининг апрели бошланган эди. Тўрт оёқли нарвон устида туриб кўклаган токнинг кўкалакларини синдириб қўймай, деб авайлаб, эҳтиётлаб зангни пояга маҳкамлаш пайида эдим. Қўшни санаторий боғларидан электр арранинг чинқириб ғариллаши қулоқни қоматга келтирар, чамаси юз эллик йиллик чинорларни бутар ва каллаклар эдилар. Азамат чинорлар баҳорнинг нам ерига гурсиллаб қулар, мен турган нарвон тагидаги ер ҳам зириллаб кетарди: чинорлар қуларди гурсиллаб…
Зангни ўрнатаётганимда шўралаган бир кўк новда бехос узилиб тушди. Аҳ! — дедим худди жоним узилгандай. Яна эҳтиётсизлик қилдим!.. Эҳтиётсизлигим токка қимматга тушадиган бўлди. Шўра узилган жойдан токнинг шираси оқа бошлади. Жон суви оққандай бўлди танамдан!… Энди токнинг оқаётган сувини тўхтатиб бўлмайди. Охиригача оқади! Чунки ҳозир токларнинг томирига тириклик суви югурган… Аламим келди.
Шу тоб ваҳимали электр чинқириқ кетидан яна гурсиллаган овоз келди: яна бир чинор қулади. Юз эллик йиллар яшаб қуёш нурларида товланиб, қаҳратон совуқларда қарсиллаб, азамат гавдасини кўкларга довлаб кўтариб, кўзларимизни яшнатиб, бошларимизга жазирамаларда салқин соябон бўлиб мана, қулаяпти. Куни битган, қулайдиган пайти келган-да. Биз билган замонларнинг хотираси. Хотира чинорлари ағдариляпти. Янги чинорлар янги замонларда яшайди. Аммо янги ниҳоллар қачон азамат чинор бўлади. Шунда аламли хаёлимдан «Дарахтлар қулайди одамлар каби» деган ибора ўтди. Эрталаб нонушта пайти ҳамшира раҳматли журналист Холида Аҳроровани эслаган, гоҳ-гоҳ қўнғироқ қилиб: «Қалай бизнинг йигитлар, яхши юришибдими?» — деб қўйишларини хотирлаб кўзи намланганди.
Ҳа-а… қалай, бизнинг йигитлар, яхши юришибдими? Йигитлар яхши юришибди. Аммо чинорлар қулаяпти… Ер ларзага келяпти.
Хаёлим паришон бўлди. Нарвондан тушиб шўра узилган новдани дока билан маҳкам тортиб бойладим. Кейин устидан скотч ўрадим. Токнинг шираси бирпас оқмай турди. Кейин яна томчилаб сўнг узун чўзилиб оқа бошлади. Шу замон чўнтагимдаги мобил чириллади. Йиғламсираган ҳолда телефон тугмасини босдим: ҳозирги тил билан айтганда, алоқага чиқдим. Аммо икки кўзим йиғлаётган новдада: ҳаёт арусини йиғлатиб қўйдим, нетай!
— Алё, Иброҳимжон… — деган хаста овоз эшитилди: — Эркин ака! — дедим ва дарҳол нарвондан тушдим: — Яхшимисиз, Эркин ака? — Мен яхшиман, икки кун бўлди уйга келдим. Бугун ҳаво жуда сўлим… Бир айланиб келайлик… Сиз қаердасиз? Мен машинада бораман…
Эсга тушар Эркин Воҳидовнинг «Қумурсқалар жанги». Улуғ башоратлар. Аммо ҳеч ким қулоқ солмас энди башоратларга, илгари қулоқ солишганми? Қулоқ солганми биров башоратларга? Аллаким гўзал Туркияга қарши ғазотга чақирар, кўпик сочар соқол-мўйлов жун босган башаралардан? Эркин Воҳидов билан шу ҳақда бугун гаплашмасам бўлмайди: теран чоҳлар тўлиб кетди-ку ёшу қари инсон ўликларига?
Бугун гаплашмасам бўлмас Эркин Воҳидов билан мангу ҳаёт ҳақида. Мангу ҳаёт сирин очди у Руҳлар билан сирлашиб ва англади шоир Руҳлар нималигини… Яна қанчадан-қанча айтилмаган ёзилмаган англамлари бор ва онг оқимлари тўхтамаган бир лаҳза. Ўйлайсизки, онг оқимлари фақат Жойсда, Беккетда борми? Навоий девонлари кети узилмас абадиятга қараб кетган узлуксиз онг оқими. Эй онг оқимини қоралаган етимпарвар, сенда наҳот йўқ онг оқими? Наҳот сенда узилиб мангу тўхтаган онг оқими, минглаган сўзинг бир СЎЗча қадр топмаган, юрак топмаган. Лаҳзалар сирини англаган, ғазаллари бари лаҳзалари асрори… Телепатия борми? Телепатия бордай:
Нидо келди сиздан Эркин ака,
Исёнлар қадар!
Нидо келди сиздан, Эркин ака,
Инсонлар қадар!
Уфқлар очилди, қалбларга қадар.
II
«Мен ёмон ишлашни энг оғир гуноҳ, деб биламан. Давлат ишларида ёмон ишлашни ундан ҳам ёмонроқ кўраман, Чунки бу ёмон ишлардан минглаб, миллионлаб одамлар азоб-уқубат чекадилар». Гёте. Эккерман билан суҳбатлар.
Кўк тоқига нарвон қўйди зўрабор Гёте ва
Кўтарилди ундан
Фаустни олиб.
Матмуса ва Ўзбегимни
қўлтиқлаб
Изма-из илдам чиқди Воҳидов толиб…
Шояд энди
Аччиқ ҳақиқатлар,
Қайтмас ҳақиқатлар
Худо ҳузурида
Ўқилса нажиб!…
Эркин Воҳидов ҳақиқатлари! Қулоқ осдингми, юртим! Кескир шамширдай ярақлаб ётур!
III
Эркин Воҳидов машинада етиб келди. У яқинда касалхонадан чиққан, ўзини анча тетик сезар, кўзлари ёғдули боқар, оппоқ манглайида фикр жилвалари жилоланарди. Бу пайтга келиб у анча, анча-мунча ихчам тортиб хипча бўлиб қолган, аммо кўзларининг фозил ифодалари ўзгармаганди. У ўзини тийиб-тергаб озишга ҳаракат қилди. Тананинг вазни камайса, юракка юк тушмайди, у енгил уради, деб фикрлади. Ҳақиқатан, ихчам тортиб у ўзини бир қадар енгил сеза бошлади. Ҳатто асарларининг охирги томларини яна ўқиб чиқди, охирги тузатишларини киритди. Ҳатто саксон муаллифнинг асари кирган «То қуёш сочгайки нур»ни ҳам тўпловчиларга тўла ишонишига қарамай бошдан-оёқ ўқиди. Биз ўзимизга ишониб юборган эканмиз, у бир қанча мулоҳазалари билан ўртоқлашдики? биз ўзимизга ошиқча бино қўйганимизни англадик ва унинг тузатишларидан сўнг «Замондошлар нигоҳи» янада очилди, жиддий, салмоқли муносиб нашрга айланди. Биз унда бу мутафаккир шоирнинг охирги кўраётган китоби эканлигини хаёлимизга ҳам келтирмаган эдик. Унинг ношир ақли сўнгги дамгача жуда равшан ишлаб турди. Шоирга чиндан улуғ АҚЛ ато этилмиш эди. Бу АҚЛнинг зумралари АДАБ ришталаридан тўқилмиш эди. Адаб ришталаридан тўқилган АҚЛ фақат музайян АДАБ СЎЗЛАРИни айтди, ёзди, ўқиди…
IV
Биз машинага ўтириб Чирчиқ бўйларига йўл олдик. Шундай кўкалам эди бу ёқлар. Чирчиқ нурли чувалиб кумуш шолчаларини тўқиб узоқларга йўл оларди. Қалин оқ кигиздан ёпилган дарё бўйидаги ўтовга тушдик. Устма-уст гиламлар, наматлар тўшалмиш эди. Шоирни анча-мунча ҳайратланиб шоду хуррам қарши олдилар. «Иброҳим, бир қимрон ичайлик… қимрон ҳозир етилган…» — деди.
Бир қимрон ичайлик… Биз буни шоирнинг соғайиб кетишига, узоқ яшашига далолат каби англадик. Қимрон келтирилди. У олтин ҳалли косада мўъжизадай кўринарди.
«Кеч тушмай яна бироз айланайлик», — деди шоир бир косагина қимрон тотингач. Биз хуштабъ ўтов эгаларига ташаккурлар айтиб, яна йўлга тушдик. Машинамиз бизни худди йўлни ўзи биладигандек Кумушкент томонларга бошлаб кетди.
Шоиримиз йўлбошловчимиз ёнида орқасига суяниб ўтирар, унинг оёқларини тиззадан юқоридан то тўпиқларигача юмшоқ юнг плед билан ўраб қўйгандик. Бошини суянчиққа қўйган, кўзлари ярим юмуқ. Узоқ вақтдан бери туймагани фароғат оғушида эди. Чеҳраси касаллик азоблари-ю қийноқлари-ю асоратларидан қутулгандай жуда осуда ва гулгун, қимрон таъсириданми ё бошқа, икки юзида нимтатир қизиллик зоҳир эди. У ўзи сўзламаса, биз ортиқча сўзламас, ҳоритиб қўйишдан ўзимизни тиярдик. Чирчиқ бошланадиган томонларга оҳиста йўл босдик.
— Мени хаёллар қийнайди, — пичирлагандай сўзлайди шоир. — Худди қор босгандай хаёллар, Қор тепалар, Қор уюрмалари. Қуюнлар қорли… — Мен орқа ўринда ўтириб, қулоғимни шоир елкасига яқинроқ олиб бораман, Негадир ҳозирги гапларни эшитмай қолиш ё ёмон эшитиш ва англамай қолишдан хавотирланаман. — Иброҳимжон, одам хаёлингда тинимсиз ёзсанг-да, қўлинг билан қоғозга туширолмасанг, бунга на қўллар ва на юракнинг ҳоли келмаса, ҳаммаси ичингда ёзилиб ётса… иложинг қанча? Тепалар, тепалар… баланд тепаларда юраман… тубсиз жарлар оралаб, тубсиз жарлар ёқалаб юраман… Шоир ҳаммасини ўз вақтида… ўз ёшлик вақтида ёзиб қолдирсин… бошқа вақт бўлмайди… Бу тепалар нималарни англатади… бугун Кумушкон, Паркент тепаларини кўргим келди… кумуш тепаларда юргим, ялангоёқ қадам босгим келди… тепалар балки ёзилмаган асарлардир, асарларнинг асотирларидир… сиз тепалар ҳақида ёзгансиз… қизиқ гаплар… нимага…
Ҳа, сиздан анчадан бери сўрайман, дейман, эсимдан чиқади. Тепа деганимга лолалар, лолазорлар эсимга тушди… Асад яхшими, нима қиляпти? Ҳалиям лолалар ўстирадими? «Лола юзлигимни кўролмас бўлдим»… Миртемир акам хўб ёзганда-а? «Лолазорлар ичра йўқолдим»… Фақат шеъриятгина айтоладиган, ифодалай оладиган гаплар, туйғулар бор-да-еййй… — Шоирнинг овози пастлай-пастлай тамом ичига чўкди. Осилиб унинг юзига қарадим: кўзларини юмиб ётарди, қуруқшаган ингичка лаблари аста тамшанар, охирги, яна охирги зилол томчини охиригача бутун лаззатини тотиб ичаётгандай…
Шоирнинг ухлаб қолишини истамай: — Эркин ака, дунёда ифодавийлик деган нарсани шеър яратган-да, — дейман, эшитдиларми-йўқми, билолмайман. «Ҳа-а-а…» дейдилар. Мен «Ухлаб қолмасинлар», дейман. Бугун кўрадиган кун… Мен аста овозимни кўтармай дўстимиз, катта биолог-лолашунос олим Асад Шарипов ҳақида сўзлайман. Асад Эркин Воҳидов билан тенгдош. Бир синфда ўқиганмиз. Мен дунёда Асад Шариповдай ўз ишига берилган, фидокор инсонни кам учратганман. Эллик йил Туркистон, Марказий Осиё лола навларини, уларнинг уруғларини йиғди. Қирғизистон, Туркманистон, Қозоғистон, Ўзбекистонда унинг бормаган жойи қолмади. Ноёб лола навларини сақлаб қолди. Ўзи ҳам янги лола навини яратди: «Асад Шарипов» нави…
Эркин ака Асадни кўрсалар беҳад қувониб кетардилар. Гаплашиб тўймасдилар. Асад шоир ҳовлисига нодир, гўзал лола турларини экиб берарди…
V
— Тинмай узоқлашиб борар биздан олам, коинот. Ўзгариб борарми бари, юлдузларни томоша қилар эдим. Ваҳимага соларди мени чексизлик, учган юлдузлар. Ас-Суҳо… энг кўринмас юлдуз. Етти Қароқчидан уни излардим. Отин аммам айтган эди: кўрсанг агар Етти Қароқчида Суҳо юлдузин кўзинг ўткир бўлар, қаримас ҳеч қачон кўзларинг. Аммо у жуда кичкина, Катта юлдуз ёнида яшириниб туради. Камдан-кам кишига муяссар бўлади уни кўриш бахти… Сен, Иброҳим, қидириб топ. Сен кўрасан. Қарай-қарай топганман ниҳоят уни ва кўрганман Суҳони… Кейин Берунийда ўқидим Суҳо, Ноҳид ҳақида: уни «Мицар» ҳам дейишар экан. Дўстлашиб қолдим коинотнинг энг олис юлдузи билан. Коинот ичра мегаоламларга тўхтовсиз нур тезлигида учаркан Ас-Суҳо ва кейин йўқ бўлиб кетаркан, кўринмас экан Ердан… бундан чорак аср аввал бир куни ёз чоғи уни қидириб кўкдан тополмадим, ҳар куни қидирардим, тополмасдим. Балки кўзларим ўтмаслашгандир, балки аммам башорати тўғри чиққандир: энди Суҳо йўқ. Йўқолгандай худди Атлантида. Йўқолгандай худди иероглифларни яратган авлодлар. Йўқолгандай миххатлар. Йўқолгандай ацтеклар. Йўқолгандай Маҳобҳорат. Гилгамиш, Алпомишни битганлар. Йўқолгандай худди нурпараст Монийнинг оҳанграбо китоблари, рангтасвирлари… Ҳозирги инсоният авлодлари гўё ҳеч нарсани йўқотмагандай Ноҳидни кўрмай. Аммо… яна ким билсин… Ноҳидни кўрганлар қандайлару, кўрмаганлар қандай? Ақлимиз илғамас фарқли таъсирларни. Аммо коинотдан бир юлдуз йўқолади-ю ҳеч қачон Еру заминга таъсир кўрсатмайдими? Сизга бир сирни айтай: Мен Ас-Суҳони соғинаман. Соғинаман барча йўқолган юлдузларни…
VI
Оқ-оппоқ тонгларга нур бўлиб
Қўшилиб кетган,
Оқ ҳарир тонгларни доим
Оқ нур бўлиб ёритган,
Ҳаёт ёзларин файзи фуюзи
Тишрин юлдузим —
Эркин Воҳидов
Сириус-Тишрин остида
туғилган,
Сириус фарзанди
Ҳомийси Сириус ва
раҳнамоси.
Сен шеърнинг ўзисан,
Шеър сурури, шеър ғурури —
Шеърсан
Шеър каби қолдинг
Дайринг, доиранг, диёрингда,
Сени деган ва алқаган
халқинг қалбида.
Ким сенчалик улуғлади уни «ўзбегим» деб,
Туғрул каби ёздинг номин кўкларга.
Сомон йўли туманларида,
Мубҳам замонларда
Тилга муҳаббатни йўғирдинг.
Тенгдошинг эди
Асад Шарипов — лоларуҳ —
Китобларинг бошидан лолалар ёғдирди.
Асаднинг лолалари — сенинг шеърларинг,
Сенинг шеърларинг — Асаднинг лолалари.
Голландия, Японияда ҳам кўрмади ҳеч ким бундай лолаларни. Нега Голландияга, нега Японияга бормадинг, Асад жигарим. Нега таклифларни рад этдинг жигарим. Киши ҳам шундай камтар бўларми? Бўларми яна шундай дарвеш ғамгусор?
Нимасидир ўхшайди Эркиннинг ғазали, жонсўз қасидалари Асад Шариповнинг ўтли, кучли рангдор лолаларига. Гомология, ё раббий! Гомология! Асаднинг табассуми лолаларга ўхшарди. Сенинг шеърларинг эса бизнинг эрта очилган лолаларимиз. Унинг, уларнинг, ҳаммамизнинг лолаларимиз, лолаюзларимиз, лолақадларимиз, лоларанг ифшоларимиз. Дўстинг Рождественский бир кун айтганмиш:
«Эркин Вахидов, у Вас неслепая сила».
VII
Йўл босдик яна жаннатий Чирчиқ тепаларига. Ўтиб кетдик Парикентдан ҳам! Яна тепалар, Ва яна, яна тепалар. Бир-бирига мингашодур тепалар Бир-бирини имлашодур тепалар. Париларни излашодур тепалар. Шоирнинг кўзлари чарақлаб очилди. Паркентдан ўтдикми, а? Гули менга қуёш ботмай қайтасиз деган: Кечикиб қолсам уйга киритмайди алоҳол… Маза қилиб кулади шоир. Вой, унинг зарофатлари: заковат офатлари!
Бир баланд тепа нишабида тўхтадик. Тепа қиёсидан кимдир бизни чақирди ва югуриб келди олдимизга. Бир дам қўниб ўтинглар, фақат бир дам ғарибона капамизга…
Тепа ёнбошида унинг капаси. Қайдандир қора қўчқор пайдо бўлди. Ва шоирдан сўралди изн. Аста капага кирдик. Оҳ-воҳ! Бунинг фақат номи капа экан. Ичи кенг сарой ер остига қурилган. Охири кўринмас. Бир томонда қўғайларга осилган қирқма қовунларнинг адоғи йўқ. Бир томонда бари нок, олма, беҳи; яна бошқа томони кета-кетгунча сўриларда қоғозларга ўралган олтиндай товланган узумлар; шоир бир тилимгина қирқма еди уҳ-уҳлаб, сўнг совқотди чоғи, дилдиради, лаблари пирпиради ва биз ижозат тиладик азиз мезбон-фараҳбондан. Ранг кўрди, ҳол сўрди ва базўр бера қолди ўзбекона мулойим изн. Қирқмалар хаёлимиз ўғирлади. Ва шукрона айтдик кору борига. Шинаванданинг асили экан, Меҳмондўстнинг насили экан.
Аммо қуёш улуғ тепаларга қирмиз бошини қўйди. Яна андак юрайлик, Сўнг қайтармиз, деди шоир фасиҳона жилмайиб. Апрелнинг бошида ер остидаги боғ ва оламнинг сара мева-чеваси лол қилди бизни. Болалик чоғлари уйларимиз шипларига осилган олам анорларни эслашдик. Одамнинг миришкор бўлишига нима етсин, дедим оҳиста сўз малолидан андиша қилиб. «Шошманг, шошманг… — бирдан тийрак жонланди шоир, — Миришкор, дедингизми? Миришкор… қизиқ, а? Биласизми бу нима дегани? Мен деҳқончиликнинг миридан-сиригача яхши биладиган корфармо одам, дедим ўзимча. Ҳа, балли. Аммо бу сўзнинг асли маъноси ўзгариб кетган. Ҳозир у «омилкор деҳқон» маъносида нотўғри қўлланади. Асли бу тарихий сўз адабиётларимизда учрайди. Миришкор — «овларни ташкиллаштирувчи амир» деганидир. Хон саройларида овларни ташкиллаштириш билан шуғулланадиган, уларни бошқарадиган, ов ўтадиган жойларни тайёрлайдиган махсус ходимлар бўлган, уларни «мири шикор» дейишган. Қаранг, четдан кириб, тилимизда ўзлашган сўз яна бошқа маъно савиясига эга бўлган.
Эҳ-ҳе, сўзларнинг тарихлари жуда узун. Сиз, Иброҳимжон бир куни «вақт» сўзининг тарихи ҳақида баҳлашгандингиз. «Вақт» араб тилидаги сўзларнинг кириб келиши натижасида пайдо бўлган. Аммо «вақт» сўзи кириб келмасдан илгари бу тушунчани туркий ўзбеклар нима деб атаганлар? Ана, сизга масала. Ҳар қандай детективдан қизиқроқ. Эркин ака бироз жўшиб кетдилар ва тезда чарчадилар. «Сўз латофати» борасида гурунглашиб бордик. Бирдан йўлбошловчимиз машинани тўхтатди. Бундоқ қарасак рўпарамизда буюк бир тепа, қиялаб узоқларга тушиб бораётган бир қияликда, шундоқ тоғ йўлининг чеккасида жуда ҳам баланд улкан бир дарахт юксалиб турарди. У қад ростлаб оппоқ нафис гулларга бошдан-охир бурканмиш эди. Оқ боши кўкларга тегиб турарди. Мен бунчалар шукуҳли, ерда алпона ўрнашган дарахтни кам кўрмиш эдим. Йўлбошловчи пастга тушди ва: «ўрик», деди. Мен: «Бу ўрик эмас, бодом», дедим. Эркин ака ҳам оҳиста машинадан тушдилар. «Ҳа, бу бодом», дедилар. Аммо бодоммисан-бодом! Қодирийнинг «Ўткан кунлар»ига ёки бир дўстимизнинг «Ўзбегим»ига ўхшайди, дедилар, қуйиб қўйгандек ўзи! Ва хандон ташлаб кулдилар. Талабалик пайтларимизда Эркин ака дўстлари билан мутойиба қилишганларида, Саид Аҳмад, Шукрулло, Ўткир Ҳошимов билан гурунглашганларида шундай дунёни унутиб кулардилар: шундай беғубор ва бировга оғир тушмасди. Биз бир пас шу ерда, шарқда, тоғлар ортида тўқ мовий қорайиб турган Бешиктоғ чўққиларини томоша қилиб турдик. Ўмровдор. Шонли. Бешиктоғ ва ҳаёт абадийга ўхшарди. Мангу ўрозли эди инсон мулоқотлари… Бешиктоғ ва бу кўркам алп бодом қадамида гул босган ўзбекка ўхшарди. Ўзбегимга табиий шоирона рамз кўз ўнгимизда барча маконларни оғушига олмишдай эди…
VIII
Биз орқага қайтдик. Қуёш тоғлар ортига ўтиб кетди. Йўлбошловчимиз «Майли, кеннойим яна уйга киргизмай ўтирмасин, энг қисқа йўлдан олиб борай», деб йўлни ўнг томонга солди. «Канал бўйидан чиқамиз…» деди. Бир соатдан ортиқ юриб ниҳоят йўл овлоқ бир подстанция девори билан тугади. Ноилож келган йўлимизга қайтдик. Бу адашиш ҳам балки ўз маъносига эга бўлгандир. Аммо шоир толиқди ва боши қийшайиб ухлаб қолди. Алламаҳалда шаҳарга кириб бордик. Қоронғу ҳам тушди. Чироқлар ёнди.
IX
Йўлларда уйлар, ҳовлилар, баҳорги боғлардан шоир қўшиқлари кўчаларга тараларди. Навони орқалаб мангу савр шамоли эсарди. Бу мангулик олдидаги сўнгги йўл, сўнгги видо сайри эди…
Узоқ, жуда узоқ шарқий ёқлардан бутун коиноти азимга шукуҳини ёйиб Тишрин чиқиб келарди. Тишрин-Сириус Эркин Воҳидовнинг нурафшон юлдузи эди…
Манба: «Китоб дунёси» газетаси веб-саҳифаси
Ibrohim G‘afurov
HAJR VAQTI
Soqiynoma
Ibrohim G‘afurov 1937 yil 27 dekabrda Toshkentda hunarmand oilasida tug‘ildi. 1956-1961 yillarda SAGU (hozirgi O‘zMU) ning filologiya fakultetida o‘qidi. 1961-1982 yillarda Davlat badiiy adabiyot nashriyotida kichik muharrir, tahririyat mudiri, bosh muharrir o‘rinbosari lavozimlarida ishladi.
Ibrohim G‘afurov “Go‘zallikning olmos qirralari” (1964) “Unitilmagan bog‘” (1965), “Joziba” (1970), “Yonar so‘z” (1973), “Yam-yashil daraxt” (1976), “Yurak -alanga” (1980). “Lirikaning yuragi” (1982), “She’riyat — izlanish demak” (1984), “O‘ttiz yil izhori” (1987), “Til erkinligi” (1998) singari adabiy tanqidiy, badia kitoblar muallifi. U «Hayo — xaloskor», «Mangu latofat» va boshqa bir qator badialari va mansuralari jamlangan kitoblari bilan e’tibor qozondi.
Ibrohim G‘afurov jahon adabiyotining yetuk namoyandalari: Doctoyevskiyning “Jinoyat va Jazo”, “Telba”, “Qimorboz” , Mopassanning “Azizim”, Hemingueyning “Alvido, qurol”, “Chol va Dengiz”, Chingiz Aytmatovning “Qiyomat”, “Chingizxonnig oq buluti” Jeyms Joysning «Uliss» kabi asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
I. G‘ofurov filologiya fanlari nomzodi (1973), O‘zbekiston yoshlari mukofoti (1989) laureati, “Do‘stlik” ordeni sohibi (1995).
I
Charaqlagan osmon, ko‘klagan vodiylar, yuragimda toshadi zavqlar:
Sayrga chiqaylik diydor
Visol bilan og‘ushta chog‘lar…
XXI asr 16-yilining apreli boshlangan edi. To‘rt oyoqli narvon ustida turib ko‘klagan tokning ko‘kalaklarini sindirib qo‘ymay, deb avaylab, ehtiyotlab zangni poyaga mahkamlash payida edim. Qo‘shni sanatoriy bog‘laridan elektr arraning chinqirib g‘arillashi quloqni qomatga keltirar, chamasi yuz ellik yillik chinorlarni butar va kallaklar edilar. Azamat chinorlar bahorning nam yeriga gursillab qular, men turgan narvon tagidagi yer ham zirillab ketardi: chinorlar qulardi gursillab…
Zangni o‘rnatayotganimda sho‘ralagan bir ko‘k novda bexos uzilib tushdi. Ah! — dedim xuddi jonim uzilganday. Yana ehtiyotsizlik qildim!.. Ehtiyotsizligim tokka qimmatga tushadigan bo‘ldi. Sho‘ra uzilgan joydan tokning shirasi oqa boshladi. Jon suvi oqqanday bo‘ldi tanamdan!… Endi tokning oqayotgan suvini to‘xtatib bo‘lmaydi. Oxirigacha oqadi! Chunki hozir toklarning tomiriga tiriklik suvi yugurgan… Alamim keldi.
Shu tob vahimali elektr chinqiriq ketidan yana gursillagan ovoz keldi: yana bir chinor quladi. Yuz ellik yillar yashab quyosh nurlarida tovlanib, qahraton sovuqlarda qarsillab, azamat gavdasini ko‘klarga dovlab ko‘tarib, ko‘zlarimizni yashnatib, boshlarimizga jaziramalarda salqin soyabon bo‘lib mana, qulayapti. Kuni bitgan, qulaydigan payti kelgan-da. Biz bilgan zamonlarning xotirasi. Xotira chinorlari ag‘darilyapti. Yangi chinorlar yangi zamonlarda yashaydi. Ammo yangi nihollar qachon azamat chinor bo‘ladi. Shunda alamli xayolimdan «Daraxtlar qulaydi odamlar kabi» degan ibora o‘tdi. Ertalab nonushta payti hamshira rahmatli jurnalist Xolida Ahrorovani eslagan, goh-goh qo‘ng‘iroq qilib: «Qalay bizning yigitlar, yaxshi yurishibdimi?» — deb qo‘yishlarini xotirlab ko‘zi namlangandi.
Ha-a… qalay, bizning yigitlar, yaxshi yurishibdimi? Yigitlar yaxshi yurishibdi. Ammo chinorlar qulayapti… Yer larzaga kelyapti.
Xayolim parishon bo‘ldi. Narvondan tushib sho‘ra uzilgan novdani doka bilan mahkam tortib boyladim. Keyin ustidan skotch o‘radim. Tokning shirasi birpas oqmay turdi. Keyin yana tomchilab so‘ng uzun cho‘zilib oqa boshladi. Shu zamon cho‘ntagimdagi mobil chirilladi. Yig‘lamsiragan holda telefon tugmasini bosdim: hozirgi til bilan aytganda, aloqaga chiqdim. Ammo ikki ko‘zim yig‘layotgan novdada: hayot arusini yig‘latib qo‘ydim, netay!
— Alyo, Ibrohimjon… — degan xasta ovoz eshitildi: — Erkin aka! — dedim va darhol narvondan tushdim: — Yaxshimisiz, Erkin aka? — Men yaxshiman, ikki kun bo‘ldi uyga keldim. Bugun havo juda so‘lim… Bir aylanib kelaylik… Siz qayerdasiz? Men mashinada boraman…
Esga tushar Erkin Vohidovning «Qumursqalar jangi». Ulug‘ bashoratlar. Ammo hech kim quloq solmas endi bashoratlarga, ilgari quloq solishganmi? Quloq solganmi birov bashoratlarga? Allakim go‘zal Turkiyaga qarshi g‘azotga chaqirar, ko‘pik sochar soqol-mo‘ylov jun bosgan basharalardan? Erkin Vohidov bilan shu haqda bugun gaplashmasam bo‘lmaydi: teran chohlar to‘lib ketdi-ku yoshu qari inson o‘liklariga?
Bugun gaplashmasam bo‘lmas Erkin Vohidov bilan mangu hayot haqida. Mangu hayot sirin ochdi u Ruhlar bilan sirlashib va angladi shoir Ruhlar nimaligini… Yana qanchadan-qancha aytilmagan yozilmagan anglamlari bor va ong oqimlari to‘xtamagan bir lahza. O‘ylaysizki, ong oqimlari faqat Joysda, Bekketda bormi? Navoiy devonlari keti uzilmas abadiyatga qarab ketgan uzluksiz ong oqimi. Ey ong oqimini qoralagan yetimparvar, senda nahot yo‘q ong oqimi? Nahot senda uzilib mangu to‘xtagan ong oqimi, minglagan so‘zing bir SO‘Zcha qadr topmagan, yurak topmagan. Lahzalar sirini anglagan, g‘azallari bari lahzalari asrori… Telepatiya bormi? Telepatiya borday:
Nido keldi sizdan Erkin aka,
Isyonlar qadar!
Nido keldi sizdan, Erkin aka,
Insonlar qadar!
Ufqlar ochildi, qalblarga qadar.
II
«Men yomon ishlashni eng og‘ir gunoh, deb bilaman. Davlat ishlarida yomon ishlashni undan ham yomonroq ko‘raman, Chunki bu yomon ishlardan minglab, millionlab odamlar azob-uqubat chekadilar». Gyote. Ekkerman bilan suhbatlar.
Ko‘k toqiga narvon qo‘ydi zo‘rabor Gyote va
Ko‘tarildi undan
Faustni olib.
Matmusa va O‘zbegimni
qo‘ltiqlab
Izma-iz ildam chiqdi Vohidov tolib…
Shoyad endi
Achchiq haqiqatlar,
Qaytmas haqiqatlar
Xudo huzurida
O‘qilsa najib!…
Erkin Vohidov haqiqatlari! Quloq osdingmi, yurtim! Keskir shamshirday yaraqlab yotur!
III
Erkin Vohidov mashinada yetib keldi. U yaqinda kasalxonadan chiqqan, o‘zini ancha tetik sezar, ko‘zlari yog‘duli boqar, oppoq manglayida fikr jilvalari jilolanardi. Bu paytga kelib u ancha, ancha-muncha ixcham tortib xipcha bo‘lib qolgan, ammo ko‘zlarining fozil ifodalari o‘zgarmagandi. U o‘zini tiyib-tergab ozishga harakat qildi. Tananing vazni kamaysa, yurakka yuk tushmaydi, u yengil uradi, deb fikrladi. Haqiqatan, ixcham tortib u o‘zini bir qadar yengil seza boshladi. Hatto asarlarining oxirgi tomlarini yana o‘qib chiqdi, oxirgi tuzatishlarini kiritdi. Hatto sakson muallifning asari kirgan «To quyosh sochgayki nur»ni ham to‘plovchilarga to‘la ishonishiga qaramay boshdan-oyoq o‘qidi. Biz o‘zimizga ishonib yuborgan ekanmiz, u bir qancha mulohazalari bilan o‘rtoqlashdiki? biz o‘zimizga oshiqcha bino qo‘yganimizni angladik va uning tuzatishlaridan so‘ng «Zamondoshlar nigohi» yanada ochildi, jiddiy, salmoqli munosib nashrga aylandi. Biz unda bu mutafakkir shoirning oxirgi ko‘rayotgan kitobi ekanligini xayolimizga ham keltirmagan edik. Uning noshir aqli so‘nggi damgacha juda ravshan ishlab turdi. Shoirga chindan ulug‘ AQL ato etilmish edi. Bu AQLning zumralari ADAB rishtalaridan to‘qilmish edi. Adab rishtalaridan to‘qilgan AQL faqat muzayyan ADAB SO‘ZLARIni aytdi, yozdi, o‘qidi…
IV
Biz mashinaga o‘tirib Chirchiq bo‘ylariga yo‘l oldik. Shunday ko‘kalam edi bu yoqlar. Chirchiq nurli chuvalib kumush sholchalarini to‘qib uzoqlarga yo‘l olardi. Qalin oq kigizdan yopilgan daryo bo‘yidagi o‘tovga tushdik. Ustma-ust gilamlar, namatlar to‘shalmish edi. Shoirni ancha-muncha hayratlanib shodu xurram qarshi oldilar. «Ibrohim, bir qimron ichaylik… qimron hozir yetilgan…» — dedi.
Bir qimron ichaylik… Biz buni shoirning sog‘ayib ketishiga, uzoq yashashiga dalolat kabi angladik. Qimron keltirildi. U oltin halli kosada mo‘’jizaday ko‘rinardi.
«Kech tushmay yana biroz aylanaylik», — dedi shoir bir kosagina qimron totingach. Biz xushtab’ o‘tov egalariga tashakkurlar aytib, yana yo‘lga tushdik. Mashinamiz bizni xuddi yo‘lni o‘zi biladigandek Kumushkent tomonlarga boshlab ketdi.
Shoirimiz yo‘lboshlovchimiz yonida orqasiga suyanib o‘tirar, uning oyoqlarini tizzadan yuqoridan to to‘piqlarigacha yumshoq yung pled bilan o‘rab qo‘ygandik. Boshini suyanchiqqa qo‘ygan, ko‘zlari yarim yumuq. Uzoq vaqtdan beri tuymagani farog‘at og‘ushida edi. Chehrasi kasallik azoblari-yu qiynoqlari-yu asoratlaridan qutulganday juda osuda va gulgun, qimron ta’siridanmi yo boshqa, ikki yuzida nimtatir qizillik zohir edi. U o‘zi so‘zlamasa, biz ortiqcha so‘zlamas, horitib qo‘yishdan o‘zimizni tiyardik. Chirchiq boshlanadigan tomonlarga ohista yo‘l bosdik.
— Meni xayollar qiynaydi, — pichirlaganday so‘zlaydi shoir. — Xuddi qor bosganday xayollar, Qor tepalar, Qor uyurmalari. Quyunlar qorli… — Men orqa o‘rinda o‘tirib, qulog‘imni shoir yelkasiga yaqinroq olib boraman, Negadir hozirgi gaplarni eshitmay qolish yo yomon eshitish va anglamay qolishdan xavotirlanaman. — Ibrohimjon, odam xayolingda tinimsiz yozsang-da, qo‘ling bilan qog‘ozga tushirolmasang, bunga na qo‘llar va na yurakning holi kelmasa, hammasi ichingda yozilib yotsa… ilojing qancha? Tepalar, tepalar… baland tepalarda yuraman… tubsiz jarlar oralab, tubsiz jarlar yoqalab yuraman… Shoir hammasini o‘z vaqtida… o‘z yoshlik vaqtida yozib qoldirsin… boshqa vaqt bo‘lmaydi… Bu tepalar nimalarni anglatadi… bugun Kumushkon, Parkent tepalarini ko‘rgim keldi… kumush tepalarda yurgim, yalangoyoq qadam bosgim keldi… tepalar balki yozilmagan asarlardir, asarlarning asotirlaridir… siz tepalar haqida yozgansiz… qiziq gaplar… nimaga…
Ha, sizdan anchadan beri so‘rayman, deyman, esimdan chiqadi. Tepa deganimga lolalar, lolazorlar esimga tushdi… Asad yaxshimi, nima qilyapti? Haliyam lolalar o‘stiradimi? «Lola yuzligimni ko‘rolmas bo‘ldim»… Mirtemir akam xo‘b yozganda-a? «Lolazorlar ichra yo‘qoldim»… Faqat she’riyatgina aytoladigan, ifodalay oladigan gaplar, tuyg‘ular bor-da-yeyyy… — Shoirning ovozi pastlay-pastlay tamom ichiga cho‘kdi. Osilib uning yuziga qaradim: ko‘zlarini yumib yotardi, quruqshagan ingichka lablari asta tamshanar, oxirgi, yana oxirgi zilol tomchini oxirigacha butun lazzatini totib ichayotganday…
Shoirning uxlab qolishini istamay: — Erkin aka, dunyoda ifodaviylik degan narsani she’r yaratgan-da, — deyman, eshitdilarmi-yo‘qmi, bilolmayman. «Ha-a-a…» deydilar. Men «Uxlab qolmasinlar», deyman. Bugun ko‘radigan kun… Men asta ovozimni ko‘tarmay do‘stimiz, katta biolog-lolashunos olim Asad Sharipov haqida so‘zlayman. Asad Erkin Vohidov bilan tengdosh. Bir sinfda o‘qiganmiz. Men dunyoda Asad Sharipovday o‘z ishiga berilgan, fidokor insonni kam uchratganman. Ellik yil Turkiston, Markaziy Osiyo lola navlarini, ularning urug‘larini yig‘di. Qirg‘iziston, Turkmaniston, Qozog‘iston, O‘zbekistonda uning bormagan joyi qolmadi. Noyob lola navlarini saqlab qoldi. O‘zi ham yangi lola navini yaratdi: «Asad Sharipov» navi…
Erkin aka Asadni ko‘rsalar behad quvonib ketardilar. Gaplashib to‘ymasdilar. Asad shoir hovlisiga nodir, go‘zal lola turlarini ekib berardi…
V
— Tinmay uzoqlashib borar bizdan olam, koinot. O‘zgarib borarmi bari, yulduzlarni tomosha qilar edim. Vahimaga solardi meni cheksizlik, uchgan yulduzlar. As-Suho… eng ko‘rinmas yulduz. Yetti Qaroqchidan uni izlardim. Otin ammam aytgan edi: ko‘rsang agar Yetti Qaroqchida Suho yulduzin ko‘zing o‘tkir bo‘lar, qarimas hech qachon ko‘zlaring. Ammo u juda kichkina, Katta yulduz yonida yashirinib turadi. Kamdan-kam kishiga muyassar bo‘ladi uni ko‘rish baxti… Sen, Ibrohim, qidirib top. Sen ko‘rasan. Qaray-qaray topganman nihoyat uni va ko‘rganman Suhoni… Keyin Beruniyda o‘qidim Suho, Nohid haqida: uni «Mitsar» ham deyishar ekan. Do‘stlashib qoldim koinotning eng olis yulduzi bilan. Koinot ichra megaolamlarga to‘xtovsiz nur tezligida ucharkan As-Suho va keyin yo‘q bo‘lib ketarkan, ko‘rinmas ekan Yerdan… bundan chorak asr avval bir kuni yoz chog‘i uni qidirib ko‘kdan topolmadim, har kuni qidirardim, topolmasdim. Balki ko‘zlarim o‘tmaslashgandir, balki ammam bashorati to‘g‘ri chiqqandir: endi Suho yo‘q. Yo‘qolganday xuddi Atlantida. Yo‘qolganday xuddi iyerogliflarni yaratgan avlodlar. Yo‘qolganday mixxatlar. Yo‘qolganday atsteklar. Yo‘qolganday Mahobhorat. Gilgamish, Alpomishni bitganlar. Yo‘qolganday xuddi nurparast Moniyning ohangrabo kitoblari, rangtasvirlari… Hozirgi insoniyat avlodlari go‘yo hech narsani yo‘qotmaganday Nohidni ko‘rmay. Ammo… yana kim bilsin… Nohidni ko‘rganlar qandaylaru, ko‘rmaganlar qanday? Aqlimiz ilg‘amas farqli ta’sirlarni. Ammo koinotdan bir yulduz yo‘qoladi-yu hech qachon Yeru zaminga ta’sir ko‘rsatmaydimi? Sizga bir sirni aytay: Men As-Suhoni sog‘inaman. Sog‘inaman barcha yo‘qolgan yulduzlarni…
VI
Oq-oppoq tonglarga nur bo‘lib
Qo‘shilib ketgan,
Oq harir tonglarni doim
Oq nur bo‘lib yoritgan,
Hayot yozlarin fayzi fuyuzi
Tishrin yulduzim —
Erkin Vohidov
Sirius-Tishrin ostida
tug‘ilgan,
Sirius farzandi
Homiysi Sirius va
rahnamosi.
Sen she’rning o‘zisan,
She’r sururi, she’r g‘ururi —
She’rsan
She’r kabi qolding
Dayring, doirang, diyoringda,
Seni degan va alqagan
xalqing qalbida.
Kim senchalik ulug‘ladi uni «o‘zbegim» deb,
Tug‘rul kabi yozding nomin ko‘klarga.
Somon yo‘li tumanlarida,
Mubham zamonlarda
Tilga muhabbatni yo‘g‘irding.
Tengdoshing edi
Asad Sharipov — lolaruh —
Kitoblaring boshidan lolalar yog‘dirdi.
Asadning lolalari — sening she’rlaring,
Sening she’rlaring — Asadning lolalari.
Gollandiya, Yaponiyada ham ko‘rmadi hech kim bunday lolalarni. Nega Gollandiyaga, nega Yaponiyaga bormading, Asad jigarim. Nega takliflarni rad etding jigarim. Kishi ham shunday kamtar bo‘larmi? Bo‘larmi yana shunday darvesh g‘amgusor?
Nimasidir o‘xshaydi Erkinning g‘azali, jonso‘z qasidalari Asad Sharipovning o‘tli, kuchli rangdor lolalariga. Gomologiya, yo rabbiy! Gomologiya! Asadning tabassumi lolalarga o‘xshardi. Sening she’rlaring esa bizning erta ochilgan lolalarimiz. Uning, ularning, hammamizning lolalarimiz, lolayuzlarimiz, lolaqadlarimiz, lolarang ifsholarimiz. Do‘sting Rojdestvenskiy bir kun aytganmish:
«Erkin Vaxidov, u Vas neslepaya sila».
VII
Yo‘l bosdik yana jannatiy Chirchiq tepalariga. O‘tib ketdik Parikentdan ham! Yana tepalar, Va yana, yana tepalar. Bir-biriga mingashodur tepalar Bir-birini imlashodur tepalar. Parilarni izlashodur tepalar. Shoirning ko‘zlari charaqlab ochildi. Parkentdan o‘tdikmi, a? Guli menga quyosh botmay qaytasiz degan: Kechikib qolsam uyga kiritmaydi alohol… Maza qilib kuladi shoir. Voy, uning zarofatlari: zakovat ofatlari!
Bir baland tepa nishabida to‘xtadik. Tepa qiyosidan kimdir bizni chaqirdi va yugurib keldi oldimizga. Bir dam qo‘nib o‘tinglar, faqat bir dam g‘aribona kapamizga…
Tepa yonboshida uning kapasi. Qaydandir qora qo‘chqor paydo bo‘ldi. Va shoirdan so‘raldi izn. Asta kapaga kirdik. Oh-voh! Buning faqat nomi kapa ekan. Ichi keng saroy yer ostiga qurilgan. Oxiri ko‘rinmas. Bir tomonda qo‘g‘aylarga osilgan qirqma qovunlarning adog‘i yo‘q. Bir tomonda bari nok, olma, behi; yana boshqa tomoni keta-ketguncha so‘rilarda qog‘ozlarga o‘ralgan oltinday tovlangan uzumlar; shoir bir tilimgina qirqma yedi uh-uhlab, so‘ng sovqotdi chog‘i, dildiradi, lablari pirpiradi va biz ijozat tiladik aziz mezbon-farahbondan. Rang ko‘rdi, hol so‘rdi va bazo‘r bera qoldi o‘zbekona muloyim izn. Qirqmalar xayolimiz o‘g‘irladi. Va shukrona aytdik koru boriga. Shinavandaning asili ekan, Mehmondo‘stning nasili ekan.
Ammo quyosh ulug‘ tepalarga qirmiz boshini qo‘ydi. Yana andak yuraylik, So‘ng qaytarmiz, dedi shoir fasihona jilmayib. Aprelning boshida yer ostidagi bog‘ va olamning sara meva-chevasi lol qildi bizni. Bolalik chog‘lari uylarimiz shiplariga osilgan olam anorlarni eslashdik. Odamning mirishkor bo‘lishiga nima yetsin, dedim ohista so‘z malolidan andisha qilib. «Shoshmang, shoshmang… — birdan tiyrak jonlandi shoir, — Mirishkor, dedingizmi? Mirishkor… qiziq, a? Bilasizmi bu nima degani? Men dehqonchilikning miridan-sirigacha yaxshi biladigan korfarmo odam, dedim o‘zimcha. Ha, balli. Ammo bu so‘zning asli ma’nosi o‘zgarib ketgan. Hozir u «omilkor dehqon» ma’nosida noto‘g‘ri qo‘llanadi. Asli bu tarixiy so‘z adabiyotlarimizda uchraydi. Mirishkor — «ovlarni tashkillashtiruvchi amir» deganidir. Xon saroylarida ovlarni tashkillashtirish bilan shug‘ullanadigan, ularni boshqaradigan, ov o‘tadigan joylarni tayyorlaydigan maxsus xodimlar bo‘lgan, ularni «miri shikor» deyishgan. Qarang, chetdan kirib, tilimizda o‘zlashgan so‘z yana boshqa ma’no saviyasiga ega bo‘lgan.
Eh-he, so‘zlarning tarixlari juda uzun. Siz, Ibrohimjon bir kuni «vaqt» so‘zining tarixi haqida bahlashgandingiz. «Vaqt» arab tilidagi so‘zlarning kirib kelishi natijasida paydo bo‘lgan. Ammo «vaqt» so‘zi kirib kelmasdan ilgari bu tushunchani turkiy o‘zbeklar nima deb ataganlar? Ana, sizga masala. Har qanday detektivdan qiziqroq. Erkin aka biroz jo‘shib ketdilar va tezda charchadilar. «So‘z latofati» borasida gurunglashib bordik. Birdan yo‘lboshlovchimiz mashinani to‘xtatdi. Bundoq qarasak ro‘paramizda buyuk bir tepa, qiyalab uzoqlarga tushib borayotgan bir qiyalikda, shundoq tog‘ yo‘lining chekkasida juda ham baland ulkan bir daraxt yuksalib turardi. U qad rostlab oppoq nafis gullarga boshdan-oxir burkanmish edi. Oq boshi ko‘klarga tegib turardi. Men bunchalar shukuhli, yerda alpona o‘rnashgan daraxtni kam ko‘rmish edim. Yo‘lboshlovchi pastga tushdi va: «o‘rik», dedi. Men: «Bu o‘rik emas, bodom», dedim. Erkin aka ham ohista mashinadan tushdilar. «Ha, bu bodom», dedilar. Ammo bodommisan-bodom! Qodiriyning «O‘tkan kunlar»iga yoki bir do‘stimizning «O‘zbegim»iga o‘xshaydi, dedilar, quyib qo‘ygandek o‘zi! Va xandon tashlab kuldilar. Talabalik paytlarimizda Erkin aka do‘stlari bilan mutoyiba qilishganlarida, Said Ahmad, Shukrullo, O‘tkir Hoshimov bilan gurunglashganlarida shunday dunyoni unutib kulardilar: shunday beg‘ubor va birovga og‘ir tushmasdi. Biz bir pas shu yerda, sharqda, tog‘lar ortida to‘q moviy qorayib turgan Beshiktog‘ cho‘qqilarini tomosha qilib turdik. O‘mrovdor. Shonli. Beshiktog‘ va hayot abadiyga o‘xshardi. Mangu o‘rozli edi inson muloqotlari… Beshiktog‘ va bu ko‘rkam alp bodom qadamida gul bosgan o‘zbekka o‘xshardi. O‘zbegimga tabiiy shoirona ramz ko‘z o‘ngimizda barcha makonlarni og‘ushiga olmishday edi…
VIII
Biz orqaga qaytdik. Quyosh tog‘lar ortiga o‘tib ketdi. Yo‘lboshlovchimiz «Mayli, kennoyim yana uyga kirgizmay o‘tirmasin, eng qisqa yo‘ldan olib boray», deb yo‘lni o‘ng tomonga soldi. «Kanal bo‘yidan chiqamiz…» dedi. Bir soatdan ortiq yurib nihoyat yo‘l ovloq bir podstansiya devori bilan tugadi. Noiloj kelgan yo‘limizga qaytdik. Bu adashish ham balki o‘z ma’nosiga ega bo‘lgandir. Ammo shoir toliqdi va boshi qiyshayib uxlab qoldi. Allamahalda shaharga kirib bordik. Qorong‘u ham tushdi. Chiroqlar yondi.
IX
Yo‘llarda uylar, hovlilar, bahorgi bog‘lardan shoir qo‘shiqlari ko‘chalarga taralardi. Navoni orqalab mangu savr shamoli esardi. Bu mangulik oldidagi so‘nggi yo‘l, so‘nggi vido sayri edi…
Uzoq, juda uzoq sharqiy yoqlardan butun koinoti azimga shukuhini yoyib Tishrin chiqib kelardi. Tishrin-Sirius Erkin Vohidovning nurafshon yulduzi edi…
Manba: “Kitob dunyosi” gazetasi veb-sahifasi
Ibrohim G’afurov. Mangu latofat by Khurshid Davron on Scribd
