Рўзи Чориев, Шукур Холмирзаев, Рауф Парфи… Улар негадир ўлмагандай. Ўзлари ҳам ажиб бир мардоналикда – ўнгу чапга қарамасдан – ўлмайдигандай умр кечирдилар. Кўнгил айтиб турганидай яшаш жуда мушкул. Аммо бу жўмард инсонлар кўнгилнинг кўйидан чиқмадилар. Чунки улар учун ўзга йўл хиёнатга тенг эди…

Усмон Азим
РАУФ ПАРФИ

Рўзи Чориев, Шукур Холмирзаев, Рауф Парфи… Улар негадир ўлмагандай. Ўзлари ҳам ажиб бир мардоналикда – ўнгу чапга қарамасдан – ўлмайдигандай умр кечирдилар.

Кўнгил айтиб турганидай яшаш жуда мушкул. Аммо бу жўмард инсонлар кўнгилнинг кўйидан чиқмадилар. Чунки улар учун ўзга йўл хиёнатга тенг эди.

Эҳтимол, улар ўлмагандир?

Эҳтимол, улар учун ўлим – янги умрнинг бошланишидир?

Хуллас, улар бошқалар билмайдиган ниманидир ҳис қилганлар.

Балки, ўлим ҳақлигини билиб, ўлмайдигандек яшагандирлар…

Рауф Парфининг бир даста шеърлари илк бор Бойсунни қор босган пайт, 1966 йили “Шарқ юлдузи” журналининг январ сонида Асқад Мухтор “оқ йўл”и – сўзбошиси билан чоп этилган эди.

Мен ўшанда ўнинчи синфда ўқирдим.
Бундай ажибтовур шеърларни биринчи бор ўқишим. Рауф аканинг шеърлари бирпасда менга ва шеърхон дўстларимга ёд бўлиб кетди.

Қор ёғса, “Айланиб тушар қор қўлимга” дердик оҳиста…
Ёмғир ёғса, “Ёмғир ёғар, шиғалаб ёғар”, деб ҳайқирар эдик…

Яхши кўрган синфдошимнинг ортидан “Кўзларимни юмай, ва лекин Ёшдай оқиб кетма, севгилим”, деб шивирлаганман…
Кўзларимни юмганим йўқ, аммо у кунлар ёшдай оқиб кетди.

Кетди.

Талабалик пайтимда Тошкентдаги бирор бир газета-журнал таҳририятининг эшигини очиб кирмаганман. Кейин армияга кетдим. Ҳарбийдалигимда эса биргина шеърим чоп этилди, холос.

Армиядан қайтганимда, йигирма тўртга кирган бўлсам-да, адабий давралар мендан жуда йироқда эди. Кўпгина ёзувчи-шоирларни олисдан танисам ҳам, улар менга эътибор беришмас, кўча-куйда дуч келиб қолганимизда, меҳру-эътиқод билан берган саломимга виқор билан алиқ олиб, ёнимдан бепарво ўтиб кетишар эди.

Аммо бу ҳол жуда тез ўзгарди.
Университетдош дўстларим аллақачон турли-туман таҳририятларда фаолият юритишар, асарлари туфайлигина менга таниш кўпгина адиблар билан яқинлашиб кетишган эди. Дўстларим билан дийдор кўришиш асносида, улар орттирган шоир-ёзувчи биродарлар аста-секин менинг ҳам таниш-билишимга айлана бошлади.

Мана шу жараённинг илк кунларидаёқ яқиндан танишганим – Рауф Парфи эди.

Мана, биз Навоий кўчасидаги нашриёт биносига шундоқ рўбарў тушган – шўролар давридаги ҳар қандай ошхона каби аллақандай сирли бир удумга кўра майхонага айланган – роса кўнгилочар емакхонада ўтирибмиз.

Рауф ака мени таниди.
— О, “Мен сени ҳеч кимга бермайман!” – У Тошкентда чоп этилган ягона шеъримдан бир сатр ўқиди. – Ҳалима… Худойбердиева айтган… Сиз унинг курсдошисиз!..

У мени мақташга тушди.

Кейин билсам, Рауф ака ҳаммани мақтар экан.

Мен ҳам дарҳол унинг шеърларини ёддан айта бошладим. Унга ва шеърларига ҳурматимни бирпасда изҳор этдим.

Ора-сирада Рауф ака “Қани… қани…” дер ва биз пиёлаларга оз-оздан қуйилган, аллақачонлар “ўзбек миллий таоми”га айланиб қолган ичимликдан нўш этар эдик.

Одамлар билан бир кўришгандаёқ чиқишиб кетадиган ёки уришиб қоладиган одатим бор. Рауф ака дастлабки учрашувдаёқ, ҳаёлимдаги “шоир” деган образга шундоқ мос тушди ва мен учун азиз бир одамга айланди.

У ҳамон кўнглимнинг тўридаги энг азиз инсон.

Мен уни соғинаман.
Усиз дунё тўлиқ эмасдай.
Худойим!..

Ҳар бир тилда лирик назмнинг ўз лексикаси бўлади. Ҳар бир шоир ўз лексикаси билан шеъриятга кириб келади. Абдулла Ориповнинг илк қадамларини эсланг. У ишлатилмайдиган ва қачонлардир (масалан, Навоий томонидан) фойдаланилиб, эсдан чиқиб кетган сўзларнинг қанчасини замонавий лирикага олиб кирди.

Бир куни ёзган шеъримни дўстларга ўқиб бердим:

— Тонг титрайди кеч кузакнинг қучоғида,
Юлдузларни ўчирмоқда гулгун шафақ.
Жоним, қалбим шеъриятнинг пичоғида,
Осмон – тилсим, Замин – тилсим, Шеър – бешафқат…

Рауф акага негадир “пичоқ” сўзи ёқмади.

— Шуни “ханжар” деса бўлмайдими? – деди у менга қаттиқ тегмасликка уриниб, табассум қилар экан. – “Пичоқ” шеърга тушмайди…

Мен у кишини дарҳол тушундим. Чунки “ханжар” сўзи аллақандай сурурли руҳ олиб киради. Пичоқ эса бор-йўғи рўзғорда ишлатиладиган буюм-да…

Аммо мен тилимизда “ханжарламоқ” деган сўз йўқлигини, аммо “пичоқламоқ” деган даҳшатли сўз борлигини ҳам назарда тутган эдим.
— Ўйлаб кўриш керак экан, — дедим баҳсга киришмай, гарчи сўз ўз ўрнига тушганини ҳис қилиб турган бўлсам-да.

Бир неча йиллардан кейин Рауф аканинг – эстет Рауф Парфи ҳам шеърида “пичоқ” сўзини ишлатганининг гувоҳи бўлдим.

Юраги фожиалларга тўла Рауф ака бир қарашда ҳазиллашиб яшаётгандай таассурот қолдирар эди.

Унинг ҳазил-мутойибалари адабиёт аҳли орасида ҳозиргача такрорланиб келади.

“Қаердасиз?” деган жуда нодон саволга табассум билан “Шу… шу… Халқ эшигида…” деб жавоб берарди. Ҳамма куларди. Аммо бундан даҳшатли реалистик маъно борлигини камдан-кам одам тушунарди. Демак, “Ишламаяпман… Пулим йўқ… Уйга сиғмаяпман…Бировларга эргашиб юрибман…”

Бечора Рауф ака!

Билмадим, у қандай яшашни орзу қилган экан?

Унинг ҳаётини фақат Машрабнинг бехонумонлигига ўхшатиш мумкин.

Дунё Рауф Парфини удда қилолмади.

Пулни писанд қилмайдиган ягона одам Рауф Парфи эди. пул нима, хазон нима – унга барибир эди. Ҳар қанча пулни бирпасда сарфлаши, бировларга тиқиштириши, “базми жамшид”га харжлаши ва ҳар бир балоларга совуриши мумкин эди. Атрофида эса ҳар кун кўришадиган биродарлари ва шоир ҳозиргина “ихтиро этган” улфатлари; танишлар ва нотанишлар; ўткинчилар ва ҳеч қачон ўтмайдиганлар; шу ўтиришдан кейин унут бўладиганлар ва унутилмайдиганлар…

Заҳмат чекиб топган каттагина қалам ҳақини бир неча кунда сарфлаб юборганига ичимиз ачиб, гувоҳ бўлганмиз.

У ёлғон дунё ўйлаб топган аллақандай пул деган ҳийла-найрангга жуда беписанд эди.

Шунинг учунми, дунё ундан муттасил қасос олди.
Дунё ўзининг йўлига юрмаганларни ёмон кўради.

Ўша пайтлар таксида юриш жуда катта харажат дегани эди.

Аммо Рауф ака фақат таксида юрар, бирор-бир сабаб билан автобусга чиқса, кайфияти бузилиб, аллақандай асабийликка чўккан кўйи, камгап бўлиб қоларди.

У сўнгги пулини сарфлаб, бемалол таксидан тушиб кетаверарди.

Эртагача худо подшоҳ!

Ҳа, Рауф акада фақат сўнгги пул бўлар, чўнтагида ортиқча пул туришига ҳеч қачон йўл қўймасди.

Рауф ака негадир, ўзининг таъбири билан айтганда, “эллигинчи йиллар” – менинг тенгдошларим билан яқин эди.

— Бу эллигинчи йиллар!.. – дерди у ҳаммамизни қўшиб, биздан бирваракай аччиғи чиққанда.

Биз – курашувчан авлод – мажлису-йиғинларда “ҳақиқат” талашаверардик. Бу талошларнинг шашти, албатта, Рауф ака иштирокидаги давраларимизда ҳам давом этар, кимнингдир реакцион чиқишига қарши шу заҳотиёқ жавоб ёзиш тараддудини кўра бошлардик, кимнингдир пўстагини қоқиб қолардик…

— Қўйинглар! – дерди хуноб Рауф ака, у-бу нарса қўйилган стол атрофида “мажлис” бошланганидан асабийлашиб.

— Нега қўяр эканмиз? – дердик биз, назаримиздаги ҳақиқатнинг бир қаричини бировга бериш хиёнатга тенг эканига қаттиқ ишониб. – У одамни биласиз-ку!..

— Қўйинглар, — дерди Рауф ака ва бизнинг ҳамма ҳақиқатимиздан жуда катта бир ҳақиқатни айтарди: — Барибир бир куни ўлиб кетади…

Чиндан ҳам… ўлиб кетади.

Худога шукр!

Ўлимни яратганга шукр!
Ҳаммамиз ўлиб кетамиз!..

Фақат бу ҳақиқат негадир эсимиздан чиқиб қолади.
Бу тез-тез эсламоққа арзийдиган, ҳаёт каби улкан ҳақиқатдир.

“Боладай беғубор” деган жумла Рауф Парфи ҳақида ўйлаб топилгандек эди. У жуда самимий, одамларнинг ҳурмат-иззатини жойига қўядиган инсон эди.

Аммо обрўпарастларни, мансабпарастларни ва “Ватан душманлари”ни жуда ёмон кўрарди.

Бу тоифадаги каслар, шоир назарида, инсониятга хиёнат қилган кимсалар эди.

Рауф Парфидан озодлик руҳи уфуриб турарди.

Шоира Қутлибека Раҳимбоева билан кўришиб қолдим. Рауф акани эсладик.
— Рауф ака озодлик эди, — деди у.

Шунинг учун бўлса керак, озодликни қўмсаганлар Рауф Парфига интилган.

Мен ёшлигимда, хусусан, талабалигимда ғирт “коммунист” бўлганман. “Сталин давридан бошлаб булар Лениннинг тўғри йўлини бузиб келаяпти”, деб ўйлардим ўша пайтдаги раҳбарлар ҳақида.

Бу тутуриқсиз хомхаёллар миямдан чиқиб кетишида Рауф аканинг ёнида юрганим ҳам катта ёрдам берган. Мустамлакачилар ҳақида ҳам, Ўзбекистон мустақил бўлиши кераклиги ҳақида ҳам илк бор унинг даврасида эшитганман.

Рауф Парфи буюк ватанпарвар эди.

Унинг ҳеч нарсаси йўқ эди: мартабага, мансабга, пулга, уй-жойга ва яна ҳамма учун муҳим бўлган аллабалоларга қайрилиб ҳам қарамаган.

Аммо унинг Ватани бор эди.

Ватан озодлиги учун кураш умумруҳининг улғайишида Рауф Парфининг ниҳоятда улкан тарбияси бор.

Йўқ, бу йўлдаги амалий ишларга у бош-қош бўлгани йўқ. Феъл-атворига кўра бош бўлолмасди ҳам. Аммо унда озодликка чексиз бир интилиш бор эдиким, шоирнинг бу ҳалол қалб ҳаракати кўпларга юқади.

Баъзи бир ичкилик сақланадиган идишларда “Ётқизилган ҳолда сақлансин!” деган йўриқнома бўларди.
— Қалайсиз? – деб сўраб қолардик, баъзан Рауф акага қўнғироқ қилиб.

Рауф ака:
— Ётқизилган ҳолда сақланаяпман, — деб жавоб берарди.

Ичилаётганда эса ўта камтарин бир оҳангда қадаҳ сўзи айтарди:
— Қолган умримиз роҳат-фароғатдан ўтсин!

Рауф ака шеърларини ёндафтарига чиройли қилиб кўчириб юрар, жойига келганда, янги шеърларини шу дафтарга қараб ўқирди. Биров бундан чин самимият билан ҳаяжонланса, дарҳол шу шеърни унга бағишлар – “Фалончига” дея ёзиб ҳам қўярди.

Аммо шоирнинг китобларида бағишловлардан жуда ками қолган. Назаримда, шеър бағишланган одамлар тўплам чиққунча, ўша самимиятни унутган бўлсалар керак. чунки яхши шеър эшитаётганда ёхуд ўқиётганда пайдо бўладиган самимий туйғулар одамни бир лаҳзага юксалтиради. Бироқ ҳамиша бу юксакликда яшаш жуда камдан-кам одамга насиб этади. Баъзилар бир думалаб, юксакликдан пастга тушиб кетади. Айримлар бориб-бориб шеър ҳазар қиладиган кимсаларга айланади. Шеърга арзимай қоладилар. Рауф ака қачонлардир шеърдан энтиккан одамлардаги мудҳиш бу ўзгаришни кўрган. Бағишловлардан шеърнинг қийналаётганини ҳам аллақандай онгорти ҳушёрлиги билан англаган. Оқибатда, уларнинг исм-шарифини шартта ўчирганда, шеърни қийноқдан озод этган. У ҳатто шеърнинг эркин нафас олганини ҳам ҳис қилгандир…

Буюк шоирлар ҳаётининг ҳар лаҳзаси шеърга ўхшайди. Уларнинг умри юксак, теран ва фожиалидир.

Улар мудом ҳозиргина шеър эшитиб ҳаяжонланаётган одамдек яшайдилар.

Рауф ака энг саводхон шоирларимиздан бири эди. Унинг шеъриятимиз янгиланишидаги хизматлари жуда улкан. Шоир ижодда маъно, шакл ва оҳангни ўзгача бир инжаликда юксалтирди. У шеъриятимизнинг интеллектини кўтарди. Жайдариликдан халос этиб, замонавий жаҳон адабиёти даражасига олиб чиқишда улуғ хизматлар қилди.

Рауф Парфининг ҳаёти муаммолардан иборат эди.

Бировлар назарида, муаммоларга кўмилиб қолган Рауф Парфини бошпанали қилиш масаласи катта идорада қўзғолганда ўша жойда ишлаётган Мурод Муҳаммад Дўст:
— Тавба! Тошкентга келганимга йигирма беш йил бўлди. Йигирма беш йилдан буён Рауф Парфига уй олиб бериши масаласи кўндаланг туради, — деб ҳаммани кулдиргани эсимда.

Рауф ака ҳеч қачон уй сўраб, бировнинг олдида мўлтираб ўтирган эмас. Бу вазифа хайрихоҳ дўстлар зиммасида эди.

Рауф ака бошпанали бўлгач, уйни навбатдаги хотинига ташлаб, ҳеч нарса бўлмагандай “халқ эшиги”га чиқиб кетаверарди.

Ҳаммани енгил торттириб ечилган зил-замбил муаммо эса яна Рауф аканинг елкасига гурс этиб тушарди. Дўстларнинг кўнгли хира, аммо шоир сиртида ҳеч нарсани кўрмагандай яшар, фақат у тобора кўзда аранг тутилиб турган бир томчи ёшга менгзаб қолаётганини ҳис қилар эдим…

Оқибат, бу томчи ёш узилиб тушди.

Оқибат, буюк шоир охирги йўлга ўз уйидан чиқмади.

Унинг тобути бировнинг уйидан кўтарилди.

Бунга ҳеч ким айбдор эмас.
У эпланиши қийин одам эди.

Унинг ҳатто паспорти ҳам йўқ, бу ҳужжатни олиш учун аллақандай майда-чуйда идораларга бориш, югуриб-елиш – шоир учун ўлимдан баттар азоб иш эди. Идораларда ҳам ишлай олмас, тартиб-интизом деганнинг уйини ҳадеб куйдиравергандан кейин, ҳар қандай хайрихоҳ раҳбар ҳам у билан хайрлашишга мажбур бўларди.

Рауф ака қайсидир бир теран туйғу билан идоралар, аслида, озодлик дунёда эркин юрмаслиги учун қўйилган катта-кичик, очиқ-яширин тузоқлар эканини жуда аниқ фаҳмларди. Унга қорин тўйғазиш ташвишида эртадан-кечгача аллақандай ишхоналарда айланиб юриш эриш туюларди.

У мутлақ эркинликни истарди.

Шеъриятдан бошқа иш унинг учун ножиддий эди.

Рауф Парфи мангу парвоз учун яратилган қушга ўхшарди.
Аммо ерга қўнмасдан бўладими?

Рауф аканинг ўзи ҳам англаб-англамаган фожиаси мана шунда эди.

Шоирнинг ёнида пайдо бўлган, уни яхши кўрган аёллар, албатта, парвоздан эртами-кечми чарчаб, ерга қўнишни, озгина ҳордиқ олишни, бирор-бир ошёнда ҳамма қатори яшашни истаб қоларди.
Уларнинг истагини бажо келтиришга уринган ноёб қуш эса андак қўним топгач, ошённинг қафасга ўхшашлигини сезиб, юраги сиқилар, яна учишни соғина бошлар, охир-оқибат бир силкиниб, қанот қоқарди-да, яна эркин парвозга айланарди.

Дунё бу одамнинг одамларга ўхшамаган феълига ғаши келиб қарар, қўлидан келадигани – осмонини пасайтиргани-пасайтирган эди.

Оқибат, Рауф Парфи осмони ерга қапишди.

Назаримда, у ўлгани йўқ, ҳалок бўлди.
Эсиз, Рауф ака!..

Рауф аканинг вафотидан бир йилча аввал нашриётлар уйи – “Навоий, 30”нинг кўча зиналаридан кўтарилаётсам, танишлардан бири эшикдан шошилиб чиқиб қолди. Бунча ошиқиб қаёққа кетаётганини суриштирган бўлдим.
— Рауф аканинг “ишхона”сига-да…

У биз қаршисида турган баҳайбат бинонинг ўнг томонига ишора қилди.

Рауф Парфи аллақандай кафечада “соат фалончадан соат фалончагача” улфатлари билан ўтиришини эшитгандим, аммо бу манзилни шу атрофдалигини билмаган эканман. Шоирни кўрмаганимга ҳам анча бўлгани боис ишимни йиғиштириб, ҳалиги танишга эргашдим.

Рауф ака беўхшовроқ икки улфати билан, “дастурхон”нинг аҳволига қараганда, “ночор базм” қилаётган эди. Биз қучоқлашиб кўришдик. Очиғи, Рауф ака ҳам, мен ҳам, ҳеч кимга билдирмасак-да, озгина йиғлоқимиз. Кўзимизга қалқиб келган ёшдан зўриқиб, суҳбатни бошладик…

— “Иш”га чиқибсиз-да, — дедим, бошқа илож қолмаганидан ҳазилга ўтиб.

— Ҳа, “ишхона”мизда тартиб-интизом жуда кучли. Соат ўн яримда шу ерга етиб келамиз, соат бешгача қаттиқ меҳнат қиламиз. Хўш… Душанбада дам оламиз…

Кулишдик.
— Ишламай ўтирибсизлар?

— “Раҳбар” йўқ, — деди Рауф ака худди жиддий ишхонада ўтирган масъул ходимдай вазмин қиёфада. – Бир “раҳбар” келган эди. Бўшашга ариза ҳам ёзмасдан дарҳол кетиб қолди. Иш тўхтаб турибди…

Рауф ака кўп сўзлар қатори “раҳбар”га ҳам янги маъно киритган эди. У “базми жамшид”нинг харажатини кўтарадиган “қурбон”ни мисли кўрилмаган “мансаб”га кўтарар ва ўтиришга келиб қўшиладиган навбатдаги меҳмонларга уни алоҳида ҳурматлаб, “раҳбар” деб таништирар эди. Шоир ҳеч кимни бу мартабага қўярда-қўймай кўтармас, аксинча, одамларнинг ўзи негадир бир ишораданоқ жон-жон деб рози бўларди.

Мана, бир мисол.
Ёзувчилар уюшмасида ишлаганимда коридорга чиқсам, уч-тўрт ёш шоир, Рауф ака таъбири билан айтганда, “дарвеш”лар у ёқдан бу ёққа юриб туришарди, унинг ўзи эса “раҳбар” топиш йўлида жиддий изланаётган экан. Қачонлардир “раҳбар”лик қилганларнинг бугун чўнтаги қуруқ ва шу боис, албатта, бу масъул вазифага асло даъвогар бўлолмасди.

Кўчадан Туроб Тўла кириб келди. Раҳматли кўп яхши одам эди. Ёзувчилар уюшмасида ҳар ўн беш кунда эринмай ёшларнинг шеърият кечасини олиб борар, шу сабабданми, феъли навқирон – ёшлар билан жуда чиқишиб кетарди.

— Мана… Мана… Туроб акам келдилар! – Рауф ака ярашимли табассум билан пешвоз чиқди.

— Ҳа, Рауф? – деди Туроб ака гап нимадалигини аллақачон пайқаб, жилмайганча.
— “Раҳбар” йўқ, — деди Рауф ака куйиниб. – Ҳеч топилмаяпти. Излаяпмиз…

— Топилмаяптими?
— Йўқ-да! Шунга… Ўзингиз… Лекин “раҳбар”лик… яхши иш…
— Менинг вақтим йўқроқ-да…

У киши костюмининг чўнтагидан битта юзталик олиб, Рауф акага узатди.
— Мана!

Рауф ака пулни қўлига олгач, юзталикнинг обрўсидан андак довдираб қолди:
— Кўп-ку!..

У пулни нима қилишини билмай турар: қайтариб бермай деса, анча катта пул, берай деса… Туроб ака “ҳа, майли” деб чўнтагига солиб кетса, нима бўлади!

Рауф ака йўлини топди.

— Биз йигирма сўмини сарфлаймиз, — деди у чин виждон билан. – Қолганини ўзингизга қайтарамиз…
— Ҳаммаси сизларга! – деди Туроб ака ва тепа қаватга элтадиган зина томон юрди. У ҳам негадир бу пулни берганидан роса хурсанддай эди.
— Оббо! – деди Рауф ака бундай сахийликдан ҳамон ўзига келмай. – Кўп-ку…

У зинадан чиқиб кетаётган Туроб акага чин кўнгилдан яна бир бор ваъда берди:
— Қолганини қайтариб берамиз!

Туроб ака ҳотамтойликда қатъий туриб олди:
— Ҳаммаси ўзларингники!..

Рауф ака ва “команда”си бўлажак буюк ишларга чоғланиб, сумкаларни кўтарганча кўчага – озодлик сари чоғланиб турарди.

Мен ҳазиллашдим:
— “Раҳбар” кетиб қолди. Ўтиришларинг энди қандай кечади?

Рауф ака шу заҳотиёқ жавоб топди:

— Туроб акам беш кун давомида ўтиришнинг фахрий раиси бўладилар…

Ана ҳурмат-у, мана ҳурмат!..

“Куз” китобим чоп этилаётганда ёзувчи-шоирлар ўзаро “цензура” деб юритадиган ташкилотнинг қағрига учради.

Аммо буни эшитганим йўқ: феълимнинг чарслигини билган нашриётдагилар мени авайлагилари келганми, бошқа режалари бўлганми, ҳар ҳолда, муаллифга билдиришни лозим топмаган.
Ўша кезлари нашриётда ишлайдиган бир шоира билан учрашиб қолдим.

— Вой, китобингиздан хабар олмайсизми? – деди у. – Шеърларингизни бош муҳаррир ўзича таҳрир қилиб ётибди.

Бир лаҳзада ичимдан ғазабли ғашлик қўзғалиб, вужудимда нимадир қиличдек тикка бўлди.

Бу ҳолнинг оқибати ўзимга аён: кўзимга ҳеч нарса кўринмайди. Кейин, қаердалигидан қатъи-назар, айтадиганимни айтиб, дейдиганимни дейман. На бировнинг юзини хотир қиламан, на бировнинг кўзини.

Айбдор деб ўйлаганим кас эшитолмай юрган ўзи ҳақидаги ҳамма ҳақиқатни бир зумда билиб олиши ҳеч гап эмас.

— Нега таҳрир қилади?
— Хабарингиз йўқми, китобингизни цензура чизиб ташлаган…
— Ана, холос!

Бош муҳаррир ёмон йигит эмас. Шеърларим чоп этилишини истаётгани учун шу ишга қўл урган бўлса керак. Аммо… шеър кўп нозик нарса-да! Бегона биргина сўз тушса ҳам, шеърлиги қолмайди.
Шу кечаси ухлолмай тўлғаниб чиқдим.

Ўша “цензура”нинг онасини кўрсатмасам… Китобим чиқмаса чиқмабди-да!..

Эртасига ҳам ғазаб отидан тушмай, наўриётга жўнадим. Нашриёт ва цензура бир бинода жойлашган. Муҳаррирлардан гапнинг нимадалигини аниқ биламан-у, “эрккесар”ларнинг олдига тушаман!
Навоий кўчасидаги 30-уйнинг эшигини очдим-у… Рауф Парфига дуч келдим!

Менга қараб чарақлаб кулиб турибди. Кўзойнак тагидан кўзлари ажиб нурланади.
— Ие, ие… Жангга кетяптиларми?

Ўша пайтлар Рауф ака ҳам китобим чоп этилаётган нашриётда ишлагани бир зумгагина “қўнган”, шу сабабдан воқеалардан хабардор экан.

— Цензурага борманг! – деди у ниятимни эшитгач, жонкуярлик билан. – Борманг… Яхшиси, улар чизган шеърларни олиб ташланг… Шундоғам қолгани китоб бўлаверади… Уларни кейин… цензура вафот этганидан кейин бошқа китобларда чоп эттирасиз…

Рауф ака жуда жиддий, аллақандай уқтириб, ишонч билан гапирди.

Мен негадир бирдан тинчландим.

Нашриётга бордим-да, рад этилган шеърларни китобдан умуман чиқариб ташлашларини сўрадим.
Шу билан китоб чоп этилиб кетди.

Яхши одамларнинг гапига фаришталар “омин” дейди.
Рауф ака Шўролар дунёни титратиб турган пайтда ишонч билан “Албатта, мустақил бўламиз”, дерди.
Айтгани келди.

Цензура деган идора ҳам тахминан бир йилдан сўнг, ҳақиқатан ҳам, Рауф ака айтгандай, “вафот этди” – тарқатиб юборилди.

Олиб ташланган шеърларим ҳам, Рауф ака айтгандай, кейинги китобларимда нашр этилди.

Шоирлар билан курашмаслик керак.
Курашган одам барибир енгилади.

Масалан, фаришталар ҳар гапига “омин” деб турган Рауф Парфини ким енга олади?!

Куни кеча вафот этган бўлса-да, ҳозир унутилган бу ёзувчининг довруғи ўз вақтида Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасини тутган эди. Олтмиш ёшга етганда, назарида, шуҳрати шу қадар юксалгандики, мақтанмасликка илож тополмади.

— Мен ўзбек халқининг отасиман! – деди у ўзи тузган “Пабло Неруда” шеърият клубига қўл остидаги ходимларини йиғиб.

Орқа қаторда ўтирган Рауф Парфи тўнғиллади:
— Ўзбекистоннинг падарига лаънат!..

Рауф ака оиламизга жуда яқин эди.

Шоир ҳақида ҳар хил гаплар етиб кела бошлагач, хавотирга тушдик.

Ўзимизча “Уйга олиб келсак… Шу ерда яшайверсалар бўларди” деган хаёлларгача бордик.

Аммо уни қаердан топамиз?

Аниғини биладиган одам йўқ, “ишхона”ларига ҳам илгаригидай тартиб-интизомда келмаётганини айтишади.

Бир кун хотиним Раънохон билан Навоий кўчасида кетаётсак, нақ қаршимиздан Рауф ака чиқиб қолди.

Ўлиб тирилган одамлардай ўртаниб кўришдик.
— Рауф ака, уйга келинг, — деди Раънохон.

Мен ҳам уйга келишга даъват этдим. “Агар келса, ҳалиги мақсадимизни ҳам бафуржа пишитиб оламиз”, деб ўйладим.

— Агар борсам, мени жуда зўр кутиб оласизлар-а! – деди аянчнинг шуъласи урган табассум билан Рауф ака. У аллақандай ҳаяжонда – юраги пўртанада қолган эгасиз қайиқдай қалқинаётганини сездим.

Кулиб туриб, кўз ёшсиз йиғлашни бунча чиройли, бунча ҳасратли бажармаса бу одам!

— Келинг, кутамиз, — дедик. – Албатта келинг! Эсингиздан чиқмасин!..
— Агар борсам, мени подшоҳдай кутиб оласизлар-да, а?

Унинг кўзларида барибир ёш ҳалқаланди.

Менинг ҳам томоғимга ўкрик тиқилган – фақат “подшоҳлардан баланд кутиб олиш”имизни айтганим айтган.

У ўзини тутиб туриши энди маҳоллигини сезди. Албатта боришга ваъда берди-да, бармоғи билан кўз ёшини билдирмайгина артгач, тезгина хайрлашди-ю, бурилиб жўнади.

Биз ҳам “Э, Рауф ака-ей…” қабилида ниманидир гаплашганча, кўнглимиз тўлиқиб, йўлимидан кетдик.

Ортимга бурилиб қарадим.
Навоий кўчасидан Рауф Парфи эмас, аллақандай йиғи боши оққан оққан тарафга кетаётгандай…

Бу Рауф ака билан сўнгги кўришишимиз эди.

Рўзи ака, Шукур ака ва Рауф Парфи вафот этгандан кейин ҳаёт бир қадар зерикарли бўлиб қолгандай. Чунки бу ақлли, донишманд даҳоларнинг афандиликлари ҳам кўп эди.
Рўзи ака бир давлат бошлиғига “ошно” деб мурожаат этган экан.

Никоҳ тўйига таклифнома тарқатаётган Рауф ака “Уйланаяпсанми?” деган саволга “Онам уйланаяптилар”, деб жавоб берган экан.

Шукур ака рашки келиб, рақибини “Сўяман!” деб жўш урганда, ёнидаги жиловдор укаси оддийгина қилиб, “Сўйинг!” дегач, “Ўлигини қаерга қўямиз?” дея ўйланган экан…

Дунё афандиларсиз ҳам яшайверади.

Лекин бу даҳо афандилар ҳаётлигида дунё ғоят чиройли эди.

Манба: «JannatMakon» журнали, 2012, март

Usmon Azim
RAUF PARFI

Ro’zi Choriev, Shukur Xolmirzaev, Rauf Parfi… Ular negadir o’lmaganday. O’zlari ham ajib bir mardonalikda – o’ngu chapga qaramasdan – o’lmaydiganday umr kechirdilar.

Ko’ngil aytib turganiday yashash juda mushkul. Ammo bu jo’mard insonlar ko’ngilning ko’yidan chiqmadilar. Chunki ular uchun o’zga yo’l xiyonatga teng edi.

Ehtimol, ular o’lmagandir?

Ehtimol, ular uchun o’lim – yangi umrning boshlanishidir?

Xullas, ular boshqalar bilmaydigan nimanidir his qilganlar.

Balki, o’lim haqligini bilib, o’lmaydigandek yashagandirlar…

Rauf Parfining bir dasta she’rlari ilk bor Boysunni qor bosgan payt, 1966 yili “Sharq yulduzi” jurnalining yanvar sonida Asqad Muxtor “oq yo’l”i – so’zboshisi bilan chop etilgan edi.
Men o’shanda o’ninchi sinfda o’qirdim.
Bunday ajibtovur she’rlarni birinchi bor o’qishim. Rauf akaning she’rlari birpasda menga va she’rxon do’stlarimga yod bo’lib ketdi.
Qor yog’sa, “Aylanib tushar qor qo’limga” derdik ohista…
Yomg’ir yog’sa, “Yomg’ir yog’ar, shig’alab yog’ar”, deb hayqirar edik…
Yaxshi ko’rgan sinfdoshimning ortidan “Ko’zlarimni yumay, va lekin Yoshday oqib ketma, sevgilim”, deb shivirlaganman…
Ko’zlarimni yumganim yo’q, ammo u kunlar yoshday oqib ketdi.
Ketdi.

Talabalik paytimda Toshkentdagi biror bir gazeta-jurnal tahririyatining eshigini ochib kirmaganman. Keyin armiyaga ketdim. Harbiydaligimda esa birgina she’rim chop etildi, xolos.
Armiyadan qaytganimda, yigirma to’rtga kirgan bo’lsam-da, adabiy davralar mendan juda yiroqda edi. Ko’pgina yozuvchi-shoirlarni olisdan tanisam ham, ular menga e’tibor berishmas, ko’cha-kuyda duch kelib qolganimizda,mehru-e’tiqod bilan bergan salomimga viqor bilan aliq olib, yonimdan beparvo o’tib ketishar edi.
Ammo bu hol juda tez o’zgardi.
Universitetdosh do’stlarim allaqachon turli-tuman tahririyatlarda faoliyat yuritishar, asarlari tufayligina menga tanish ko’pgina adiblar bilan yaqinlashib ketishgan edi. Do’stlarim bilan diydor ko’rishish asnosida, ular orttirgan shoir-yozuvchi birodarlar asta-sekin mening ham tanish-bilishimga aylana boshladi.
Mana shu jarayonning ilk kunlaridayoq yaqindan tanishganim – Rauf Parfi edi.
Mana, biz Navoiy ko’chasidagi nashriyot binosiga shundoq ro’baro’ tushgan – sho’rolar davridagi har qanday oshxona kabi allaqanday sirli bir udumga ko’ra mayxonaga aylangan – rosa ko’ngilochar yemakxonada o’tiribmiz.
Rauf aka meni tanidi.
— O, “Men seni hech kimga bermayman!” – U Toshkentda chop etilgan yagona she’rimdan bir satr o’qidi. – Halima… Xudoyberdieva aytgan… Siz uning kursdoshisiz!..
U meni maqtashga tushdi.
Keyin bilsam, Rauf aka hammani maqtar ekan.
Men ham darhol uning she’rlarini yoddan ayta boshladim. Unga va she’rlariga hurmatimni birpasda izhor etdim.
Ora-sirada Rauf aka “Qani… qani…” der va biz piyolalarga oz-ozdan quyilgan, allaqachonlar “o’zbek milliy taomi”ga aylanib qolgan ichimlikdan no’sh etar edik.
Odamlar bilan bir ko’rishgandayoq chiqishib ketadigan yoki urishib qoladigan odatim bor. Rauf aka dastlabki uchrashuvdayoq, hayolimdagi “shoir” degan obrazga shundoq mos tushdi va men uchun aziz bir odamga aylandi.
U hamon ko’nglimning to’ridagi eng aziz inson.
Men uni sog’inaman.
Usiz dunyo to’liq emasday.
Xudoyim!..

Har bir tilda lirik nazmning o’z leksikasi bo’ladi. Har bir shoir o’z leksikasi bilan she’riyatga kirib keladi. Abdulla Oripovning ilk qadamlarini eslang. U ishlatilmaydigan va qachonlardir (masalan, Navoiy tomonidan) foydalanilib, esdan chiqib ketgan so’zlarning qanchasini zamonaviy lirikaga olib kirdi.
Bir kuni yozgan she’rimni do’stlarga o’qib berdim:

— Tong titraydi kech kuzakning quchog’ida,
Yulduzlarni o’chirmoqda gulgun shafaq.
Jonim, qalbim she’riyatning pichog’ida,
Osmon – tilsim, Zamin – tilsim, She’r – beshafqat…

Rauf akaga negadir “pichoq” so’zi yoqmadi.
— Shuni “xanjar” desa bo’lmaydimi? – dedi u menga qattiq tegmaslikka urinib, tabassum qilar ekan. – “Pichoq” she’rga tushmaydi…
Men u kishini darhol tushundim. Chunki “xanjar” so’zi allaqanday sururli ruh olib kiradi. Pichoq esa bor-yo’g’i ro’zg’orda ishlatiladigan buyum-da…
Ammo men tilimizda “xanjarlamoq” degan so’z yo’qligini, ammo “pichoqlamoq” degan dahshatli so’z borligini ham nazarda tutgan edim.
— O’ylab ko’rish kerak ekan, — dedim bahsga kirishmay, garchi so’z o’z o’rniga tushganini his qilib turgan bo’lsam-da.
Bir necha yillardan keyin Rauf akaning – estet Rauf Parfi ham she’rida “pichoq” so’zini ishlatganining guvohi bo’ldim.
Yuragi fojiallarga to’la Rauf aka bir qarashda hazillashib yashayotganday taassurot qoldirar edi.
Uning hazil-mutoyibalari adabiyot ahli orasida hozirgacha takrorlanib keladi.
“Qaerdasiz?” degan juda nodon savolga tabassum bilan “Shu… shu… Xalq eshigida…” deb javob berardi. Hamma kulardi. Ammo bundan dahshatli realistik ma’no borligini kamdan-kam odam tushunardi. Demak, “Ishlamayapman… Pulim yo’q… Uyga sig’mayapman…Birovlarga ergashib yuribman…”
Bechora Rauf aka!
Bilmadim, u qanday yashashni orzu qilgan ekan?
Uning hayotini faqat Mashrabning bexonumonligiga o’xshatish mumkin.
Dunyo Rauf Parfini udda qilolmadi.

Pulni pisand qilmaydigan yagona odam Rauf Parfi edi. pul nima, xazon nima – unga baribir edi. Har qancha pulni birpasda sarflashi, birovlarga tiqishtirishi, “bazmi jamshid”ga xarjlashi va har bir balolarga sovurishi mumkin edi. Atrofida esa har kun ko’rishadigan birodarlari va shoir hozirgina “ixtiro etgan” ulfatlari; tanishlar va notanishlar; o’tkinchilar va hech qachon o’tmaydiganlar; shu o’tirishdan keyin unut bo’ladiganlar va unutilmaydiganlar…
Zahmat chekib topgan kattagina qalam haqini bir necha kunda sarflab yuborganiga ichimiz achib, guvoh bo’lganmiz.
U yolg’on dunyo o’ylab topgan allaqanday pul degan hiyla-nayrangga juda bepisand edi.
Shuning uchunmi, dunyo undan muttasil qasos oldi.
Dunyo o’zining yo’liga yurmaganlarni yomon ko’radi.

O’sha paytlar taksida yurish juda katta xarajat degani edi.
Ammo Rauf aka faqat taksida yurar, biror-bir sabab bilan avtobusga chiqsa, kayfiyati buzilib, allaqanday asabiylikka cho’kkan ko’yi, kamgap bo’lib qolardi.
U so’nggi pulini sarflab, bemalol taksidan tushib ketaverardi.
Ertagacha xudo podshoh!
Ha, Rauf akada faqat so’nggi pul bo’lar, cho’ntagida ortiqcha pul turishiga hech qachon yo’l qo’ymasdi.

Rauf aka negadir, o’zining ta’biri bilan aytganda, “elliginchi yillar” – mening tengdoshlarim bilan yaqin edi.
— Bu elliginchi yillar!.. – derdi u hammamizni qo’shib, bizdan birvarakay achchig’i chiqqanda.
Biz – kurashuvchan avlod – majlisu-yig’inlarda “haqiqat” talashaverardik. Bu taloshlarning shashti, albatta, Rauf aka ishtirokidagi davralarimizda ham davom etar, kimningdir reaktsion chiqishiga qarshi shu zahotiyoq javob yozish taraddudini ko’ra boshlardik, kimningdir po’stagini qoqib qolardik…
— Qo’yinglar! – derdi xunob Rauf aka, u-bu narsa qo’yilgan stol atrofida “majlis” boshlanganidan asabiylashib.
— Nega qo’yar ekanmiz? – derdik biz, nazarimizdagi haqiqatning bir qarichini birovga berish xiyonatga teng ekaniga qattiq ishonib. – U odamni bilasiz-ku!..
— Qo’yinglar, — derdi Rauf aka va bizning hamma haqiqatimizdan juda katta bir haqiqatni aytardi: — Baribir bir kuni o’lib ketadi…
Chindan ham… o’lib ketadi.
Xudoga shukr!
O’limni yaratganga shukr!
Hammamiz o’lib ketamiz!..
Faqat bu haqiqat negadir esimizdan chiqib qoladi.
Bu tez-tez eslamoqqa arziydigan, hayot kabi ulkan haqiqatdir.

“Boladay beg’ubor” degan jumla Rauf Parfi haqida o’ylab topilgandek edi. U juda samimiy, odamlarning hurmat-izzatini joyiga qo’yadigan inson edi.
Ammo obro’parastlarni, mansabparastlarni va “Vatan dushmanlari”ni juda yomon ko’rardi.
Bu toifadagi kaslar, shoir nazarida, insoniyatga xiyonat qilgan kimsalar edi.

Rauf Parfidan ozodlik ruhi ufurib turardi.
Shoira Qutlibeka Rahimboeva bilan ko’rishib qoldim. Rauf akani esladik.
— Rauf aka ozodlik edi, — dedi u.
Shuning uchun bo’lsa kerak, ozodlikni qo’msaganlar Rauf Parfiga intilgan.
Men yoshligimda, xususan, talabaligimda g’irt “kommunist” bo’lganman. “Stalin davridan boshlab bular Leninning to’g’ri yo’lini buzib kelayapti”, deb o’ylardim o’sha paytdagi rahbarlar haqida.
Bu tuturiqsiz xomxayollar miyamdan chiqib ketishida Rauf akaning yonida yurganim ham katta yordam bergan. Mustamlakachilar haqida ham, O’zbekiston mustaqil bo’lishi kerakligi haqida ham ilk bor uning davrasida eshitganman.
Rauf Parfi buyuk vatanparvar edi.
Uning hech narsasi yo’q edi: martabaga, mansabga, pulga, uy-joyga va yana hamma uchun muhim bo’lgan allabalolarga qayrilib ham qaramagan.
Ammo uning Vatani bor edi.
Vatan ozodligi uchun kurash umumruhining ulg’ayishida Rauf Parfining nihoyatda ulkan tarbiyasi bor.
Yo’q, bu yo’ldagi amaliy ishlarga u bosh-qosh bo’lgani yo’q. Fe’l-atvoriga ko’ra bosh bo’lolmasdi ham. Ammo unda ozodlikka cheksiz bir intilish bor edikim, shoirning bu halol qalb harakati ko’plarga yuqadi.

Ba’zi bir ichkilik saqlanadigan idishlarda “Yotqizilgan holda saqlansin!” degan yo’riqnoma bo’lardi.
— Qalaysiz? – deb so’rab qolardik, ba’zan Rauf akaga qo’ng’iroq qilib.
Rauf aka:
— Yotqizilgan holda saqlanayapman, — deb javob berardi.
Ichilayotganda esa o’ta kamtarin bir ohangda qadah so’zi aytardi:
— Qolgan umrimiz rohat-farog’atdan o’tsin!

Rauf aka she’rlarini yondaftariga chiroyli qilib ko’chirib yurar, joyiga kelganda, yangi she’rlarini shu daftarga qarab o’qirdi. Birov bundan chin samimiyat bilan hayajonlansa, darhol shu she’rni unga bag’ishlar – “Falonchiga” deya yozib ham qo’yardi.
Ammo shoirning kitoblarida bag’ishlovlardan juda kami qolgan. Nazarimda, she’r bag’ishlangan odamlar to’plam chiqquncha, o’sha samimiyatni unutgan bo’lsalar kerak. chunki yaxshi she’r eshitayotganda yoxud o’qiyotganda paydo bo’ladigan samimiy tuyg’ular odamni bir lahzaga yuksaltiradi. Biroq hamisha bu yuksaklikda yashash juda kamdan-kam odamga nasib etadi. Ba’zilar bir dumalab, yuksaklikdan pastga tushib ketadi. Ayrimlar borib-borib she’r hazar qiladigan kimsalarga aylanadi. She’rga arzimay qoladilar. Rauf aka qachonlardir she’rdan entikkan odamlardagi mudhish bu o’zgarishni ko’rgan. Bag’ishlovlardan she’rning qiynalayotganini ham allaqanday ongorti hushyorligi bilan anglagan. Oqibatda, ularning ism-sharifini shartta o’chirganda, she’rni qiynoqdan ozod etgan. U hatto she’rning erkin nafas olganini ham his qilgandir…
Buyuk shoirlar hayotining har lahzasi she’rga o’xshaydi. Ularning umri yuksak, teran va fojialidir.
Ular mudom hozirgina she’r eshitib hayajonlanayotgan odamdek yashaydilar.

Rauf aka eng savodxon shoirlarimizdan biri edi. Uning she’riyatimiz yangilanishidagi xizmatlari juda ulkan. Shoir ijodda ma’no, shakl va ohangni o’zgacha bir injalikda yuksaltirdi. U she’riyatimizning intellektini ko’tardi. Jaydarilikdan xalos etib, zamonaviy jahon adabiyoti darajasiga olib chiqishda ulug’ xizmatlar qildi.

Rauf Parfining hayoti muammolardan iborat edi.
Birovlar nazarida, muammolarga ko’milib qolgan Rauf Parfini boshpanali qilish masalasi katta idorada qo’zg’olganda o’sha joyda ishlayotgan Murod Muhammad Do’st:
— Tavba! Toshkentga kelganimga yigirma besh yil bo’ldi. Yigirma besh yildan buyon Rauf Parfiga uy olib berishi masalasi ko’ndalang turadi, — deb hammani kuldirgani esimda.
Rauf aka hech qachon uy so’rab, birovning oldida mo’ltirab o’tirgan emas. Bu vazifa xayrixoh do’stlar zimmasida edi.
Rauf aka boshpanali bo’lgach, uyni navbatdagi xotiniga tashlab, hech narsa bo’lmaganday “xalq eshigi”ga chiqib ketaverardi.
Hammani yengil torttirib yechilgan zil-zambil muammo esa yana Rauf akaning yelkasiga gurs etib tushardi. Do’stlarning ko’ngli xira, ammo shoir sirtida hech narsani ko’rmaganday yashar, faqat u tobora ko’zda arang tutilib turgan bir tomchi yoshga mengzab qolayotganini his qilar edim…
Oqibat, bu tomchi yosh uzilib tushdi.
Oqibat, buyuk shoir oxirgi yo’lga o’z uyidan chiqmadi.
Uning tobuti birovning uyidan ko’tarildi.
Bunga hech kim aybdor emas.
U eplanishi qiyin odam edi.
Uning hatto pasporti ham yo’q, bu hujjatni olish uchun allaqanday mayda-chuyda idoralarga borish, yugurib-yelish – shoir uchun o’limdan battar azob ish edi. Idoralarda ham ishlay olmas, tartib-intizom deganning uyini hadeb kuydiravergandan keyin, har qanday xayrixoh rahbar ham u bilan xayrlashishga majbur bo’lardi.
Rauf aka qaysidir bir teran tuyg’u bilan idoralar, aslida, ozodlik dunyoda erkin yurmasligi uchun qo’yilgan katta-kichik, ochiq-yashirin tuzoqlar ekanini juda aniq fahmlardi. Unga qorin to’yg’azish tashvishida ertadan-kechgacha allaqanday ishxonalarda aylanib yurish erish tuyulardi.
U mutlaq erkinlikni istardi.
She’riyatdan boshqa ish uning uchun nojiddiy edi.
Rauf Parfi mangu parvoz uchun yaratilgan qushga o’xshardi.
Ammo yerga qo’nmasdan bo’ladimi?
Rauf akaning o’zi ham anglab-anglamagan fojiasi mana shunda edi.
Shoirning yonida paydo bo’lgan, uni yaxshi ko’rgan ayollar, albatta, parvozdan ertami-kechmi charchab, yerga qo’nishni, ozgina hordiq olishni, biror-bir oshyonda hamma qatori yashashni istab qolardi.
Ularning istagini bajo keltirishga uringan noyob qush esa andak qo’nim topgach, oshyonning qafasga o’xshashligini sezib, yuragi siqilar, yana uchishni sog’ina boshlar, oxir-oqibat bir silkinib, qanot qoqardi-da, yana erkin parvozga aylanardi.
Dunyo bu odamning odamlarga o’xshamagan fe’liga g’ashi kelib qarar, qo’lidan keladigani – osmonini pasaytirgani-pasaytirgan edi.
Oqibat, Rauf Parfi osmoni yerga qapishdi.
Nazarimda, u o’lgani yo’q, halok bo’ldi.
Esiz, Rauf aka!..

Rauf akaning vafotidan bir yilcha avval nashriyotlar uyi – “Navoiy, 30”ning ko’cha zinalaridan ko’tarilayotsam, tanishlardan biri eshikdan shoshilib chiqib qoldi. Buncha oshiqib qayoqqa ketayotganini surishtirgan bo’ldim.
— Rauf akaning “ishxona”siga-da…
U biz qarshisida turgan bahaybat binoning o’ng tomoniga ishora qildi.
Rauf Parfi allaqanday kafechada “soat falonchadan soat falonchagacha” ulfatlari bilan o’tirishini eshitgandim, ammo bu manzilni shu atrofdaligini bilmagan ekanman. Shoirni ko’rmaganimga ham ancha bo’lgani bois ishimni yig’ishtirib, haligi tanishga ergashdim.
Rauf aka beo’xshovroq ikki ulfati bilan, “dasturxon”ning ahvoliga qaraganda, “nochor bazm” qilayotgan edi. Biz quchoqlashib ko’rishdik. Ochig’i, Rauf aka ham, men ham, hech kimga bildirmasak-da, ozgina yig’loqimiz. Ko’zimizga qalqib kelgan yoshdan zo’riqib, suhbatni boshladik…
— “Ish”ga chiqibsiz-da, — dedim, boshqa iloj qolmaganidan hazilga o’tib.
— Ha, “ishxona”mizda tartib-intizom juda kuchli. Soat o’n yarimda shu yerga yetib kelamiz, soat beshgacha qattiq mehnat qilamiz. Xo’sh… Dushanbada dam olamiz…
Kulishdik.
— Ishlamay o’tiribsizlar?
— “Rahbar” yo’q, — dedi Rauf aka xuddi jiddiy ishxonada o’tirgan mas’ul xodimday vazmin qiyofada. – Bir “rahbar” kelgan edi. Bo’shashga ariza ham yozmasdan darhol ketib qoldi. Ish to’xtab turibdi…
Rauf aka ko’p so’zlar qatori “rahbar”ga ham yangi ma’no kiritgan edi. U “bazmi jamshid”ning xarajatini ko’taradigan “qurbon”ni misli ko’rilmagan “mansab”ga ko’tarar va o’tirishga kelib qo’shiladigan navbatdagi mehmonlarga uni alohida hurmatlab, “rahbar” deb tanishtirar edi. Shoir hech kimni bu martabaga qo’yarda-qo’ymay ko’tarmas, aksincha, odamlarning o’zi negadir bir ishoradanoq jon-jon deb rozi bo’lardi.
Mana, bir misol.
Yozuvchilar uyushmasida ishlaganimda koridorga chiqsam, uch-to’rt yosh shoir, Rauf aka ta’biri bilan aytganda, “darvesh”lar u yoqdan bu yoqqa yurib turishardi, uning o’zi esa “rahbar” topish yo’lida jiddiy izlanayotgan ekan. Qachonlardir “rahbar”lik qilganlarning bugun cho’ntagi quruq va shu bois, albatta, bu mas’ul vazifaga aslo da’vogar bo’lolmasdi.
Ko’chadan Turob To’la kirib keldi. Rahmatli ko’p yaxshi odam edi. Yozuvchilar uyushmasida har o’n besh kunda erinmay yoshlarning she’riyat kechasini olib borar, shu sababdanmi, fe’li navqiron – yoshlar bilan juda chiqishib ketardi.
— Mana… Mana… Turob akam keldilar! – Rauf aka yarashimli tabassum bilan peshvoz chiqdi.
— Ha, Rauf? – dedi Turob aka gap nimadaligini allaqachon payqab, jilmaygancha.
— “Rahbar” yo’q, — dedi Rauf aka kuyinib. – Hech topilmayapti. Izlayapmiz…
— Topilmayaptimi?
— Yo’q-da! Shunga… O’zingiz… Lekin “rahbar”lik… yaxshi ish…
— Mening vaqtim yo’qroq-da…
U kishi kostyumining cho’ntagidan bitta yuztalik olib, Rauf akaga uzatdi.
— Mana!
Rauf aka pulni qo’liga olgach, yuztalikning obro’sidan andak dovdirab qoldi:
— Ko’p-ku!..
U pulni nima qilishini bilmay turar: qaytarib bermay desa, ancha katta pul, beray desa… Turob aka “ha, mayli” deb cho’ntagiga solib ketsa, nima bo’ladi!
Rauf aka yo’lini topdi.
— Biz yigirma so’mini sarflaymiz, — dedi u chin vijdon bilan. – Qolganini o’zingizga qaytaramiz…
— Hammasi sizlarga! – dedi Turob aka va tepa qavatga eltadigan zina tomon yurdi. U ham negadir bu pulni berganidan rosa xursandday edi.
— Obbo! – dedi Rauf aka bunday saxiylikdan hamon o’ziga kelmay. – Ko’p-ku…
U zinadan chiqib ketayotgan Turob akaga chin ko’ngildan yana bir bor va’da berdi:
— Qolganini qaytarib beramiz!
Turob aka hotamtoylikda qat’iy turib oldi:
— Hammasi o’zlaringniki!..
Rauf aka va “komanda”si bo’lajak buyuk ishlarga chog’lanib, sumkalarni ko’targancha ko’chaga – ozodlik sari chog’lanib turardi.
Men hazillashdim:
— “Rahbar” ketib qoldi. O’tirishlaring endi qanday kechadi?
Rauf aka shu zahotiyoq javob topdi:
— Turob akam besh kun davomida o’tirishning faxriy raisi bo’ladilar…
Ana hurmat-u, mana hurmat!..

“Kuz” kitobim chop etilayotganda yozuvchi-shoirlar o’zaro “tsenzura” deb yuritadigan tashkilotning qag’riga uchradi.
Ammo buni eshitganim yo’q: fe’limning charsligini bilgan nashriyotdagilar meni avaylagilari kelganmi, boshqa rejalari bo’lganmi, har holda, muallifga bildirishni lozim topmagan.
O’sha kezlari nashriyotda ishlaydigan bir shoira bilan uchrashib qoldim.
— Voy, kitobingizdan xabar olmaysizmi? – dedi u. – She’rlaringizni bosh muharrir o’zicha tahrir qilib yotibdi.
Bir lahzada ichimdan g’azabli g’ashlik qo’zg’alib, vujudimda nimadir qilichdek tikka bo’ldi.
Bu holning oqibati o’zimga ayon: ko’zimga hech narsa ko’rinmaydi. Keyin, qaerdaligidan qat’i-nazar, aytadiganimni aytib, deydiganimni deyman. Na birovning yuzini xotir qilaman, na birovning ko’zini. Aybdor deb o’ylaganim kas eshitolmay yurgan o’zi haqidagi hamma haqiqatni bir zumda bilib olishi hech gap emas.
— Nega tahrir qiladi?
— Xabaringiz yo’qmi, kitobingizni senzura chizib tashlagan…
— Ana, xolos!
Bosh muharrir yomon yigit emas. She’rlarim chop etilishini istayotgani uchun shu ishga qo’l urgan bo’lsa kerak. Ammo… she’r ko’p nozik narsa-da! Begona birgina so’z tushsa ham, she’rligi qolmaydi.
Shu kechasi uxlolmay to’lg’anib chiqdim.
O’sha “tsenzura”ning onasini ko’rsatmasam… Kitobim chiqmasa chiqmabdi-da!..
Ertasiga ham g’azab otidan tushmay, nao’riyotga jo’nadim. Nashriyot va senzura bir binoda joylashgan. Muharrirlardan gapning nimadaligini aniq bilaman-u, “erkkesar”larning oldiga tushaman!
Navoiy ko’chasidagi 30-uyning eshigini ochdim-u… Rauf Parfiga duch keldim!
Menga qarab charaqlab kulib turibdi. Ko’zoynak tagidan ko’zlari ajib nurlanadi.
— Ie, ie… Jangga ketyaptilarmi?
O’sha paytlar Rauf aka ham kitobim chop etilayotgan nashriyotda ishlagani bir zumgagina “qo’ngan”, shu sababdan voqealardan xabardor ekan.
— Senzuraga bormang! – dedi u niyatimni eshitgach, jonkuyarlik bilan. – Bormang… Yaxshisi, ular chizgan she’rlarni olib tashlang… Shundog’am qolgani kitob bo’laveradi… Ularni keyin… senzura vafot etganidan keyin boshqa kitoblarda chop ettirasiz…
Rauf aka juda jiddiy, allaqanday uqtirib, ishonch bilan gapirdi.
Men negadir birdan tinchlandim.
Nashriyotga bordim-da, rad etilgan she’rlarni kitobdan umuman chiqarib tashlashlarini so’radim.
Shu bilan kitob chop etilib ketdi.
Yaxshi odamlarning gapiga farishtalar “omin” deydi.
Rauf aka Sho’rolar dunyoni titratib turgan paytda ishonch bilan “Albatta, mustaqil bo’lamiz”, derdi.
Aytgani keldi.
Senzura degan idora ham taxminan bir yildan so’ng, haqiqatan ham, Rauf aka aytganday, “vafot etdi” – tarqatib yuborildi.
Olib tashlangan she’rlarim ham, Rauf aka aytganday, keyingi kitoblarimda nashr etildi.
Shoirlar bilan kurashmaslik kerak.
Kurashgan odam baribir yengiladi.
Masalan, farishtalar har gapiga “omin” deb turgan Rauf Parfini kim yenga oladi?!

Kuni kecha vafot etgan bo’lsa-da, hozir unutilgan bu yozuvchining dovrug’i o’z vaqtida O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasini tutgan edi. Oltmish yoshga yetganda, nazarida, shuhrati shu qadar yuksalgandiki, maqtanmaslikka iloj topolmadi.
— Men o’zbek xalqining otasiman! – dedi u o’zi tuzgan “Pablo Neruda” she’riyat klubiga qo’l ostidagi xodimlarini yig’ib.
Orqa qatorda o’tirgan Rauf Parfi to’ng’illadi:
— O’zbekistonning padariga la’nat!..

Rauf aka oilamizga juda yaqin edi.
Shoir haqida har xil gaplar yetib kela boshlagach, xavotirga tushdik.
O’zimizcha “Uyga olib kelsak… Shu yerda yashayversalar bo’lardi” degan xayollargacha bordik.
Ammo uni qaerdan topamiz?
Anig’ini biladigan odam yo’q, “ishxona”lariga ham ilgarigiday tartib-intizomda kelmayotganini aytishadi.
Bir kun xotinim Ra’noxon bilan Navoiy ko’chasida ketayotsak, naq qarshimizdan Rauf aka chiqib qoldi.
O’lib tirilgan odamlarday o’rtanib ko’rishdik.
— Rauf aka, uyga keling, — dedi Ra’noxon.
Men ham uyga kelishga da’vat etdim. “Agar kelsa, haligi maqsadimizni ham bafurja pishitib olamiz”, deb o’yladim.
— Agar borsam, meni juda zo’r kutib olasizlar-a! – dedi ayanchning shu’lasi urgan tabassum bilan Rauf aka. U allaqanday hayajonda – yuragi po’rtanada qolgan egasiz qayiqday qalqinayotganini sezdim.
Kulib turib, ko’z yoshsiz yig’lashni buncha chiroyli, buncha hasratli bajarmasa bu odam!
— Keling, kutamiz, — dedik. – Albatta keling! Esingizdan chiqmasin!..
— Agar borsam, meni podshohday kutib olasizlar-da, a?
Uning ko’zlarida baribir yosh halqalandi.
Mening ham tomog’imga o’krik tiqilgan – faqat “podshohlardan baland kutib olish”imizni aytganim aytgan.
U o’zini tutib turishi endi maholligini sezdi. Albatta borishga va’da berdi-da, barmog’i bilan ko’z yoshini bildirmaygina artgach, tezgina xayrlashdi-yu, burilib jo’nadi.
Biz ham “E, Rauf aka-yey…” qabilida nimanidir gaplashgancha, ko’nglimiz to’liqib, yo’limidan ketdik.
Ortimga burilib qaradim.
Navoiy ko’chasidan Rauf Parfi emas, allaqanday yig’i boshi oqqan oqqan tarafga ketayotganday…

Bu Rauf aka bilan so’nggi ko’rishishimiz edi.

Ro’zi aka, Shukur aka va Rauf Parfi vafot etgandan keyin hayot bir qadar zerikarli bo’lib qolganday. Chunki bu aqlli, donishmand daholarning afandiliklari ham ko’p edi.
Ro’zi aka bir davlat boshlig’iga “oshno” deb murojaat etgan ekan.
Nikoh to’yiga taklifnoma tarqatayotgan Rauf aka “Uylanayapsanmi?” degan savolga “Onam uylanayaptilar”, deb javob bergan ekan.
Shukur aka rashki kelib, raqibini “So’yaman!” deb jo’sh urganda, yonidagi jilovdor ukasi oddiygina qilib, “So’ying!” degach, “O’ligini qaerga qo’yamiz?” deya o’ylangan ekan…
Dunyo afandilarsiz ham yashayveradi.
Lekin bu daho afandilar hayotligida dunyo g’oyat chiroyli edi.

Manba: «JannatMakon» jurnali, 2012, mart

Rauf Parfi. Karvon yo’li (1969)