“Бобурнома”… Қуриганда ҳам ҳиди гуркираб турадиган дасторбошга ўхшайди бу асар — ҳар гал қўлга олганда янгитдан ифор таратади. Шунинг учун уни бот-бот ўқийман. Тилининг бир оз мураккаблиги шунга даъват этса ҳам ажаб эмас. Аммо ҳар галги мутолаа чоғида аввалгисида англамаган ё чала уққан маъноларни топиб завқ қиламан. Ҳозир бутун бошли “Бобурнома” эмас, ундаги бир жумла ҳақида фикрлашмоқчиман.

БОБУРНИНГ БИР ЖУМЛАСИ
Зуҳриддин Исомиддинов

  Зуҳриддин Исомиддинов — адабиётшунос олим,публицист, филология фанлари номзоди. Ўзбекистон Республикаси Миллий китоб палатаси директори бўлиб ишлаган. Бугун Алишер Навоий номидаги миллий кутубхона нодир қўлёзмалар бўлими мудири. Унинг миллий тарих, жаҳон ва ўзбек адабиёти, ўзбек адабий тили, жамият ва инсон муаммоларига бағишланган кўплаб публицистик мақолалари, бадиий эсселари эълон қилинган. Бир неча тўпламлар муаллифи.

“Бобурнома”… Қуриганда ҳам ҳиди гуркираб турадиган дасторбошга ўхшайди бу асар — ҳар гал қўлга олганда янгитдан ифор таратади. Шунинг учун уни бот-бот ўқийман. Тилининг бир оз мураккаблиги шунга даъват этса ҳам ажаб эмас. Аммо ҳар галги мутолаа чоғида аввалгисида англамаган ё чала уққан маъноларни топиб завқ қиламан. Ҳозир бутун бошли “Бобурнома” эмас, ундаги бир жумла ҳақида фикрлашмоқчиман.

Бунга эса яқинда ўқиганим Комил Авазнинг “Тонг эпкини” деган китоби сабаб бўлди. У ўндан ортиқ ҳикоя, ўнтача эссе, яна шунча мақолаю бир неча мактубдан ташкил топган. Албатта, бу ҳикоя ва эсселарнинг ўз фазилату нуқсонлари бор. Гап бунда эмас. Китобнинг охирида, илова қисмида Набижон Боқийнинг Комил Авазга ёзган мактуби ҳам берилибди. Набижоннинг хатида “Бобурнома”да ўз жонига қасд қилмоқ ҳолати бор. Нашр асносида уни “Қўналға” романингизга “едириб” юборсангиз бўлади” деган таклиф битилган экан. Бу фикр Комил Авазга ҳам маъқул тушиб, у “Бобур… “Ўзумни ўлумга қарор бердим”, дея жонига қасд қилиш учун боғ гўшасига боради…” деган гапларни дарж этади. Демак, Набижон ҳам, Комил оға ҳам Бобур ўзини ўлдириш ниятида бўлган, деб тушунибдилар.

Наҳот шундай бўлса?!

Ажабки, Бобур сўзларини ўз жонига суиқасд маъносида деб тушунганлар фақат икки киши эмас. Айримлар бояги жумлани “Ўзумни ўлумга (ўлдиришга) қарор бердим”, дея қавс орасида изоҳлаб такдим этади.

Улуғ шоиру мутафаккирлар асарларидаги бир мисра ёки жумла ҳам гоҳо ниҳоятда эътиборли бўлади. Шу парча унинг ҳаётидаги нафақат муҳим бир паллани, балки умрлик эътиқодини ойдинлаштиришда ҳам фавқулодда аҳамият касб этиши мумкин.

Ғарб илмида даҳо адиблар ижодидаги биргина сўз ёки парча талқинига оид бундай мисоллар беҳисоб. Ўзбек адабиёти тарихи майдонида эса бир жумла устидаги тадқиқотларга эҳтиёж янада кўп.

Шифоталаб Бобур азбаройи ихлосидан Хожа Аҳрорнинг “Волидия” асарини назмда таржима қила бошлайди. “Ушбу ният била “рамапи мусаддаси махбуни аруз” ва “зарбгоҳи махбуни маҳзуф” вазнидаким, мавлоно Абдурраҳмон Жомийнинг “Субҳа”си ҳам бу вазндадур, рисола назмига шуруъ қилдим, ҳам ўшал кеча ўн уч байт айтилди”, деб ёзади у. Яъни, таржима Жомийнинг “Субҳа” асари билан бир хил вазнда. Аммо Бобурни бизга тушунтирмоқчи бўлган баъзилар ўзи уни тушунмай, “Бобур Хожа Аҳрорнинг “Волидия”сини ҳам, Жомийнинг “Субҳа”сини ҳам ўгирган” деб уқтирадики, оқибат, илмда янглиш ахборот пайдо бўлади…

Албатта, араб алифбоси “инжиқлик”ларию қўлёзмалардаги бадхатликлар орқасида келиб чиқадиган чалкашликлар бисёр. Аммо бугун биз сўз юритмоқчи бўлган масала қўлёзмаларгаю услубга умуман дахлдор эмас. Гап шундаки…

Кимдир биров қай бир масалада янглишади. Банда беайб эмас. Орадан бир қанча вақт ўтиб ўзга бир одам ўша хатони такрорласа, бунгаям чидаш мумкин — балки бояги янглиш фикрни тўғри деб билгандир, ёки бўлмаса, ўзи янгитдан хатога йўл қўйгандир. Бироқ шу хато фикр ҳали у, ҳали бу одам томонидан айтилаверса, нақд ҳақиқат деб эътироф этилиш даражасига келса, ундай “аксиома”ни бартараф қилган маъқул. Айниқса, бундай қарашлар улуғ адиб ёки алломанинг эътиқодини, ҳаётий аъмолини талқин этишга оид бўлса.

Кейинги вақтда айрим мақола ва бадиий асарларда гўё Бобурнинг бир пайтлар “ўз жонига қасд қилмоқчи бўлган”и ҳақиқатдай очиқ ёзила бошлади. “Бобурнома”дан олинган парча бунга “далил” қилиб келтирилади.

Бобурнинг “Ўзумни ўлумга қарор бердим” деган жумласига таянган муаллифлар буни шоирнинг оғир изтироблари натижаси, дея ўйлагандир. Бу “иқрор”дан шундай ҳукм чиқаришдан осони йўқ. Аммо…

Тожу тахт талашида Бобурнинг бошига оғир, таҳпикали кунлар кўп тушган. Неча марта накд ўлим чангалидан қутулиб ҳам кетган. Буларни у “Бобурнома”да саргузаштлари тавсифи сифатида эмас, ўшандай пайтда кишининг хаёлидан ўтадиган изтиробларни тасвирлаш, ўзини бу вартага ташлаган “дўст”ларнинг кирдикорларини қоралаш ва чин эътиқоднинг халоскорлик қудратини дапиллаш учун эслаб ўгади.

Ана шундай ҳолатлардан бири 1502(3) йили бўлиб ўтган.

Ҳар томони баланд девор билан ўралган бир қўрғон ичига душманлар қамаб олган, ёнида биронта ҳам қўлдоши қолмаган Бобур қаттиқ қўрқади: “…Муни дегач, манга ғариб ҳолате бўлди. Оламда жон ваҳмидин ёмонроқ нима бўлмас эмиш. …Ўзумда бетоқатлиғе фаҳм қилдим. Қўптум, боғ гўшасиға бордим. Ўзум била андиша қилдим. Дедимким, киши агар юз, агар минг яшаса, охир ўлмак керак.

Агар сад сол мони, в-ар яке рўз,
Бибояд рафт аз ин коҳи дилафрўз.

Ўзумни ўлумга қарор бердим. Ўшал боғда бир сув оқиб келадур эди, вузу қилдим, икки ракаат намоз ўқудум, бошимни муножотқа қўюб, тилак тилайдур эдимким, кўзум уйқуға борибтур…” (174-175).

Яъни, Бобур ўлимни бўйнига олади. Бу ўзини ўлдиришга қарор қилади, дегани эмас, балки душман томонидан ўлдирилишига амин бўлиб, ўлимига иқрор бўлади. Бу — мусулмон киши учун фазилат. Чунки мусулмоннинг шеваси “қазога розию балога собир”лик. Шунинг учун ҳам, Бобур нақд ўлим олдидан таҳорат олиб, икки ракаат намоз ўқийди.

“Меҳробдан чаён” романида Мирзо Анвар ҳам Худоёрхон жаллоди қўлида бўғизланишга тайёрланаркан, қатл майдонида икки ракат намоз адо этгани ёдингизда бўлса керак.

Бу намознинг тарихи шундайки, мушрикларни исломга даъват этиш учун юборилган бир неча муслим асирликка тушиб қолиб, ўлдирилади. Ўлим олдидан уларнинг бири — Ҳубайб сўнгги тилаги сифатида икки ракаат намоз ўқишга изн сўрайди. Бу илтимос қондирилади.

“…Кейин Ибн ал-Ҳарас ул кишини қатл қилди. Шу кундан эътиборан, тутқунликда қатл қилинаётган ҳар бир мусулмон учун қатл олдидан икки ракаат намоз ўқимоқлик Ҳубайбдан одат бўлиб қолди” (Бухорий. Ал-жоми ас-саҳиҳ, 2-жилд. Тошкент, 1997, 307-бет).

Ўз жонига қасд қилиш эса исломда энг оғир гуноҳлардан. Ўзини ўлдирган одамга жаноза ўқилмайди, гўрда сўроқ-савол қилинмайди ва жони тўғри жаҳаннамга кетади, дейилади. Қуръони мажидни савоб йўлида ўз қўли билан кўчирган, исломнинг ҳар беш фарзини шеърий йўсинда батафсил баён қилган (бундан “Китоб ус-салот” нашр этилган), “ислом учун овораи ёзи бўлган” Мирзо Бобур наҳот ўз жонига қасд қилмоқчи бўлса?!

Душман ўраб турибди. Ўлдирувчилар — тайин. Нега энди шу ҳолатда одам ўз жонига қасд қилади? Башарти, Бобур ўзини ўлдирмоқчи бўлса (аслида, буни тасаввур этиш ҳам амримаҳол), икки ракаат намозни ўқимаган бўларди. Чунки ҳатто ислом йўлида жанг қилиб, кўп кофирларни ўлдирган, ўзи ҳам оғир яраланиб ўлаётган (демакки, шаҳид бўлаётган) бир одамнинг азобга чидаёлмай, қиличини кўкрагига ботириб ўз мамотини тезлаштиргани, яъни ўзини ўлдиргани учун Расулуллоҳ уни “жаҳаннам аҳлидан” эканини башорат қилган. Бу тарих Бобурга сизу биздан яхшироқ маълум эди ва Бобурнинг ўлимни бўйнига олиб ўқиган икки ракаат намози — шаҳидлар намози эди.

Ифода нуқтаи назаридан ҳам мазкур талқин хато. Чунки Бобур муаллиф дўстларимиз ундаётган ҳаракатга “кўнганида” “Ўзумни ўлдурмакка қасд қилдим” деб битган бўлар эди. Бобурнинг жумласи (“Ўзумни ўлумга қарор бердим”) эса “ўлимим муқаррар эканини билдим, ўлимимга иқрор бўлдим” дегани, холос (қарор, иқрор, муқаррар — бари бир ўзакдан). Гап битта жумла талқинидагина эмас, Бобурнинг эътиқоди, тийнатини тайин этишда.

Бобур ўзини ўлдиришга қарор қилиши — ғалат ва унинг шаънига номуносиб. Бунақа хато тахминлар чин ҳақиқат тарзида талқин этиладиган бўлса, оммапашиб кетади, ҳатто олий ўқув юртига кириш имтиҳони тестларида “Бобур қачон ўзини ўлдирмоқчи бўлган? Жавоб: а) фалон йили; б) пистон йили…” каби саволлар пайдо бўлиши ҳам ҳеч гап эмас.

Манба:»Тафаккур» журнали, 2/2008

«БОБУРНОМА» — жаҳон адабиёти ва манбашунослигидаги муҳим ва ноёб ёдгорлик; ўзбек адабиётида дастлабки насрий мемуар ва тарихий-илмий асар. Муаллифи Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Эски ўзбек (туркий-чиғатой) тилида ёзилган (тахм. 1518/19—1530). «Бобурия»,«Воқеоти Бобур», «Воқеанома», «Тузуки Бобурий», «Табақоти Бобурий»,«Таворихи Бобурий» каби номлар б-н ҳам маълум. Бобурнинг ўзи эса «Вақое» ва «Тарих» деган номларни ишлатган.
«Бобурнома»да 1494—1529 й.ларда Марказий Осиё, Афғонистон ва Ҳиндистонда содир бўлган тарихий-сиёсий воқеалар йилма-йил ўта аниқлик б-н баён қилинган бўлиб, улар муаллиф ҳаёти ва сиёсий фаолияти б-н бевосита боғлиқдир.

«Бобурнома» ўзида баён қилинган воқеалар жараёнига кўра 3 қисмга: Бобурнинг Мовароуннаҳр (1494—1504), Афғонистон (1504—24) ва Ҳиндистон (1524— 30)даги ҳукмдорлик даврига бўлинади. Биринчи қисмда Бобурнинг отаси — темурийларнинг Фарғона улуси ҳокими Умаршайх Мирзо (1461—94) хусусида ҳамда Бобурнинг Фарғона тахтига ўлтириши (1494 й. июнь), аммо Темурийлар давлатида авж олган тахт учун кураш оқибатида ўз улусидан маҳрум бўлиши (15-а. 90-й.лари), Самарқанд учун Шайбонийхонга қарши олиб борган жангу жадаллари (1497— 1501)нинг беҳуда кетиши, ва ниҳоят, тожу тахтдан бутунлай ажраб, Ҳисор тоғлари орқали тахм. 250 навкар б-н Афғонистонга юз тутиши (1504) ҳақидаги воқеалар батафсил зикр қилинган. Иккинчи қисмда Бобурнинг Кобулни забт этгани, сўнг у ерда мустақил давлат тузгани (1508), Эрон шоҳи Исмоил Сафавийнинг ҳарбий ёрдами б-н Самарқандни яна ишғол қилгани (1511), лекин шайбонийлар (Убайдулла Султон, Муҳаммад Темур Султон ва Жонибек Султон)дан енгилиб (1512), Кобулга қайтгани, кейин эса Ҳиндистонни забт этишга ҳозирлик кўра бошлагани хусусидаги воқеалар баён этилган. Учинчи қисм эса Бобурнинг Деҳли султони Иброҳим Лўдийни мағлуб этиб, Шим. Ҳиндистонни босиб олгани (1526) ва Бобурийлар давлатини барпо қилгани ҳақидаги маълумотлардан иборат.

«Бобурнома»да келтирилган барча маълумотлар, хусусан Фарғона, Тошкент, Самарқанд, Ҳисор, Чағониён ва Шим. Афғонистоннинг 15-а. 80—90-й.лари ва 16-а. 1-чорагидаги сиёсий аҳволига доир хабарлар ўзининг батафсиллиги б-н шу хусусдаги бошқа адабиётлардан тубдан фарқ қилади. Шунингдек, асар муаллифнинг муайян тарихий воқеа ҳақида ҳамда ўзаро душманлик қилган темурийлар — Умаршайх, Султон Аҳмад, Султон Маҳмуд, Бойсунғур Мирзо, Султон Ҳусайн ва бошқаларнинг хулқ-атвори, табиати хусусида билдирган фикр-мулоҳазалари б-н ҳам аҳамиятлидир.

Асарда, ижтимоий-табиий фанлар, тарих, фалсафа, фиқҳ, дин таълимоти, тилшунослик, жуғрофия, табиатшунослик, маъданшунослик, деҳқончилик, боғдорчилик ва бошқа соҳаларга оид аниқ ва ҳанузгача ўз тарихий ва илмий аҳамиятини йўқотмаган маълумотлар, илмий асосланган хулосалар келтирилган. Асарда бевосита Бобурнинг ўзи лашкарбоши сифатида қатнашган бир неча катта-кичик жанг манзаралари маҳорат б-н берилган. Ўша даврдаги қўшин тузилиши, уруш олиб бориш, жанг усуллари, қамал ҳолатлари, қурол-яроғ турлари, қурғонбузар қурилмалар б-н бир қаторда асарда кўплаб ҳарбий-маъмурий истилоҳлар (туман, улус, кўкалтош, эшикоға, ахтачи, тархон, шиғовул, шарбатчи (шарбатдор), мубашшир, туғчи, мирохур, рикобдор, доруға, мурчил, манжаниқ, ўрон ва б.) ҳам учрайди.

Шунингдек, «Бобурнома»да темурийлар қўшинининг тузилиши, ҳарбий санъати ва б. ҳақида ҳам ноёб маълумотлар бор. Бундан ташқари, Мовароуннаҳр, Афғонистон, Хуросон ва Ҳиндистон ўтмиши ва замонавий ҳолати, халқлари, қабилалари, уларнинг тили, маданияти, касб-ҳунари, урф-одатлари, расм-русумлари, анъанавий тадбир-маросимлари, шунингдек ўша давр жамиятига хос ижтимоий табақаларга тегишли маълумотлар баён этилади. Айниқса Фарғона, Андижон, Самарқанд, Кобул, Ҳирот, Агра каби йирик шаҳар-вилоятларнинг жуғрофий-маъмурий тузилиши, маданий ҳаёти, туманлари, аҳолиси, қ.х., дарё ва сув ҳавзалари, чўл-адирлари, тоғ-саҳролари, боғу роғлари, табиати, иқлими, ҳайвонот ва ўсимликлар дунёси, табиий бойликлари ҳақида муфассал маълумотлар берилади. Хусусан 15—16- а.ларда Туркистон вилоятида яшаган қора қўйлук (қўюнлук) қабиласининг ҳамда Мовароуннаҳрдаги турк-мўғул қабилаларининг урф-одатлари, ҳарбий маҳоратлари ҳақидаги маълумотлар, айниқса илмий жиҳатдан ғоятда қимматли бўлиб, улар ўзбек, қозоқ, қирғиз ва б. туркий халқлар этник тарихини ўрганувчилар учун муҳим аҳамиятга эгадир. «Бобурнома»да Фарғона, Самарқанд ш.лари ва шу номдаги вилоятлар, Оҳангарон водийси, Ўратепа ва унинг атрофи, Масчо, Ҳисор, Чағониён, Бадахшон, Кобул вилояти ва б. жойлар географик жиҳатдан ғоятда қизиқарли тавсиф қилинган бўлиб, муаллиф ўзи юрган йўллар, ўзи бўлган шаҳар ва қишлоқларни ғоят даражада аниқ тасвирлаган.

«Бобурнома»да Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, Шайхим Суҳайлий, Ҳусайн Али Туфайлий, Осафий, Биноий, Сайфий Бухорий, Оҳий, Муҳаммад Солиҳ каби ўнлаб ижодкорлар, Хожа Абдулло Марварий, Қул Муҳаммад Удий, Шайх Нойий, Юсуф Али, Мулло Ёрак, Шоҳқули Ғижжакий, Ҳусайн Удий, Беҳзод, Шоҳ Музаффар каби кўплаб санъаткорлар тавсиф этилиб, уларнинг ижодий фаолиятларига холис баҳо берилади. Жумладан, Алишер Навоий ҳақида шундай дейилади: «Алишербек назири йўқ киши эди. Туркий тил била то шеър айтибтурлар,— ҳеч ким онча кўп ва хўб айтқон эмас».

«Бобурнома» 15-а. ўзбек бадиий насрининг ёрқин намунаси сифатида соф бадиий лавҳалар, жонли тасвирлар, анъанавий лирик чекинишларга бой. Насрий матн ичида келтирилган халқ мақол-маталлари, иборалари, ибратли ўгитлар, шеърий парчалар унинг бадиийлигини янада оширади, ўзига хос жозиба бағишлайди.

«Бобурнома» 16-а.дан бошлаб ҳозиргача дунёнинг кўп тиллари — инглиз, голланд, француз, форс, немис, итальян, рус, ҳинд, урду ва б. тилларига бир неча марталаб таржима қилинди, шарҳ-изоҳлар б-н нашр этилди. Англия, Америка, Франция, Россия, Ҳиндистон, Покистон, Афғонистон, Туркия, Япония каби ўнлаб мамлакат олимларининг илмий тадкиқотларида «Бобурнома»»нинг инсоният яратган ўлмас обидалар қаторида алоҳида ўринда туриши таъкидланади.

«Бобурнома»»нинг жаҳонга машҳур бўлишида, асосан инглиз шарқшуносларининг хизмати катта бўлди. Европадагина эмас, балки жаҳонда биринчи тўлиқ нашрини (инглиз тилида) 1826 й.да Ж. Лейден ва В. Эрскин амалга оширди. Ф. Талбот эса мазкур нашр асосида 2 марта (1878, 1909) унинг қисқартирилган нашрларини чоп эттирди. 1921 й.да инглиз шарқшуноси А. Бевериж «Бобурнома»ни мустақил суратда асл нусхадан қайта таржима қилди. Биргина Англиянинг ўзида «Б.» таржималари 9 марта нашр этилди.

Кейинги йилларда ««Бобурнома»нинг проф. В. Такстон томонидан АҚШда (Кембриж ш., Гарвард унти, 1993) ҳамда икки жилд ҳажмда, мукаммал сўзлик, кўрсаткич ва шарҳизоҳлар б-н Японияда (Киото,
1995—96) илмийтанқидий матни нашр этилди.

Маълумки, «Бобурнома» қўлёзмалари матнида баъзи йиллар (1504—05, 1509—18, 1520—24) тафсилоти учрамайди, 1508 ва 1520 й. воқеалари баёни тугал эмас. Мана шу узилиш бўлган ўринларни инглиз шарқшунослари бошқа тарихий манбалар асосида маълум даражада тиклаганлар. «Бобурнома» форсчага (1586), ундан парчалар Витсен томонидан голланд тилига (1705), А. Кейзер томонидан қисқартирилган ҳолда немис тилига (1828), Паве де Куртейл томонидан тўла ҳолда француз тилига (1871) таржима қилинган. «Бобурнома»ни таржима қилиш ва тадқиқ этишда, шунингдек Афғонистон (Абдулхай Ҳабибий), Покистон (Рашид Ахтар Надвий, Шоҳ Олам Мавлиёт), Ҳиндистон (Мирзо Насриддин Ҳайдар, Муҳиббул Ҳасан Ризвий), Туркия (Р . Р. Арат ва Н. И. Баюр) каби мамлакатлар олимларининг хизмати ҳам катта. Рус шарқшунослари (Н. И. Пантусов, С. И. Поляков, В. Вяткин) ҳам «Бобурнома»дан парчаларни таржима қилганлар. Н. И. Ильминский «Бобурнома»ни Қозонда нашр эттирди (1857).

«Бобурнома»ни ҳамда Бобурнинг шеърий меросини ўрганишда ўзбекистонлик олимлар ҳам салмоқли ҳисса қўшдилар. Проф. Фитрат томонидан тузилган «Ўзбек адабиёти намуналари» хрестоматиясида «Бобурнома»дан парчалар, Бобурнинг 31 ғазали,2 маснавий ва 28 рубоийси берилган. М. Салье «Бобурнома»ни рус тилига тўла таржима қилиб, 3 марта (1948, 1982, 1993) нашр эттирди (С. Азимжонованинг кириш сўзи ва таҳрири остида). П. Шамсиев ва С. Мирзаевлар томонидан «Бобурнома»нинг икки жилдли (1948) ва бир жилдли (1960) нашри чоп этилди. 1956—66 й.ларда Бобурнинг уч жилдли танланган асарлари чоп этилиб, унга Бобурнинг шеърий девони (1жилд) ва «Бобурнома» (2—3жилдлар) кирган. Бобур ва унинг илмий меросини ўрганишга С. Азимжонова катта улуш қўшган. «Б.»нинг М. Салье томонидан қилинган таржималари унинг батафсил сўз бошиси ва таҳрири остида нашр этилган.

Ад.: Азимжонова С, Государство Бабура в Кабуле и в Индии, М., 1977; Ўзбек адабиёти тарихи, 3ж., Т., 1978; Ахмедов Б., Историкогеографическая литература Средней Азии XVI—XVIII вв. (Письменные памятники), Т., 1985; Бобурнома, Т., 1960; Le Livre de Babur, Париж, 1985; Бабурнаме, Т., 1993.

«BOBURNOMA» — jahon adabiyoti va manbashunosligidagi muhim va noyob yodgorlik; o’zbek adabiyotida dastlabki nasriy memuar va tarixiy-ilmiy asar. Muallifi Zahiriddin Muhammad Bobur. Eski o’zbek (turkiy-chig’atoy) tilida yozilgan (taxm. 1518/19—1530). «Boburiya»,«Voqeoti Bobur», «Voqeanoma», «Tuzuki Boburiy», «Tabaqoti Boburiy»,«Tavorixi Boburiy» kabi nomlar b-n ham ma’lum. Boburning o’zi esa «Vaqoe» va «Tarix» degan nomlarni ishlatgan.«Boburnoma»da 1494—1529 y.larda Markaziy Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda sodir bo’lgan tarixiy-siyosiy voqealar yilma-yil o’ta aniqlik b-n bayon qilingan bo’lib, ular muallif hayoti va siyosiy faoliyati b-n bevosita bog’liqdir.

«Boburnoma» o’zida bayon qilingan voqealar jarayoniga ko’ra 3 qismga: Boburning Movarounnahr (1494—1504), Afg’oniston (1504—24) va Hindiston (1524— 30) dagi hukmdorlik davriga bo’linadi. Birinchi qismda Boburning otasi — temuriylarning Farg’ona ulusi hokimi Umarshayx Mirzo (1461—94) xususida hamda Boburning Farg’ona taxtiga o’ltirishi (1494 y. iyun`), ammo Temuriylar davlatida avj olgan taxt uchun kurash oqibatida o’z ulusidan mahrum bo’lishi (15-a. 90-y.lari), Samarqand uchun Shayboniyxonga qarshi olib borgan jangu jadallari (1497— 1501)ning behuda ketishi, va nihoyat, toju taxtdan butunlay ajrab, Hisor tog’lari orqali taxm. 250 navkar b-n Afg’onistonga yuz tutishi (1504) haqidagi voqealar batafsil zikr qilingan. Ikkinchi qismda Boburning Kobulni zabt etgani, so’ng u yerda mustaqil davlat tuzgani (1508), Eron shohi Ismoil Safaviyning harbiy yordami b-n Samarqandni yana ishg’ol qilgani (1511), lekin shayboniylar (Ubaydulla Sulton, Muhammad Temur Sulton va Jonibek Sulton)dan yengilib (1512), Kobulga qaytgani, keyin esa Hindistonni zabt etishga hozirlik ko’ra boshlagani xususidagi voqealar bayon etilgan. Uchinchi qism esa Boburning Dehli sultoni Ibrohim Lo’diyni mag’lub etib, Shim. Hindistonni bosib olgani (1526) va Boburiylar davlatini barpo qilgani haqidagi ma’lumotlardan iborat.

«Boburnoma»da keltirilgan barcha ma’lumotlar, xususan Farg’ona, Toshkent, Samarqand, Hisor, Chag’oniyon va Shim. Afg’onistonning 15-a. 80—90-y.lari va 16-a. 1-choragidagi siyosiy ahvoliga doir xabarlar o’zining batafsilligi b-n shu xususdagi boshqa adabiyotlardan tubdan farq qiladi. Shuningdek, asar muallifning muayyan tarixiy voqea haqida hamda o’zaro dushmanlik qilgan temuriylar — Umarshayx, Sulton Ahmad, Sulton Mahmud, Boysung’ur Mirzo, Sulton Husayn va boshqalarning xulq-atvori, tabiati xususida bildirgan fikr-mulohazalari b-n ham ahamiyatlidir.

Asarda, ijtimoiy-tabiiy fanlar, tarix, falsafa, fiqh, din ta’limoti, tilshunoslik, jug’rofiya, tabiatshunoslik, ma’danshunoslik, dehqonchilik, bog’dorchilik va boshqa sohalarga oid aniq va hanuzgacha o’z tarixiy va ilmiy ahamiyatini yo’qotmagan ma’lumotlar, ilmiy asoslangan xulosalar keltirilgan. Asarda bevosita Boburning o’zi lashkarboshi sifatida qatnashgan bir necha katta-kichik jang manzaralari mahorat b-n berilgan. O’sha davrdagi qo’shin tuzilishi, urush olib borish, jang usullari, qamal holatlari, qurol-yarog’ turlari, qurg’onbuzar qurilmalar b-n bir qatorda asarda ko’plab harbiy-ma’muriy istilohlar (tuman, ulus, ko’kaltosh, eshikog’a, axtachi, tarxon, shig’ovul, sharbatchi (sharbatdor), mubashshir, tug’chi, miroxur, rikobdor, dorug’a, murchil, manjaniq, o’ron va b.) ham uchraydi.

Shuningdek, «Boburnoma»da temuriylar qo’shinining tuzilishi, harbiy san’ati va b. haqida ham noyob ma’lumotlar bor. Bundan tashqari, Movarounnahr, Afg’oniston, Xuroson va Hindiston o’tmishi va zamonaviy holati, xalqlari, qabilalari, ularning tili, madaniyati, kasb-hunari, urf-odatlari, rasm-rusumlari, an’anaviy tadbir-marosimlari, shuningdek o’sha davr jamiyatiga xos ijtimoiy tabaqalarga tegishli ma’lumotlar bayon etiladi. Ayniqsa Farg’ona, Andijon, Samarqand, Kobul, Hirot, Agra kabi yirik shahar-viloyatlarning jug’rofiy-ma’muriy tuzilishi, madaniy hayoti, tumanlari, aholisi, q.x., daryo va suv havzalari, cho’l-adirlari, tog’-sahrolari, bog’u rog’lari, tabiati, iqlimi, hayvonot va o’simliklar dunyosi, tabiiy boyliklari haqida mufassal ma’lumotlar beriladi. Xususan 15—16- a.larda Turkiston viloyatida yashagan qora qo’yluk (qo’yunluk) qabilasining hamda Movarounnahrdagi turk-mo’g’ul qabilalarining urf-odatlari, harbiy mahoratlari haqidagi ma’lumotlar, ayniqsa ilmiy jihatdan g’oyatda qimmatli bo’lib, ular o’zbek, qozoq, qirg’iz va b. turkiy xalqlar etnik tarixini o’rganuvchilar uchun muhim ahamiyatga egadir. «Boburnoma»da Farg’ona, Samarqand sh.lari va shu nomdagi viloyatlar, Ohangaron vodiysi, O’ratepa va uning atrofi, Mascho, Hisor, Chag’oniyon, Badaxshon, Kobul viloyati va b. joylar geografik jihatdan g’oyatda qiziqarli tavsif qilingan bo’lib, muallif o’zi yurgan yo’llar, o’zi bo’lgan shahar va qishloqlarni g’oyat darajada aniq tasvirlagan.

«Boburnoma»da Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Shayxim Suhayliy, Husayn Ali Tufayliy, Osafiy, Binoiy, Sayfiy Buxoriy, Ohiy, Muhammad Solih kabi o’nlab ijodkorlar, Xoja Abdullo Marvariy, Qul Muhammad Udiy, Shayx Noyiy, Yusuf Ali, Mullo Yorak, Shohquli G’ijjakiy, Husayn Udiy, Behzod, Shoh Muzaffar kabi ko’plab san’atkorlar tavsif etilib, ularning ijodiy faoliyatlariga xolis baho beriladi. Jumladan, Alisher Navoiy haqida shunday deyiladi: «Alisherbek naziri yo’q kishi edi. Turkiy til bila to she’r aytibturlar,— hech kim oncha ko’p va xo’b aytqon emas».

«Boburnoma» 15-a. o’zbek badiiy nasrining yorqin namunasi sifatida sof badiiy lavhalar, jonli tasvirlar, an’anaviy lirik chekinishlarga boy. Nasriy matn ichida keltirilgan xalq maqol-matallari, iboralari, ibratli o’gitlar, she’riy parchalar uning badiiyligini yanada oshiradi, o’ziga xos joziba bag’ishlaydi.

«Boburnoma» 16-a.dan boshlab hozirgacha dunyoning ko’p tillari — ingliz, golland, frantsuz, fors, nemis, ital`yan, rus, hind, urdu va b. tillariga bir necha martalab tarjima qilindi, sharh-izohlar b-n nashr etildi. Angliya, Amerika, Frantsiya, Rossiya, Hindiston, Pokiston, Afg’oniston, Turkiya, Yaponiya kabi o’nlab mamlakat olimlarining ilmiy tadkiqotlarida «Boburnoma»»ning insoniyat yaratgan o’lmas obidalar qatorida alohida o’rinda turishi ta’kidlanadi.

«Boburnoma»»ning jahonga mashhur bo’lishida, asosan ingliz sharqshunoslarining xizmati katta bo’ldi. Yevropadagina emas, balki jahonda birinchi to’liq nashrini (ingliz tilida) 1826 y.da J. Leyden va V. Erskin amalga oshirdi. F. Talbot esa mazkur nashr asosida 2 marta (1878, 1909) uning qisqartirilgan nashrlarini chop ettirdi. 1921 y.da ingliz sharqshunosi A. Beverij «Boburnoma»ni mustaqil suratda asl nusxadan qayta tarjima qildi. Birgina Angliyaning o’zida «B.» tarjimalari 9 marta nashr etildi.

Keyingi yillarda ««Boburnoma»ning prof. V. Takston tomonidan AQShda (Kembrij sh., Garvard unti, 1993) hamda ikki jild hajmda, mukammal so’zlik, ko’rsatkich va sharhizohlar b-n Yaponiyada (Kioto,1995—96) ilmiytanqidiy matni nashr etildi.

Ma’lumki, «Boburnoma» qo’lyozmalari matnida ba’zi yillar (1504—05, 1509—18, 1520—24) tafsiloti uchramaydi, 1508 va 1520 y. voqealari bayoni tugal emas. Mana shu uzilish bo’lgan o’rinlarni ingliz sharqshunoslari boshqa tarixiy manbalar asosida ma’lum darajada tiklaganlar. «Boburnoma» forschaga (1586), undan parchalar Vitsen tomonidan golland tiliga (1705), A. Keyzer tomonidan qisqartirilgan holda nemis tiliga (1828), Pave de Kurteyl tomonidan to’la holda frantsuz tiliga (1871) tarjima qilingan. «Boburnoma»ni tarjima qilish va tadqiq etishda, shuningdek Afg’oniston (Abdulxay Habibiy), Pokiston (Rashid Axtar Nadviy, Shoh Olam Mavliyot), Hindiston (Mirzo Nasriddin Haydar, Muhibbul Hasan Rizviy), Turkiya (R . R. Arat va N. I. Bayur) kabi mamlakatlar olimlarining xizmati ham katta. Rus sharqshunoslari (N. I. Pantusov, S. I. Polyakov, V. Vyatkin) ham «Boburnoma»dan parchalarni tarjima qilganlar. N. I. Il`minskiy «Boburnoma»ni Qozonda nashr ettirdi (1857).

«Boburnoma»ni hamda Boburning she’riy merosini o’rganishda o’zbekistonlik olimlar ham salmoqli hissa qo’shdilar. Prof. Fitrat tomonidan tuzilgan «O’zbek adabiyoti namunalari» xrestomatiyasida «Boburnoma»dan parchalar, Boburning 31 g’azali,2 masnaviy va 28 ruboiysi berilgan. M. Sal`e «Boburnoma»ni rus tiliga to’la tarjima qilib, 3 marta (1948, 1982, 1993) nashr ettirdi (S. Azimjonovaning kirish so’zi va tahriri ostida). P. Shamsiev va S. Mirzaevlar tomonidan «Boburnoma»ning ikki jildli (1948) va bir jildli (1960) nashri chop etildi. 1956—66 y.larda Boburning uch jildli tanlangan asarlari chop etilib, unga Boburning she’riy devoni (1jild) va «Boburnoma» (2—3jildlar) kirgan. Bobur va uning ilmiy merosini o’rganishga S. Azimjonova katta ulush qo’shgan. «B.»ning M. Sal`e tomonidan qilingan tarjimalari uning batafsil so’z boshisi va tahriri ostida nashr etilgan.

Ad.: Azimjonova S, Gosudarstvo Babura v Kabule i v Indii, M., 1977; O’zbek adabiyoti tarixi, 3j., T., 1978; Axmedov B., Istorikogeograficheskaya literatura Sredney Azii XVI—XVIII vv. (Pis`mennie pamyatniki), T., 1985; Boburnoma, T., 1960; Le Livre de Babur, Parij, 1985; Baburname, T., 1993.

Abdurashid Abdug’afurov

 

BOBURNING BIR JUMLASI
Zuhriddin Isomiddinov

  Zuhriddin Isomiddinov — adabiyotshunos olim,publitsist, filologiya fanlari nomzodi. O’zbekiston Respublikasi Milliy kitob palatasi direktori bo’lib ishlagan. Bugun Alisher Navoiy nomidagi milliy kutubxona nodir qo’lyozmalar bo’limi mudiri. Uning milliy tarix, jahon va o’zbek adabiyoti, o’zbek adabiy tili, jamiyat va inson muammolariga bag’ishlangan ko’plab publitsistik maqolalari, badiiy esselari e’lon qilingan. Bir necha to’plamlar muallifi.

“Boburnoma”… Quriganda ham hidi gurkirab turadigan dastorboshga o’xshaydi bu asar — har gal qo’lga olganda yangitdan ifor taratadi. Shuning uchun uni bot-bot o’qiyman. Tilining bir oz murakkabligi shunga da’vat etsa ham ajab emas. Ammo har galgi mutolaa chog’ida avvalgisida anglamagan yo chala uqqan ma’nolarni topib zavq qilaman. Hozir butun boshli “Boburnoma” emas, undagi bir jumla haqida fikrlashmoqchiman.

Bunga esa yaqinda o’qiganim Komil Avazning “Tong epkini” degan kitobi sabab bo’ldi. U o’ndan ortiq hikoya, o’ntacha esse, yana shuncha maqolayu bir necha maktubdan tashkil topgan. Albatta, bu hikoya va esselarning o’z fazilatu nuqsonlari bor. Gap bunda emas. Kitobning oxirida, ilova qismida Nabijon Boqiyning Komil Avazga yozgan maktubi ham berilibdi. Nabijonning xatida “Boburnoma”da o’z joniga qasd kutmoq holati bor. Nashr asnosida uni “Qo’nalg’a” romaningizga “edirib” yuborsangiz bo’ladi” degan taklif bitilgan ekan. Bu fikr Komil Avazga ham ma’qul tushib, u “Bobur… “O’zumni o’lumga qaror berdim”, deya joniga qasd qilish uchun bog’ go’shasiga boradi…” degan gaplarni darj etadi. Demak, Nabijon ham, Komil og’a ham Bobur o’zini o’ldirish niyatida bo’lgan, deb tushunibdilar.

Nahot shunday bo’lsa?!

Ajabki, Bobur so’zlarini o’z joniga suiqasd ma’nosida deb tushunganlar faqat ikki kishi emas. Ayrimlar boyagi jumlani “O’zumni o’lumga (o’ldirishga) qaror berdim”, deya qavs orasida izohlab takdim etadi.

Ulug’ shoiru mutafakkirlar asarlaridagi bir misra yoki jumla ham goho nihoyatda e’tiborli bo’ladi. Shu parcha uning hayotidagi nafaqat muhim bir pallani, balki umrlik e’tiqodini oydinlashtirishda ham favqulodda ahamiyat kasb etishi mumkin.

G’arb ilmida daho adiblar ijodidagi birgina so’z yoki parcha talqiniga oid bunday misollar behisob. O’zbek adabiyoti tarixi maydonida esa bir jumla ustidagi tadqiqotlarga ehtiyoj yanada ko’p.

Shifotalab Bobur azbaroyi ixlosidan Xoja Ahrorning “Volidiya” asarini nazmda tarjima qila boshlaydi. “Ushbu niyat bila “ramapi musaddasi maxbuni aruz” va “zarbgohi maxbuni mahzuf” vaznidakim, mavlono Abdurrahmon Jomiyning “Subha”si ham bu vazndadur, risola nazmiga shuru’ qildim, ham o’shal kecha o’n uch bayt aytildi”, deb yozadi u. Ya’ni, tarjima Jomiyning “Subha” asari bilan bir xil vaznda. Ammo Boburni bizga tushuntirmoqchi bo’lgan ba’zilar o’zi uni tushunmay, “Bobur Xoja Ahrorning “Volidiya”sini ham, Jomiyning “Subha”sini ham o’girgan” deb uqtiradiki, oqibat, ilmda yanglish axborot paydo bo’ladi…

Albatta, arab alifbosi “injiqlik”lariyu qo’lyozmalardagi badxatliklar orqasida kelib chiqadigan chalkashliklar bisyor. Ammo bugun biz so’z yuritmoqchi bo’lgan masala qo’lyozmalargayu uslubga umuman daxldor emas. Gap shundaki…

Kimdir birov qay bir masalada yanglishadi. Banda beayb emas. Oradan bir qancha vaqt o’tib o’zga bir odam o’sha xatoni takrorlasa, bungayam chidash mumkin — balki boyagi yanglish fikrni to’g’ri deb bilgandir, yoki bo’lmasa, o’zi yangitdan xatoga yo’l qo’ygandir. Biroq shu xato fikr hali u, hali bu odam tomonidan aytilaversa, naqd haqiqat deb e’tirof etilish darajasiga kelsa, unday “aksioma”ni bartaraf qilgan ma’qul. Ayniqsa, bunday qarashlar ulug’ adib yoki allomaning e’tiqodini, hayotiy a’molini talqin etishga oid bo’lsa.

Keyingi vaqtda ayrim maqola va badiiy asarlarda go’yo Boburning bir paytlar “o’z joniga qasd qilmoqchi bo’lgan”i haqiqatday ochiq yozila boshladi. “Boburnoma”dan olingan parcha bunga “dalil” qilib keltiriladi.
Boburning “O’zumni o’lumga qaror berdim” degan jumlasiga tayangan mualliflar buni shoirning og’ir iztiroblari natijasi, deya o’ylagandir. Bu “ikror”dan shunday hukm chiqarishdan osoni yo’q. Ammo…

Toju taxt talashida Boburning boshiga og’ir, tahpikali kunlar ko’p tushgan. Necha marta nakd o’lim changalidan qutulib ham ketgan. Bularni u “Boburnoma”da sarguzashtlari tavsifi sifatida emas, o’shanday paytda kishining xayolidan o’tadigan iztiroblarni tasvirlash, o’zini bu vartaga tashlagan “do’st”larning kirdikorlarini qoralash va chin e’tiqodning xaloskorlik qudratini dapillash uchun eslab o’gadi.

Ana shunday holatlardan biri 1502(3) yili bo’lib o’tgan.

Har tomoni baland devor bilan o’ralgan bir qo’rg’on ichiga dushmanlar qamab olgan, yonida bironta ham qo’ldoshi qolmagan Bobur qattiq qo’rqadi: “…Muni degach, manga g’arib holate bo’ldi. Olamda jon vahmidin yomonroq nima bo’lmas emish. …O’zumda betoqatlig’e fahm qildim. Qo’ptum, bog’ go’shasig’a bordim. O’zum bila andisha qildim. Dedimkim, kishi agar yuz, agar ming yashasa, oxir o’lmak kerak.

Agar sad sol moni, v-ar yake ro’z,
Biboyad raft az in kohi dilafro’z.

O’zumni o’lumga qaror berdim. O’shal bog’da bir suv oqib keladur edi, vuzu qildim, ikki rakaat namoz o’qudum, boshimni munojotqa qo’yub, tilak tilaydur edimkim, ko’zum uyqug’a boribtur…” (174-175).

Ya’ni, Bobur o’limni bo’yniga oladi. Bu o’zini o’ldirishga qaror qiladi, degani emas, balki dushman tomonidan o’ldirilishiga amin bo’lib, o’limiga iqror bo’ladi. Bu — musulmon kishi uchun fazilat. Chunki musulmonning shevasi “qazoga roziyu baloga sobir”lik. Shuning uchun ham, Bobur naqd o’lim oldidan tahorat olib, ikki rakaat namoz o’qiydi.

“Mehrobdan chayon” romanida Mirzo Anvar ham Xudoyorxon jallodi qo’lida bo’g’izlanishga tayyorlanarkan, qatl maydonida ikki rakat namoz ado etgani yodingizda bo’lsa kerak.

Bu namozning tarixi shundayki, mushriklarni islomga da’vat etish uchun yuborilgan bir necha muslim asirlikka tushib qolib, o’ldiriladi. O’lim oldidan ularning biri — Hubayb so’nggi tilagi sifatida ikki rakaat namoz o’qishga izn so’raydi. Bu iltimos qondiriladi.

“…Keyin Ibn al-Haras ul kishini qatl qildi. Shu kundan e’tiboran, tutqunlikda qatl qilinayotgan har bir musulmon uchun qatl oldidan ikki rakaat namoz o’qimoqlik Hubaybdan odat bo’lib qoldi” (Buxoriy. Al-jomi as-sahih, 2-jild. Toshkent, 1997, 307-bet).

O’z joniga qasd qilish esa islomda eng og’ir gunohlardan. O’zini o’ldirgan odamga janoza o’qilmaydi, go’rda so’roq-savol qilinmaydi va joni to’g’ri jahannamga ketadi, deyiladi. Qur’oni majidni savob yo’lida o’z qo’li bilan ko’chirgan, islomning har besh farzini she’riy yo’sinda batafsil bayon qilgan (bundan “Kitob us-salot” nashr etilgan), “islom uchun ovorai yozi bo’lgan” Mirzo Bobur nahot o’z joniga qasd qilmoqchi bo’lsa?!

Dushman o’rab turibdi. O’ldiruvchilar — tayin. Nega endi shu holatda odam o’z joniga qasd qiladi? Basharti, Bobur o’zini o’ldirmoqchi bo’lsa (aslida, buni tasavvur etish ham amrimahol), ikki rakaat namozni o’qimagan bo’lardi. Chunki hatto islom yo’lida jang qilib, ko’p kofirlarni o’ldirgan, o’zi ham og’ir yaralanib o’layotgan (demakki, shahid bo’layotgan) bir odamning azobga chidayolmay, qilichini ko’kragiga botirib o’z mamotini tezlashtirgani, ya’ni o’zini o’ldirgani uchun Rasululloh uni “jahannam ahlidan” ekanini bashorat qilgan. Bu tarix Boburga sizu bizdan yaxshiroq ma’lum edi va Boburning o’limni bo’yniga olib o’qigan ikki rakaat namozi — shahidlar namozi edi.

Ifoda nuqtai nazaridan ham mazkur talqin xato. Chunki Bobur muallif do’stlarimiz undayotgan harakatga “ko’nganida” “O’zumni o’ldurmakka qasd qildim” deb bitgan bo’lar edi. Boburning jumlasi (“O’zumni o’lumga qaror berdim”) esa “o’limim muqarrar ekanini bildim, o’limimga iqror bo’ldim” degani, xolos (qaror, iqror, muqarrar — bari bir o’zakdan). Gap bitta jumla talqinidagina emas, Boburning e’tiqodi, tiynatini tayin etishda.

Bobur o’zini o’ldirishga qaror qilishi — g’alat va uning sha’niga nomunosib. Bunaqa xato taxminlar chin haqiqat tarzida talqin etiladigan bo’lsa, ommapashib ketadi, hatto oliy o’quv yurtiga kirish imtihoni testlarida “Bobur qachon o’zini o’ldirmoqchi bo’lgan? Javob: a) falon yili; b) piston yili…” kabi savollar paydo bo’lishi ham hech gap emas.

М:»Tafakkur» jurnali, 2/2008