Мурод Муҳаммад Дўст номи тилга олинганда адибнинг сифатига монанд чўнг қиёфасидан аввалроқ асарларидаги турфа феъл-атворли кишилар кўз ўнгимда гавдаланади…

Элмурод Нишонов
ҚИЁФАСИ БОР ҚАҲРАМОНЛАР

Бирор исм тилга олинганда, лоп этиб унинг соҳиби кўз олдимизга келади. Дейлик, Фалончи муаллим — ёши етмишларга борган, пенсияда, лекин ҳамон ўша мактабдагидек жиддий, виқорли, камкулги… Юрганда салмоқлаб, секин қадам ташлайди, гапирганда сўзларни адабий тилда, дона-дона, аниқ талаффуз қилади, мисоли телевизорда “Ахборот” ўқийдиган кекса дикторлардай…

Шунча таърифу тавсиф қилинаяптими, демак, ўша одамнинг ҚИЁФАСИ бор. Эсланганда, қиёфаси тиниқ тасаввур этилмайдиган кимсаларни кўрганмисиз? Яхшибоев Назар Яхшибоевич, яъни ўша булдуруқлик машҳур ёзувчи Назар Яхшибоевчасига айтганда, ўз қиёфасига эга бўлмаган одам ҳам одамми?.. Йўқ, ифодада сал янглиш кетдик, тўғрироғи, муҳтарам Назар отанинг теран маъноли қочиримидан ўзимизнинг жўнроқ мақсадимиз йўлида андак “ижодий” фойдаландик, у зот ЛАТИФА ҳақида гапиргандилар, шекилли…

Мурод Муҳаммад Дўст номи тилга олинганда адибнинг сифатига монанд чўнг қиёфасидан аввалроқ асарларидаги турфа феъл-атворли кишилар кўз ўнгимда гавдаланади: Мустафо — ўша сизга таниш мўмин, мулойим, камгап чол… Қитмиру лекин беозор, озгина айёр Ибодулло Махсум — унинг Мустафо билан гурунгларини эсланг; чол бечора (мўмин-қобил Мустафо) Болта қассобнинг — исм билан касб ўртасидаги боғлиқликни қаранг! — камситишларига (“— Қаридингизми, бобой? — деб сўроқлайди у. — Нима бало, ғирт хотинга ўхшайсиз!.. Қондан қўрқасиз, пичоқдан қўрқасиз!.. Хотинчалиш одамсиз, бобой!..”) қасдма-қасд: “атай дўриллаб гапиришга уриниб кўради”.

“Бир марта Ибодулло Махсум унинг овози йўғон бўлиб қолганини эшитиб ажабланди.

— Сиз мундай гапирманг, Мустафо, — деди у. — Мундайликда сиз Мустафога ўхшамай қоласиз.
— Овозим сал майинроқ-да, Махсум, — деди Мустафо.

— Майин-майин, — тасдиқлади Ибодулло Махсум. — Худо овозни ҳар кимнинг табиатига қараб беради.
— Майинлигидан одамлар кулади…

— Сиз бир шамоллаб кўринг, Мустафо, балким овозингиз дағал тортар?..
— Иситмани кўтаролмайман, Махсум, — деди Мустафо.

— Иситмани кўтаролмасангиз, унда ҳеч шамолламанг, — деди Ибодулло Махсум. — Иссиқроқ кийиниб юринг.
Ибодулло Махсумдан чиққан гап шу бўлди”.

Назар Махсум, ҳа, балли, ўша “бодироқ, сал ишёқмас чол”, боз устига гарддак димоғи ҳам бор (“Назар Махсум гўнгтепа ёнига келиб, бир зум тўхтайди. Мустафонинг салом беришини кутиб туради. У ўғли шаҳарлик бўлиб, ҳукуматнинг сариқ машинасини минганидан бери бировга ўзи салом бермайди. Лекин алик олишни яхши кўради”) бобой… Раим оқсоқол, Саидмурод Эломонов таъбири билан айтганда, гажир йигит Тошпўлат Ғайбаров… Бу рўйхатни узоқ давом эттириш мумкин: “Дашту далалар”даги Полвон, Хатча(Хадича), “Истеъфо”даги Бинафша, Тўлқинов, Қўшшаев, адиб асарларининг доимий қаҳрамонларидан Ғуччи чол, Мулла Дониёр, “Галатепага қайтиш”даги Мурод амаки, Очил Куч (бу гуппининг исми асарда нари борса, икки-уч жойда тилга олинади, лекин занғар, — кечирасиз, буёғи сал Ҳотам Шўрочасига бўлиб кетди, асарни ўқиганлар Очилнинг нега сўкишга мустаҳиқ эканини тушунадилар, деб ўйлайман… — асосий қаҳрамонлардек ёдда қолади. Бунга сабаб унинг қандайдир фазилат соҳиби эканида эмас, зотан, унинг гўллигу овсарлик, қуруқ қоракучу ўпкалигидан бошқа арзирли “фазилат”и йўқ ҳисоб, сабаб — ровий(муаллиф)нинг қўлидаги қалам. У иккинчи, учинчи даражали эпизодик лавҳаларни ҳам қалин ҳарфлар билан шундай тасвирлайдики, образлар ўқувчи онгига унутилмас бўлиб дарж этилади: “Очил ўзининг Куч лақабини эшитган маҳали бир газ ўсарди…”), “Мустафо”даги Усмонали (бу ҳам бир характер: “Галатепада Усмоналига қадар ҳеч ким хотин ҳақида кўчага чиқиб қўшиқ айтмаган эди…”), Пиримқул Молия, Гулсара кампир, “Бир тойчоқнинг хуни”даги Тўрабой… Ва албатта, Ошно билан Назар Яхшибоев…

Мурод Муҳаммад Дўст асарларига хос энг муҳим жиҳатлардан бири (эҳтимол, энг муҳимидир): қаҳрамонлар қиёфасини равшан тасаввур этасиз. Масалан, “Лолазор” романини илк бор ўқиганимда, менда бу асар қайсидир адибнинг, — номи ҳозир эсимда йўқ, — ибораси билан айтганда, ҳаётнинг ўзидан ҳам табиийроқдек туюлган. Бу таассуротим ушбу асарнинг яқинда “Ўзбекистон” нашриёт-матба ижодий уйи томонидан чоп этилган янги нашрини олиб, ўқиб чиққанимда янада бойиди. Чунки унда фақат рост гаплар бор эди, рост гапларки, (айримлар ҳақиқат деса фақат аччиқ гапларни тушунади), одамга заррача оғир ботмайди, малол келмайди, дағалроқ лаҳжада айтганда, “энсани қотирмайди”. Тўғри, унда яқин ўтмишимиз билан боғлиқ аламли лавҳалар, юрак тубига чўккан армонларни қўзғатадиган гаплар ҳам оз эмас (хусусан, асарнинг номланишида ҳам недир изтироб кўланкаси бордай, лолазорнинг ўзи аслида ёмон сўз эмас, “қир, адир, лолазор” — кўнгилга армон тугул, аллақандай сурур бахш этадиган сўзлар. Бироқ унинг, асар пешонасига битилмиш каломнинг тагзамиридаги маъно бутунлай бошқа, ҳатто бир қадар андуҳга йўғрилганини ҳис этиб туришнинг ўзи оғир…

Ҳаётда одамлар турфа хил бўлади: биров ботирроқ, журъатлироқ, биров қўрқоқроқ, эҳтиёткорроқ, кимдир соддароқ, яна кимдир айёрроқ… “Лолазор” қаҳрамонлари бу сифатларнинг қай бирига мансублигидан қатъи назар, битта умумий хислатга эга: улар самимий, ростгўй одамлар. (Ишонинг, ҳатто гапларига ёхуд хатти-ҳаракатларига жиндай ёлғон, сохталик аралашиб қолганда ҳам… бу сўзлар, хатти-ҳаракатлар тагида недир самимият борлигини сезиб турасиз: “Яхшибоев уялди. Ёлғон, деб ўйлади, уят, ёлғон бўлгани учун ҳам уят…” — Бир гал Муҳсина хоним келганида ичида ёшлигини, айрим хатоларини эслагандай бўлиб, кўзи ёшланганда хаёлига келган гапи). Романда ҳатто қип-қизил ўғри-йўлтўсарлар ҳам дилидагини гапиради. (Саидқул Мардоннинг ёшлигида пулини тортиб олган Шоқул йўлтўсарнинг, “маълум сабаб”га кўра кейин пулни қайтариб, кета-кета айтган гапини эсланг: “— Ҳов! Сендан қарзимни уздим, акангга айтиб қўй! Ҳали бизгаям замон келади, шуниям айт!”).

Умуман, асарда ҳамманинг ўз тили, сўзлаш услуби, устоз мунаққидларимиз айтмоқчи: нутқ манераси бор. Ҳар ким ўз олами ва дунёқарашидан келиб чиқиб, мулла Ғаффор ибораси билан айтганда, “кўнглида борини гапиради”. (Дарвоқе, булдуруқлик икки азамат — Яхшибой чўпоннинг ўғли Назар билан Калонқул бўёқчининг ўғли Хорун, яъниким биз Назар Яхшибоев ва Ошно деб зикр этаётган зотларнинг ўспиринлик чоғлари, Ўртақўрғонга жўнаш олдидан уюштирилган чоғроқ йиғинда мулла Ғаффор қилган нутқ иродни эсланг. Мавзу қаёндаю, нотиқнинг муддаоси не? Аммо шўрлик нима қилсин, унга Ҳотам Шўродек катта одам “Гапир!” деб буйруқлаб турибди.

“— Гапираман! — деб чинқирди мулла Ғаффор хезланиб, сўнг кўнглида борини тўкиб ташлади: — Ўртоқлар! Ана, орамизда безрайиб турибди у! Ана у, шўролар муаллими деган номга доғ туширган бетамизу қисталоқ Ҳожиев! — нотиқ шундай деб, оломон орасида турган ўқитувчи Ҳожиевни кўрсатди. — Бу қисталоқ бизнинг Низомбойни ҳар куни урармиш!..

Мажлис аҳли ҳайрон бўлди.
— Аҳмоқ! — деб қичқирди Ҳотам Шўро мулла Ғаффорга қараб…”)

Муаллиф кишиларнинг табиатини жуда қисқа, одатда бир-ёки икки жумла билан тавсифлайди: Карвончи Жонузоқ араб таърифида: “Унинг назарида, бу ёруғ дунёда атиги иккитагина ҳурматга лойиқ одам бор эди: бири — галатепалик раис Раим Ғайбаров, иккинчиси — қамашилик раис Норбўта Шароф”. Агар Жонузоқ араб сиймоси ёзувчининг бошқа асарларида учрамаганида, адиб “Лолазор”да унинг характерига оид муҳим изоҳни (“Жонузоқ араб сал гуппироқ ва беписандроқ одам эди…”) бермаганида ҳам, мана шу чизгининг ўзи, (“унинг назарида, бу ёруғ дунёда…”) у ҳақдаги тасаввуримиз учун етарли бўлган бўларди! Қаранг-а, унинг учун бу ёруғ дунёда фақат иккитагина ҳурматга лойиқ мардум бор эмиш! Ҳақиқатдан ҳам, ҳаётда шундай одамлар бўлади, улар кимнидир яхши кўрсалар, албатта охиригача суядилар, ёмон кўрсалар ҳам шундай! Садоқатни, иззатни қаранг!). Ёхуд кичкина, юзаки қараганда арзимасдек туюлган ҳаракатлар воситасида қаҳрамон ички дунёси, руҳий ҳолатини кўрсатади: “Секин уҳ тортди — ҳориганини билдирди”. Қаҳрамонларнинг бу тахлит сўзсиз сўз англатиш санъатига яна бир-икки мисол: “Аввал калитни ташлаб кет, дейди Муҳсина хоним, устахонанг яқин, пиёда борсанг ҳам бўлаверади. Аввалбек ғижинади, лекин онасининг гапини қайтаролмайди, машинанинг калитини беради. Бирдан устахонага боргиси келмай қолади”. Чунки унинг нияти бошқачароқ бўлган, устахонага бораман деб аслида қайсидир “таниш”ининг ҳузурига йўрғаламоқчи эди, калит қўлдан кетгач, у ерга бирдан “боргиси келмай қолади”. Аввалбек “боргим келмай қолди, сиз калитни олиб қўйдингиз” деб жавраб ўтирмайди, “ҳовлига чиқиб, ўзининг уйига қараб бурилади, уйига кириб, хотини Тамаранинг кўзини қувонтириб, бадантарбиячиларнинг “Adidas” ёзувли костюмини кийиб чиқади, келиб онасининг ёнига курси қўйиб ўтиради”.

“Қўшнилар тавозе билан салом беришди. Яхшибоев бош ирғаб, алик олган бўлди. Юзига жиддийроқ тус берди. Айни тус жуда керак эди, токи қўшнилар орадаги чегарани бузишмасин…”.

Ҳаёт зиддиятларга бой. Баъзан бақамти ишлаб юрган ҳамкасбинг, неча йиллардан бери таниган-билган, ўзингча ҳурматлаб юрган кишинг, ўртоғим-ошнам деб суянган инсонинг, хешу ақрабонг тугул, ҳатто етти ёт бегона кимсалар билан зиддиятларга бориб қолишинг мумкин. Вақти келганда ўзинг билан ўзинг ҳам курашасан.

“Лолазор” — мана шундай зиддиятларга, ички тўқнашувларга, қаҳрамонлар оламидаги эврилишлар, тўлғонишлару товланишларга бой асар. Бу нарса Яхшибоев — Ошно, Яхшибоев — Шоймардонов, Яхшибоев — Қурбоной муносабатларида яққол кўринади.

Йўқ, озгина адашдик, Ошно билан Яхшибоев ўртасидаги муносабатларда зиддият бормикан, ахир, улар ёшликдан тепишиб катта бўлган дўстлар-ку! Наҳотки, улар ўртасидаги муносабатларда қандайдир сохталик бўлса… Бундай десак, Ошнонинг Ўртақўрғондаги тор бир ҳужрада, оғир ҳам синовли кунларида дўсти Назарга бир умрлик садоқат ваъда қилиб ичган қасамлари қаёққа кетади?.. Одамзод мураккаб экан-да! Бошқаларни билмадим-у, мени айнан шу икки дўст (дўст? Улар дўстлар эдими? Бўлса бордир, ёшликда, ҳали кўнгилга ғубор қўнмаган кезларида бу туйғу кечгандир, эҳтимол, бироқ Яхшибоевнинг иқрори-чи: “Ҳа, кимсан, Яхшибоев, ўртоқ Яхшибоев, Ошнонинг ошноси!.. Бу нодонлар аслида бу ошноликнинг нақадар омонат эканини тасаввур ҳам қилишмайди…”), тўғрироғи, бу икки ошнонинг кейинги муносабатлари мени қайғуга солади. Наҳотки, дейман ўзимга ўзим, наҳотки, одам дегани шунчалар ўзгарса! Яхшибоевдек мағрур ва жасур, ўз қадрини биладиган инсон (ёзувчи унинг бу хислатини битта одати билан изоҳлайди, у ўзига қўнғироқ қилишса, телефонни ҳеч қачон бирданига олмас экан: “Яхшибоев аппарат тўрт марта жиринглашини кутди. Одати шу эди. Тўрт марта жиринглатиб, сўнг трубкани кўтарарди, токи қўнғироққа маҳтал экан деб ўйлашмасин…”) қалбидаги изтиробларнинг бир учи мана шу дўстликнинг мўртлашиб, омонатлашиб, бора-бора ошнолик, жўрачилик, кейин моҳиятан жўнгина бир ҳамқишлоқликка айланиб қолганига, ўзи ишонган айрим кимсаларнинг (масалан, Қурбоной) панд берганига бориб тақаларди, назаримда. Акс ҳолда у Ошно узоқ ўлкадан туриб ҳол сўраб қўнғироқ қилганида ўпкаси тўлмаган бўларди… “Яхшибоев трубкани жойига қўяркан, қўллари қалт-қалт титраётганини сезди…”. Эҳ-ҳе, бу титроқ нималардан дарак берарди, ўйлашимизча, унда соғинч ҳам, севинч ҳам, ўкинч ҳам бордай эди…

Одатда адабиёт, ижод тўғрисидаги илмий баҳс-мунозараларда “Фалон ёзувчи ижодида фалон-фалон ғоялар илгари сурилган” қабилида чиройли гаплар айтилади. Мурод Муҳаммад Дўст асарларини мутолаа қилар эканмиз, қайсидир танқидчи ёки бирор билимдонроқ кимса: “Хўш, бу ёзувчининг ижодида қайси ғоялар устувор?”, деб сўраб-нетиб қолгудек бўлса, бу саволга бирданига жавоб беришимиз осон кечмайди. Чунки унинг асарлари бир-икки оғиз таърифу тавсиф билан тушунтириб бериладиган анчайин битиклар сирасига кирмайди. Айтайлик, “Лолазор” хусусида, “унда Шўро замонидаги иллатлар фош этилган, масалан, Қурбоной образи орқали ХХ аср ўзбек хотин-қизларининг фожиали қисматлари очиб берилган, шунингдек, бу романда пахта яккаҳокимлигининг салбий жиҳатлари ёрқин бўёқларда акс эттирилган ва ҳоказо ва ҳоказо” тарзида фикрлаш ҳам мумкин. Ва кимдир шундай ўйласа ва хулосасини баралла айтса, асло хато бўлмайди. Бироқ жўнгина китобхон (асарларни бадиий тадқиқ этадиган адабиётшунос, улардаги қусурларни ўз вақтида кўрсатиб берадиган мунаққид бўлиб эмас, оддий ўқувчи) сифатида бу романдан шунчаки завқ олиш мумкин!

Романнинг исталган саҳифасини очиб қаранг, сизнинг ёдингизда қоладиган битта тафсилот, тагдор жумла ёки ўйноқи иборага албатта нигоҳингиз тушади: “Оллоёр ўғринча атрофга разм солади. Хайриятки, хотини йўқ — жанжал олдидан чиқиб кетган. Сора келин — ақлли, эрини хижолат чектиргиси келмайди…”; “Неки қарғиш бор — Оллоёрнинг бошида”; “Ихтиёр ўзимда бўлса эди, Кўҳиқофда дев бўлардим!..”; “Сен сутнинг устидан ароқ ичиб қўйгансан, болам,…”; “Ҳеч кимнинг унутилиб кетгиси йўқ…”; “Тарбия қиладиган бадан бўлмасаям, бадантарбия фойдали бўларкан…”; “Бўлмағур бола экан, менинг мақоламни ёмон ёзибди…”; “Ошно халтага қўл урмаган эди, шу сабабли дўстининг кўзларига тик қаради…”; “Агар Ошно юк ташиса борми, Яхшибоев ўзининг васийлик ҳуқуқидан маҳрум бўларди…”; “Мижжасига қалққан икки томчи ёшни, бошини сал қуйи эгиб, гўё меҳмонларга кўрсатмаган бўлиб, секин бармоғи билан сидириб ташлади…”; “Мен эсам — яккаш сукут сақлаганман. Менинг кучим айни сукутда бўлган…”; “Боғбондан чиққан шоир Боғий билан дўхтирдан чиққан шоир Соғий…”; “Гапларингиздан атир ҳиди келмайди, ўртоқ Яхшибоев…”; “Асли бировнинг этагини тутмаган маъқул, биргина пиру мингта душман орттирасан…”.

Адиб асарлари қаҳрамонларига қўйилган исмлар ҳам ўзи тузуккина тадқиқотга мавзу бўлади. Изланган одам номларнинг ўзидан минг турли маънони чиқариб бериши мумкин. Дейлик, ёш ва маъсум йигит Кўкламов, ўжар Тошпўлат Ғайбаров, Бинафшахон, Эломонов Саидмурод Замонович, Тўлқинов, Ошно, яъниким Хорун Калонов, Чоршанбию Остонақуллар… Гап фақат исмларда эмас, айни номларни кўтариб юрган кимсаларнинг тақдирларида. Уларга қандай тақдир насиб этган, ҳаёту аъмоли нималардан иборат — адиб бирор ўринда бу каби “масала”ларга аралашмайди, ҳакамлик қилмайди. Неки юз берса, Яратганнинг изни-иродаси билан юз беради. Мурод Муҳаммад Дўст ана шу тақдир(лар)га битилмиш ҳодисаларни ўзининг иқрорича (аниқроғи, “Лолазор”даги “қиссанавис” Саидқул Мардон сўзлари билан айтганда) “тўқиб-бичмасдан, борича қоғозга туширади”. Бу асарлар битилган 1980-йилларнинг ҳам, бугунги куннинг ҳам ўқувчиларига манзур бўлаётгани, завқлантираётгани, ўйлашга, фикрлашга ундаётгани сабабларидан бири ҳам шу бўлса керак.

Муболағасиз, ҳаяжонларсиз айтганда, Мурод Муҳаммад Дўст Абдулла Қодирий бошлаб берган ўзбек замонавий миллий насрини ўзига хос СЎЗИ, УСЛУБИ, ИЖОДИ билан бир поғона баланд кўтарган атоқли адибларимиздан биридир.

Манба: “Ҳуррият” газетаси 2017 йил 12 апрел

Мақола муаллифи ҳақида:
Элмурод Нишонов 1986 йил 28 январда Самарқанд шаҳрида туғилган. Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетининг халқаро журналистика факултетини тамомлаган. “Ҳуррият” газетасида хизмат қилади. Публицистик ва ҳажвий-публицистик ижод намуналари “Сени яхши кўрамиз, Ўзбекистон!” (2016 йил), “Ёшлар китоби” (2008 йил) тўпламларига киритилган.

Elmurod Nishonov
QIYOFASI BOR QAHRAMONLAR

Biror ism tilga olinganda, lop etib uning sohibi ko‘z oldimizga keladi. Deylik, Falonchi muallim — yoshi yetmishlarga borgan, pensiyada, lekin hamon o‘sha maktabdagidek jiddiy, viqorli, kamkulgi… Yurganda salmoqlab, sekin qadam tashlaydi, gapirganda so‘zlarni adabiy tilda, dona-dona, aniq talaffuz qiladi, misoli televizorda “Axborot” o‘qiydigan keksa diktorlarday…

Shuncha ta’rifu tavsif qilinayaptimi, demak, o‘sha odamning QIYOFASI bor. Eslanganda, qiyofasi tiniq tasavvur etilmaydigan kimsalarni ko‘rganmisiz? Yaxshiboyev Nazar Yaxshiboyevich, ya’ni o‘sha bulduruqlik mashhur yozuvchi Nazar Yaxshiboyevchasiga aytganda, o‘z qiyofasiga ega bo‘lmagan odam ham odammi?.. Yo‘q, ifodada sal yanglish ketdik, to‘g‘rirog‘i, muhtaram Nazar otaning teran ma’noli qochirimidan o‘zimizning jo‘nroq maqsadimiz yo‘lida andak “ijodiy” foydalandik, u zot LATIFA haqida gapirgandilar, shekilli…

Murod Muhammad Do‘st nomi tilga olinganda adibning sifatiga monand cho‘ng qiyofasidan avvalroq asarlaridagi turfa fe’l-atvorli kishilar ko‘z o‘ngimda gavdalanadi: Mustafo — o‘sha sizga tanish mo‘min, muloyim, kamgap chol… Qitmiru lekin beozor, ozgina ayyor Ibodullo Maxsum — uning Mustafo bilan gurunglarini eslang; chol bechora (mo‘min-qobil Mustafo) Bolta qassobning — ism bilan kasb o‘rtasidagi bog‘liqlikni qarang! — kamsitishlariga (“— Qaridingizmi, boboy? — deb so‘roqlaydi u. — Nima balo, g‘irt xotinga o‘xshaysiz!.. Qondan qo‘rqasiz, pichoqdan qo‘rqasiz!.. Xotinchalish odamsiz, boboy!..”) qasdma-qasd: “atay do‘rillab gapirishga urinib ko‘radi”.

“Bir marta Ibodullo Maxsum uning ovozi yo‘g‘on bo‘lib qolganini eshitib ajablandi.

— Siz munday gapirmang, Mustafo, — dedi u. — Mundaylikda siz Mustafoga o‘xshamay qolasiz.
— Ovozim sal mayinroq-da, Maxsum, — dedi Mustafo.

— Mayin-mayin, — tasdiqladi Ibodullo Maxsum. — Xudo ovozni har kimning tabiatiga qarab beradi.
— Mayinligidan odamlar kuladi…

— Siz bir shamollab ko‘ring, Mustafo, balkim ovozingiz dag‘al tortar?..
— Isitmani ko‘tarolmayman, Maxsum, — dedi Mustafo.

— Isitmani ko‘tarolmasangiz, unda hech shamollamang, — dedi Ibodullo Maxsum. — Issiqroq kiyinib yuring.
Ibodullo Maxsumdan chiqqan gap shu bo‘ldi”.

Nazar Maxsum, ha, balli, o‘sha “bodiroq, sal ishyoqmas chol”, boz ustiga garddak dimog‘i ham bor (“Nazar Maxsum go‘ngtepa yoniga kelib, bir zum to‘xtaydi. Mustafoning salom berishini kutib turadi. U o‘g‘li shaharlik bo‘lib, hukumatning sariq mashinasini minganidan beri birovga o‘zi salom bermaydi. Lekin alik olishni yaxshi ko‘radi”) boboy… Raim oqsoqol, Saidmurod Elomonov ta’biri bilan aytganda, gajir yigit Toshpo‘lat G‘aybarov… Bu ro‘yxatni uzoq davom ettirish mumkin: “Dashtu dalalar”dagi Polvon, Xatcha(Xadicha), “Iste’fo”dagi Binafsha, To‘lqinov, Qo‘shshayev, adib asarlarining doimiy qahramonlaridan G‘uchchi chol, Mulla Doniyor, “Galatepaga qaytish”dagi Murod amaki, Ochil Kuch (bu guppining ismi asarda nari borsa, ikki-uch joyda tilga olinadi, lekin zang‘ar, — kechirasiz, buyog‘i sal Hotam Sho‘rochasiga bo‘lib ketdi, asarni o‘qiganlar Ochilning nega so‘kishga mustahiq ekanini tushunadilar, deb o‘ylayman… — asosiy qahramonlardek yodda qoladi. Bunga sabab uning qandaydir fazilat sohibi ekanida emas, zotan, uning go‘lligu ovsarlik, quruq qorakuchu o‘pkaligidan boshqa arzirli “fazilat”i yo‘q hisob, sabab — roviy(muallif)ning qo‘lidagi qalam. U ikkinchi, uchinchi darajali epizodik lavhalarni ham qalin harflar bilan shunday tasvirlaydiki, obrazlar o‘quvchi ongiga unutilmas bo‘lib darj etiladi: “Ochil o‘zining Kuch laqabini eshitgan mahali bir gaz o‘sardi…”), “Mustafo”dagi Usmonali (bu ham bir xarakter: “Galatepada Usmonaliga qadar hech kim xotin haqida ko‘chaga chiqib qo‘shiq aytmagan edi…”), Pirimqul Moliya, Gulsara kampir, “Bir toychoqning xuni”dagi To‘raboy… Va albatta, Oshno bilan Nazar Yaxshiboyev…

Murod Muhammad Do‘st asarlariga xos eng muhim jihatlardan biri (ehtimol, eng muhimidir): qahramonlar qiyofasini ravshan tasavvur etasiz. Masalan, “Lolazor” romanini ilk bor o‘qiganimda, menda bu asar qaysidir adibning, — nomi hozir esimda yo‘q, — iborasi bilan aytganda, hayotning o‘zidan ham tabiiyroqdek tuyulgan. Bu taassurotim ushbu asarning yaqinda “O‘zbekiston” nashriyot-matba ijodiy uyi tomonidan chop etilgan yangi nashrini olib, o‘qib chiqqanimda yanada boyidi. Chunki unda faqat rost gaplar bor edi, rost gaplarki, (ayrimlar haqiqat desa faqat achchiq gaplarni tushunadi), odamga zarracha og‘ir botmaydi, malol kelmaydi, dag‘alroq lahjada aytganda, “ensani qotirmaydi”. To‘g‘ri, unda yaqin o‘tmishimiz bilan bog‘liq alamli lavhalar, yurak tubiga cho‘kkan armonlarni qo‘zg‘atadigan gaplar ham oz emas (xususan, asarning nomlanishida ham nedir iztirob ko‘lankasi borday, lolazorning o‘zi aslida yomon so‘z emas, “qir, adir, lolazor” — ko‘ngilga armon tugul, allaqanday surur baxsh etadigan so‘zlar. Biroq uning, asar peshonasiga bitilmish kalomning tagzamiridagi ma’no butunlay boshqa, hatto bir qadar anduhga yo‘g‘rilganini his etib turishning o‘zi og‘ir…

Hayotda odamlar turfa xil bo‘ladi: birov botirroq, jur’atliroq, birov qo‘rqoqroq, ehtiyotkorroq, kimdir soddaroq, yana kimdir ayyorroq… “Lolazor” qahramonlari bu sifatlarning qay biriga mansubligidan qat’i nazar, bitta umumiy xislatga ega: ular samimiy, rostgo‘y odamlar. (Ishoning, hatto gaplariga yoxud xatti-harakatlariga jinday yolg‘on, soxtalik aralashib qolganda ham… bu so‘zlar, xatti-harakatlar tagida nedir samimiyat borligini sezib turasiz: “Yaxshiboyev uyaldi. Yolg‘on, deb o‘yladi, uyat, yolg‘on bo‘lgani uchun ham uyat…” — Bir gal Muhsina xonim kelganida ichida yoshligini, ayrim xatolarini eslaganday bo‘lib, ko‘zi yoshlanganda xayoliga kelgan gapi). Romanda hatto qip-qizil o‘g‘ri-yo‘lto‘sarlar ham dilidagini gapiradi. (Saidqul Mardonning yoshligida pulini tortib olgan Shoqul yo‘lto‘sarning, “ma’lum sabab”ga ko‘ra keyin pulni qaytarib, keta-keta aytgan gapini eslang: “— Hov! Sendan qarzimni uzdim, akangga aytib qo‘y! Hali bizgayam zamon keladi, shuniyam ayt!”).

Umuman, asarda hammaning o‘z tili, so‘zlash uslubi, ustoz munaqqidlarimiz aytmoqchi: nutq manerasi bor. Har kim o‘z olami va dunyoqarashidan kelib chiqib, mulla G‘affor iborasi bilan aytganda, “ko‘nglida borini gapiradi”. (Darvoqe, bulduruqlik ikki azamat — Yaxshiboy cho‘ponning o‘g‘li Nazar bilan Kalonqul bo‘yoqchining o‘g‘li Xorun, ya’nikim biz Nazar Yaxshiboyev va Oshno deb zikr etayotgan zotlarning o‘spirinlik chog‘lari, O‘rtaqo‘rg‘onga jo‘nash oldidan uyushtirilgan chog‘roq yig‘inda mulla G‘affor qilgan nutq irodni eslang. Mavzu qayondayu, notiqning muddaosi ne? Ammo sho‘rlik nima qilsin, unga Hotam Sho‘rodek katta odam “Gapir!” deb buyruqlab turibdi.

“— Gapiraman! — deb chinqirdi mulla G‘affor xezlanib, so‘ng ko‘nglida borini to‘kib tashladi: — O‘rtoqlar! Ana, oramizda bezrayib turibdi u! Ana u, sho‘rolar muallimi degan nomga dog‘ tushirgan betamizu qistaloq Hojiyev! — notiq shunday deb, olomon orasida turgan o‘qituvchi Hojiyevni ko‘rsatdi. — Bu qistaloq bizning Nizomboyni har kuni urarmish!..

Majlis ahli hayron bo‘ldi.
— Ahmoq! — deb qichqirdi Hotam Sho‘ro mulla G‘afforga qarab…”)

Muallif kishilarning tabiatini juda qisqa, odatda bir-yoki ikki jumla bilan tavsiflaydi: Karvonchi Jonuzoq arab ta’rifida: “Uning nazarida, bu yorug‘ dunyoda atigi ikkitagina hurmatga loyiq odam bor edi: biri — galatepalik rais Raim G‘aybarov, ikkinchisi — qamashilik rais Norbo‘ta Sharof”. Agar Jonuzoq arab siymosi yozuvchining boshqa asarlarida uchramaganida, adib “Lolazor”da uning xarakteriga oid muhim izohni (“Jonuzoq arab sal guppiroq va bepisandroq odam edi…”) bermaganida ham, mana shu chizgining o‘zi, (“uning nazarida, bu yorug‘ dunyoda…”) u haqdagi tasavvurimiz uchun yetarli bo‘lgan bo‘lardi! Qarang-a, uning uchun bu yorug‘ dunyoda faqat ikkitagina hurmatga loyiq mardum bor emish! Haqiqatdan ham, hayotda shunday odamlar bo‘ladi, ular kimnidir yaxshi ko‘rsalar, albatta oxirigacha suyadilar, yomon ko‘rsalar ham shunday! Sadoqatni, izzatni qarang!). Yoxud kichkina, yuzaki qaraganda arzimasdek tuyulgan harakatlar vositasida qahramon ichki dunyosi, ruhiy holatini ko‘rsatadi: “Sekin uh tortdi — horiganini bildirdi”. Qahramonlarning bu taxlit so‘zsiz so‘z anglatish san’atiga yana bir-ikki misol: “Avval kalitni tashlab ket, deydi Muhsina xonim, ustaxonang yaqin, piyoda borsang ham bo‘laveradi. Avvalbek g‘ijinadi, lekin onasining gapini qaytarolmaydi, mashinaning kalitini beradi. Birdan ustaxonaga borgisi kelmay qoladi”. Chunki uning niyati boshqacharoq bo‘lgan, ustaxonaga boraman deb aslida qaysidir “tanish”ining huzuriga yo‘rg‘alamoqchi edi, kalit qo‘ldan ketgach, u yerga birdan “borgisi kelmay qoladi”. Avvalbek “borgim kelmay qoldi, siz kalitni olib qo‘ydingiz” deb javrab o‘tirmaydi, “hovliga chiqib, o‘zining uyiga qarab buriladi, uyiga kirib, xotini Tamaraning ko‘zini quvontirib, badantarbiyachilarning “Adidas” yozuvli kostyumini kiyib chiqadi, kelib onasining yoniga kursi qo‘yib o‘tiradi”.

“Qo‘shnilar tavoze bilan salom berishdi. Yaxshiboyev bosh irg‘ab, alik olgan bo‘ldi. Yuziga jiddiyroq tus berdi. Ayni tus juda kerak edi, toki qo‘shnilar oradagi chegarani buzishmasin…”.

Hayot ziddiyatlarga boy. Ba’zan baqamti ishlab yurgan hamkasbing, necha yillardan beri tanigan-bilgan, o‘zingcha hurmatlab yurgan kishing, o‘rtog‘im-oshnam deb suyangan insoning, xeshu aqrabong tugul, hatto yetti yot begona kimsalar bilan ziddiyatlarga borib qolishing mumkin. Vaqti kelganda o‘zing bilan o‘zing ham kurashasan.

“Lolazor” — mana shunday ziddiyatlarga, ichki to‘qnashuvlarga, qahramonlar olamidagi evrilishlar, to‘lg‘onishlaru tovlanishlarga boy asar. Bu narsa Yaxshiboyev — Oshno, Yaxshiboyev — Shoymardonov, Yaxshiboyev — Qurbonoy munosabatlarida yaqqol ko‘rinadi.

Yo‘q, ozgina adashdik, Oshno bilan Yaxshiboyev o‘rtasidagi munosabatlarda ziddiyat bormikan, axir, ular yoshlikdan tepishib katta bo‘lgan do‘stlar-ku! Nahotki, ular o‘rtasidagi munosabatlarda qandaydir soxtalik bo‘lsa… Bunday desak, Oshnoning O‘rtaqo‘rg‘ondagi tor bir hujrada, og‘ir ham sinovli kunlarida do‘sti Nazarga bir umrlik sadoqat va’da qilib ichgan qasamlari qayoqqa ketadi?.. Odamzod murakkab ekan-da! Boshqalarni bilmadim-u, meni aynan shu ikki do‘st (do‘st? Ular do‘stlar edimi? Bo‘lsa bordir, yoshlikda, hali ko‘ngilga g‘ubor qo‘nmagan kezlarida bu tuyg‘u kechgandir, ehtimol, biroq Yaxshiboyevning iqrori-chi: “Ha, kimsan, Yaxshiboyev, o‘rtoq Yaxshiboyev, Oshnoning oshnosi!.. Bu nodonlar aslida bu oshnolikning naqadar omonat ekanini tasavvur ham qilishmaydi…”), to‘g‘rirog‘i, bu ikki oshnoning keyingi munosabatlari meni qayg‘uga soladi. Nahotki, deyman o‘zimga o‘zim, nahotki, odam degani shunchalar o‘zgarsa! Yaxshiboyevdek mag‘rur va jasur, o‘z qadrini biladigan inson (yozuvchi uning bu xislatini bitta odati bilan izohlaydi, u o‘ziga qo‘ng‘iroq qilishsa, telefonni hech qachon birdaniga olmas ekan: “Yaxshiboyev apparat to‘rt marta jiringlashini kutdi. Odati shu edi. To‘rt marta jiringlatib, so‘ng trubkani ko‘tarardi, toki qo‘ng‘iroqqa mahtal ekan deb o‘ylashmasin…”) qalbidagi iztiroblarning bir uchi mana shu do‘stlikning mo‘rtlashib, omonatlashib, bora-bora oshnolik, jo‘rachilik, keyin mohiyatan jo‘ngina bir hamqishloqlikka aylanib qolganiga, o‘zi ishongan ayrim kimsalarning (masalan, Qurbonoy) pand berganiga borib taqalardi, nazarimda. Aks holda u Oshno uzoq o‘lkadan turib hol so‘rab qo‘ng‘iroq qilganida o‘pkasi to‘lmagan bo‘lardi… “Yaxshiboyev trubkani joyiga qo‘yarkan, qo‘llari qalt-qalt titrayotganini sezdi…”. Eh-he, bu titroq nimalardan darak berardi, o‘ylashimizcha, unda sog‘inch ham, sevinch ham, o‘kinch ham borday edi…

Odatda adabiyot, ijod to‘g‘risidagi ilmiy bahs-munozaralarda “Falon yozuvchi ijodida falon-falon g‘oyalar ilgari surilgan” qabilida chiroyli gaplar aytiladi. Murod Muhammad Do‘st asarlarini mutolaa qilar ekanmiz, qaysidir tanqidchi yoki biror bilimdonroq kimsa: “Xo‘sh, bu yozuvchining ijodida qaysi g‘oyalar ustuvor?”, deb so‘rab-netib qolgudek bo‘lsa, bu savolga birdaniga javob berishimiz oson kechmaydi. Chunki uning asarlari bir-ikki og‘iz ta’rifu tavsif bilan tushuntirib beriladigan anchayin bitiklar sirasiga kirmaydi. Aytaylik, “Lolazor” xususida, “unda Sho‘ro zamonidagi illatlar fosh etilgan, masalan, Qurbonoy obrazi orqali XX asr o‘zbek xotin-qizlarining fojiali qismatlari ochib berilgan, shuningdek, bu romanda paxta yakkahokimligining salbiy jihatlari yorqin bo‘yoqlarda aks ettirilgan va hokazo va hokazo” tarzida fikrlash ham mumkin. Va kimdir shunday o‘ylasa va xulosasini baralla aytsa, aslo xato bo‘lmaydi. Biroq jo‘ngina kitobxon (asarlarni badiiy tadqiq etadigan adabiyotshunos, ulardagi qusurlarni o‘z vaqtida ko‘rsatib beradigan munaqqid bo‘lib emas, oddiy o‘quvchi) sifatida bu romandan shunchaki zavq olish mumkin!

Romanning istalgan sahifasini ochib qarang, sizning yodingizda qoladigan bitta tafsilot, tagdor jumla yoki o‘ynoqi iboraga albatta nigohingiz tushadi: “Olloyor o‘g‘rincha atrofga razm soladi. Xayriyatki, xotini yo‘q — janjal oldidan chiqib ketgan. Sora kelin — aqlli, erini xijolat chektirgisi kelmaydi…”; “Neki qarg‘ish bor — Olloyorning boshida”; “Ixtiyor o‘zimda bo‘lsa edi, Ko‘hiqofda dev bo‘lardim!..”; “Sen sutning ustidan aroq ichib qo‘ygansan, bolam,…”; “Hech kimning unutilib ketgisi yo‘q…”; “Tarbiya qiladigan badan bo‘lmasayam, badantarbiya foydali bo‘larkan…”; “Bo‘lmag‘ur bola ekan, mening maqolamni yomon yozibdi…”; “Oshno xaltaga qo‘l urmagan edi, shu sababli do‘stining ko‘zlariga tik qaradi…”; “Agar Oshno yuk tashisa bormi, Yaxshiboyev o‘zining vasiylik huquqidan mahrum bo‘lardi…”; “Mijjasiga qalqqan ikki tomchi yoshni, boshini sal quyi egib, go‘yo mehmonlarga ko‘rsatmagan bo‘lib, sekin barmog‘i bilan sidirib tashladi…”; “Men esam — yakkash sukut saqlaganman. Mening kuchim ayni sukutda bo‘lgan…”; “Bog‘bondan chiqqan shoir Bog‘iy bilan do‘xtirdan chiqqan shoir Sog‘iy…”; “Gaplaringizdan atir hidi kelmaydi, o‘rtoq Yaxshiboyev…”; “Asli birovning etagini tutmagan ma’qul, birgina piru mingta dushman orttirasan…”.

Adib asarlari qahramonlariga qo‘yilgan ismlar ham o‘zi tuzukkina tadqiqotga mavzu bo‘ladi. Izlangan odam nomlarning o‘zidan ming turli ma’noni chiqarib berishi mumkin. Deylik, yosh va ma’sum yigit Ko‘klamov, o‘jar Toshpo‘lat G‘aybarov, Binafshaxon, Elomonov Saidmurod Zamonovich, To‘lqinov, Oshno, ya’nikim Xorun Kalonov, Chorshanbiyu Ostonaqullar… Gap faqat ismlarda emas, ayni nomlarni ko‘tarib yurgan kimsalarning taqdirlarida. Ularga qanday taqdir nasib etgan, hayotu a’moli nimalardan iborat — adib biror o‘rinda bu kabi “masala”larga aralashmaydi, hakamlik qilmaydi. Neki yuz bersa, Yaratganning izni-irodasi bilan yuz beradi. Murod Muhammad Do‘st ana shu taqdir(lar)ga bitilmish hodisalarni o‘zining iqroricha (aniqrog‘i, “Lolazor”dagi “qissanavis” Saidqul Mardon so‘zlari bilan aytganda) “to‘qib-bichmasdan, boricha qog‘ozga tushiradi”. Bu asarlar bitilgan 1980-yillarning ham, bugungi kunning ham o‘quvchilariga manzur bo‘layotgani, zavqlantirayotgani, o‘ylashga, fikrlashga undayotgani sabablaridan biri ham shu bo‘lsa kerak.

Mubolag‘asiz, hayajonlarsiz aytganda, Murod Muhammad Do‘st Abdulla Qodiriy boshlab bergan o‘zbek zamonaviy milliy nasrini o‘ziga xos SO‘ZI, USLUBI, IJODI bilan bir pog‘ona baland ko‘targan atoqli adiblarimizdan biridir.

Manba: “Hurriyat” gazetasi 2017 yil 12 aprel

Maqola muallifi haqida:
Elmurod Nishonov 1986 yil 28 yanvarda Samarqand shahrida tug‘ilgan. O‘zbekiston davlat jahon tillari universitetining xalqaro jurnalistika fakultetini tamomlagan. “Hurriyat” gazetasida xizmat qiladi. Publitsistik va hajviy-publitsistik ijod namunalari “Seni yaxshi ko‘ramiz, O‘zbekiston!” (2016 yil), “Yoshlar kitobi” (2008 yil) to‘plamlariga kiritilgan.

Murod Muhammad Do’st. Lolazor. Roman — Xurshid Davron kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd