Мақола шоир Рауф Парфининг бугунга қадар тўлиқ босилмаган ва бир сарлавҳа остида жамланмаган “Қирим хаёллари” туркуми хусусида. Туркум 1964–65 йилларда яратилган. Ундаги шеърлар она Ватанидан оммавий сургун қилинган ва ўзга юртларда яшашга маҳкум этилган қиримтатар халқининг аянчли тақдири ва юртга қайтиш ҳаракатлари ҳақида. Мақолада “Қирим хаёллари” туркумидаги шеърлар атрофлича таҳлил этилган.

Олим ОЛТИНБЕК
РАУФ ПАРФИНИНГ
“ҚИРИМ ХАЁЛЛАРИ” ТУРКУМИ

Рауф Парфи ижодида туркумлар талайгина. Улар орасида “Қирим хаёллари” (1) алоҳида аҳамиятга эга . Бу унинг мавзуси, ўзига хос бадиияти, ижтимоий-сиёсий пафоси ва гуманизми билан боғлиқ. Туркумдаги шеърлар марказида ўз юртидан оммавий сургун қилинган қиримлилар образи туради.

Қувғунга учраган қиримлилар мавзуси ўзбек адабиётида Рауф Парфи ижодидан бошланади. Бунинг ўз сабаблари бор. Биринчидан, шоирнинг ёшлиги юртидан ҳайдалган қиримлилар билан бирга ўтган эди. Р. Парфи бир суҳбатида улардан бири ҳақида шундай хотирлайди: “Дадамнинг дўстлари кўп эди. Бари эски жадидлар. Ўлмай қолган… Ҳаммаси билимдон, саводли одамлар. Дунё миқёсида фикрлайди. Адабиёт билан шуғулланади. Аммо барчасининг бошига кулфат тушган: замон уларнинг қўлини кесиб ташлаган… Абдал ака дегани бўларди. 1944 йил Қиримдан кўчирилган. У тўрт ёшимда менга ўрис ҳарфини ўргатган. Буларнинг бари онгимга кучли таъсир қилган. Энди билсам, кўнглимда ватан туйғусини шакллантирган нарса шуларнинг қисматлари ва ҳикоялари экан” (2).

Иккинчидан, шоир талабалик йилларида улар билан янада мустаҳкамроқ боғланиб қолди: “Дорилфунунда ўқирдик. Ичимизда биттагина қирим-татар бор. Айдер Осман. Доим жиддий. Бир жойларга бориб келади. Тинимсиз юради. Кейин билсам, ўша ҳаракат (қиримлиларнинг ўз ватанига қайтиш ҳаракати – О. О.) бошланган экан… 1963 йилдан эътиборан қирим-татарлар намойишга чиқа бошлашди. Мен ҳам уларга қўшилдим. Ватан учун, инсоний ҳақ-ҳуқуқ учун тинмай курашишни шу халқдан ўргандим. Майлисларга бораман. Гаплашамиз. Катта дафтар бор эди. “Қирим татарлари ўз ватанларига қайтиши керак”, деб ҳисоблаганлар имзо чекиб беришарди. Рўйхатнинг бошида Сахаров, кейин Шостакович, Евтушенколар бор эди. Ўзбек шоир-ёзувчиларидан мен эдим, холос. Бу пайтда мен “Қирим хаёллари” деган туркум ёзган эдим. Йигирмата шеър. Қўлёзма ҳолида тарқалган. Шулардан учтаси “омон қолган”: “Боқчасарой чашмаси” (3), “Ҳижратда қиримли она алласи” (4), “Ҳижрат” (5). Қолганлари йўқолиб кетган. Ўшанда мени “Қирим-татар шоири” дейишарди… (6)”

Шоирнинг шахсий архиви материаллари (7) асосида шу “йўқолиб кетган” шеърлардан баъзиларини тиклашга муваффақ бўлдик. Шахсий архивда Р. Парфи шеърларининг машинка нусхалари ҳам сақланиб қолган. Улар ичида “Қирим хаёллари” туркумига мансуб шеърлар ҳам бор. 1965 йилда тартиб берилган мазкур туркумнинг биринчи саҳифасида “Рауф Парфи. Қирим хаёллари” ёзувига дуч келамиз. Саҳифа ўртасидаги Сабоҳиддин Алининг “Ничун, гузаль ярим, нечун / Сени бенден айырдилар?” сатрлари туркумга эпиграф сифатида келган Тарқоқ ҳолдаги машинка нусхалар орасидан “Оддий касрлар”, “Ватан”, “Ҳижрат”, “Боқчасарой фонтани”, “Қани отлан, қани отлан…”, “Қадрдон, сендадир хаёлим…”, “Шафиқа, ситамгар раққоса…” каби шеърлар остида “Қирим хаёллари” номли туркумдан” ёзуви бор. Мазкур туркумга далолат қилувчи ушбу сўзлар баъзи шеърлар остида машинкада, баъзисида эса сиёҳли ручкада қайд этилган. Биз пароканда ҳолдаги шеърлар орасидан фақат юқоридаги еттита шеър тагида “Қирим хаёллари” номли туркумдан” ёзувга дуч келдик.

“Ватан” (8) шеъри “Бутун инсоният ризқи ва ҳаққи…” мисраси билан бошланиб, “Бағрига омухта Ватаним” сатри билан тугайди. Сарбастда ёзилган. Алоҳида шеър сифатида бирорта китобга кирмаган. Демак, маълум – шеърни шу ҳолатда босишнинг иложи бўлмаган. Рауф Парфи бунинг йўлини топган: 1967 йили “Вьетнам ҳақида қўшиқ” шеърини ёзиб, “Ватан”ни тўласича шу шеър ичига киритиб юборган. Бу билан шоир шеърнинг дунё юзини кўришига йўл очган ва китобларига бемалол киритган. Совет мафкураси Вьетнамни вайрон қилган ва халқини қонга ботирган давлат сифатида Американи айблаб келарди. (Бу масалада шоирнинг фикри бошқача. У мазкур шеърида: “Вьетнам — икки бўлинган бир нон” дейди ва бу билан иккинчи бўлагига советлар эгалик қилаётганига ишора қилмоқда). Энди “Ватан” шеъридаги “тақдирга таҳлика солувчи ёвузлик” сўзлари СССРга тегишли эмасдек гўё. Шеърда гўё қиримлилар фожеаси айтилмагандек… Аслида эса шеърдаги қуйидаги мисралар айнан ватанидан қувилган қиримлиларнинг сўзлари ўлароқ дарж этилган эди:

Ёвузликка тошлар,
харсанглар кўнишсин.
Ҳей, йўқ!..
Киндик қони тўкилган ерга
Юрак қони тўкилсин одамнинг…

Бу сўзларда айнан қиримлиларнинг дарди ва қатъияти акс этган. Ёвузлик ватанидан жудо қилиши мумкин халқни, лекин унинг қалбидан ватанига бўлган муҳаббатини юлиб ташлаёлмайди. Қайтага уни кучайтиради. Ўзига қарши курашчан куч ҳозирлайди. Ватан деб бош кўтарган кучни эса енгиб бўлмайди.

Мана, ўша машъум қувилиш билан боғлиқ тарихий далиллар. 1944 йил 18 май кеч соат иккида қиримтатарлар яшайдиган ҳудуд НКВД ходимлари томонидан қуршаб олинади ва ҳар битта оилага кириб, ўн дақиқада белгиланган машинага чиқиш буюрилади. Ярим тунда уйқудан уйғотилган, саросимага тушган ва нима бўлаётганини англаб-англамаган юпун халқ машиналар орқали темир йўл вакзалига келтирилади. Вакзалдан эса ким Уралга ким Сибирга ва яна кимлдир Ўрта Осиёга (9)… Рауф Парфи “Ҳижрат”(10) (1964) шеърида ватандан ҳайдалаётган қиримлиларнинг мана шу аянчли ҳолатларини чизиб беради:

Жўнат-жўнат,
Қирим вокзали.
Ҳижрат.
Вагонларга ортилди халқ
Гўё тонна-тонна гўшт,
Эшиклар ёпилди тақа-тақ,
Пўшт.

Хўш, бу азият, бу хўрликларниг сабаби нима? Юртидан қувилган бу халқнинг гуноҳи-чи? Мана, эшитинг: у хоин эмиш, у сотқин эмиш. Олтмиш минг эркагини Ватан урушига берган халқни шундай деб бўладими? Бу бир баҳона эди, албатта. Буни билган шоир “доҳий”га шундай савол ташлайди: “Қани, айтиб бер, доҳий! / Бутун бир элатнинг недир гуноҳи?” Бу – жавобсиз савол. Рауф Парфи буни билади. Шунинг учун ҳам жавоб-ҳукмни-да ўзи чиқаради: Қалқ, доҳий, қалқ! / Ўнта ҳароми, / Юзта сотқин бўлмоғи мумкин. / Лекин сотқин бўлмас / бутун халқ…

Оломон қизилларнинг паровозига уланган қизил вагонларга “гўё тонна-тонна гўшт” каби улоқтирилади, шоир уларнинг вагондаги ҳолатини шундай тасвирлайди: “Қалашиб ётибди / Ўтин янглиғ оломон, / гўё папирос қолдиғи, / тутун янглиғ оломон”. Ёки қуйидаги мисраларга эътибор беринг:

Боласини аллалар жувон,
митти қўллар излайди мамма,
нима қилсин, мунглуғ аёлнинг
кўкрагида сути йўқ, аммо.
Болалар ҳайрон,
Ҳайрон
машъум тақдирга,
ўлаётган гўдакка қарар,
ўлаётган кампирга.

“Нега бу ҳақорат?” дея савол қўяди шоир. Унга жавоб йўқ… “Ҳижрат” шеъри “…Ҳитлер… Ялмоғиз Ҳитлер, / Шошилинг… Шошилинг...” сатрлари билан бошланади. Бир қараганда бу сўзлар шеърга ёпишмагандай кўринади. Аслида ундай эмас. Улар қўштирноққа олинган. Қўштирноқ бу ерда муайян поэтик вазифа бажармоқда. Демак бу сўзлар халқни юртидан ҳайдаётганлар сўзи. Улар ўз қабиҳликларини яшириш учун Ҳитлерни сўкади. Ҳитлерни сўкиб туриб, у ҳам қилмаган ишларни қилишади: эркаклари ватан ҳимояси учун урушга тортилган фуқароларини уруш кетаётган бир пайтда ўз ватанидан итдан-да хорлаб қувиб чиқаради…

Хўш, бу фожеа қачон юз берди? Шоир шеър сўнгида унинг санасини шундай ёзади: “Ленин асри. 44 йил”. Нега “Ленин асри”, “ХХ аср” эмас? Бунда катта киноя бор. Чунки бу фожеалар дунёда ҳақ ва адолат ўрнатаман, деб айюҳаннос солган ленинчилар томонидан амалга оширилган эди.

Фожеанинг кўламини ҳис қилиш учун яна тарихий фактларга назар ташлаймиз. Ўзбекистон ССР Жамоат тартибини сақлаш вазирлиги муовини генерал М. Беглов маълумотига кўра 151424 нафар қариялар, аёллар ва болалардан иборат қиримликлар Ўзбекистонга олиб кирилган. Орадан бир ой ўтгач, улардан 40 минг киши қолади, 110 мингдан зиёд қиримтатар иқлимга мослашолмай, касаллик ва очликдан қирилиб кетади (11). Ўзбекнинг меҳмондўстлигини билган советлар томонидан қардоши ва диндоши бўлган қиримтатарларга ёрдам бериш йўллари тўсиб қўйилган. Рауф Парфининг қуйидаги мисралари ҳам шунга гувоҳлик беради:

Кунлар кечди.
Кунлар заҳар ичди,
қон кечди…
Ўзбекистон.
Туширилди тонна-тонна гўшт,
Зимдан дедиларки: Пўшт.
Эҳтиёт бўлинг, ўзбеклар!..
Булар – сотқин.
Булар – ёмон.
Буларни севмангиз,
ўйлаб беринг нон…

Тузумга айнан шундай муносабат шоирнинг “Оддий касрлар” (12) (1965) шеърида ҳам давом этади. Лирик қаҳрамон назарида гўё унинг асрида буюк бир иш амалга оширилган: инсониятнинг асрлардан асрларга ўтиб келаётган “яра”си бор эди. Уни “кўр ичак” дейди шоир. Унинг наздида бу – “ёмон каср”. У инсониятни шу кунга қадар қийнаб келди. Уни олиб ташлаш керак. Бунинг учун буюк бир “жарроҳ” керак. Бу “жарроҳ” келди. У – Владимир Ленин. Ҳа, ҳақиқатан: Керак эди бир буюк жарроҳ, / токи уни юлиб ташласин, / токи эркин яшасин Жаҳон. Лекин бу билан муаммо ҳал бўлдими? Бу саволга ижобий жавоб йўқ шеърда. “Лекин ҳали оғрийди ипак билан тикилган ерлар”, дейди у. Демак бир “яра” олиб ташланиши учун янги “жароҳат” пайдо қилинган. Бу ҳам етмаганидай, “яра” олиб ташланса-да, муаммо муаммолигича қолиб кетган. Шеър сўнгидаги хулоса-сатрлар шу фикрга чорлайди: Бироқ муаммодир, / Муаммо ҳамон – / Оддий касрлар…

Хўш, шоир наздида “оддий касрлар”нинг ўзи нима? Шеър аввалида Рауф Парфи “жарроҳлик”дан кейин ҳам муаммолигича қолиб кетаётган “оддий касрлар”дан баъзисини (айнан “оддий касрлар” иборасидан кейин икки нуқта қўйиб) санаб ўтади:

Вьетнамда отилган ўқ,
Туркияда юпун бир бола.
Аламбамадан учган чинқириқ.
Ватанидан жудо бўлган халқ.
Сталинни асраган замон…

Дастлабки уч ҳодисани Ленин тузумига алоқаси йўқ, дейиш мумкин. Лекин сўнгги иккиси-чи? Шоирнинг асл мақсади ҳам шуни айтиш эди. Буюк “жарроҳлик” амалга оширилган юртда халқ ўз ватанидан бадарға қилинмоқда. Буни амалга оширган Сталинни замона алқаб-авайламоқда. Шеърдаги “Сталинни” сўзи қўлёзма нусхаларда, нашрий манбаларда у “ёвузларни” сўзига алмаштирилган. Демак Рауф Парфи шеърда Сталинни ёвуз маъносида ишлатган эди. Ва бу ёвузликни оқлаш, шоир наздида, инсонни таҳқирлаш, унинг шахсига, шаънига, ҳуқуқига, юртига тажовуз эди. Сталин – “буюк жарроҳ”нинг издоши. Бироқ “жарроҳлик”кача бўлган муаммо ундан кейин ҳам – “ҳамон муаммо”. Мана шу – шоирнинг поэтик хулосаси.

Шеърдаги биргина сатр – “Ватанидан жудо бўлган халқ” Қирим мавзусига тегишли. Лекин шеърнинг ёзилишига бош мақсад ҳам – шу. Акс ҳолда, Рауф Парфи уни “Қирим хаёллари” туркумига киритмаган бўлар эди. Бўлганда ҳам туркумнинг биринчи шеъри сифатида. Бу – шоирнинг тузумга нафрати Қирим фожеаси билан боғлиқлигини кўрсатади.

“Боғчасарой фонтани” (13) (1965). Шеърни бундай номлаш билан Рауф Парфи, биринчидан, Пушкин достони номини бериб, ўзининг поэтик мақсадини яширган бўлса, иккинчидан, Боғчасарой фонтани орқали ўз фарзандларидан жудо бўлиб йиғлаётган она Ватан тимсолини яратади. Боғчасарой фонтани – ўз фарзандларидан маҳрум, мавҳум эртасидан дилпора, келгиндилар оёғи остида хор ва чорасиз йиғлаётган она юрт рамзи. У ғамга ботган, ҳасратларда адо бўлмоқда-ю, лекин дардини айта олмай, фақат юм-юм йиғлайди: “Кўрганингни айта билмайсан, / Бир гап айта олсайдинг зора...” У кимларнидир йўқлайди, кимлардандир нажот кутади, бахт истайди. Бахт берамиз, деб советлар томонидан “қаҳрли, бешафқат гаройлар” йиқитилди тахтидан. Лекин шоир: “Кечди аср, йиллар ва ойлар / Ҳақиқий бахт келмади бироқ”, дейди алам билан шеърнинг қўлёзма вариантларидан бирида. Ва аксинча, 40-йилларга келиб бор севинчидан ҳам маҳрум бўлди: “Қирқинчи йилларнинг бўрони / Севинчингдан айирди, ҳайҳот!” Бу – ўша 44 йилги машъум воқеага ишора. Айнан шу мисралардан бошлаб совет даври нашрларидан тушириб келинган тўрт банд келади (14). Мана унинг қўлёзмадаги тўла шакли:

Қирқинчи йилларнинг бўрони
Севинчингдан айирди, ҳайҳот!
Шу азиз, шу гўзал дунёни
Ҳайҳот, ташлаб кетдилар кушод.

Яна йиллар кечди, яна ер
Бошларида навжувон либос.
Ўша жаннат, ўша гул диёр,
Қиримли йўқ Қиримда холос.

Ўша боғлар ва ўша водий,
Ўша бўстон ва мусаффо кўк.
Лекин йўқдир севган авлодинг,
Қирим бор-у, қиримлилар йўқ.

Юраклар ўртанар беомон,
Кимлар қувғин қилди бу халқни?!.
Ҳеч қачон. Ҳеч қачон. Ҳеч қачон!
Она-тупроқ – ҳар кимнинг ҳаққи!

“Қирим бор-у, қиримлилар йўқ” мисраси, бу шеър Қиримда ёзилмаганмикан, деган андишага олиб келади кишини. Албатта, шундай. Бунга яна бир далил “Қирим хаёллари” туркумининг машинка нусхаси. Чоршаъм Рўзиевда сақланаётган мазкур манбада “Боқчасарой фонтани” ва “Шафиқа, ситамгар раққоса…” шеърлари остида битилган “Қирим хаёллари” номли туркумдан” деган ёзувдан кейин сиёҳли ручкада “Қирим” деб ёзиб қўйилган. Бу, ушбу шеърларнинг ёзилган ўрнини англатади. Демак бу шеърлар Қиримда ёзилган. Шеърларнинг мазмуни ҳам бизни шунга ундайди. Айниқса, иккинчи шеърнинг қуйидаги банди шундай хулоса чиқаришимизга асос бўлади:

Алвидо, Шафиқа, алвидо,
Бардошлиман гарчи ситамга.
Кутмаса-да гарчи у Лайло,
Мен қайтаман Ўзбекистонга,
Алвидо, Шафиқа, алвидо (15).

Бу фактлар “қирим-татар шоири”нинг 1965 йилда Қиримда бўлганига далолат қилади, айни пайтда, манбаларда мансублиги қайд этилмаган яна бир шеърни “Қирим хаёллари”га алоқадор эканлигига гувоҳлик беради. Бу – “Эгалари ташлаб кетган уй” шеъри. Сиз ҳам эътибор беринг-чи, шундай хулосага келасизми? Мана ўша шеър:

Ким бор? Бўм-бўш уй, чор атроф қоронғу.
Ястанган самонинг ранги ўчибдир.
Ким бор? Бўм-бўш уй, чор атроф қоронғу.
Кўчмишлар. Юлдузлар қайга учибдир?

Қоронғу, чор атроф қоронғу. Йўқ, йўқ.
Чеки йўқ саҳродек яхлаган тақир.
Қоронғу, чор атроф қоронғу. Йўқ, йўқ.
Бечора бўм-бўш уй, эй сағир…(16)

Шеърнинг тўртинчи мисрасига эътибор беринг: “Кўчмишлар. Юлдузлар қайга учибдир?”. Шоир дастлаб “Кўчмишлар”, дейди, кейин бу ҳодисани биргина сўз билан ифодалаш мумкин эмаслигини англаб “Юлдузлар қайга учибдир?” дейди. Чунки бу уйнинг эгалари юлдузлардай учиб кетган. Хўш, қаерга, дунёнинг қайси бурчагига, балки бу дунёдан ҳам учиб кетгандир? Буни ҳеч ким билмайди. Шунинг учун ҳам шоир сўроқ билан тугаллайди жумлани. Чунки Қирим халқи сочиб юборилган эди. Айнан шу уйнинг эгаси қаерда? Уни ҳеч ким билмайди. Бундай саволи билан шоир уларнинг мураккаб тақдирига ишора қилган эди. Ёки шоирнинг “Сен ухлаб ётибсан…” номли шеъридаги: “Ҳув, тош деворли уйингни танидингми, эй шоввоз? Бу ерда сен уч ой яшадинг, уч ой, холос. Шуни ҳам онангнинг қорнида…” (17) сатрлари “Эгалари ташла кетган уй”ни эслатмаяптими сизга? Агар жавобингиз ижобий бўлса, демак, биринчидан, бу шеър “Қирим хаёллари” туркумига мансуб, иккинчидан, мазмунидан кўриниб турибдики, мазкур шеър ҳам Қиримда ёзилган. Лекин бирор жойда бу шеърнинг Қиримга алоқадорлиги айтилмаган, шеърдаги поэтик фикр яхшигина ниқобланган, шунинг учун ҳам у шоирнинг совет даврида барча китобларида бемалол чоп этилаверган. Хуллас, юқорида таянилган далиллардан ташқари Рауф Парфининг “Боғчасарой фонтани”, “Шафиқа, ситамгар раққоса…”, “Эгалари ташлаб кетган уй” шеърлари ҳам уни 1965 йил Қиримда бўлганига гувоҳлик беради.

Хўш, Рауф Парфи қандай қилиб Қиримга бориб қолди? Ахир у ердан қиримлилар ҳайдалган бўлса, “қиримтатар шоири”га қандай йўл берилди Қиримга? Бу саволларга жавоб бериш учун ҳам яна тарихга мурожаат қилишимизга тўғри келади. Маълумотларга қараганда, 1956 йил 28 апрел СССР Юқори Совети Президиуми Фармонига кўра оммавий сургунга учраган халқлар устидаги айблов бекор қилинган. Лекин ҳар бир юртидан қувилган фуқародан қуйидаги шаклда тилхат олинади: “Менга (ф. и. о.) шу нарса айтилдики, Юқори Совети Президиумининг Фармонига биноан мен мхсус сургундан озод бўлдим. Махсус сургунга оид айбнома менинг устимдан олиниб ташлангани сабабидан, кўчирилув вақтида мендан олиб қўйилган мол-мулким менга қайтариб берилмаслиги ҳақида ва аввал яшаган еримга қайтиб боришга ҳаққим йўқлиги ҳақида огоҳлантирилдим”.

Сургун қилинганларнинг жуда кўпчилиги бу тилхатга имзо чекмайдилар. КПССнинг ХХ съездидан кейин уларда адолат тикланиши умиди пайдо бўлган эди. Орадан уч йил ўтар-ўтмас СССР Юқори Советининг сессияси чақирилиб, унда чечен, ингуш, қалмиқ, қорачой ва балқар халқларини ватанларига қайтариш ҳақида қарор қабул қилинади. Қиримтатар ва месхети турклари тақдирини четлаб ўтган бу қарор, юқорида Рауф Парфи эслаган, қиримликларнинг ўз ватанига қайтиш ҳаракатини бошланишига сабаб бўлган эди (18). Шоирнинг баъзи шеърларига қараганда, қиримлиларнинг ҳаракатлари беҳуда кетмаганга ўхшайди, юртга қайтишга йўл очилади. “Қирим хаёллари” туркумидаги шеърлардан баъзилари шунга гувоҳлик беради. Улардан бирида мана шундай сатрларга дуч келамиз:

Қани отлан, қани отлан,
Ватан бўлсин кўзингга нишон.
Ҳей, қиримли оғайни, шодлан,
Муборакбод кунларга ишон.

Узангига дадил оёқ бос,
Елдай учсин энди тулпоринг.
Йўлларингга ёзиб поёндоз
Сени кутар она-тупроғинг (19).

Шоир “Сен ухлаб ётибсан…” (20) деб бошланувчи шеърини йигирма бир йил олдин вафот этган саккиз ойлик ҳомилага мурожаат этиб ёзади: “Сен ухлаб ётибсан / Ширин тушлар кўриб, / Зарра-зарра тупроқлар – олтин…”. Бу тупроқ марҳум учун бегона, лекин у – олтин, марҳумни бағрига олгани учун олтин, кўз очиб ўз юртини кўришдан маҳрум бир инсонга мангу ором бахш этгани учун олтин, қолаверса, ушбу шеърий сатрларни битган шоир учун олтин. Шеър давомида “зарра-зарра тупроқ” бағрида “ширин тушлар кўриб” ётган бола тақдиридаги аянчли тарих очилиб боради. Маълум бўладики, йигирма бир йил аввал – она қорнида уч ойлигида бу боланинг отаси “жангда ҳалок бўлган, виждон билан, армон билан асабий”. Демак у урушда виждон билан юртни ҳимоя қилган, лекин севикли ёр бағрига қайтиши, унинг батнида қолган зурриёдини кўриши армонга айланган. Ватани учун, ўзининг яккаю ягона зурриёдини вужудида ўстираётган аёли учун ва туғилажак фарзанднинг нурли келажаги учун қон кеча туриб ҳалок бўлган. Хўш, эри мана шундай мақсадларда қурбон бўлган аёлнинг аҳволи қандай? Бу тақдир ундан ҳам аянчли, фожеали, даҳшатли. Аёл эридан айрилгани етмагандай, она еридан ҳам қувиб солинган – “нафаслар ўчмоқда” бўлган “қоронғу вагон ичра” ўз ватанидан қувиб чиқарилган. Қоринда ҳомила, қизил вагонларда “тонна-тонна гўшт”дай қалашиб ётган, бири қолиб бири ўлаётган халқ ичида оч, уйқусиз, ўзига мавҳум эртаси олдида маъюс. Поезддан тушгандан кейин ҳам бу хорлигу аламлар камаймаган. Бегона юрт, ҳомиладор аёл учун бир бошпананинг, оромнинг йўқлиги, ҳақоратомуз қарашлар – буларнинг барчаси унинг ўзини унутишига, саккиз ойлик ҳомиласини қорнидан юлиб, тупроққа ирғитишига сабаб бўлган. Онанинг бу ҳолатини ўз боласига Рауф Парфи шундай изоҳлайди: “Онанг жинни бўлган / Ваҳшатдан, / Ноҳақликдан жинни бўлган / Муштипар онанг…”

Лекин орадан йигирма бир йил вақт ўтди. Энди қувғинга учраган қиримлилар учун юртга қайтишга рухсат берилди гўё. Мана шундай бир вазиятда Рауф Парфи ватанжудолик қийноқларидан зада ҳар бир қалбни ватанга қайтиш бахтига муяссар бўлишини истайди. Ҳатто у қиримли ҳомилалигидаёқ вафот этган бўлса-да, гарчи у зарра-зарра олтин тупроқ бағрида “ширин тушлар кўриб” ётган эса-да…

Ҳа, юртга қайтиш муҳожирот(сургун)даги қиримликларнинг бош мақсади эди. Мақсадга эришилди ҳам: юртга қайтишга рухсат берилди. Лекин энди бошқа муаммо пайдо бўлди: борганларнинг паспорти рўйхатга олинмади. Бусиз иш ҳам йўқ, уй ҳам. Шу йўл билан ватанга қайта бошлаган қиримликларнинг қадами қирқилди. (Бу тартиб фақат қиримтатарлар учун эди. Маълумотларга қараганда, шундан кейинги йигирма йил мобайнида СССРнинг бошқа ҳудудларидан 600 минг киши Қиримга кўчириб келтирилган) (21).

“Қирим хаёллари” туркумига қайтсак. Юқоридаги шеърлар таҳлилидан ҳам кўринадики, туркумнинг марказий образи – аёл. Шоир қувғинга учраган қиримли аёлни турли ракурслардан акс эттиради, унинг фожеали ҳаётини кўрсатиш учун ҳар хил усуллардан фойдаланади. Масалан, “Турк аёли ибодати”да муаллиф нутқи орқали қиримли аёлнинг ҳолати баён усулида тасвирлаб берилган бўлса, “Шафиқа, ситамгар раққоса…”да муаллиф нутқи бевосита қаҳрамонга қаратилган. “Ҳижратда она алласи”да эса муаллиф кўринмайди, шеър қаҳрамон нутқи асосига қурилади, алла айтаётган она фарзандига қаратилган нутқи орқали ўз ички оламини оча боради.
Рауф Парфи туркумда яратган аёл образларидан бири Шафиқа, дедик. Унинг тақдири ватандошларининг тақдирига тескари: Шафиқанинг қавми ватанидан ажраган бўлса, у ватанида қолиб, халқидан ажраган. Гарчи юртида бўлса-да, унинг ҳаёти ҳам фожеаларга тўла. У гўё бегона қушлар орасида ўз галасидан узилган оққуш. Шоир унга қарата дардкашлик билан:

Шафиқа, ситамгар раққоса,
Оққуш янглиғ қанотингни ёз.
Менинг қалбим бир саҳна бўлса,
Оёқларинг билан уни бос,
Шафиқа, ситамгар раққоса (22) –

дейди.

“Ҳижратда она алласи”  (23) шеъри 1965 йилда тартиб берилган “Қирим хаёллари” таркибида йўқ. Чунки у 1973 йили ёзилган. Бу – Рауф Парфининг ушбу мавзу билан боғлиқ ижодий кечинмалари узоқ давом этганини кўрсатади. Шеър олти мисрали бандда ёзилган бўлиб, “Нидо қилдим, нидолар қилдим, алла, / Сени йўқдан бинолар қилдим, алла” сатрлари таржеъ ўлароқ ҳар банднинг 5–6-мисралари сифатида такрорланиб келган. Шеърда қиримли онанинг аянчли тақдири ва дарду аламлари бандма-банд очилиб боради:

Шакар қўзим, тушларинг бўлсин ширин,
Сен менинг жонимсан, сен менинг таним.
Онангнинг кўксида қасос яширин,
Юрагида ўқ парчаси – Ватаним.
Нидо қилдим, нидолар қилдим, алла,
Сени йўқдан бинолар қилдим, алла.

Рауф Парфи бу шеърни ёзишда шундай бир йўлни топганки, ундаги она Ленинграддан эвакуация қилинган халқнинг аъзосими ёки Қиримдан ҳайдалган элнинг вакиласими билиб бўлмайди. Чунки иккаласи ҳам ватанидан ажраган, иккаласининг ҳам юртини “ёвуз йилдирим” босган, иккаласи ҳам эридан “қора хат” олган. Шунинг учун ҳам совет цензураси бу шеърнинг чоп этилишига қаршилик қилмаган, у ўша пайтда чиққан шоирнинг барча китобларига бемалол киритилган. Лекин шеърнинг кимларга бағишланганини кўрсатувчи ишораси бор. Бу – шеър сарлавҳасидан кейин ёзиб қўйилган “(1944)” ва “Ҳайдар Усмонга” деган битиклари. Бу ҳақда шоирнинг ўзи шундай ёзади: “Бу шеър Қирим тоторларига аталган. “1944 йил” санасини, “Айдер Османга” деган жумлани (…) ҳижрат қилган тотор биродарларимизга ишора маъносида келтирганман” (24). “Қирим хаёллари” туркумига эътибор берилса, бир бугина эмас, “Ватан” шеъри ҳам Ҳайдар Усмонга бағишланганинг гувоҳи бўламиз. Манбаларда шоирнинг мақсадига кўра бу ном баъзан “Ҳ. У.”, баъзан “Айдер Осман ўғлига”, баъзида эса “А. О.” шаклларда ифода этилган. Хўш, Ҳайдар Усмон ким? Унинг Рауф Парфи билан қандай алоқаси бор? Бу ҳақда адабиётшунос Н. Раҳимжонов “Сакина”нинг изоҳларида шундай маълумот беради: “Биз, тенгқур талабалар, ўзимиздан бир неча ёш катта (…) Ҳайдар оғани «Осмон ўғли» деб йўқлардик. Таниқли адиб Ҳайдар Осмон ўғли Қрим вилоятининг Бешқурт-Воқиф қишлоғида туғилган. 1952-56 йилларда Марғилон педагогика техникумида ўқиди. Олтиариқ туман мактабларида муаллимлик қилди. 1960-65 йиллари ТошДУнинг журналистика бўлимида таҳсил олди…

1960 йил бошларида ТошДУнинг филология факультети биноси Хадрада жойлашганди. Ўқишга қатнаш қулайлиги боисидан бўлса керак, Р. Парфи курсдош биродари Ҳайдар Осмон билан бирга Эски шаҳарнинг Қоратут, Себзор маҳаллаларида ижарада ҳам яшашган (25).”

Рауф Парфи ва Ҳайдар Усмон ораларидаги мана бундай яқинликдан хабар топгач, шоирнинг қуйидаги сатрлари бевосита шу шахсга қарата ёзилганига амин бўлади киши:

Ватандош, юртингдан айрисан,
Айрисан юртингдан, ватандош.
Мен ватандан бир он айрилсам
Ўша замон бўлурман адо.
Сен хаёлан қошимга келиб,
Остонамда ўлтирасан жим,
Ўлтирасан қовоғинг солиқ,
Дард ёзиғлиқ юзингда ажин (26).

Баъзи манбаларда “Ҳижрон” деб номланган бу шеърнинг бир нечта вариантлари бор. Уларнинг баъзиси саккиз, баъзиси ўн олти мисра. Ўн олти мисралик вариантлар учун илк сўз “Ватандош” бўлса, саккиз мисралик вариантлар “Ватандош”, “Қадрдон”, “Эй, меҳмон” сўзлари билан бошланган. Лекин шеърнинг бирор бир варианти нашр этилмаган. “Қадрдон” деб бошланувчи бир варианти “Қирим хаёллари” туркумидан ўрин олган. Вариантлари қай бир сўз билан бошланишидан қатъи назар, бизнингча, бу шеър Ҳайдар Усмонга атаб ёзилган.

“Қирим хаёллари” туркумидаги шеърлар ўзига хос табиатдаги қаҳрамонларга эга бўлиши билан бир қаторда, уларга мувофиқ тарзда яратилган поэтик образларга ҳам эга. Қуш образи мана шундай воситалардан бири. Рауф Парфи қиримли қаҳрамонларини муайян вазиятдан ва уларнинг шахсиятидан келиб чиқиб турли қушларга қиёслайди. Масалан элидан ажралиб, юртида сарсонликда юрган Шафиқани оққушга (“Оққуш янглиғ қанотингни ёз…”) ўхшатса, “Ҳижратда она алласи” шеърида онанинг тилидан: “Боғларда қағиллар қора қарғалар, / Боғлар булбулидан айрилди, болам”, – дея, булбул ва қора қарға образларидан фойдаланади. Шунингдек, шоирнинг “Уфқ – яраланган алвон…” деб бошланувчи шеърининг илк вариантларидан бири “Турналар” деб номланади. Рауф Парфи бу шеърда Ўзбекистондан ўз юртига қайтаётган қиримлиларни турналар карвонига қиёслайди:

Турналар, алвонга ёздингиз нелар,
Нечун дил қоврилиб кетди ситамдан.
Оҳ уриб сўйлади манга турналар:
– Айрилиб қолдик-ку Ўзбекистондан.

Мана шу мисралари билан шоир Ўзбекистонни ҳам бу муҳожир халқ ўз ватанларидай севиб қолганини изҳор этади. Лекин ватан, барибир, Ватан…

Муқовасида “1968” санаси ёзилган бир дафтарида Рауф Парфи “Ватанга қайтиш” сарлавҳаси остида 12 моддадан иборат фикрларини кўчириб қўйган. Бу сўзлар Ватан ҳақида, ватанига қайтаётган қиримлилар ҳақида. Мана, улардан баъзилари: 1. Дунёда энг буюк ва қудратли туйғу Ватанга муҳаббат туйғусидир. Ўлимтик кечада гўё тирик нур, / Дўстлар, она Ватан тўйғуси эрур. 5. Халқни ўз Ватанидан жудо қилиш бутун инсониятга хиёнат қилишдир. 10. Сени қувғиндилар қувғин қилдилар, / Сотқин деб атади сотқинлар сени. 11. Бу кун Ватанингга қайтиб кетаётирсан, / Соғ бўл, мангу бўлсин она Ватанинг. 12. Лекин ўша гўзал юртингда иккинчи тутинган онангни – Ўзбекистонни ҳам унитиб қўйма (27). Рауф Парфи ўзининг қиримли биродарларини гарчи мана шундай эзгу тилаклар билан кузатган бўлса-да, биз уларнинг ўша йилларда она юртларида ўрнашиб қолганлиги ҳақида маълумотга эга эмасмиз.

Рауф Парфининг юртидан ҳайдалган қиримлилар мавзусидаги сўнгги шеъри 1973 йилда ёзилган. Шундан кейин шоир бу мавзуга бошқа қайтмади. Лекин ўзбек адабиётида унинг томонидан бошлаб берилган ушбу мавзу давом эттирилди, анъана пайдо бўлди. Абдулла Шернинг “Боқчасарой балладаси”, “Қайси аср, қай йилу ойдан…”, “Достондан сўнг”, “Қизил шалонлар”, “Қиримдаги ижод уйида”, “Икки ўқ” шеърлари, Хуршид Давроннинг “Қоратоғ дафтари” туркуми (мана бу саҳифада ўқинг) ва Усмон Қўчқорнинг “Қувғин” достони шеъриятимизнинг мана шу йўналишдаги ёрқин намуналар ҳисобланади.

“Қирим хаёллари” туркумидаги шеърларни тадқиқ этиш жараёнида Рауф Парфи ҳаёти ва ижоди билан боғлиқ қуйидаги масалаларга ойдинлик киритилди: 1) шоирнинг шахсий архиви материаллари асосида бугунга қадар алоҳида ва яхлит ҳолда чоп этилмаган “Қирим хаёллари” туркуми тикланди; 2) бирор бир манбада мансублиги қайд этилмаган “Турк аёли ибодати”, “Эгалари ташлаб кетган уй”, “Турналар”, “Сен ухлаб ётибсан…” каби шеърларнинг “Қирим хаёллари” туркумидан эканлиги аниқланди; 3) совет цензураси туфайли қисқартирилган ёки жиддий таҳрирга учраган шеърларнинг илк вариантлари биринчи маротаба илмий муомалага тортилди; 4) шоир ижодида Қирим мавзуидаги шеърларнинг яратилиш сабаблари ўрганилди; 5) туркумга мансуб шеърларнинг мазмунидан ҳали талабалигидаёқ шаклланган совет мафкураси ва унинг доҳийларига бўлган шоирнинг муносабатига аниқлик киритилди; 6) шоирнинг илмий биографиясини тиклашда муҳим бўлган бир факт – 1965 йил унинг Қиримда бўлгани ҳақидаги маълумотга эга бўлинди. 7) шоир томонидан бошлаб берилган ватанидан қувилган қиримлилар мавзуси ўзбек шеъриятида Рауф Парфидан кейин ҳам давом эттирилгани кузатилди.

ИЗОҲЛАР

1.Қирим сўзининг ўзаги туркий “қир” бўлгани учун уни “Қрим” эмас, “Қирим” шаклида ёзишни лозим топдик.
2. Раҳимжон Раҳмат. Шоир Рауф Парфи билан суҳбат // Адабиётдан чиқиш. – Т.: «Akademnashr», 2015. 69-б.
3. Шеърнинг номи аслида “Боғчасарой фонтани”.
4. Ушбу шеър шоир хотирлаётган 1965 йилларда эмас, 1973 йилда ёзилган эди. Нашрий манбалардаги унинг номланиши “Ҳижратда она алласи”.
5. “Ҳижрат” шеъри ушбу суҳбат босилган 1990 йилга қадар бирорта китобда нашр этилмаган. Шоир уни чоп этилган бошқа бир шеъри билан адаштирган, назаримизда.
6. “Ҳақ йўли, албатта, бир ўтулгуси…”. (Шоир Рауф Парфи билан Аъзам Ўктам суҳбати). “Муштум” журнали, 1990 йил, 22-сон.
7. Рауф Парфининг шахсий архивига оид ушбу материаллар бугун шоир Чоршаъм Рўзиевда сақланади. “Қирим хаёллари” туркумидаги шеърларнинг жамланган варианти фақатгина пароканда машинка нусхалар (ПМН)да мавжуд. Бундан кейин ушбу манбани “Шахсий архив (ЧР), ПМН” шаклида мухтасар бериб борамиз.
8. Шахсий архив (ЧР), ПМН.
9. Т. Пулатов. Кърымтатарлар натиджени сабырсызлыкънен беклейлер. “Йылдыз” журнали, 1989 йил, 3-сон, 7-бет. (Бу мақола “Московские новости” ҳафталигининг 1989 йил 9 апрел (№ 15) сонидан кўчириб босилган).
10. Шахсий архив (ЧР), ПМН.
11. Қаранг:“Йылдыз” журнали, 1989 йил, 3-сон, 8-бет.
12. Шахсий архив (ЧР), ПМН.
13. Ўша манба.
14. Шоир Аъзам Ўктам билан суҳбатда Рауф Парфи совет нашрларида “Боқчасарой фонтани”дан тушириб қолдирилган парча сифатида куйидаги икки бандни тақдим этади:

Кўкка етди соғинч дарахти,
Йиғла Қрим, йиғла энди кўк.
Не бўлмоқда, одамлар, айтинг –
Қрим бор-у, қримликлар йўқ.
Айтинг менга, қайда адолат,
Қайда, айтинг, инсоний ҳуқуқ.
Бу не ҳолдир. Қандайин ҳолат –
Қрим бор-у, қримликлар йўқ.

15. Шахсий архив (ЧР), ПМН.
16. Рауф Парфи. Қайтиш. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 46-бет.
17. Шахсий архив (ЧР), ПМН.
18.Қаранг: “Йылдыз” журнали, 1989 йил, 3-сон, 9-бет.
19. Шахсий архив (ЧР), ПМН.
20. Рауф Парфи. Қайтиш. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 46–48-бетлар.
21. Қаранг: “Йылдыз” журнали, 1989 йил, 3-сон, 10-бет.
22. Шахсий архив (ЧР), ПМН.
23. Рауф Парфи. Хотирот. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975. 52–53-бетлар.
24. Рауф Парфи. Таржимаи ҳолим. “Ёшлик” журнали, 1993 йил, 1-сон, 13-бет.
25. Рауф Парфи. Сакина. – Т.: “Muharrir” нашриёти, 2013. 323–324-бетлар.”
26. Шахсий архив (ЧР), 19-дафтар, 109-бет.
27. Шахсий архив (ЧР), 20-дафтар, 1–3-бетлар. Шу моддадан кейин Рауф Парфининг имзоси қўйилиб, тугалланганлик ишораси берилган бўлса-да, имзо остидан яна иккита жумла қўшимча қилинган: 13. Ленин асрида. 14. Маъюс севинч.

АДАБИЁТЛАР

1. Рауф Парфи. Хотирот. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975.
2. Рауф Парфи. Қайтиш. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981.
3. Рауф Парфи. Сакина. – Т.: “Muharrir” нашриёти, 2013.
4. Рауф Парфи. Таржимаи ҳолим. “Ёшлик” журнали, 1993 йил, 1-сон, 13-бет.
5. Рауф Парфининг шахсий архиви материаллари.
6. “Ҳақ йўли, албатта, бир ўтулгуси…”. (Шоир Аъзам Ўктамнинг Рауф Парфи билан суҳбати). “Муштум” журнали, 1990 йил, 22-сон.
7. Раҳимжон Раҳмат. Шоир Рауф Парфи билан суҳбат // Адабиётдан чиқиш. – Т.: «Akademnashr», 2015.
8. Абдулла Шер. Гул йиллар, булбул йиллар. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи, 2012.
9. Хуршид Даврон. Баҳордан бир кун олдин. – Т.: “Шарқ”, 1997.
10. Усмон Қўчқор. “Қувғин”. Достон // Оғир карвон. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1991.
11. Темур Пулатов. Бутюн алемнен бир олып, кърдашларымызгъа ярдым этейик. «Йылдыз», 1989, 1.
12. Темур Пулатов. Кърымтатарлар натиджени сабырсызлыкънен беклейлер. «Йылдыз», 1989, 3.

Maqola shoir Rauf Parfining bugunga qadar to’liq bosilmagan va bir sarlavha ostida jamlanmagan “Qirim xayollari” turkumi xususida. Turkum 1964–65 yillarda yaratilgan. Undagi she’rlar ona Vatanidan ommaviy surgun qilingan va o’zga yurtlarda yashashga mahkum etilgan qirimtatar xalqining ayanchli taqdiri va yurtga qaytish harakatlari haqida. Maqolada “Qirim xayollari” turkumidagi she’rlar atroflicha tahlil etilgan.

Olim OLTINBEK
RAUF PARFINING
“QIRIM XAYOLLARI” TURKUMI

Rauf Parfi ijodida turkumlar talaygina. Ular orasida “Qirim xayollari” (1) alohida ahamiyatga ega . Bu uning mavzusi, o’ziga xos badiiyati, ijtimoiy-siyosiy pafosi va gumanizmi bilan bog’liq. Turkumdagi she’rlar markazida o’z yurtidan ommaviy surgun qilingan qirimlilar obrazi turadi.

Quvg’unga uchragan qirimlilar mavzusi o’zbek adabiyotida Rauf Parfi ijodidan boshlanadi. Buning o’z sabablari bor. Birinchidan, shoirning yoshligi yurtidan haydalgan qirimlilar bilan birga o’tgan edi. R. Parfi bir suhbatida ulardan biri haqida shunday xotirlaydi: “Dadamning do’stlari ko’p edi. Bari eski jadidlar. O’lmay qolgan… Hammasi bilimdon, savodli odamlar. Dunyo miqyosida fikrlaydi. Adabiyot bilan shug’ullanadi. Ammo barchasining boshiga kulfat tushgan: zamon ularning qo’lini kesib tashlagan… Abdal aka degani bo’lardi. 1944 yil Qirimdan ko’chirilgan. U to’rt yoshimda menga o’ris harfini o’rgatgan. Bularning bari ongimga kuchli ta’sir qilgan. Endi bilsam, ko’nglimda vatan tuyg’usini shakllantirgan narsa shularning qismatlari va hikoyalari ekan” (2).

Ikkinchidan, shoir talabalik yillarida ular bilan yanada mustahkamroq bog’lanib qoldi: “Dorilfununda o’qirdik. Ichimizda bittagina qirim-tatar bor. Ayder Osman. Doim jiddiy. Bir joylarga borib keladi. Tinimsiz yuradi. Keyin bilsam, o’sha harakat (qirimlilarning o’z vataniga qaytish harakati – O. O.) boshlangan ekan… 1963 yildan e’tiboran qirim-tatarlar namoyishga chiqa boshlashdi. Men ham ularga qo’shildim. Vatan uchun, insoniy haq-huquq uchun tinmay kurashishni shu xalqdan o’rgandim. Maylislarga boraman. Gaplashamiz. Katta daftar bor edi. “Qirim tatarlari o’z vatanlariga qaytishi kerak”, deb hisoblaganlar imzo chekib berishardi. Ro’yxatning boshida Saxarov, keyin Shostakovich, Yevtushenkolar bor edi. O’zbek shoir-yozuvchilaridan men edim, xolos. Bu paytda men “Qirim xayollari” degan turkum yozgan edim. Yigirmata she’r. Qo’lyozma holida tarqalgan. Shulardan uchtasi “omon qolgan”: “Boqchasaroy chashmasi” (3), “Hijratda qirimli ona allasi” (4), “Hijrat” (5). Qolganlari yo’qolib ketgan. O’shanda meni “Qirim-tatar shoiri” deyishardi… (6)”

Shoirning shaxsiy arxivi materiallari (7) asosida shu “yo’qolib ketgan” she’rlardan ba’zilarini tiklashga muvaffaq bo’ldik. Shaxsiy arxivda R. Parfi she’rlarining mashinka nusxalari ham saqlanib qolgan. Ular ichida “Qirim xayollari” turkumiga mansub she’rlar ham bor. 1965 yilda tartib berilgan mazkur turkumning birinchi sahifasida “Rauf Parfi. Qirim xayollari” yozuviga duch kelamiz. Sahifa o’rtasidagi Sabohiddin Alining “Nichun, guzal` yarim, nechun / Seni benden ayirdilar?” satrlari turkumga epigraf sifatida kelgan Tarqoq holdagi mashinka nusxalar orasidan “Oddiy kasrlar”, “Vatan”, “Hijrat”, “Boqchasaroy fontani”, “Qani otlan, qani otlan…”, “Qadrdon, sendadir xayolim…”, “Shafiqa, sitamgar raqqosa…” kabi she’rlar ostida “Qirim xayollari” nomli turkumdan” yozuvi bor. Mazkur turkumga dalolat qiluvchi ushbu so’zlar ba’zi she’rlar ostida mashinkada, ba’zisida esa siyohli ruchkada qayd etilgan. Biz parokanda holdagi she’rlar orasidan faqat yuqoridagi yettita she’r tagida “Qirim xayollari” nomli turkumdan” yozuvga duch keldik.

“Vatan” (8) she’ri “Butun insoniyat rizqi va haqqi…” misrasi bilan boshlanib, “Bag’riga omuxta Vatanim” satri bilan tugaydi. Sarbastda yozilgan. Alohida she’r sifatida birorta kitobga kirmagan. Demak, ma’lum – she’rni shu holatda bosishning iloji bo’lmagan. Rauf Parfi buning yo’lini topgan: 1967 yili “V`etnam haqida qo’shiq” she’rini yozib, “Vatan”ni to’lasicha shu she’r ichiga kiritib yuborgan. Bu bilan shoir she’rning dunyo yuzini ko’rishiga yo’l ochgan va kitoblariga bemalol kiritgan. Sovet mafkurasi V`etnamni vayron qilgan va xalqini qonga botirgan davlat sifatida Amerikani ayblab kelardi. (Bu masalada shoirning fikri boshqacha. U mazkur she’rida: “V`etnam — ikki bo’lingan bir non” deydi va bu bilan ikkinchi bo’lagiga sovetlar egalik qilayotganiga ishora qilmoqda). Endi “Vatan” she’ridagi “taqdirga tahlika soluvchi yovuzlik” so’zlari SSSRga tegishli emasdek go’yo. She’rda go’yo qirimlilar fojeasi aytilmagandek… Aslida esa she’rdagi quyidagi misralar aynan vatanidan quvilgan qirimlilarning so’zlari o’laroq darj etilgan edi:

Yovuzlikka toshlar,
xarsanglar ko’nishsin.
Hey, yo’q!..
Kindik qoni to’kilgan yerga
Yurak qoni to’kilsin odamning…

Bu so’zlarda aynan qirimlilarning dardi va qat’iyati aks etgan. Yovuzlik vatanidan judo qilishi mumkin xalqni, lekin uning qalbidan vataniga bo’lgan muhabbatini yulib tashlayolmaydi. Qaytaga uni kuchaytiradi. O’ziga qarshi kurashchan kuch hozirlaydi. Vatan deb bosh ko’targan kuchni esa yengib bo’lmaydi.

Mana, o’sha mash’um quvilish bilan bog’liq tarixiy dalillar. 1944 yil 18 may kech soat ikkida qirimtatarlar yashaydigan hudud NKVD xodimlari tomonidan qurshab olinadi va har bitta oilaga kirib, o’n daqiqada belgilangan mashinaga chiqish buyuriladi. Yarim tunda uyqudan uyg’otilgan, sarosimaga tushgan va nima bo’layotganini anglab-anglamagan yupun xalq mashinalar orqali temir yo’l vakzaliga keltiriladi. Vakzaldan esa kim Uralga kim Sibirga va yana kimldir O’rta Osiyoga (9)… Rauf Parfi “Hijrat”(10) (1964) she’rida vatandan haydalayotgan qirimlilarning mana shu ayanchli holatlarini chizib beradi:

Jo’nat-jo’nat,
Qirim vokzali.
Hijrat.
Vagonlarga ortildi xalq
Go’yo tonna-tonna go’sht,
Eshiklar yopildi taqa-taq,
Po’sht.

Xo’sh, bu aziyat, bu xo’rliklarnig sababi nima? Yurtidan quvilgan bu xalqning gunohi-chi? Mana, eshiting: u xoin emish, u sotqin emish. Oltmish ming erkagini Vatan urushiga bergan xalqni shunday deb bo’ladimi? Bu bir bahona edi, albatta. Buni bilgan shoir “dohiy”ga shunday savol tashlaydi: “Qani, aytib ber, dohiy! / Butun bir elatning nedir gunohi?” Bu – javobsiz savol. Rauf Parfi buni biladi. Shuning uchun ham javob-hukmni-da o’zi chiqaradi: Qalq, dohiy, qalq! / O’nta haromi, / Yuzta sotqin bo’lmog’i mumkin. / Lekin sotqin bo’lmas / butun xalq…

Olomon qizillarning parovoziga ulangan qizil vagonlarga “go’yo tonna-tonna go’sht” kabi uloqtiriladi, shoir ularning vagondagi holatini shunday tasvirlaydi: “Qalashib yotibdi / O’tin yanglig’ olomon, / go’yo papiros qoldig’i, / tutun yanglig’ olomon”. Yoki quyidagi misralarga e’tibor bering:

Bolasini allalar juvon,
mitti qo’llar izlaydi mamma,
nima qilsin, munglug’ ayolning
ko’kragida suti yo’q, ammo.
Bolalar hayron,
Hayron
mash’um taqdirga,
o’layotgan go’dakka qarar,
o’layotgan kampirga.

“Nega bu haqorat?” deya savol qo’yadi shoir. Unga javob yo’q… “Hijrat” she’ri “…Hitler… Yalmog’iz Hitler, / Shoshiling… Shoshiling...” satrlari bilan boshlanadi. Bir qaraganda bu so’zlar she’rga yopishmaganday ko’rinadi. Aslida unday emas. Ular qo’shtirnoqqa olingan. Qo’shtirnoq bu yerda muayyan poetik vazifa bajarmoqda. Demak bu so’zlar xalqni yurtidan haydayotganlar so’zi. Ular o’z qabihliklarini yashirish uchun Hitlerni so’kadi. Hitlerni so’kib turib, u ham qilmagan ishlarni qilishadi: erkaklari vatan himoyasi uchun urushga tortilgan fuqarolarini urush ketayotgan bir paytda o’z vatanidan itdan-da xorlab quvib chiqaradi…

Xo’sh, bu fojea qachon yuz berdi? Shoir she’r so’ngida uning sanasini shunday yozadi: “Lenin asri. 44 yil”. Nega “Lenin asri”, “XX asr” emas? Bunda katta kinoya bor. Chunki bu fojealar dunyoda haq va adolat o’rnataman, deb ayyuhannos solgan leninchilar tomonidan amalga oshirilgan edi.

Fojeaning ko’lamini his qilish uchun yana tarixiy faktlarga nazar tashlaymiz. O’zbekiston SSR Jamoat tartibini saqlash vazirligi muovini general M. Beglov ma’lumotiga ko’ra 151424 nafar qariyalar, ayollar va bolalardan iborat qirimliklar O’zbekistonga olib kirilgan. Oradan bir oy o’tgach, ulardan 40 ming kishi qoladi, 110 mingdan ziyod qirimtatar iqlimga moslasholmay, kasallik va ochlikdan qirilib ketadi (11). O’zbekning mehmondo’stligini bilgan sovetlar tomonidan qardoshi va dindoshi bo’lgan qirimtatarlarga yordam berish yo’llari to’sib qo’yilgan. Rauf Parfining quyidagi misralari ham shunga guvohlik beradi:

Kunlar kechdi.
Kunlar zahar ichdi,
qon kechdi…
O’zbekiston.
Tushirildi tonna-tonna go’sht,
Zimdan dedilarki: Po’sht.
Ehtiyot bo’ling, o’zbeklar!..
Bular – sotqin.
Bular – yomon.
Bularni sevmangiz,
o’ylab bering non…

Tuzumga aynan shunday munosabat shoirning “Oddiy kasrlar” (12) (1965) she’rida ham davom etadi. Lirik qahramon nazarida go’yo uning asrida buyuk bir ish amalga oshirilgan: insoniyatning asrlardan asrlarga o’tib kelayotgan “yara”si bor edi. Uni “ko’r ichak” deydi shoir. Uning nazdida bu – “yomon kasr”. U insoniyatni shu kunga qadar qiynab keldi. Uni olib tashlash kerak. Buning uchun buyuk bir “jarroh” kerak. Bu “jarroh” keldi. U – Vladimir Lenin. Ha, haqiqatan: Kerak edi bir buyuk jarroh, / toki uni yulib tashlasin, / toki erkin yashasin Jahon. Lekin bu bilan muammo hal bo’ldimi? Bu savolga ijobiy javob yo’q she’rda. “Lekin hali og’riydi ipak bilan tikilgan yerlar”, deydi u. Demak bir “yara” olib tashlanishi uchun yangi “jarohat” paydo qilingan. Bu ham yetmaganiday, “yara” olib tashlansa-da, muammo muammoligicha qolib ketgan. She’r so’ngidagi xulosa-satrlar shu fikrga chorlaydi: Biroq muammodir, / Muammo hamon – / Oddiy kasrlar…

Xo’sh, shoir nazdida “oddiy kasrlar”ning o’zi nima? She’r avvalida Rauf Parfi “jarrohlik”dan keyin ham muammoligicha qolib ketayotgan “oddiy kasrlar”dan ba’zisini (aynan “oddiy kasrlar” iborasidan keyin ikki nuqta qo’yib) sanab o’tadi:

V`etnamda otilgan o’q,
Turkiyada yupun bir bola.
Alambamadan uchgan chinqiriq.
Vatanidan judo bo’lgan xalq.
Stalinni asragan zamon…

Dastlabki uch hodisani Lenin tuzumiga aloqasi yo’q, deyish mumkin. Lekin so’nggi ikkisi-chi? Shoirning asl maqsadi ham shuni aytish edi. Buyuk “jarrohlik” amalga oshirilgan yurtda xalq o’z vatanidan badarg’a qilinmoqda. Buni amalga oshirgan Stalinni zamona alqab-avaylamoqda. She’rdagi “Stalinni” so’zi qo’lyozma nusxalarda, nashriy manbalarda u “yovuzlarni” so’ziga almashtirilgan. Demak Rauf Parfi she’rda Stalinni yovuz ma’nosida ishlatgan edi. Va bu yovuzlikni oqlash, shoir nazdida, insonni tahqirlash, uning shaxsiga, sha’niga, huquqiga, yurtiga tajovuz edi. Stalin – “buyuk jarroh”ning izdoshi. Biroq “jarrohlik”kacha bo’lgan muammo undan keyin ham – “hamon muammo”. Mana shu – shoirning poetik xulosasi.

She’rdagi birgina satr – “Vatanidan judo bo’lgan xalq” Qirim mavzusiga tegishli. Lekin she’rning yozilishiga bosh maqsad ham – shu. Aks holda, Rauf Parfi uni “Qirim xayollari” turkumiga kiritmagan bo’lar edi. Bo’lganda ham turkumning birinchi she’ri sifatida. Bu – shoirning tuzumga nafrati Qirim fojeasi bilan bog’liqligini ko’rsatadi.

“Bog’chasaroy fontani” (13) (1965). She’rni bunday nomlash bilan Rauf Parfi, birinchidan, Pushkin dostoni nomini berib, o’zining poetik maqsadini yashirgan bo’lsa, ikkinchidan, Bog’chasaroy fontani orqali o’z farzandlaridan judo bo’lib yig’layotgan ona Vatan timsolini yaratadi. Bog’chasaroy fontani – o’z farzandlaridan mahrum, mavhum ertasidan dilpora, kelgindilar oyog’i ostida xor va chorasiz yig’layotgan ona yurt ramzi. U g’amga botgan, hasratlarda ado bo’lmoqda-yu, lekin dardini ayta olmay, faqat yum-yum yig’laydi: “Ko’rganingni ayta bilmaysan, / Bir gap ayta olsayding zora...” U kimlarnidir yo’qlaydi, kimlardandir najot kutadi, baxt istaydi. Baxt beramiz, deb sovetlar tomonidan “qahrli, beshafqat garoylar” yiqitildi taxtidan. Lekin shoir: “Kechdi asr, yillar va oylar / Haqiqiy baxt kelmadi biroq”, deydi alam bilan she’rning qo’lyozma variantlaridan birida. Va aksincha, 40-yillarga kelib bor sevinchidan ham mahrum bo’ldi: “Qirqinchi yillarning bo’roni / Sevinchingdan ayirdi, hayhot!” Bu – o’sha 44 yilgi mash’um voqeaga ishora. Aynan shu misralardan boshlab sovet davri nashrlaridan tushirib kelingan to’rt band keladi (14). Mana uning qo’lyozmadagi to’la shakli:

Qirqinchi yillarning bo’roni
Sevinchingdan ayirdi, hayhot!
Shu aziz, shu go’zal dunyoni
Hayhot, tashlab ketdilar kushod.

Yana yillar kechdi, yana yer
Boshlarida navjuvon libos.
O’sha jannat, o’sha gul diyor,
Qirimli yo’q Qirimda xolos.

O’sha bog’lar va o’sha vodiy,
O’sha bo’ston va musaffo ko’k.
Lekin yo’qdir sevgan avloding,
Qirim bor-u, qirimlilar yo’q.

Yuraklar o’rtanar beomon,
Kimlar quvg’in qildi bu xalqni?!.
Hech qachon. Hech qachon. Hech qachon!
Ona-tuproq – har kimning haqqi!

“Qirim bor-u, qirimlilar yo’q” misrasi, bu she’r Qirimda yozilmaganmikan, degan andishaga olib keladi kishini. Albatta, shunday. Bunga yana bir dalil “Qirim xayollari” turkumining mashinka nusxasi. Chorsha’m Ro’zievda saqlanayotgan mazkur manbada “Boqchasaroy fontani” va “Shafiqa, sitamgar raqqosa…” she’rlari ostida bitilgan “Qirim xayollari” nomli turkumdan” degan yozuvdan keyin siyohli ruchkada “Qirim” deb yozib qo’yilgan. Bu, ushbu she’rlarning yozilgan o’rnini anglatadi. Demak bu she’rlar Qirimda yozilgan. She’rlarning mazmuni ham bizni shunga undaydi. Ayniqsa, ikkinchi she’rning quyidagi bandi shunday xulosa chiqarishimizga asos bo’ladi:

Alvido, Shafiqa, alvido,
Bardoshliman garchi sitamga.
Kutmasa-da garchi u Laylo,
Men qaytaman O’zbekistonga,
Alvido, Shafiqa, alvido (15).

Bu faktlar “qirim-tatar shoiri”ning 1965 yilda Qirimda bo’lganiga dalolat qiladi, ayni paytda, manbalarda mansubligi qayd etilmagan yana bir she’rni “Qirim xayollari”ga aloqador ekanligiga guvohlik beradi. Bu – “Egalari tashlab ketgan uy” she’ri. Siz ham e’tibor bering-chi, shunday xulosaga kelasizmi? Mana o’sha she’r:

Kim bor? Bo’m-bo’sh uy, chor atrof qorong’u.
Yastangan samoning rangi o’chibdir.
Kim bor? Bo’m-bo’sh uy, chor atrof qorong’u.
Ko’chmishlar. Yulduzlar qayga uchibdir?

Qorong’u, chor atrof qorong’u. Yo’q, yo’q.
Cheki yo’q sahrodek yaxlagan taqir.
Qorong’u, chor atrof qorong’u. Yo’q, yo’q.
Bechora bo’m-bo’sh uy, ey sag’ir…(16)

She’rning to’rtinchi misrasiga e’tibor bering: “Ko’chmishlar. Yulduzlar qayga uchibdir?”. Shoir dastlab “Ko’chmishlar”, deydi, keyin bu hodisani birgina so’z bilan ifodalash mumkin emasligini anglab “Yulduzlar qayga uchibdir?” deydi. Chunki bu uyning egalari yulduzlarday uchib ketgan. Xo’sh, qaerga, dunyoning qaysi burchagiga, balki bu dunyodan ham uchib ketgandir? Buni hech kim bilmaydi. Shuning uchun ham shoir so’roq bilan tugallaydi jumlani. Chunki Qirim xalqi sochib yuborilgan edi. Aynan shu uyning egasi qaerda? Uni hech kim bilmaydi. Bunday savoli bilan shoir ularning murakkab taqdiriga ishora qilgan edi. Yoki shoirning “Sen uxlab yotibsan…” nomli she’ridagi: “Huv, tosh devorli uyingni tanidingmi, ey shovvoz? Bu yerda sen uch oy yashading, uch oy, xolos. Shuni ham onangning qornida…” (17) satrlari “Egalari tashla ketgan uy”ni eslatmayaptimi sizga? Agar javobingiz ijobiy bo’lsa, demak, birinchidan, bu she’r “Qirim xayollari” turkumiga mansub, ikkinchidan, mazmunidan ko’rinib turibdiki, mazkur she’r ham Qirimda yozilgan. Lekin biror joyda bu she’rning Qirimga aloqadorligi aytilmagan, she’rdagi poetik fikr yaxshigina niqoblangan, shuning uchun ham u shoirning sovet davrida barcha kitoblarida bemalol chop etilavergan. Xullas, yuqorida tayanilgan dalillardan tashqari Rauf Parfining “Bog’chasaroy fontani”, “Shafiqa, sitamgar raqqosa…”, “Egalari tashlab ketgan uy” she’rlari ham uni 1965 yil Qirimda bo’lganiga guvohlik beradi.

Xo’sh, Rauf Parfi qanday qilib Qirimga borib qoldi? Axir u yerdan qirimlilar haydalgan bo’lsa, “qirimtatar shoiri”ga qanday yo’l berildi Qirimga? Bu savollarga javob berish uchun ham yana tarixga murojaat qilishimizga to’g’ri keladi. Ma’lumotlarga qaraganda, 1956 yil 28 aprel SSSR Yuqori Soveti Prezidiumi Farmoniga ko’ra ommaviy surgunga uchragan xalqlar ustidagi ayblov bekor qilingan. Lekin har bir yurtidan quvilgan fuqarodan quyidagi shaklda tilxat olinadi: “Menga (f. i. o.) shu narsa aytildiki, Yuqori Soveti Prezidiumining Farmoniga binoan men mxsus surgundan ozod bo’ldim. Maxsus surgunga oid aybnoma mening ustimdan olinib tashlangani sababidan, ko’chiriluv vaqtida mendan olib qo’yilgan mol-mulkim menga qaytarib berilmasligi haqida va avval yashagan yerimga qaytib borishga haqqim yo’qligi haqida ogohlantirildim”.

Surgun qilinganlarning juda ko’pchiligi bu tilxatga imzo chekmaydilar. KPSSning XX s’ezdidan keyin ularda adolat tiklanishi umidi paydo bo’lgan edi. Oradan uch yil o’tar-o’tmas SSSR Yuqori Sovetining sessiyasi chaqirilib, unda chechen, ingush, qalmiq, qorachoy va balqar xalqlarini vatanlariga qaytarish haqida qaror qabul qilinadi. Qirimtatar va mesxeti turklari taqdirini chetlab o’tgan bu qaror, yuqorida Rauf Parfi eslagan, qirimliklarning o’z vataniga qaytish harakatini boshlanishiga sabab bo’lgan edi (18). Shoirning ba’zi she’rlariga qaraganda, qirimlilarning harakatlari behuda ketmaganga o’xshaydi, yurtga qaytishga yo’l ochiladi. “Qirim xayollari” turkumidagi she’rlardan ba’zilari shunga guvohlik beradi. Ulardan birida mana shunday satrlarga duch kelamiz:

Qani otlan, qani otlan,
Vatan bo’lsin ko’zingga nishon.
Hey, qirimli og’ayni, shodlan,
Muborakbod kunlarga ishon.

Uzangiga dadil oyoq bos,
Yelday uchsin endi tulporing.
Yo’llaringga yozib poyondoz
Seni kutar ona-tuprog’ing (19).

Shoir “Sen uxlab yotibsan…” (20) deb boshlanuvchi she’rini yigirma bir yil oldin vafot etgan sakkiz oylik homilaga murojaat etib yozadi: “Sen uxlab yotibsan / Shirin tushlar ko’rib, / Zarra-zarra tuproqlar – oltin…”. Bu tuproq marhum uchun begona, lekin u – oltin, marhumni bag’riga olgani uchun oltin, ko’z ochib o’z yurtini ko’rishdan mahrum bir insonga mangu orom baxsh etgani uchun oltin, qolaversa, ushbu she’riy satrlarni bitgan shoir uchun oltin. She’r davomida “zarra-zarra tuproq” bag’rida “shirin tushlar ko’rib” yotgan bola taqdiridagi ayanchli tarix ochilib boradi. Ma’lum bo’ladiki, yigirma bir yil avval – ona qornida uch oyligida bu bolaning otasi “jangda halok bo’lgan, vijdon bilan, armon bilan asabiy”. Demak u urushda vijdon bilan yurtni himoya qilgan, lekin sevikli yor bag’riga qaytishi, uning batnida qolgan zurriyodini ko’rishi armonga aylangan. Vatani uchun, o’zining yakkayu yagona zurriyodini vujudida o’stirayotgan ayoli uchun va tug’ilajak farzandning nurli kelajagi uchun qon kecha turib halok bo’lgan. Xo’sh, eri mana shunday maqsadlarda qurbon bo’lgan ayolning ahvoli qanday? Bu taqdir undan ham ayanchli, fojeali, dahshatli. Ayol eridan ayrilgani yetmaganday, ona yeridan ham quvib solingan – “nafaslar o’chmoqda” bo’lgan “qorong’u vagon ichra” o’z vatanidan quvib chiqarilgan. Qorinda homila, qizil vagonlarda “tonna-tonna go’sht”day qalashib yotgan, biri qolib biri o’layotgan xalq ichida och, uyqusiz, o’ziga mavhum ertasi oldida ma’yus. Poezddan tushgandan keyin ham bu xorligu alamlar kamaymagan. Begona yurt, homilador ayol uchun bir boshpananing, oromning yo’qligi, haqoratomuz qarashlar – bularning barchasi uning o’zini unutishiga, sakkiz oylik homilasini qornidan yulib, tuproqqa irg’itishiga sabab bo’lgan. Onaning bu holatini o’z bolasiga Rauf Parfi shunday izohlaydi: “Onang jinni bo’lgan / Vahshatdan, / Nohaqlikdan jinni bo’lgan / Mushtipar onang…”

Lekin oradan yigirma bir yil vaqt o’tdi. Endi quvg’inga uchragan qirimlilar uchun yurtga qaytishga ruxsat berildi go’yo. Mana shunday bir vaziyatda Rauf Parfi vatanjudolik qiynoqlaridan zada har bir qalbni vatanga qaytish baxtiga muyassar bo’lishini istaydi. Hatto u qirimli homilaligidayoq vafot etgan bo’lsa-da, garchi u zarra-zarra oltin tuproq bag’rida “shirin tushlar ko’rib” yotgan esa-da…

Ha, yurtga qaytish muhojirot(surgun)dagi qirimliklarning bosh maqsadi edi. Maqsadga erishildi ham: yurtga qaytishga ruxsat berildi. Lekin endi boshqa muammo paydo bo’ldi: borganlarning pasporti ro’yxatga olinmadi. Busiz ish ham yo’q, uy ham. Shu yo’l bilan vatanga qayta boshlagan qirimliklarning qadami qirqildi. (Bu tartib faqat qirimtatarlar uchun edi. Ma’lumotlarga qaraganda, shundan keyingi yigirma yil mobaynida SSSRning boshqa hududlaridan 600 ming kishi Qirimga ko’chirib keltirilgan) (21).

“Qirim xayollari” turkumiga qaytsak. Yuqoridagi she’rlar tahlilidan ham ko’rinadiki, turkumning markaziy obrazi – ayol. Shoir quvg’inga uchragan qirimli ayolni turli rakurslardan aks ettiradi, uning fojeali hayotini ko’rsatish uchun har xil usullardan foydalanadi. Masalan, “Turk ayoli ibodati”da muallif nutqi orqali qirimli ayolning holati bayon usulida tasvirlab berilgan bo’lsa, “Shafiqa, sitamgar raqqosa…”da muallif nutqi bevosita qahramonga qaratilgan. “Hijratda ona allasi”da esa muallif ko’rinmaydi, she’r qahramon nutqi asosiga quriladi, alla aytayotgan ona farzandiga qaratilgan nutqi orqali o’z ichki olamini ocha boradi.
Rauf Parfi turkumda yaratgan ayol obrazlaridan biri Shafiqa, dedik. Uning taqdiri vatandoshlarining taqdiriga teskari: Shafiqaning qavmi vatanidan ajragan bo’lsa, u vatanida qolib, xalqidan ajragan. Garchi yurtida bo’lsa-da, uning hayoti ham fojealarga to’la. U go’yo begona qushlar orasida o’z galasidan uzilgan oqqush. Shoir unga qarata dardkashlik bilan:

Shafiqa, sitamgar raqqosa,
Oqqush yanglig’ qanotingni yoz.
Mening qalbim bir sahna bo’lsa,
Oyoqlaring bilan uni bos,
Shafiqa, sitamgar raqqosa (22) –

deydi.

“Hijratda ona allasi” (23) she’ri 1965 yilda tartib berilgan “Qirim xayollari” tarkibida yo’q. Chunki u 1973 yili yozilgan. Bu – Rauf Parfining ushbu mavzu bilan bog’liq ijodiy kechinmalari uzoq davom etganini ko’rsatadi. She’r olti misrali bandda yozilgan bo’lib, “Nido qildim, nidolar qildim, alla, / Seni yo’qdan binolar qildim, alla” satrlari tarje’ o’laroq har bandning 5–6-misralari sifatida takrorlanib kelgan. She’rda qirimli onaning ayanchli taqdiri va dardu alamlari bandma-band ochilib boradi:

Shakar qo’zim, tushlaring bo’lsin shirin,
Sen mening jonimsan, sen mening tanim.
Onangning ko’ksida qasos yashirin,
Yuragida o’q parchasi – Vatanim.
Nido qildim, nidolar qildim, alla,
Seni yo’qdan binolar qildim, alla.

Rauf Parfi bu she’rni yozishda shunday bir yo’lni topganki, undagi ona Leningraddan evakuatsiya qilingan xalqning a’zosimi yoki Qirimdan haydalgan elning vakilasimi bilib bo’lmaydi. Chunki ikkalasi ham vatanidan ajragan, ikkalasining ham yurtini “yovuz yildirim” bosgan, ikkalasi ham eridan “qora xat” olgan. Shuning uchun ham sovet senzurasi bu she’rning chop etilishiga qarshilik qilmagan, u o’sha paytda chiqqan shoirning barcha kitoblariga bemalol kiritilgan. Lekin she’rning kimlarga bag’ishlanganini ko’rsatuvchi ishorasi bor. Bu – she’r sarlavhasidan keyin yozib qo’yilgan “(1944)” va “Haydar Usmonga” degan bitiklari. Bu haqda shoirning o’zi shunday yozadi: “Bu she’r Qirim totorlariga atalgan. “1944 yil” sanasini, “Ayder Osmanga” degan jumlani (…) hijrat qilgan totor birodarlarimizga ishora ma’nosida keltirganman” (24). “Qirim xayollari” turkumiga e’tibor berilsa, bir bugina emas, “Vatan” she’ri ham Haydar Usmonga bag’ishlanganing guvohi bo’lamiz. Manbalarda shoirning maqsadiga ko’ra bu nom ba’zan “H. U.”, ba’zan “Ayder Osman o’g’liga”, ba’zida esa “A. O.” shakllarda ifoda etilgan. Xo’sh, Haydar Usmon kim? Uning Rauf Parfi bilan qanday aloqasi bor? Bu haqda adabiyotshunos N. Rahimjonov “Sakina”ning izohlarida shunday ma’lumot beradi: “Biz, tengqur talabalar, o’zimizdan bir necha yosh katta (…) Haydar og’ani «Osmon o’g’li» deb yo’qlardik. Taniqli adib Haydar Osmon o’g’li Qrim viloyatining Beshqurt-Voqif qishlog’ida tug’ilgan. 1952-56 yillarda Marg’ilon pedagogika texnikumida o’qidi. Oltiariq tuman maktablarida muallimlik qildi. 1960-65 yillari ToshDUning jurnalistika bo’limida tahsil oldi…

1960 yil boshlarida ToshDUning filologiya fakul`teti binosi Xadrada joylashgandi. O’qishga qatnash qulayligi boisidan bo’lsa kerak, R. Parfi kursdosh birodari Haydar Osmon bilan birga Eski shaharning Qoratut, Sebzor mahallalarida ijarada ham yashashgan (25).”

Rauf Parfi va Haydar Usmon oralaridagi mana bunday yaqinlikdan xabar topgach, shoirning quyidagi satrlari bevosita shu shaxsga qarata yozilganiga amin bo’ladi kishi:

Vatandosh, yurtingdan ayrisan,
Ayrisan yurtingdan, vatandosh.
Men vatandan bir on ayrilsam
O’sha zamon bo’lurman ado.
Sen xayolan qoshimga kelib,
Ostonamda o’ltirasan jim,
O’ltirasan qovog’ing soliq,
Dard yozig’liq yuzingda ajin (26).

Ba’zi manbalarda “Hijron” deb nomlangan bu she’rning bir nechta variantlari bor. Ularning ba’zisi sakkiz, ba’zisi o’n olti misra. O’n olti misralik variantlar uchun ilk so’z “Vatandosh” bo’lsa, sakkiz misralik variantlar “Vatandosh”, “Qadrdon”, “Ey, mehmon” so’zlari bilan boshlangan. Lekin she’rning biror bir varianti nashr etilmagan. “Qadrdon” deb boshlanuvchi bir varianti “Qirim xayollari” turkumidan o’rin olgan. Variantlari qay bir so’z bilan boshlanishidan qat’i nazar, bizningcha, bu she’r Haydar Usmonga atab yozilgan.

“Qirim xayollari” turkumidagi she’rlar o’ziga xos tabiatdagi qahramonlarga ega bo’lishi bilan bir qatorda, ularga muvofiq tarzda yaratilgan poetik obrazlarga ham ega. Qush obrazi mana shunday vositalardan biri. Rauf Parfi qirimli qahramonlarini muayyan vaziyatdan va ularning shaxsiyatidan kelib chiqib turli qushlarga qiyoslaydi. Masalan elidan ajralib, yurtida sarsonlikda yurgan Shafiqani oqqushga (“Oqqush yanglig’ qanotingni yoz…”) o’xshatsa, “Hijratda ona allasi” she’rida onaning tilidan: “Bog’larda qag’illar qora qarg’alar, / Bog’lar bulbulidan ayrildi, bolam”, – deya, bulbul va qora qarg’a obrazlaridan foydalanadi. Shuningdek, shoirning “Ufq – yaralangan alvon…” deb boshlanuvchi she’rining ilk variantlaridan biri “Turnalar” deb nomlanadi. Rauf Parfi bu she’rda O’zbekistondan o’z yurtiga qaytayotgan qirimlilarni turnalar karvoniga qiyoslaydi:

Turnalar, alvonga yozdingiz nelar,
Nechun dil qovrilib ketdi sitamdan.
Oh urib so’yladi manga turnalar:
– Ayrilib qoldik-ku O’zbekistondan.

Mana shu misralari bilan shoir O’zbekistonni ham bu muhojir xalq o’z vatanlariday sevib qolganini izhor etadi. Lekin vatan, baribir, Vatan…

Muqovasida “1968” sanasi yozilgan bir daftarida Rauf Parfi “Vatanga qaytish” sarlavhasi ostida 12 moddadan iborat fikrlarini ko’chirib qo’ygan. Bu so’zlar Vatan haqida, vataniga qaytayotgan qirimlilar haqida. Mana, ulardan ba’zilari: 1. Dunyoda eng buyuk va qudratli tuyg’u Vatanga muhabbat tuyg’usidir. O’limtik kechada go’yo tirik nur, / Do’stlar, ona Vatan to’yg’usi erur. 5. Xalqni o’z Vatanidan judo qilish butun insoniyatga xiyonat qilishdir. 10. Seni quvg’indilar quvg’in qildilar, / Sotqin deb atadi sotqinlar seni. 11. Bu kun Vataningga qaytib ketayotirsan, / Sog’ bo’l, mangu bo’lsin ona Vataning. 12. Lekin o’sha go’zal yurtingda ikkinchi tutingan onangni – O’zbekistonni ham unitib qo’yma (27). Rauf Parfi o’zining qirimli birodarlarini garchi mana shunday ezgu tilaklar bilan kuzatgan bo’lsa-da, biz ularning o’sha yillarda ona yurtlarida o’rnashib qolganligi haqida ma’lumotga ega emasmiz.

Rauf Parfining yurtidan haydalgan qirimlilar mavzusidagi so’nggi she’ri 1973 yilda yozilgan. Shundan keyin shoir bu mavzuga boshqa qaytmadi. Lekin o’zbek adabiyotida uning tomonidan boshlab berilgan ushbu mavzu davom ettirildi, an’ana paydo bo’ldi. Abdulla Sherning “Boqchasaroy balladasi”, “Qaysi asr, qay yilu oydan…”, “Dostondan so’ng”, “Qizil shalonlar”, “Qirimdagi ijod uyida”, “Ikki o’q” she’rlari, Xurshid Davronning “Qoratog’ daftari” turkumi (mana bu sahifada o’qing) va Usmon Qo’chqorning “Quvg’in” dostoni she’riyatimizning mana shu yo’nalishdagi yorqin namunalar hisoblanadi.

“Qirim xayollari” turkumidagi she’rlarni tadqiq etish jarayonida Rauf Parfi hayoti va ijodi bilan bog’liq quyidagi masalalarga oydinlik kiritildi: 1) shoirning shaxsiy arxivi materiallari asosida bugunga qadar alohida va yaxlit holda chop etilmagan “Qirim xayollari” turkumi tiklandi; 2) biror bir manbada mansubligi qayd etilmagan “Turk ayoli ibodati”, “Egalari tashlab ketgan uy”, “Turnalar”, “Sen uxlab yotibsan…” kabi she’rlarning “Qirim xayollari” turkumidan ekanligi aniqlandi; 3) sovet senzurasi tufayli qisqartirilgan yoki jiddiy tahrirga uchragan she’rlarning ilk variantlari birinchi marotaba ilmiy muomalaga tortildi; 4) shoir ijodida Qirim mavzuidagi she’rlarning yaratilish sabablari o’rganildi; 5) turkumga mansub she’rlarning mazmunidan hali talabaligidayoq shakllangan sovet mafkurasi va uning dohiylariga bo’lgan shoirning munosabatiga aniqlik kiritildi; 6) shoirning ilmiy biografiyasini tiklashda muhim bo’lgan bir fakt – 1965 yil uning Qirimda bo’lgani haqidagi ma’lumotga ega bo’lindi. 7) shoir tomonidan boshlab berilgan vatanidan quvilgan qirimlilar mavzusi o’zbek she’riyatida Rauf Parfidan keyin ham davom ettirilgani kuzatildi.

IZOHLAR

1.Qirim so’zining o’zagi turkiy “qir” bo’lgani uchun uni “Qrim” emas, “Qirim” shaklida yozishni lozim topdik.
2. Rahimjon Rahmat. Shoir Rauf Parfi bilan suhbat // Adabiyotdan chiqish. – T.: «Akademnashr», 2015. 69-b.
3. She’rning nomi aslida “Bog’chasaroy fontani”.
4. Ushbu she’r shoir xotirlayotgan 1965 yillarda emas, 1973 yilda yozilgan edi. Nashriy manbalardagi uning nomlanishi “Hijratda ona allasi”.
5. “Hijrat” she’ri ushbu suhbat bosilgan 1990 yilga qadar birorta kitobda nashr etilmagan. Shoir uni chop etilgan boshqa bir she’ri bilan adashtirgan, nazarimizda.
6. “Haq yo’li, albatta, bir o’tulgusi…”. (Shoir Rauf Parfi bilan A’zam O’ktam suhbati). “Mushtum” jurnali, 1990 yil, 22-son.
7. Rauf Parfining shaxsiy arxiviga oid ushbu materiallar bugun shoir Chorsha’m Ro’zievda saqlanadi. “Qirim xayollari” turkumidagi she’rlarning jamlangan varianti faqatgina parokanda mashinka nusxalar (PMN)da mavjud. Bundan keyin ushbu manbani “Shaxsiy arxiv (CHR), PMN” shaklida muxtasar berib boramiz.
8. Shaxsiy arxiv (CHR), PMN.
9. T. Pulatov. K’rimtatarlar natidjeni sabirsizlik’nen bekleyler. “Yildiz” jurnali, 1989 yil, 3-son, 7-bet. (Bu maqola “Moskovskie novosti” haftaligining 1989 yil 9 aprel (№ 15) sonidan ko’chirib bosilgan).
10. Shaxsiy arxiv (CHR), PMN.
11. Qarang:“Yildiz” jurnali, 1989 yil, 3-son, 8-bet.
12. Shaxsiy arxiv (CHR), PMN.
13. O’sha manba.
14. Shoir A’zam O’ktam bilan suhbatda Rauf Parfi sovet nashrlarida “Boqchasaroy fontani”dan tushirib qoldirilgan parcha sifatida kuyidagi ikki bandni taqdim etadi:

Ko’kka yetdi sog’inch daraxti,
Yig’la Qrim, yig’la endi ko’k.
Ne bo’lmoqda, odamlar, ayting –
Qrim bor-u, qrimliklar yo’q.
Ayting menga, qayda adolat,
Qayda, ayting, insoniy huquq.
Bu ne holdir. Qandayin holat –
Qrim bor-u, qrimliklar yo’q.

15. Shaxsiy arxiv (CHR), PMN.
16. Rauf Parfi. Qaytish. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981. 46-bet.
17. Shaxsiy arxiv (CHR), PMN.
18.Qarang: “Yildiz” jurnali, 1989 yil, 3-son, 9-bet.
19. Shaxsiy arxiv (CHR), PMN.
20. Rauf Parfi. Qaytish. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981. 46–48-betlar.
21. Qarang: “Yildiz” jurnali, 1989 yil, 3-son, 10-bet.
22. Shaxsiy arxiv (CHR), PMN.
23. Rauf Parfi. Xotirot. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1975. 52–53-betlar.
24. Rauf Parfi. Tarjimai holim. “Yoshlik” jurnali, 1993 yil, 1-son, 13-bet.
25. Rauf Parfi. Sakina. – T.: “Muharrir” nashriyoti, 2013. 323–324-betlar.”
26. Shaxsiy arxiv (CHR), 19-daftar, 109-bet.
27. Shaxsiy arxiv (CHR), 20-daftar, 1–3-betlar. Shu moddadan keyin Rauf Parfining imzosi qo’yilib, tugallanganlik ishorasi berilgan bo’lsa-da, imzo ostidan yana ikkita jumla qo’shimcha qilingan: 13. Lenin asrida. 14. Ma’yus sevinch.

ADABIYOTLAR

1. Rauf Parfi. Xotirot. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1975.
2. Rauf Parfi. Qaytish. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981.
3. Rauf Parfi. Sakina. – T.: “Muharrir” nashriyoti, 2013.
4. Rauf Parfi. Tarjimai holim. “Yoshlik” jurnali, 1993 yil, 1-son, 13-bet.
5. Rauf Parfining shaxsiy arxivi materiallari.
6. “Haq yo’li, albatta, bir o’tulgusi…”. (Shoir A’zam O’ktamning Rauf Parfi bilan suhbati). “Mushtum” jurnali, 1990 yil, 22-son.
7. Rahimjon Rahmat. Shoir Rauf Parfi bilan suhbat // Adabiyotdan chiqish. – T.: «Akademnashr», 2015.
8. Abdulla Sher. Gul yillar, bulbul yillar. – T.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi, 2012.
9. Xurshid Davron. Bahordan bir kun oldin. – T.: “Sharq”, 1997.
10. Usmon Qo’chqor. “Quvg’in”. Doston // Og’ir karvon. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1991.
11. Temur Pulatov. Butyun alemnen bir olip, k’rdashlarimizg’a yardim eteyik. «Yildiz», 1989, 1.
12. Temur Pulatov. K’rimtatarlar natidjeni sabirsizlik’nen bekleyler. «Yildiz», 1989, 3.