Давлат тили – миллий маслак ва тафаккур эркинлигининг бош асоси, маънавий юксалишнинг бирдан бир манбаидир. Тил ва руҳ, тил ва мушоҳада, тил ва шахс камоли, тил ва миллат тақдири – буларнинг маъно-мазмунини етарли зайлда тушуна олган киши миллий тилнинг яратувчанлик, халоскорлик куч-қувватига заррача ҳам шубҳаланмайди. Афсуски, халқ, юрт, бутун шахс тарбияси ва тил орасидаги ботиний бирликни идрок айлашга қодир зиёлилар анча озчиликни ташкил қилади.
Сўз ва иборани айтмай қуя қолайлик, она тилидаги ҳатто белги, ишорат, рамзлар ҳам маъни ва таассурот йўлига қараб кўнгилга завқ, руҳга фараҳ бағишлайди.
ҒАФЛАТ ВА МУТЕЛИК
ИРСИЙМИ ЁКИ ҲИРСИЙ?
Иброҳим ҲАҚҚУЛ
Ҳаёт ҳақиқати ва замон талабларини ҳар турли баҳс, мунозара тушунча зиддиятларисиз тасаввур этиб бўлмайди. Буларсиз замон замонлик, муҳит муҳитлик, инсон эса инсонлик моҳиятини тўла-тўкис намоён қилолмаслиги аниқ. Шу нуқтаи назардан баҳоланганда бир гуруҳ илм-фан, маданият, санъат ва матбуот вакиллари (улар сафида халқ артисти, халқ рассоми, хизмат кўрсатган санъат арбоблари ҳам бор)нинг Ўзбекистонда рус тилига давлат тили ҳақ-ҳуқуқини бериш тўғрисидаги мурожаатномасини чалғиш ва чалғитиш “қўшиғи” дейиш мумкин.
Давлат тили – миллий маслак ва тафаккур эркинлигининг бош асоси, маънавий юксалишнинг бирдан бир манбаидир. Тил ва руҳ, тил ва мушоҳада, тил ва шахс камоли, тил ва миллат тақдири – буларнинг маъно-мазмунини етарли зайлда тушуна олган киши миллий тилнинг яратувчанлик, халоскорлик куч-қувватига заррача ҳам шубҳаланмайди. Афсуски, халқ, юрт, бутун шахс тарбияси ва тил орасидаги ботиний бирликни идрок айлашга қодир зиёлилар анча озчиликни ташкил қилади. Сўз ва иборани айтмай қуя қолайлик, она тилидаги ҳатто белги, ишорат, рамзлар ҳам маъни ва таассурот йўлига қараб кўнгилга завқ, руҳга фараҳ бағишлайди.
Мустақиллик ва истиқлол ҳаракати она тилига ҳуррият талабидан бошлангани бежиз эмасди. Чунки ўшанда тилимиздан кўра суянадиган таянч тоғимиз йўқ эди. Тил ҳозир ҳам бизга муҳофиз. Бироқ миллат ўлароқ биз унинг эрки, ҳақ-ҳуқуқларни тўлиғ таъминлай олдик деёлмаймиз.
Рус тилининг мавқе ва мақоми давлат тилиники билан тенглаштирилса, ҳануз кенг ривож йўлига кириб, юқори тараққиёт босқичларига кўтарилмаган илм-фан, маънавият, маърифат, шунингдек, адабиёт, санъат, хусусан, таълим-тарбиянинг аҳволи олдингига қараганда ҳам заифлашиши муқаррардир.
Шундай экан, ўтган асрнинг сўнгги чорагида она тилимиз эркинлиги ва тараққиётини таъминлаш жабҳасидаги курашлардан нечун кўз юмиб, бирданига рус тилига давлат мақоми бериш фикри илгари сурилди?! Бунинг бир неча ички ва ташқи сабаблари бор. Биринчиси, мустабид шўро давлати ҳукмронлиги даврида урф-одат, таълим-тарбия, маслак ва эътиқодда ўзбекчиликдан кечиб ўзгача бир “маданийлашув” ҳиссининг оёқланиши.
Иккинчиси эса, қарийб ўттиз йил муқаддам бозори касод бўлган ғоя ва мақсад байроқдорлари ортида пинҳоний бир кучнинг мавжудлигидир. Энг хавфлиси мана шу. Миллионлаб кишиларни чалғитиб, “рул”ни миллат манфаатига тескари томонга буришга чоғланган ҳам кўзга кўринмас худди шу сирли мавжудлик ҳисобланади. Шунинг учун она тилида тўрт жумла гапни эплаб ёзолмайдиган ва миллат манфаатларини бемалол қурбон қиладиган мансабдорлар, умри мобайнида ўзбекча китоб ўқимаган, ўқий ҳам олмайдиган чала зиёлилар, шахсий шон-шарафи учун муқаддас туйғуларни-да, бир чақага арзитмайдиган илму ижод аҳлига ишонмаслик керак. Зеро, тил қисмати, тил ҳуррияти, тил куч-қуввати ва миллий тил руҳини ҳар нимадан юксак кўриб, жонажон она тилига тўла суяна биладиганларгина беғараз ватанпарварлардир. Синовдан ўтган улуғ ҳақиқатни яна синовдан ўтказиш ё майнавозчилик ёинки содда ва ишонувчан халойиқни лақиллатишдир. Бунинг замирида мустақиллик ва истиқлолга бизнинг муносиб бўлолмаганимизни тасдиқловчи аччиқ ҳақиқат яширинлигини ҳам унутмаслик зарур, деб ўйлайман. Тўғри, бир неча муддат муқаддам баъзи давлат маъмурлари томонидан рус адиблари асарлари нашрларини кутубхоналардан йиғиштириб олишга фармойиш берилганди. Шу жаҳолат ҳисобга олинмаса, Ўзбекистонда рус тили, рус маданиятига қарши на бир ҳаракат, на бир уринишга йўл қўйилган эмас. Хоҳлаган рус тилини ўрганиб, истаган шу тилда сўзлаб, фаолият кўрсатиб келаётир. Мустақил бир давлат фуқароси ва фуқаролиги учун бундан бошқа яна қанақа имтиёз лозим? Аввалги беқарор сиёсат таъсирига берилмай ихтиёрий равишда рус тилини ўрганувчиларнинг сони кўпайгани ҳам айни ҳақиқат! Инсон ўз камчилик ва нуқсонларини тан олиш, шахсий бахтсизлигини эътироф этишда ҳар қалай мард бўлиши керак. Бир пайтлар рус тилини билиш, яъни русийзабонлик жамиятда мавқе қозониш, амал курсиларини эгаллаш, партия ва давлат раҳбарларига яқинлашишнинг бош шарти саналган. Салоҳиятли, серғайрат қанчадан-қанча ватанпарварларга ўшанда омад қайрилиб ҳам боқмаган. Буни билган ва ҳар қадамда кузатган илм-фан, адабиёт, хусусан, санъат арбоблари ҳам фарзандларини миллий мактабларда ўқитишмаган. Чорасизликни чора ўлароқ қабул қилган оддий ўзбек ҳаммасига чидаган. Чархи даврон адолат, ҳақиқат, диёнат туфайли эврилган экан, бунга кўникиш, сувни лойқалатиб “балиқ тутиш”га уринмаслик керак. Рус тилини расмий тил мақомига кўтариш ташаббускорлари масаланинг бундай томонларини ўйлашни ҳам исташмайди. Улар учун худди аввалгидек бугун ҳам миллий мустақиллик ва истиқлол қадр-қийматсиз ҳодисадир. Ўзбекистонда истиқомат қиладиган халқлар ихлос билан сидқидилдан давлат тилини ўрганса, аста-секинлик билан бўлса ҳамки, ўзбек тили миллатлараро сўзлашув тили даражасига кўтарилади. Мустақил бир давлат фарзандлари шу ҳақда қайғуриб, шундай олий натижани кўзлаши жоиз эмасми?
Мурожаатномада академик адиб Ойбекнинг янги давр ўзбек шоирларига Пушкин кўрсатган таъсирга тегишли фикри билан Ҳамид Олимжоннинг «Навоий шарафланган ҳар бир хонадонда Пушкин ҳам эъзозланади”, деган сўзлари қайд этилган. Савол туғилади: мурожаатномада исми шарифи кўрсатилганлардан нечтаси Навоий, Бобур ё Огаҳийни аслиятда ўқиб ўрганган экан. Биз бирор бир рус ёхуд ўзга миллат вакилини Яссавий, Атоий, Машраб меросидан бехабарликда айблай олмаймиз. Аммо у ёки бу рус адиби асарларини ўқигани билан қаноатланиб, бобокалон ижодкорлари меросидан бехабар ўзбек ҳақида нима дейиш керак?! Ҳар қанча, ҳар қанақасига уринилгани билан мустабид шўро ҳокимияти замонидаги руспарастлик энди қайтмайди, қайтиш ҳам керак эмас.
Юртимиз ва давлатимизда рус тилини давлат тили даражасига кўтаришни ёқламасдан муносабат билдириб, ўз сўзини айтаётган элимизнинг ҳар бир фарзандига чин юракдан миннатдорлик билдирса арзийди. Аллоҳ таоло ҳиммати, инъом айлаган неъмати ва имтиёзини бандаси ҳар томонлама теран англаб етмаганидек, уни муносиб равишда ҳимоя ҳам этолмайди. Ҳар бир ўзбекни Худо ана шу ғофиллик ва бадбахтликдан асрасин!
05.05.19. Дўрмон
ОНА ТИЛИ – МИЛЛАТ КЎЗГУСИ
Мақсуд Асадов*
Она тилим, сен – руҳимнинг қаноти…
Рауф Парфи
Тил – миллатнинг ўтмиши, бугуни ва эртасини боғлаб турадиган мустаҳкам кўприк. У дарз кетса, исталган миллат ўзи, ўзлиги, маънавий қиёфасини буткул йўқотади. Тил – маданият, маърифат, ахлоқ, тарбия ва шахс камолотининг бош мезони. Бу мезон шикастланса, миллат таназзулга, унинг гўзал ва абадий қадриятлари йўқликка юз тутмоғи муқаррардир. Унутмайликки, инсон руҳий кечинмаларининг рангин тасвири, ўй-фикрларининг жўшқин табиати, фитрату фикратидаги эрк ва ҳуррият мушоҳадасининг нурли тасвири Она тилининг жозибаси, шукуҳи, сўнмас ва бетакрор қудрати орқали намоён бўлади.
Халқлар, миллатлар, элатлар этник келиб чиқиши, шаклу шамойили, маданияти ва тарихий ривожланиш омилларига кўра, инкор этиб бўлмас муштарак омилларга эга бўлиши мумкин. Аммо муайян бир миллатнинг, маълум бир халқнинг бу дунёда мавжудлиги, тириклиги ва яшовчанлигини кўрсатувчи ягона тиниқ кўзгу – Она тилидир. Тилга бўлган муҳаббат ҳисси, меҳр туйғуси, қондошлик сезими гўдак онгу шуури, мурғаккина қалбига она алласи билан сингади. Дунёда бошқа бирор тушунча ёки қадрият муқаддас калима – Она сўзи билан ёнма-ён тилга олинмайди. Яъни тил – яратувчидир. Ўзбек халқининг асрлар давомида шаклланган, бугунга қадар яшаб, улуғланиб келаётган ўз миллий анъаналари, оғзаки ижод намуналари, олимларимиз томонидан тадқиқ қилинаётган тарихий, илмий, диний ва адабий манбалар ўзбек тилининг яратувчилик қудрати маҳсулидир.
Тарих она тилига ўгай муносабатнинг, ғайри тилларга кўр-кўрона рағбат кўрсатиб, инсон ўзи сўзлаб, мулоқот қилиб турган тилнинг камситилишига кўп бор гувоҳ бўлганлиги маълум. Аммо тилнинг миллат бутунлигини таъминловчи, киши қалбида фахру ифтихор туйғусини тарбияловчи сеҳрли кучи турли даврларда унга бўлган ишонч ва эътиқодни мустаҳкамлаб келган. XIII асрда элхонийларда, XV асрда темурийлар давлати, аниқроғи, Ҳусайн Бойқаро салтанатида туркий тилнинг мавқеи давлат тили сифатида юксалгани ана шу фикрларнинг бир исботидир. 1989 йилда ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши ўзбек халқининг ўзига бўлган собит ишончи, миллий ғурур ва ўзлигини қайтариш йўлидаги илк қадам эди. Орадан 2 йилча вақт ўтиб-ўтмай халққа ҳуррият ва мустақиллик шавқини улашган, ситам ва зўрлик, иштибоҳ ва мутеликдан зада бўлган эрксевар юракларга ўз тақдири учун курашиш матонатини сингдирган ҳам ана ўша – давлат тили ҳақидаги Қонун эди.
Севимли шоиримиз Расул Ҳамзатов ниҳоятда камчилик киши сўзлашувчи авар тилининг жозибаси ҳақида ёзган шеърида “жаҳон минбаридан янграмаса-да” “Жонимга Масиҳдир онажон тилим” дея она тилининг кишига жон бахш этувчи илоҳий қудратини таърифлайди. Ўзбекистон халқ шоири Абдулла Орипов она тилининг шукуҳли навосини “булбул”нинг “каломи”га ўхшатаркан, ўз тилини камситиб унга панжа ортидан қараётган, ўзгалар тилини улуғлаб тилёғламалик қилаётган айрим кимсаларни бошқаларга тақлид қилувчи қуш – “тўти”га тенглаштирган.
Бир неча кундан буён ижтимоий тармоқларда кенг муҳокама қилинаётган ана шундай “тўти”сифат “зиёлилар”нинг рус тилига давлат тили мақомини бериш ҳақидаги таклифларига шоирлар, олимлар ва кўксида ватанпарварлик, асрий қадриятларига ҳурмат ҳисси жўш урган юртдошларимиз ўз муносабатларини билдиришди. Кўп миллатли, меҳридарё ва самимияти улуғ ўзбек халқи ҳамиша бошқа миллатлар ва халқлар билан елкадош, дўст-биродар бўлиб яшаган. Уларнинг тили, дини, урф-одатларини ҳурмат қилган ва бу давлат сиёсати даражасига кўтарилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида, “Ўзбекистон Республикаси Давлат тили” ҳақидаги қонуннинг бир нечта моддаларида Ўзбекистон ҳудудида ўзга тилларнинг қўлланиши қонун йўли билан рағбатлантирилган. Жумладан, “Тил тўғрисида”ги қонуннинг 4-моддасида шундай ёзилган: “Ўзбекистон Республикасида давлат тилини ўрганиш учун барча фуқароларга шарт-шароит ҳамда унинг ҳудудида яшовчи миллатлар ва элатларнинг тилларига иззат-ҳурмат билан муносабатда бўлиш таъминланади, бу тилларни ривожлантириш учун шарт-шароит яратилади”.
Замонавий дунёда тил ўрганишга бўлган иштиёқ, хорижий тилларда мулоқот қилиш ва бу орқали юртимиз маданий, маънавий, илмий ҳаётида юз бераётган янгиликларни чет элларга тарғиб қилиш, ўз навбатида, жаҳонда юз бераётган илм-фан, техника ва бошқа соҳалардаги энг сўнгги кашфиётлардан хабардор бўлиш истаги айни дамда ҳар қачонгидан кучли. Бунинг учун нафақат рус ёки инглиз, балки исталган Шарқ ва Европа давлатлари тилини ўрганиш учун юртимизда кенг имкониятлар яратилган. Бу соҳада кўплаб давлат ва нодавлат таълим муассалари фаолият юритаётганлиги ҳаммага аён. Шундай экан, миллатнинг бир бутунлигини таъминлаб, унинг ёрқин маънавий қиёфасини, ўзбек халқининг ўзига хос руҳияти, азалий ва абадий қадриятлари, мустаҳкам ва синмас иродасини ўзида жонли акс эттириб турган Она тилимизга нафақат рус тили, балки бошқа ҳар қандай тилнинг давлат тили сифатида ёндош бўлишини ҳеч бир сабаб билан оқлаб бўлмайди.
* филология фанлари бўйича фалсафа доктори, ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти катта илмий ходими
Hayot haqiqati va zamon talablarini har turli bahs, munozara tushuncha ziddiyatlarisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Bularsiz zamon zamonlik, muhit muhitlik, inson esa insonlik mohiyatini to’la-to’kis namoyon qilolmasligi aniq. Shu nuqtai nazardan baholanganda bir guruh ilm-fan, madaniyat, san’at va matbuot vakillari (ular safida xalq artisti, xalq rassomi, xizmat ko’rsatgan san’at arboblari ham bor)ning O’zbekistonda rus tiliga davlat tili haq-huquqini berish to’g’risidagi murojaatnomasini chalg’ish va chalg’itish “qo’shig’i” deyish mumkin. So’z va iborani aytmay quya qolaylik, ona tilidagi hatto belgi, ishorat, ramzlar ham ma’ni va taassurot yo’liga qarab ko’ngilga zavq, ruhga farah bag’ishlaydi.
G’AFLAT VA MUTELIK
IRSIYMI YoKI HIRSIY?
Ibrohim HAQQUL
Hayot haqiqati va zamon talablarini har turli bahs, munozara tushuncha ziddiyatlarisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Bularsiz zamon zamonlik, muhit muhitlik, inson esa insonlik mohiyatini to’la-to’kis namoyon qilolmasligi aniq. Shu nuqtai nazardan baholanganda bir guruh ilm-fan, madaniyat, san’at va matbuot vakillari (ular safida xalq artisti, xalq rassomi, xizmat ko’rsatgan san’at arboblari ham bor)ning O’zbekistonda rus tiliga davlat tili haq-huquqini berish to’g’risidagi murojaatnomasini chalg’ish va chalg’itish “qo’shig’i” deyish mumkin.
Davlat tili – milliy maslak va tafakkur erkinligining bosh asosi, ma’naviy yuksalishning birdan bir manbaidir. Til va ruh, til va mushohada, til va shaxs kamoli, til va millat taqdiri – bularning ma’no-mazmunini yetarli zaylda tushuna olgan kishi milliy tilning yaratuvchanlik, xaloskorlik kuch-quvvatiga zarracha ham shubhalanmaydi. Afsuski, xalq, yurt, butun shaxs tarbiyasi va til orasidagi botiniy birlikni idrok aylashga qodir ziyolilar ancha ozchilikni tashkil qiladi. So’z va iborani aytmay quya qolaylik, ona tilidagi hatto belgi, ishorat, ramzlar ham ma’ni va taassurot yo’liga qarab ko’ngilga zavq, ruhga farah bag’ishlaydi.
Mustaqillik va istiqlol harakati ona tiliga hurriyat talabidan boshlangani bejiz emasdi. Chunki o’shanda tilimizdan ko’ra suyanadigan tayanch tog’imiz yo’q edi. Til hozir ham bizga muhofiz. Biroq millat o’laroq biz uning erki, haq-huquqlarni to’lig’ ta’minlay oldik deyolmaymiz.
Rus tilining mavqe va maqomi davlat tiliniki bilan tenglashtirilsa, hanuz keng rivoj yo’liga kirib, yuqori taraqqiyot bosqichlariga ko’tarilmagan ilm-fan, ma’naviyat, ma’rifat, shuningdek, adabiyot, san’at, xususan, ta’lim-tarbiyaning ahvoli oldingiga qaraganda ham zaiflashishi muqarrardir.
Shunday ekan, o’tgan asrning so’nggi choragida ona tilimiz erkinligi va taraqqiyotini ta’minlash jabhasidagi kurashlardan nechun ko’z yumib, birdaniga rus tiliga davlat maqomi berish fikri ilgari surildi?! Buning bir necha ichki va tashqi sabablari bor. Birinchisi, mustabid sho’ro davlati hukmronligi davrida urf-odat, ta’lim-tarbiya, maslak va e’tiqodda o’zbekchilikdan kechib o’zgacha bir “madaniylashuv” hissining oyoqlanishi.
Ikkinchisi esa, qariyb o’ttiz yil muqaddam bozori kasod bo’lgan g’oya va maqsad bayroqdorlari ortida pinhoniy bir kuchning mavjudligidir. Eng xavflisi mana shu. Millionlab kishilarni chalg’itib, “rul”ni millat manfaatiga teskari tomonga burishga chog’langan ham ko’zga ko’rinmas xuddi shu sirli mavjudlik hisoblanadi. Shuning uchun ona tilida to’rt jumla gapni eplab yozolmaydigan va millat manfaatlarini bemalol qurbon qiladigan mansabdorlar, umri mobaynida o’zbekcha kitob o’qimagan, o’qiy ham olmaydigan chala ziyolilar, shaxsiy shon-sharafi uchun muqaddas tuyg’ularni-da, bir chaqaga arzitmaydigan ilmu ijod ahliga ishonmaslik kerak. Zero, til qismati, til hurriyati, til kuch-quvvati va milliy til ruhini har nimadan yuksak ko’rib, jonajon ona tiliga to’la suyana biladiganlargina beg’araz vatanparvarlardir. Sinovdan o’tgan ulug’ haqiqatni yana sinovdan o’tkazish yo maynavozchilik yoinki sodda va ishonuvchan xaloyiqni laqillatishdir. Buning zamirida mustaqillik va istiqlolga bizning munosib bo’lolmaganimizni tasdiqlovchi achchiq haqiqat yashirinligini ham unutmaslik zarur, deb o’ylayman. To’g’ri, bir necha muddat muqaddam ba’zi davlat ma’murlari tomonidan rus adiblari asarlari nashrlarini kutubxonalardan yig’ishtirib olishga farmoyish berilgandi. Shu jaholat hisobga olinmasa, O’zbekistonda rus tili, rus madaniyatiga qarshi na bir harakat, na bir urinishga yo’l qo’yilgan emas. Xohlagan rus tilini o’rganib, istagan shu tilda so’zlab, faoliyat ko’rsatib kelayotir. Mustaqil bir davlat fuqarosi va fuqaroligi uchun bundan boshqa yana qanaqa imtiyoz lozim? Avvalgi beqaror siyosat ta’siriga berilmay ixtiyoriy ravishda rus tilini o’rganuvchilarning soni ko’paygani ham ayni haqiqat! Inson o’z kamchilik va nuqsonlarini tan olish, shaxsiy baxtsizligini e’tirof etishda har qalay mard bo’lishi kerak. Bir paytlar rus tilini bilish, ya’ni rusiyzabonlik jamiyatda mavqe qozonish, amal kursilarini egallash, partiya va davlat rahbarlariga yaqinlashishning bosh sharti sanalgan. Salohiyatli, serg’ayrat qanchadan-qancha vatanparvarlarga o’shanda omad qayrilib ham boqmagan. Buni bilgan va har qadamda kuzatgan ilm-fan, adabiyot, xususan, san’at arboblari ham farzandlarini milliy maktablarda o’qitishmagan. Chorasizlikni chora o’laroq qabul qilgan oddiy o’zbek hammasiga chidagan. Charxi davron adolat, haqiqat, diyonat tufayli evrilgan ekan, bunga ko’nikish, suvni loyqalatib “baliq tutish”ga urinmaslik kerak. Rus tilini rasmiy til maqomiga ko’tarish tashabbuskorlari masalaning bunday tomonlarini o’ylashni ham istashmaydi. Ular uchun xuddi avvalgidek bugun ham milliy mustaqillik va istiqlol qadr-qiymatsiz hodisadir. O’zbekistonda istiqomat qiladigan xalqlar ixlos bilan sidqidildan davlat tilini o’rgansa, asta-sekinlik bilan bo’lsa hamki, o’zbek tili millatlararo so’zlashuv tili darajasiga ko’tariladi. Mustaqil bir davlat farzandlari shu haqda qayg’urib, shunday oliy natijani ko’zlashi joiz emasmi?
Murojaatnomada akademik adib Oybekning yangi davr o’zbek shoirlariga Pushkin ko’rsatgan ta’sirga tegishli fikri bilan Hamid Olimjonning «Navoiy sharaflangan har bir xonadonda Pushkin ham e’zozlanadi”, degan so’zlari qayd etilgan. Savol tug’iladi: murojaatnomada ismi sharifi ko’rsatilganlardan nechtasi Navoiy, Bobur yo Ogahiyni asliyatda o’qib o’rgangan ekan. Biz biror bir rus yoxud o’zga millat vakilini Yassaviy, Atoiy, Mashrab merosidan bexabarlikda ayblay olmaymiz. Ammo u yoki bu rus adibi asarlarini o’qigani bilan qanoatlanib, bobokalon ijodkorlari merosidan bexabar o’zbek haqida nima deyish kerak?! Har qancha, har qanaqasiga urinilgani bilan mustabid sho’ro hokimiyati zamonidagi rusparastlik endi qaytmaydi, qaytish ham kerak emas.
Yurtimiz va davlatimizda rus tilini davlat tili darajasiga ko’tarishni yoqlamasdan munosabat bildirib, o’z so’zini aytayotgan elimizning har bir farzandiga chin yurakdan minnatdorlik bildirsa arziydi. Alloh taolo himmati, in’om aylagan ne’mati va imtiyozini bandasi har tomonlama teran anglab yetmaganidek, uni munosib ravishda himoya ham etolmaydi. Har bir o’zbekni Xudo ana shu g’ofillik va badbaxtlikdan asrasin!
05.05.19. Do’rmon
ONA TILI – MILLAT KO’ZGUSI
Maqsud Asadov*
Ona tilim, sen – ruhimning qanoti…
Rauf Parfi
Til – millatning o’tmishi, buguni va ertasini bog’lab turadigan mustahkam ko’prik. U darz ketsa, istalgan millat o’zi, o’zligi, ma’naviy qiyofasini butkul yo’qotadi. Til – madaniyat, ma’rifat, axloq, tarbiya va shaxs kamolotining bosh mezoni. Bu mezon shikastlansa, millat tanazzulga, uning go’zal va abadiy qadriyatlari yo’qlikka yuz tutmog’i muqarrardir. Unutmaylikki, inson ruhiy kechinmalarining rangin tasviri, o’y-fikrlarining jo’shqin tabiati, fitratu fikratidagi erk va hurriyat mushohadasining nurli tasviri Ona tilining jozibasi, shukuhi, so’nmas va betakror qudrati orqali namoyon bo’ladi.
Xalqlar, millatlar, elatlar etnik kelib chiqishi, shaklu shamoyili, madaniyati va tarixiy rivojlanish omillariga ko’ra, inkor etib bo’lmas mushtarak omillarga ega bo’lishi mumkin. Ammo muayyan bir millatning, ma’lum bir xalqning bu dunyoda mavjudligi, tirikligi va yashovchanligini ko’rsatuvchi yagona tiniq ko’zgu – Ona tilidir. Tilga bo’lgan muhabbat hissi, mehr tuyg’usi, qondoshlik sezimi go’dak ongu shuuri, murg’akkina qalbiga ona allasi bilan singadi. Dunyoda boshqa biror tushuncha yoki qadriyat muqaddas kalima – Ona so’zi bilan yonma-yon tilga olinmaydi. Ya’ni til – yaratuvchidir. O’zbek xalqining asrlar davomida shakllangan, bugunga qadar yashab, ulug’lanib kelayotgan o’z milliy an’analari, og’zaki ijod namunalari, olimlarimiz tomonidan tadqiq qilinayotgan tarixiy, ilmiy, diniy va adabiy manbalar o’zbek tilining yaratuvchilik qudrati mahsulidir.
Tarix ona tiliga o’gay munosabatning, g’ayri tillarga ko’r-ko’rona rag’bat ko’rsatib, inson o’zi so’zlab, muloqot qilib turgan tilning kamsitilishiga ko’p bor guvoh bo’lganligi ma’lum. Ammo tilning millat butunligini ta’minlovchi, kishi qalbida faxru iftixor tuyg’usini tarbiyalovchi sehrli kuchi turli davrlarda unga bo’lgan ishonch va e’tiqodni mustahkamlab kelgan. XIII asrda elxoniylarda, XV asrda temuriylar davlati, aniqrog’i, Husayn Boyqaro saltanatida turkiy tilning mavqei davlat tili sifatida yuksalgani ana shu fikrlarning bir isbotidir. 1989 yilda o’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi o’zbek xalqining o’ziga bo’lgan sobit ishonchi, milliy g’urur va o’zligini qaytarish yo’lidagi ilk qadam edi. Oradan 2 yilcha vaqt o’tib-o’tmay xalqqa hurriyat va mustaqillik shavqini ulashgan, sitam va zo’rlik, ishtiboh va mutelikdan zada bo’lgan erksevar yuraklarga o’z taqdiri uchun kurashish matonatini singdirgan ham ana o’sha – davlat tili haqidagi Qonun edi.
Sevimli shoirimiz Rasul Hamzatov nihoyatda kamchilik kishi so’zlashuvchi avar tilining jozibasi haqida yozgan she’rida “jahon minbaridan yangramasa-da” “Jonimga Masihdir onajon tilim” deya ona tilining kishiga jon baxsh etuvchi ilohiy qudratini ta’riflaydi. O’zbekiston xalq shoiri Abdulla Oripov ona tilining shukuhli navosini “bulbul”ning “kalomi”ga o’xshatarkan, o’z tilini kamsitib unga panja ortidan qarayotgan, o’zgalar tilini ulug’lab tilyog’lamalik qilayotgan ayrim kimsalarni boshqalarga taqlid qiluvchi qush – “to’ti”ga tenglashtirgan.
Bir necha kundan buyon ijtimoiy tarmoqlarda keng muhokama qilinayotgan ana shunday “to’ti”sifat “ziyolilar”ning rus tiliga davlat tili maqomini berish haqidagi takliflariga shoirlar, olimlar va ko’ksida vatanparvarlik, asriy qadriyatlariga hurmat hissi jo’sh urgan yurtdoshlarimiz o’z munosabatlarini bildirishdi. Ko’p millatli, mehridaryo va samimiyati ulug’ o’zbek xalqi hamisha boshqa millatlar va xalqlar bilan yelkadosh, do’st-birodar bo’lib yashagan. Ularning tili, dini, urf-odatlarini hurmat qilgan va bu davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida, “O’zbekiston Respublikasi Davlat tili” haqidagi qonunning bir nechta moddalarida O’zbekiston hududida o’zga tillarning qo’llanishi qonun yo’li bilan rag’batlantirilgan. Jumladan, “Til to’g’risida”gi qonunning 4-moddasida shunday yozilgan: “O’zbekiston Respublikasida davlat tilini o’rganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit hamda uning hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda bo’lish ta’minlanadi, bu tillarni rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratiladi”.
Zamonaviy dunyoda til o’rganishga bo’lgan ishtiyoq, xorijiy tillarda muloqot qilish va bu orqali yurtimiz madaniy, ma’naviy, ilmiy hayotida yuz berayotgan yangiliklarni chet ellarga targ’ib qilish, o’z navbatida, jahonda yuz berayotgan ilm-fan, texnika va boshqa sohalardagi eng so’nggi kashfiyotlardan xabardor bo’lish istagi ayni damda har qachongidan kuchli. Buning uchun nafaqat rus yoki ingliz, balki istalgan Sharq va Yevropa davlatlari tilini o’rganish uchun yurtimizda keng imkoniyatlar yaratilgan. Bu sohada ko’plab davlat va nodavlat ta’lim muassalari faoliyat yuritayotganligi hammaga ayon. Shunday ekan, millatning bir butunligini ta’minlab, uning yorqin ma’naviy qiyofasini, o’zbek xalqining o’ziga xos ruhiyati, azaliy va abadiy qadriyatlari, mustahkam va sinmas irodasini o’zida jonli aks ettirib turgan Ona tilimizga nafaqat rus tili, balki boshqa har qanday tilning davlat tili sifatida yondosh bo’lishini hech bir sabab bilan oqlab bo’lmaydi.
* filologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori, O’zR FA O’zbek tili, adabiyoti va folklori instituti katta ilmiy xodimi
