Айни кунларда жамоатчилик, айниқса, ижтимоий тармоқлар фойдаланувчилари ўртасида лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини такомиллаштириш, айрим ҳарфларга ўзгартириш киритиш борасидаги фикрлар кенг муҳокамаларга сабаб бўлмоқда.

ЛОТИН ЁЗУВИГА АСОСЛАНГАН
ЎЗБЕК АЛИФБОСИ ҲАҚИДА
ишчи гуруҳнинг сўнгги хулосаси

Ўзбекистон Миллий ахборот агентлигига Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети қошида тузилган Ишчи гуруҳ алифбодаги ўзгаришлар борасида маълумот берди.

Расман 2018 йил 15 майда тасдиқланган “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини кенг жорий этиш ва янада такомиллаштириш бўйича Ҳаракатлар режаси”га мувофиқ шу йил охирига қадар миллий алифбомизнинг ислоҳ қилинган янги лойиҳасини ишлаб чиқиб, тасдиқдан ўтказиш лозим. Шу мақсадда 2018 йил 22 октябрь куни Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини кенг жорий этиш ва такомиллаштириш муаммолари” деб номланган илмий-амалий конференция ўтказилди. Конференция иштирокчилари миллий алифбомизни ислоҳ қилиш бўйича аниқ таклифларни илгари сурдилар.

Маълумки, Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети қошида тузилган Ишчи гуруҳ аъзолари икки йил мобайнида лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини ислоҳ қилиш бўйича изчил иш олиб борди.

Ўтган вақт мобайнида алифбо ислоҳоти бўйича Ишчи гуруҳга ҳамюртларимиз томонидан кўплаб фикрлар юборилди. Уларни таснифлайдиган бўлсак, алифбо ислоҳотчиларини уч гуруҳга бўлиш мумкин бўлади.

Биринчи гуруҳ – минимал ислоҳот тарафдорлари. Уларнинг наздида амалдаги алифбомизга деярли тегмаслик керак – фақат O‘, G‘ ҳарфларининг кўп муаммога сабаб бўлаётган қўшимча белгисини тўғриласак бўлди. Негаки, O‘, G‘ ҳарфларининг қўшимча белгиси (‘) билан боғлиқ бошоғриқ ҳаммани бирдай қийнаб келяпти: бу ҳарфларни ёзиш учун аввал O ёки G ҳарфини ёзиб, сўнг бир бармоғимиз билан “Alt” тугмасини босамиз ва бошқа бармоғимиз билан махсус код – 0145 ни терамиз. Яъни бир ҳарфни ёзиш учун олти марта клавиатура тугмаларига қўл урамиз. Шундагина алифбомиздаги O‘, G‘ ҳарфлари тўғри шаклда ёзилади. Бундай машаққатталаб белги дунёдаги бирор бир халқнинг алифбосида йўқ.

Иккинчи гуруҳ – мўътадил ислоҳот тарафдорлари. Уларнинг фикрича, айни пайтда ўқиш ва ёзиш жараёнида турли англашилмовчилик ва қийинчиликларни юзага келтираётган O‘, G‘ ҳарфлари билан бирга Ch, Sh ҳарфларини ҳам тўғрилаш шарт. Чунки ана шу тўрт ҳарф туфайли бугун алифбо ислоҳоти кун тартибида турибди. Агар шу тўрт ҳарф билан боғлиқ муаммолар ҳал бўлсайди, янги алифбога ўтиш суръати тезлашган бўлар эди, дейишади улар.

Учинчи гуруҳ – максимал ислоҳот тарафдорлари. Уларнинг фикрига кўра, O‘, G‘, Ch, Sh ҳарфлари ўзгартирилиши ва алифбога Ĵ ундоши ва ı, ö, ü унлилари қўшилиши лозим. Чунки, дейди улар, биздан бошқа барча туркий халқларнинг алифбосида “эгизак”, яъни узун ва қисқа унлилар бор, ўзбек тилида ҳам қалин ва юмшоқ И, Ў, У товушлари бор-у, аммо биз илғамаймиз, чунки алифбода акс этмаган, бу эса тилимизга хос бўлган сингармонизм ҳодисасининг йўқолишига олиб келяпти.

Ҳар бир гуруҳнинг ўз ҳақиқати, далиллари бор. Жумладан, минимал ислоҳотчилар алифбони жиддий ўзгартирсак, чорак аср давомида чоп этилган китобларнинг тақдирию фарзандларимизнинг саводхонлиги нима бўлади, ахир, ёш авлод шу алифбога ўрганиб бўлган, уларни чалғитиб нима қиламиз, дейди. Мўътадил ислоҳотчилар бизга ҳозир тўртта ҳарф муаммо туғдиряптими, уларни ислоҳ қилиб тўғрилайлик, вассалом, аммо алифбо таркибига янги ҳарфлар киритиб, халқимизни янги имловий муаммолар гирдобига отмайлик, дейди. Максимал ислоҳотчилар эса алифбони тубдан ислоҳ қилайлик ва мукаммал алифбога эга бўлайлик, дейишади.

Ишчи гуруҳ аъзолари ҳамюртларимиз томонидан билдирилган фикрларни ўрганиб чиқиб ва албатта, илмий мантиққа суянган ҳолда энг мақбул қарорга келишга ҳаракат қилишди. Ўзаро мулоҳазалар, фикр алмашинувлар жараёнида маълум бўлдики, минимал ислоҳот ёзувимиздаги муаммоларни ҳал қила олмайди. Чунки нафақат O‘, G‘ ҳарфларининг қўшимча белгиси (‘), шунингдек, Ch, Sh бирикмалари ҳам бизга ноқулайлик, малоллик туғдирмоқда. Сабаби:

1) халқимиз бир фонема (товуш)га – бир ҳарф тамойилига ўрганган;

2) Ch ва Sh диграфлари мутлақо бошқа табиатга эга бўлган хорижий тил – инглиз тилига хос бўлгани учун психологик бегонасираш ҳисси бор. Ўзбек тилидаги матнларда миллий руҳ сезилмайди.

3) Бу ҳарфий бирикмалар турли тилларда ҳар хил товушларни ифодалайди. Масалан, Ch бирикмаси инглиз тилида Ч, француз тилида Ш, италян тилида К, немис тилида Х деб ўқилади.

4) Алифбомизда Сс ҳарфи йўқ, аммо у Ch бирикмаси таркибида ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолади. Ўқитувчилар Ch бирикмасини болаларга қандай ўргатади – бу саволга жавоб йўқ. Аслида ёзувдаги бирикма – қўш ҳарфлар алифбода мавжуд ҳарфлар иштирокида ҳосил бўлиши керак эди.

5) ўзбек тилида Ч ва Ш товушлари инглиз тилига нисбатан 3-5 баробар кўп учрайди ва бу ҳол Ch, Sh нинг матнда кетма-кет, ғуж бўлиб келишига сабаб бўляпти ва ўқиш-ёзишни қийинлаштиряпти. Shoshish, xushchaqchaq, ishchi, sharshara, achchiqtosh каби сўзларимизнинг ўзида 2-3 тадан Ch ва Sh бор. Инглизларга қулай бўлган Ch, Sh бирикмалари ўзбек тилида изма-из келиб, ноқулай ҳолатларни юзага келтирмоқда. Фикримиз исботсиз бўлмаслиги учун Эрнест Хемингуэйнинг дунёга машҳур «Алвидо, қурол!» романининг илк жумлаларини аввал инглиз, сўнг ўзбек тилида берамиз:

In the late summer of that year we lived in a house in a village that looked across the river and the plain to the mountains.In the bed of the river there were pebbles and boulders, dry and white in the sun, and the water was clear and swiftly moving and blue in the channels.Troops went by the house and down the road and the dust they raised powdered the leaves of the trees.The trunks of the trees too were dusty and the leaves fell early that year and we saw the troops marching along the road and the dust rising and leaves, stirred by the breeze, falling and the soldiers marching and afterward the road bare and white except for the leaves.The plain was rich with crops; there were many orchards of fruit trees and beyond the plain the mountains were brown and bare.There was fighting in the mountains and at night we could see the flashes from the artillery. In the dark it was like summer lightning, but the nights were cool and there was not the feeling of a storm coming.

O‘sha yili yoz oxirlarida biz qishloqda, kulbada turardik. Kulbadan narida daryo bilan vodiy, ulardan ham olisroqda tog‘lar yastanib yotardi. Daryoning o‘zani oftobda oqargan, quruq qayrag‘ochlar va mayda shag‘al bilan qoplangan, daryo shoxobchalarida esa suv tip-tiniq va ko‘m-ko‘k bo‘lib, sho‘x shaldirab oqib borardi. Kulba oldidagi yo‘ldan qo‘shinlar o‘tib borar, ularning oyog‘idan ko‘tarilgan to‘zon og‘ochlarning barglariga o‘tirardi. Og‘ochlarning barglari ham changga burkangandi, o‘sha yili yaproqlar erta to‘kila boshlagandi, biz bo‘lsak yo‘ldan qo‘shinlarning o‘tib borishini, chang-to‘zonning ko‘kka o‘rlashini, shamol yaproqlarni yulqib-sulqib uchirib ketayotganini, soldatlarning odimlarini, so‘ngra esa kimsasiz, bo‘m-bo‘sh tuproq yo‘lda yolg‘iz yaproqlargina to‘kilib yotishini tomosha qilardik. Vodiy yerlari hosildor edi, unda bog‘zorlar serob edi, vodiy etagidagi tog‘lar esa taqir qo‘ng‘irtog‘lar edi. Tog‘larda jang ketmoqdaydi, kechalari portlashdan yolqinlar ko‘tarilardi. Qorong‘ida ular shafaqqa o‘xshab ko‘rinardi: faqat tunlari etni junjiktirib sovuq turar, havo quruq edi.

Ушбу матнлардаги Ch ва Sh бирикмаларини санаб, қиёслайдиган бўлсак, инглизча матнда 4 та Ch ва 1 та Sh (жами 5 та), ўзбекча матнда 8 та Ch ва 18 та Sh (жами 26 та) қатнашгани маълум бўлади. Шу қиёснинг ўзиёқ инглиз тили учун жуда қулай бўлган Ch ва Sh бирикмаларининг ўзбек тили учун қанчалик ноқулай эканини кўрсатиб турибди.

Демак, мўътадил ислоҳот тарафдорларининг фикрида жон бор: энг камида шу тўртта ҳарф (O‘, G‘, Ch, Sh)ни қулай шаклга келтиришимиз шарт.

Аммо, юқорида таъкидлаганимиздек, максимал ислоҳот тарафдорлари ҳам борки, улар алифбони кескин ислоҳ қилиб, бир неча қўшимча ундош ва унли ҳарфларни қўшиш керак, дейишади. Бу ҳол олдимизда қатор муаммо ва саволларни пайдо қилади. Жумладан:

1) Бошқа қардош халқлардан фарқли ўлароқ, ўзбек халқи бир неча лаҳжада сўзлашувчи элатларни ўзида бирлаштирган. Айтайлик, қозоқ, қирғиз ва қорақалпоқлар яхлит қипчоқ; турк, туркман, озарбайжонлар ялпи ўғуз, уйғурлар қарлуқ лаҳжасига мансуб бўлса, ўзбек этноси таркибида қипчоқлар ҳам, ўғузлар ҳам, қарлуқлар ҳам бор ва уларнинг сўзлашув тарзида муайян фарқ сезилади: битта сўз бир лаҳжада қисқа-қалин унли билан айтилса, бошқасида узун-юмшоқ унли билан талаффуз қилинади. Яна бир ўзига хос жиҳатимиз – туркий халқлар ичида фақат ўзбекларда Оо товуши борки, бу ҳол фонетикамизда алоҳида ёндашувни талаб этади. Умуман олганда, ҳозирги унли ҳарфлар ҳар бир лаҳжага муайян эркинлик беради: сўзлардаги i u o товушларини ҳар бир лаҳжа ўзига мослаб талаффуз қилади. Шу боис ҳақли савол туғилади: алифбо нафақат товушларни имкон қадар тўла акс эттириши, шу билан бирга, миллий яхлитлик, бирликни мустаҳкамлашга хизмат қилиши шарт эмасми?

2) Бугунги кунда Х ва Ҳ ни фарқлашга қийналаётган ҳамюртларимиз қаттиқ ва юмшоқ Ў, У, И ни фарқлашда жиддий муаммоларга дуч келиб, натижада аҳолининг саводхонлиги кескин пасайиб кетмайдими?

3) Таълим муассасаларидаги барча ўқитувчи-устозларнинг малакасини ошириш, уларга эгизак товушларнинг фарқини аниқ-тиниқ тушунтириб бериш керак. Тан олишимиз керак, айни пайтда нафақат оддий юртдошларимиз, балки айрим ўқитувчиларимиз ҳам Х билан Ҳ ни фарқлашда иккиланади. Хўш, турли шева ва лаҳжаларда сўзлашувчи, битта сўзни ҳар хил талаффуз этувчи ўқитувчиларимиз I ı ва İ i, Ŏ ŏ ва Ö ö, U uва Ü ü товушларининг фарқини бирдай ҳис қилармикан?

4) Миллий алифбомиз мураккаблашадиган бўлса, ўз саводхонлигига ишонмайдиган кўп ота-оналар фарзандларини ўзбек мактабларига эмас, бошқа тилдаги мактабларга беришни маъқул кўриши мумкин. Бу ҳол она тилимизнинг мавқеига салбий таъсир кўрсатмайдими?

5) Давлат идораларида янги алифбода иш юритишни йўлга қўйиш қийинлашиб, расман ягона ёзувга ўтиш жараёни янада чўзилиб кетмайдими?

6) Шу пайтгача амалда бўлган ўзбек тили қоидаларини тубдан кўриб чиқиш, таҳрир қилиш, аввалги кўп тушунчалардан воз кечишимиз керак бўлади. Айтайлик, эгизак унлилар фарқланадиган бўлса, сингармонизм талабига кўра, барча феъллар асосига бирдай -моқ қўшимчасини қўшиб бўлмайди. Феъл негизида қалин унлилар келса, -моқ (ўқимоқ, турмоқ, бормоқ), юмшоқ унлилар келса, -мак (сузмак, тузмак, узмак) қўшимчасини қўшиш талаб этилади. Яъни, тилшуносликка оид мутлақо янги қўлланма ва дарсликлар яратишимиз шарт. Тилимиздаги бундай инқилобий ўзгаришларга мутахассислар ва оддий ватандошларимиз нечоғлик тайёр?

7) Тилимизда неча юз минг сўз бўлса, уларнинг ҳар бирини қаттиқ ва юмшоқ унлилар нуқтаи назаридан қайта кўриб чиқиб, мутлақо янги имло қоидалари асосида мукаммал луғат яратишимиз керак. Турли лаҳжа ва шеваларда сўзлашувчи мутахассисларимиз бу масалада қайси мезонга суянишади?

8) Шу пайтгача кирилл ва лотин алифбосида чоп этилган китобларни махсус дастурлар ёрдамида автоматик ўгириш имконияти йўқолади – ҳар бир китобни алоҳида, қайтадан териб чиқиш шарт бўлади. Сабаби, электрон дастурлар İi, O‘o‘ , Uu ҳарфларини ўгириш чоғида узун ва қисқага бўлиб (I ı ва İ i, Ŏ ŏ ва Ö ö, U u ва Ü ü тарзида), таснифлай олмайди. Шу пайтгача чоп этилган китобларни янги алифбода чоп этиш ўта машаққатли жараёнга айланмайдими?

Энг эътиборга молик томони, мураккаб алифбо туфайли жиддий тўсиқ ва муаммолар юзага келгач, яна ортга қайтадиган бўлсак (ўзи бир марта шундай бўлган: 1929 йилда 9 та унлили алифбони қабул қилиб, 1934 йилда учта унли ҳарфдан воз кечганмиз), унда шусиз ҳам чалкаш бўлган ёзувга доир ишларимиз янада чигаллашади, ёшларимизнинг саводхонлиги баттар ёмонлашади – замондошларимиз олдида ҳам, келажак авлод олдида ҳам уятга қоламиз.

Нима бўлган тақдирда ҳам, юқорида қайд этилган тўртта ҳарф (O‘, G‘, Ch, Sh) ни ислоҳ қилишимиз шарт, дедик. Хўш, уларни қандай қилиб ўзгартирсак маъқул бўлади?

Аввало, Ch ва Sh бирикмаларининг ўрнини босувчи яхлит ҳарфларга эътибор қаратамиз:

Ch – Çç Ćć Ĉĉ Čč;

Sh – Şş Śś Ŝŝ Šš

Очиғи, кейинги учта вариант – (Ćć Ĉĉ Čč; Śś Ŝŝ Šš) ёзишга бирмунча ноқулай бўлиб, матнни митти диакретик белгиларга тўлдириб ташлайди. Кейин бу ҳарфларнинг уст белгиларини ёзма шаклда ифодалаш ноқулай.

Ост белгиси ҳарф ўзагига қўшилиб ёзиладиган Çç ва Şş ҳарфлари эса ёзиш ва ўқишга қулай ҳамда миллий характерга эга: улар 1929 – 1940 ҳамда 1993 – 1995 йиллардаги алифбомизда ҳам бўлган.

Демак, Ч ва Ш товушлари учун энг мақбул ҳарфлар – Çç ва Şş. Уларнинг ост белгиси бир хил экани ўзаро уйғунликни таъминлайди.

Энди O‘, G‘ ҳарфлари бўйича фикрлашамиз ва асосий вариантларга назар ташлаймиз:

O‘ – Ŏŏ Ôô Ǒǒ Õõ Öö Ōō Óó

G‘ – Ğğ Ĝĝ Ġġ Ǧǧ Ģģ Ḡḡ Ǵǵ

Бу ҳарфлар орасидан ўзаро уйғун, умумий белгига эга бўлган ҳарфлар занжирини аниқлаймиз. Булар:

Ŏŏ – Ğğ; Ōō – Ḡḡ; Ôô – Ĝĝ; Ǒǒ – Ǧǧ; Óó – Ǵǵ;

Бу жуфтликларни бирма-бир кўриб чиқамиз:

Ŏŏ – Ğğ ҳарфлари қулай, ҳозирги ёзма ҳолатга жуда яқин. Замонавий мосламалар, хусусан, андроид дастурли қурилмалар клавиатурасида мавжуд.

Ōō – Ḡḡ ҳарфлари ҳозирги ёзма шаклга яқин, лекин Ḡḡ ҳарфи Юникод жадвалининг қуйи қисмида жойлашгани учун жуда оз шрифт таркибига киритилган. Бу ҳол матбаа ишида кўп муаммоларни юзага келтиради. Смартфон ва планшетларнинг клавиатурасида эса Ḡḡ ҳарфи умуман йўқ.

Ôô – Ĝĝ жуфтлигида, айниқса, Ôô ҳарфи беўхшов кўринади.

Ǒǒ – Ǧǧ ҳарфларининг ўткир, кескин белгилари “кўзга қадалади”, энг ёмони, улар замонавий қурилмаларнинг клавиатурасида ва компьютердаги кўп шрифтлар таркибида йўқ.

Óó – Ǵǵ занжиридаги ҳарфлар яқин қардошларимиз бўлган қозоқ ва қорақалпоқ халқлари алифбоси таркибидан ҳам ўрин олган. Аммо Ǵǵ ҳарфининг замонавий қурилмалар, жумладан, кўпчилик юртдошларимиз фойдаланадиган андроид дастурли смартфон ва планшетларнинг виртуал клавиатурасида йўқлиги, шунингдек, компьютердаги кўп шрифтлар таркибидан жой олмагани кишини ўйлантиради. Энг асосийси, бу ҳарфлар устидаги қия чизиқча ҳарфнинг таркибий қисмидан кўра кўпроқ урғу белгисини эслатиб кўзни чалғитиши, матнни митти чизиқчаларга тўлдириб юбориши, қолаверса, тескари урғули ҳарфлар билан адаштириш хавфининг мавжудлиги (Ózbekiston – Òzbekiston) бу ҳарфларга бўлган қизиқишимизни сусайтиради.

Хулоса қиладиган бўлсак, илк жуфтлик (Ŏŏ – Ğğ) – энг оптимал, қулай вариант.

Демак, Çç — Şş нинг ост қисмига ва Ğğ — Ŏŏ нинг устига қўйиладиган жуфт белги ёрдамида керакли тўртта ҳарфга эга бўламиз. Бу ҳол ёзувда ўзига хос мувозанатни, ўзаро мувофиқликни таъминлайди.

Конференция иштирокчилари ушбу тўрт ҳарф (Çç Şş Ŏŏ Ğğ) ни бир овоздан маъқуллаб, мавжуд вариантлар ичида энг мақбули деб тан олдилар ва бу ҳарфларни миллий алифбога киритиш фикрини якдил қўллаб-қувватладилар.

ng товуши

ng товуши, бошқа товушларга қиёслаганда, алоҳида хусусиятга эга: у ҳеч қачон сўз бошида келмайди. Бу товушга араб алифбосида ҳам, кирилл-ўзбек алифбосида ҳам, амалдаги лотин алифбосида ҳам яхлит ҳарф ажратилмаган. 1993 йилда қабул қилинган лотин-ўзбек алифбосида бу товуш илк бор Ññ ҳарфи билан ифодаланди-ю, 1995 йилда яна ундан воз кечилди. Сабаби, Ññ ҳарфини идрок этишда кўпчилик чалғиди. Яъни, кирилл имлосига кўра қайси сўзда Н ва Г ҳарфлари ёнма-ён келган бўлса, ёппасига Ññ ҳарфи билан ёзила бошланди. Масалан: taña, añur. Аслида, бу сўзлардаги Н ва Г ҳарфлари бир-бирига алоқасиз, алоҳида товушларни ифодалайди: tanga, angur. Ёки N товуши билан тугаган сўзга – gа қўшимчаси қўшилса ҳам, ñ эмас, ng ёзилиши керак: menga, jonga, vatanga. Ñ ва NG ўртасидаги бундай ўзига хос нозик, бироз эътиборталаб чегарани илғамаслик оқибатида хатолар авж олди.

Иккинчидан, ng бирикмаси яхлит ҳарфга айланадиган бўлса, худди Öö Üü Íí ҳарфлари мисолида кўрганимиздек, кирилл ва ҳозирги алифбода чоп этилган сон-саноқсиз китобларни янги алифбомизга ўгириш чоғида кўплаб чалкашликлар юзага келади – электрон дастурлар ӈ (ŋ) товушига қўшиб, бир-бирига алоқасиз, аммо ёндош келган барча Н+Г ҳарфларини бирваракайига битта ҳарфга ўзгартириб юборади. Тилимизда ӈ (ŋ) товуши ва ёнма-ён келадиган Н+Г ҳарфлари жуда кўп учрагани учун уларни топиб, қиёслаб тўғрилаш – муҳарриру мусаҳҳиҳларга катта заҳмат юклайди.

Конференцияда, ҳеч қачон сўз бошида келмайдиган, бошқа товушларга қараганда чекланган бу товушни алифбодан ташқарида фонетик бирикма сифатида ўргансак бўлмайдими, деган мулоҳаза ўртага ташланди ва кўпчилик томонидан маъқулланди. Аммо, анжуманда ва ундан кейин билдирилган фикр-мулоҳазаларда, майли, бу товуш яхлит ҳарф эмас, ng бирикмаси орқали ифодалансин, лекин у товуш сифатида алифбо сирасида турсин, фарзандларимиз мурғак чоғидан бу миллий товушимизни алоҳида фонетик ҳодиса сифатида танисин – ҳарфий бирикма шаклида бўлса ҳам “Алифбе”дан бошлаб ўргансин, йўқса, ng ни идрок этиш аста-секин муаммога айланади, ахир, шу пайтгача алифбомиздан жой олган бу ҳарфий бирикма – Ch, Sh ҳарфий бирикмаларидан фарқли ўлароқ – бизга ҳеч қандай малоллик туғдираётгани йўқ-ку, токи ng ҳамон ёзувимизда акс этар экан, алифбодаги ўз жойини сақлаб қолиши шарт, деган фикру далиллар келтирилди. Ушбу қараш эгалари дунёдаги энг нуфузли тиллардан бири бўлган испан тили алифбосида ҳам бор-йўғи битта диграф – Ch борлигини айтиб, бу ҳол испан тилли халқлар томонидан табиий қабул қилиниши ва алифбо нуфузига ҳеч қанақа салбий таъсири йўқлигини билдиришди.

Юқорида таъкидланганидек, ng товуши ҳеч қачон сўз бошида келмайди, демак, унга Ng деб бош ҳарф белгилашимизга сира ҳожат, эҳтиёж йўқ. Бу ҳарфий бирикмани алифбода фақат кичик ҳарфлар билан ифодаласак, мантиқан тўғри бўлади.

Сс ҳарфи

Яна бир муаммоли, баҳс манбаи бўлаётган белги – Сс ҳарфидир.

Бу белгини ёқловчи ва рад этувчи икки зид қутб бор. Ёқловчилар бу белги алифбомизда бўлмагани билан маънавий-маърифий, илмий-ижтимоий ҳаётимизда барибир иштирок этяпти, масалан, автомашина рақамларида, тест саволларида, турли формулаларда Сс белгисидан фойдаланяпмиз, шунинг учун бу белгига бирор товушни юклашимиз керак, дейишади.

Рад этувчилар Сс белгисини алифбомизга умуман киритмаслигимиз керак, сабаби бу белги турли халқларда турлича товушлар (с, к, ж, ч) ни ифодалайди, шу сабабли унга қайси товушни юкламайлик, халқаро атамаларни ўқишда чалкашликлар юзага келади, қолаверса, хорижликлар ўзбекча сўзлар, айниқса, исм ва жой номларини ўқишда чалғийди, дейишади.

Сс ни ёқловчиларнинг ўзи ҳам икки гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳ, бу белгидан кирилл алифбомиздаги Цц товушини ифодалаш учун фойдаланишимиз керак, деса, иккинчи гуруҳ Сс орқали қардош туркий халқлар сингари Жж товушини (жўжа, жажжи) ифодалайлик, дейди.

Цц – барча туркий тиллар сингари ўзбек тили учун ҳам бегона товуш. Шу боис ҳанузгача бу товушни айтишга оддий одамларимизнинг тили келишмайди, халқимизнинг аксарият қисми Цц ни оддий Сс тарзида талаффуз қилади. Ўз вақтида Абдулла Қаҳҳордай атоқли адибимиз ҳам бу товушнинг миллий алифбомизга киришини мутлақо ёқламаган.

Конференцияда Çç Şş Ŏŏ Ğğ ҳарфлари якдиллик билан қабул қилинган бўлса, Сс ҳарфи бироз мунозарага сабаб бўлди. Охир-оқибат, мутахассисларнинг муайян фикр алмашувидан сўнг, мабодо бу белгини алифбога киритадиган бўлсак, унда ўзимизнинг Жж товушимизни акс эттирайлик, шунда тилимиздаги яна бир товушнинг ифодаси қардош туркий халқлар алифбоси билан уйғунлашади; Жж (жўжа) товуши айни пайтда фойдаланилмаётган Сс белгисига бириктирилса, бўш қолаётган Jj белгисидан сирғалувчи Жж (журнал, аждар)ни ифодалашда фойдалансак бўлади; талаффуз жиҳатидан яқин товушлар – Ж (C) ва Ч (Ç) ни акс эттирувчи ҳарфлар ҳам шаклан уйғунлашади, деган хулоса маъқулланди.

Конференциядан кейинги акс-садоларда эса, Сс белгиси атрофида ҳамжиҳатлик, умумтўхтам йўқлиги, битта баҳсли белги туфайли ҳамюртларимиз турли зид қутбларга бўлинаётгани яққол намоён бўлди. Қолаверса, Жж товуши Марказий Осиёдаги қардош халқлар (қозоқ, туркман, қорақалпоқ) алифбосида ҳам Jj ҳарфи билан ифодаланиши; Цц товушининг эса тилимизга хос эмаслигидан келиб чиқиб (турк, озарбайжон, туркман, қозоқ, қрим-татар, татар каби туркий халқларнинг лотин алифбосида ҳам бу товуш йўқ), Сс белгисини алифбога киритмаслик маъқул топилди.

Шундай қилиб, конференциягача, конференция давомида ва конференциядан сўнг билдирилган, ўзаро фикрлашув чиғириғидан ўтган мақбул хулосалар асосида ўзбек миллий алифбосининг якуний лойиҳаси шаклланди. Ушбу лойиҳада конференцияда тақдим этилган учта алифбо лойиҳасидаги маъқул ва уйғун жиҳатлар, алифбо ислоҳотига бефарқ бўлмаган юртдошларимизнинг асосли тавсиялари умумлаштирилди.

Шу ўринда конференцияда таъкидланган бир фикрни эсга олиш жоиз деб ўйлаймиз: дунёдаги бирорта алифбони мукаммал деб бўлмайди, ҳар қандай алифбо муайян камчиликларга эга, лекин, энг муҳими, миллий алифбомиз тилимизнинг асосий талаб ва мезонларига жавоб бериши, ёзиш ва ўқишга қулай бўлиши, халқимизни маънан бирлаштириши шарт. Ишчи гуруҳ аъзолари, мутахассислар, кенг жамоатчилик вакилларининг фикр-мулоҳазалари асосида шаклланган мазкур алифбо лойиҳаси, ўйлаймизки, ана шу муҳим талабларга жавоб беради.

Фурсатдан фойдаланиб, Лотин ёзуви асосидаги ўзбек алифбосини ислоҳ қилиш юзасидан ўз фикр-мулоҳазаларини билдирган, бу борада Ишчи гуруҳга яқиндан ёрдам берган кўп сонли мутахассисларга, жонкуяр юртдошларимизга, шунингдек, ишимизни холис кузатиб, ёритиб борган барча оммавий ахборот воситалари вакилларига самимий миннатдорлигимизни билдирамиз.

Хулоса сифатида, умумий меҳнатимиз маҳсули бўлган – 28 та ҳарф, битта ҳарфий бирикма ва битта белгидан иборат, жами 30 бирликдан ташкил топган алифбо лойиҳасини эътиборингизга ҳавола қиламиз.

Ушбу алифбодаги янгиланаётган тўрт ҳарф бизни шу пайтгача қийнаб келаётган муаммолардан халос этади. Ŏŏ Ğğ ҳарфлари O‘o‘ G‘g‘ ҳарфларининг айни пайтдаги ёзма шаклига яқин бўлгани боис ва Çç Şş ҳарфлари халқимизга яхши таниш бўлгани учун ёшу қари томонидан тез ўзлашади – ҳеч кимга қийинчилик, ноқулайлик туғдирмайди.

Алифбо лойиҳаси расман қабул қилингандан сўнг бу ҳарфлар компьютер клавиатурасидаги қулай тугмаларга жойлаштирилади. Масалан, Çç ҳарфини ўзбек тилида ишлатилмайдиган – Сс ҳарфи ўрнига, Şş ҳарфини – Ww ҳарфи тугмачасига, Ŏŏ ва Ğğ ҳарфларини эса бирорта лотин ҳарфи ё тиниш белгиси банд қилмаган, кирилча Х, Ъ ҳарфлари турган тугмачаларга бириктириш мумкин.

Алифбони амалиётга жорий этиш билан боғлиқ бошқа барча масалалар ҳукуматимиз томонидан расман тасдиқланган ҳужжат – “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини кенг жорий этиш ва янада такомиллаштириш бўйича Ҳаракатлар режаси”га мувофиқ изчил равишда амалга оширилади.

P/S: Ишчи гуруҳ томонидан таклиф қилинаётган режа фақат лойиҳа сифатида таклиф этилмоқда. У расман кучга кириши учун аввал қонуний тартибда кўриб чиқилади, оммавий ахборот воситалари орқали кенг жамоатчилик ўртасида муҳокама қилиниши лозим. Юқоридаги мулоҳазалар фақатгина Ишчи гуруҳ лойиҳаси сифатида тақдим этилмоқда.

 

Ayni kunlarda jamoatchilik, ayniqsa, ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchilari oʻrtasida lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini takomillashtirish, ayrim harflarga oʻzgartirish kiritish borasidagi fikrlar keng muhokamalarga sabab boʻlmoqda.

LOTIN YOZUVIGA ASOSLANGAN
OʻZBЕK ALIFBOSI HAQIDA
ishchi guruhning soʻnggi xulosasi

Oʻzbekiston Milliy axborot agentligiga Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti qoshida tuzilgan Ishchi guruh alifbodagi oʻzgarishlar borasida maʼlumot berdi.

Rasman 2018 yil 15 mayda tasdiqlangan “Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini keng joriy etish va yanada takomillashtirish boʻyicha Harakatlar rejasi”ga muvofiq shu yil oxiriga qadar milliy alifbomizning isloh qilingan yangi loyihasini ishlab chiqib, tasdiqdan oʻtkazish lozim. Shu maqsadda 2018 yil 22 oktyabr kuni Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universitetida “Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini keng joriy etish va takomillashtirish muammolari” deb nomlangan ilmiy-amaliy konferensiya oʻtkazildi. Konferensiya ishtirokchilari milliy alifbomizni isloh qilish boʻyicha aniq takliflarni ilgari surdilar.

Maʼlumki, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti qoshida tuzilgan Ishchi guruh aʼzolari ikki yil mobaynida lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini isloh qilish boʻyicha izchil ish olib bordi.

Oʻtgan vaqt mobaynida alifbo islohoti boʻyicha Ishchi guruhga hamyurtlarimiz tomonidan koʻplab fikrlar yuborildi. Ularni tasniflaydigan boʻlsak, alifbo islohotchilarini uch guruhga boʻlish mumkin boʻladi.

Birinchi guruh – minimal islohot tarafdorlari. Ularning nazdida amaldagi alifbomizga deyarli tegmaslik kerak – faqat Oʻ, Gʻ harflarining koʻp muammoga sabab boʻlayotgan qoʻshimcha belgisini toʻgʻrilasak boʻldi. Negaki, Oʻ, Gʻ harflarining qoʻshimcha belgisi (ʻ) bilan bogʻliq boshogʻriq hammani birday qiynab kelyapti: bu harflarni yozish uchun avval O yoki G harfini yozib, soʻng bir barmogʻimiz bilan “Alt” tugmasini bosamiz va boshqa barmogʻimiz bilan maxsus kod – 0145 ni teramiz. Yaʼni bir harfni yozish uchun olti marta klaviatura tugmalariga qoʻl uramiz. Shundagina alifbomizdagi Oʻ, Gʻ harflari toʻgʻri shaklda yoziladi. Bunday mashaqqattalab belgi dunyodagi biror bir xalqning alifbosida yoʻq.

Ikkinchi guruh – moʻtadil islohot tarafdorlari. Ularning fikricha, ayni paytda oʻqish va yozish jarayonida turli anglashilmovchilik va qiyinchiliklarni yuzaga keltirayotgan Oʻ, Gʻ harflari bilan birga Ch, Sh harflarini ham toʻgʻrilash shart. Chunki ana shu toʻrt harf tufayli bugun alifbo islohoti kun tartibida turibdi. Agar shu toʻrt harf bilan bogʻliq muammolar hal boʻlsaydi, yangi alifboga oʻtish surʼati tezlashgan boʻlar edi, deyishadi ular.

Uchinchi guruh – maksimal islohot tarafdorlari. Ularning fikriga koʻra, Oʻ, Gʻ, Ch, Sh harflari oʻzgartirilishi va alifboga Ĵ undoshi va ı, ö, ü unlilari qoʻshilishi lozim. Chunki, deydi ular, bizdan boshqa barcha turkiy xalqlarning alifbosida “egizak”, yaʼni uzun va qisqa unlilar bor, oʻzbek tilida ham qalin va yumshoq И, Ў, У tovushlari bor-u, ammo biz ilgʻamaymiz, chunki alifboda aks etmagan, bu esa tilimizga xos boʻlgan singarmonizm hodisasining yoʻqolishiga olib kelyapti.

Har bir guruhning oʻz haqiqati, dalillari bor. Jumladan, minimal islohotchilar alifboni jiddiy oʻzgartirsak, chorak asr davomida chop etilgan kitoblarning taqdiriyu farzandlarimizning savodxonligi nima boʻladi, axir, yosh avlod shu alifboga oʻrganib boʻlgan, ularni chalgʻitib nima qilamiz, deydi. Moʻtadil islohotchilar bizga hozir toʻrtta harf muammo tugʻdiryaptimi, ularni isloh qilib toʻgʻrilaylik, vassalom, ammo alifbo tarkibiga yangi harflar kiritib, xalqimizni yangi imloviy muammolar girdobiga otmaylik, deydi. Maksimal islohotchilar esa alifboni tubdan isloh qilaylik va mukammal alifboga ega boʻlaylik, deyishadi.

Ishchi guruh aʼzolari hamyurtlarimiz tomonidan bildirilgan fikrlarni oʻrganib chiqib va albatta, ilmiy mantiqqa suyangan holda eng maqbul qarorga kelishga harakat qilishdi. Oʻzaro mulohazalar, fikr almashinuvlar jarayonida maʼlum boʻldiki, minimal islohot yozuvimizdagi muammolarni hal qila olmaydi. Chunki nafaqat Oʻ, Gʻ harflarining qoʻshimcha belgisi (ʻ), shuningdek, Ch, Sh birikmalari ham bizga noqulaylik, malollik tugʻdirmoqda. Sababi:

1) xalqimiz bir fonema (tovush)ga – bir harf tamoyiliga oʻrgangan;

2) Ch va Sh digraflari mutlaqo boshqa tabiatga ega boʻlgan xorijiy til – ingliz tiliga xos boʻlgani uchun psixologik begonasirash hissi bor. Oʻzbek tilidagi matnlarda milliy ruh sezilmaydi.

3) Bu harfiy birikmalar turli tillarda har xil tovushlarni ifodalaydi. Masalan, Ch birikmasi ingliz tilida Ch, fransuz tilida Sh, italyan tilida K, nemis tilida X deb oʻqiladi.

4) Alifbomizda Ss harfi yoʻq, ammo u Ch birikmasi tarkibida oʻz-oʻzidan paydo boʻlib qoladi. Oʻqituvchilar Ch birikmasini bolalarga qanday oʻrgatadi – bu savolga javob yoʻq. Aslida yozuvdagi birikma – qoʻsh harflar alifboda mavjud harflar ishtirokida hosil boʻlishi kerak edi.

5) oʻzbek tilida Ч va Ш tovushlari ingliz tiliga nisbatan 3-5 barobar koʻp uchraydi va bu hol Ch, Sh ning matnda ketma-ket, gʻuj boʻlib kelishiga sabab boʻlyapti va oʻqish-yozishni qiyinlashtiryapti. Shoshish, xushchaqchaq, ishchi, sharshara, achchiqtosh kabi soʻzlarimizning oʻzida 2-3 tadan Ch va Sh bor. Inglizlarga qulay boʻlgan Ch, Sh birikmalari oʻzbek tilida izma-iz kelib, noqulay holatlarni yuzaga keltirmoqda. Fikrimiz isbotsiz boʻlmasligi uchun Ernest Xemingueyning dunyoga mashhur “Alvido, qurol!” romanining ilk jumlalarini avval ingliz, soʻng oʻzbek tilida beramiz:

In the late summer of that year we lived in a house in a village that looked across the river and the plain to the mountains.In the bed of the river there were pebbles and boulders, dry and white in the sun, and the water was clear and swiftly moving and blue in the channels.Troops went by the house and down the road and the dust they raised powdered the leaves of the trees.The trunks of the trees too were dusty and the leaves fell early that year and we saw the troops marching along the road and the dust rising and leaves, stirred by the breeze, falling and the soldiers marching and afterward the road bare and white except for the leaves.The plain was rich with crops; there were many orchards of fruit trees and beyond the plain the mountains were brown and bare.There was fighting in the mountains and at night we could see the flashes from the artillery. In the dark it was like summer lightning, but the nights were cool and there was not the feeling of a storm coming.

Oʻsha yili yoz oxirlarida biz qishloqda, kulbada turardik. Kulbadan narida daryo bilan vodiy, ulardan ham olisroqda togʻlar yastanib yotardi. Daryoning oʻzani oftobda oqargan, quruq qayragʻochlar va mayda shagʻal bilan qoplangan, daryo shoxobchalarida esa suv tip-tiniq va koʻm-koʻk boʻlib, shoʻx shaldirab oqib borardi. Kulba oldidagi yoʻldan qoʻshinlar oʻtib borar, ularning oyogʻidan koʻtarilgan toʻzon ogʻochlarning barglariga oʻtirardi. Ogʻochlarning barglari ham changga burkangandi, oʻsha yili yaproqlar erta toʻkila boshlagandi, biz boʻlsak yoʻldan qoʻshinlarning oʻtib borishini, chang-toʻzonning koʻkka oʻrlashini, shamol yaproqlarni yulqib-sulqib uchirib ketayotganini, soldatlarning odimlarini, soʻngra esa kimsasiz, boʻm-boʻsh tuproq yoʻlda yolgʻiz yaproqlargina toʻkilib yotishini tomosha qilardik. Vodiy yerlari hosildor edi, unda bogʻzorlar serob edi, vodiy etagidagi togʻlar esa taqir qoʻngʻirtogʻlar edi. Togʻlarda jang ketmoqdaydi, kechalari portlashdan yolqinlar koʻtarilardi. Qorongʻida ular shafaqqa oʻxshab koʻrinardi: faqat tunlari etni junjiktirib sovuq turar, havo quruq edi.

Ushbu matnlardagi Ch va Sh birikmalarini sanab, qiyoslaydigan boʻlsak, inglizcha matnda 4 ta Ch va 1 ta Sh (jami 5 ta), oʻzbekcha matnda 8 ta Ch va 18 ta Sh (jami 26 ta) qatnashgani maʼlum boʻladi. Shu qiyosning oʻziyoq ingliz tili uchun juda qulay boʻlgan Ch va Sh birikmalarining oʻzbek tili uchun qanchalik noqulay ekanini koʻrsatib turibdi.

Demak, moʻtadil islohot tarafdorlarining fikrida jon bor: eng kamida shu toʻrtta harf (Oʻ, Gʻ, Ch, Sh)ni qulay shaklga keltirishimiz shart.

Ammo, yuqorida taʼkidlaganimizdek, maksimal islohot tarafdorlari ham borki, ular alifboni keskin isloh qilib, bir necha qoʻshimcha undosh va unli harflarni qoʻshish kerak, deyishadi. Bu hol oldimizda qator muammo va savollarni paydo qiladi. Jumladan:

1) Boshqa qardosh xalqlardan farqli oʻlaroq, oʻzbek xalqi bir necha lahjada soʻzlashuvchi elatlarni oʻzida birlashtirgan. Aytaylik, qozoq, qirgʻiz va qoraqalpoqlar yaxlit qipchoq; turk, turkman, ozarbayjonlar yalpi oʻgʻuz, uygʻurlar qarluq lahjasiga mansub boʻlsa, oʻzbek etnosi tarkibida qipchoqlar ham, oʻgʻuzlar ham, qarluqlar ham bor va ularning soʻzlashuv tarzida muayyan farq seziladi: bitta soʻz bir lahjada qisqa-qalin unli bilan aytilsa, boshqasida uzun-yumshoq unli bilan talaffuz qilinadi. Yana bir oʻziga xos jihatimiz – turkiy xalqlar ichida faqat oʻzbeklarda Oo tovushi borki, bu hol fonetikamizda alohida yondashuvni talab etadi. Umuman olganda, hozirgi unli harflar har bir lahjaga muayyan erkinlik beradi: soʻzlardagi i u o tovushlarini har bir lahja oʻziga moslab talaffuz qiladi. Shu bois haqli savol tugʻiladi: alifbo nafaqat tovushlarni imkon qadar toʻla aks ettirishi, shu bilan birga, milliy yaxlitlik, birlikni mustahkamlashga xizmat qilishi shart emasmi?

2) Bugungi kunda Х va Ҳ ni farqlashga qiynalayotgan hamyurtlarimiz qattiq va yumshoq Ў, У, И ni farqlashda jiddiy muammolarga duch kelib, natijada aholining savodxonligi keskin pasayib ketmaydimi?

3) Taʼlim muassasalaridagi barcha oʻqituvchi-ustozlarning malakasini oshirish, ularga egizak tovushlarning farqini aniq-tiniq tushuntirib berish kerak. Tan olishimiz kerak, ayni paytda nafaqat oddiy yurtdoshlarimiz, balki ayrim oʻqituvchilarimiz ham Х bilan Ҳ ni farqlashda ikkilanadi. Xoʻsh, turli sheva va lahjalarda soʻzlashuvchi, bitta soʻzni har xil talaffuz etuvchi oʻqituvchilarimiz I ı va İ i, Ŏ ŏ va Ö ö, U uva Ü ü tovushlarining farqini birday his qilarmikan?

4) Milliy alifbomiz murakkablashadigan boʻlsa, oʻz savodxonligiga ishonmaydigan koʻp ota-onalar farzandlarini oʻzbek maktablariga emas, boshqa tildagi maktablarga berishni maʼqul koʻrishi mumkin. Bu hol ona tilimizning mavqeiga salbiy taʼsir koʻrsatmaydimi?

5) Davlat idoralarida yangi alifboda ish yuritishni yoʻlga qoʻyish qiyinlashib, rasman yagona yozuvga oʻtish jarayoni yanada choʻzilib ketmaydimi?

6) Shu paytgacha amalda boʻlgan oʻzbek tili qoidalarini tubdan koʻrib chiqish, tahrir qilish, avvalgi koʻp tushunchalardan voz kechishimiz kerak boʻladi. Aytaylik, egizak unlilar farqlanadigan boʻlsa, singarmonizm talabiga koʻra, barcha feʼllar asosiga birday -moq qoʻshimchasini qoʻshib boʻlmaydi. Feʼl negizida qalin unlilar kelsa, -moq (oʻqimoq, turmoq, bormoq), yumshoq unlilar kelsa, -mak (suzmak, tuzmak, uzmak) qoʻshimchasini qoʻshish talab etiladi. Yaʼni, tilshunoslikka oid mutlaqo yangi qoʻllanma va darsliklar yaratishimiz shart. Tilimizdagi bunday inqilobiy oʻzgarishlarga mutaxassislar va oddiy vatandoshlarimiz nechogʻlik tayyor?

7) Tilimizda necha yuz ming soʻz boʻlsa, ularning har birini qattiq va yumshoq unlilar nuqtai nazaridan qayta koʻrib chiqib, mutlaqo yangi imlo qoidalari asosida mukammal lugʻat yaratishimiz kerak. Turli lahja va shevalarda soʻzlashuvchi mutaxassislarimiz bu masalada qaysi mezonga suyanishadi?

8) Shu paytgacha kirill va lotin alifbosida chop etilgan kitoblarni maxsus dasturlar yordamida avtomatik oʻgirish imkoniyati yoʻqoladi – har bir kitobni alohida, qaytadan terib chiqish shart boʻladi. Sababi, elektron dasturlar İi, Oʻoʻ , Uu harflarini oʻgirish chogʻida uzun va qisqaga boʻlib (I ı va İ i, Ŏ ŏ va Ö ö, U u va Ü ü tarzida), tasniflay olmaydi. Shu paytgacha chop etilgan kitoblarni yangi alifboda chop etish oʻta mashaqqatli jarayonga aylanmaydimi?

Eng eʼtiborga molik tomoni, murakkab alifbo tufayli jiddiy toʻsiq va muammolar yuzaga kelgach, yana ortga qaytadigan boʻlsak (oʻzi bir marta shunday boʻlgan: 1929 yilda 9 ta unlili alifboni qabul qilib, 1934 yilda uchta unli harfdan voz kechganmiz), unda shusiz ham chalkash boʻlgan yozuvga doir ishlarimiz yanada chigallashadi, yoshlarimizning savodxonligi battar yomonlashadi – zamondoshlarimiz oldida ham, kelajak avlod oldida ham uyatga qolamiz.

Nima boʻlgan taqdirda ham, yuqorida qayd etilgan toʻrtta harf (Oʻ, Gʻ, Ch, Sh) ni isloh qilishimiz shart, dedik. Xoʻsh, ularni qanday qilib oʻzgartirsak maʼqul boʻladi?

Avvalo, Ch va Sh birikmalarining oʻrnini bosuvchi yaxlit harflarga eʼtibor qaratamiz:

Ch – Çç Ćć Ĉĉ Čč;

Sh – Şş Śś Ŝŝ Šš

Ochigʻi, keyingi uchta variant – (Ćć Ĉĉ Čč; Śś Ŝŝ Šš) yozishga birmuncha noqulay boʻlib, matnni mitti diakretik belgilarga toʻldirib tashlaydi. Keyin bu harflarning ust belgilarini yozma shaklda ifodalash noqulay.

Ost belgisi harf oʻzagiga qoʻshilib yoziladigan Çç va Şş harflari esa yozish va oʻqishga qulay hamda milliy xarakterga ega: ular 1929 – 1940 hamda 1993 – 1995 yillardagi alifbomizda ham boʻlgan.

Demak, Ч va Ш tovushlari uchun eng maqbul harflar – Çç va Şş. Ularning ost belgisi bir xil ekani oʻzaro uygʻunlikni taʼminlaydi.

Endi Oʻ, Gʻ harflari boʻyicha fikrlashamiz va asosiy variantlarga nazar tashlaymiz:

Oʻ – Ŏŏ Ôô Ǒǒ Õõ Öö Ōō Óó

Gʻ – Ğğ Ĝĝ Ġġ Ǧǧ Ģģ Ḡḡ Ǵǵ

Bu harflar orasidan oʻzaro uygʻun, umumiy belgiga ega boʻlgan harflar zanjirini aniqlaymiz. Bular:

Ŏŏ – Ğğ; Ōō – Ḡḡ; Ôô – Ĝĝ; Ǒǒ – Ǧǧ; Óó – Ǵǵ;

Bu juftliklarni birma-bir koʻrib chiqamiz:

Ŏŏ – Ğğ harflari qulay, hozirgi yozma holatga juda yaqin. Zamonaviy moslamalar, xususan, android dasturli qurilmalar klaviaturasida mavjud.

Ōō – Ḡḡ harflari hozirgi yozma shaklga yaqin, lekin Ḡḡ harfi Yunikod jadvalining quyi qismida joylashgani uchun juda oz shrift tarkibiga kiritilgan. Bu hol matbaa ishida koʻp muammolarni yuzaga keltiradi. Smartfon va planshetlarning klaviaturasida esa Ḡḡ harfi umuman yoʻq.

Ôô – Ĝĝ juftligida, ayniqsa, Ôô harfi beoʻxshov koʻrinadi.

Ǒǒ – Ǧǧ harflarining oʻtkir, keskin belgilari “koʻzga qadaladi”, eng yomoni, ular zamonaviy qurilmalarning klaviaturasida va kompyuterdagi koʻp shriftlar tarkibida yoʻq.

Óó – Ǵǵ zanjiridagi harflar yaqin qardoshlarimiz boʻlgan qozoq va qoraqalpoq xalqlari alifbosi tarkibidan ham oʻrin olgan. Ammo Ǵǵ harfining zamonaviy qurilmalar, jumladan, koʻpchilik yurtdoshlarimiz foydalanadigan android dasturli smartfon va planshetlarning virtual klaviaturasida yoʻqligi, shuningdek, kompyuterdagi koʻp shriftlar tarkibidan joy olmagani kishini oʻylantiradi. Eng asosiysi, bu harflar ustidagi qiya chiziqcha harfning tarkibiy qismidan koʻra koʻproq urgʻu belgisini eslatib koʻzni chalgʻitishi, matnni mitti chiziqchalarga toʻldirib yuborishi, qolaversa, teskari urgʻuli harflar bilan adashtirish xavfining mavjudligi (Ózbekiston – Òzbekiston) bu harflarga boʻlgan qiziqishimizni susaytiradi.

Xulosa qiladigan boʻlsak, ilk juftlik (Ŏŏ – Ğğ) – eng optimal, qulay variant.

Demak, Çç — Şş ning ost qismiga va Ğğ — Ŏŏ ning ustiga qoʻyiladigan juft belgi yordamida kerakli toʻrtta harfga ega boʻlamiz. Bu hol yozuvda oʻziga xos muvozanatni, oʻzaro muvofiqlikni taʼminlaydi.

Konferensiya ishtirokchilari ushbu toʻrt harf (Çç Şş Ŏŏ Ğğ) ni bir ovozdan maʼqullab, mavjud variantlar ichida eng maqbuli deb tan oldilar va bu harflarni milliy alifboga kiritish fikrini yakdil qoʻllab-quvvatladilar.

ng tovushi

ng tovushi, boshqa tovushlarga qiyoslaganda, alohida xususiyatga ega: u hech qachon soʻz boshida kelmaydi. Bu tovushga arab alifbosida ham, kirill-oʻzbek alifbosida ham, amaldagi lotin alifbosida ham yaxlit harf ajratilmagan. 1993 yilda qabul qilingan lotin-oʻzbek alifbosida bu tovush ilk bor Ññ harfi bilan ifodalandi-yu, 1995 yilda yana undan voz kechildi. Sababi, Ññ harfini idrok etishda koʻpchilik chalgʻidi. Yaʼni, kirill imlosiga koʻra qaysi soʻzda N va G harflari yonma-yon kelgan boʻlsa, yoppasiga Ññ harfi bilan yozila boshlandi. Masalan: taña, añur. Aslida, bu soʻzlardagi Н va Г harflari bir-biriga aloqasiz, alohida tovushlarni ifodalaydi: tanga, angur. Yoki N tovushi bilan tugagan soʻzga – ga qoʻshimchasi qoʻshilsa ham, ñ emas, ng yozilishi kerak: menga, jonga, vatanga. Ñ va NG oʻrtasidagi bunday oʻziga xos nozik, biroz eʼtibortalab chegarani ilgʻamaslik oqibatida xatolar avj oldi.

Ikkinchidan, ng birikmasi yaxlit harfga aylanadigan boʻlsa, xuddi Öö Üü Íí harflari misolida koʻrganimizdek, kirill va hozirgi alifboda chop etilgan son-sanoqsiz kitoblarni yangi alifbomizga oʻgirish chogʻida koʻplab chalkashliklar yuzaga keladi – elektron dasturlar ӈ (ŋ) tovushiga qoʻshib, bir-biriga aloqasiz, ammo yondosh kelgan barcha N+G harflarini birvarakayiga bitta harfga oʻzgartirib yuboradi. Tilimizda ӈ (ŋ) tovushi va yonma-yon keladigan N+G harflari juda koʻp uchragani uchun ularni topib, qiyoslab toʻgʻrilash – muharriru musahhihlarga katta zahmat yuklaydi.

Konferensiyada, hech qachon soʻz boshida kelmaydigan, boshqa tovushlarga qaraganda cheklangan bu tovushni alifbodan tashqarida fonetik birikma sifatida oʻrgansak boʻlmaydimi, degan mulohaza oʻrtaga tashlandi va koʻpchilik tomonidan maʼqullandi. Ammo, anjumanda va undan keyin bildirilgan fikr-mulohazalarda, mayli, bu tovush yaxlit harf emas, ng birikmasi orqali ifodalansin, lekin u tovush sifatida alifbo sirasida tursin, farzandlarimiz murgʻak chogʻidan bu milliy tovushimizni alohida fonetik hodisa sifatida tanisin – harfiy birikma shaklida boʻlsa ham “Alifbe”dan boshlab oʻrgansin, yoʻqsa, ng ni idrok etish asta-sekin muammoga aylanadi, axir, shu paytgacha alifbomizdan joy olgan bu harfiy birikma – Ch, Sh harfiy birikmalaridan farqli oʻlaroq – bizga hech qanday malollik tugʻdirayotgani yoʻq-ku, toki ng hamon yozuvimizda aks etar ekan, alifbodagi oʻz joyini saqlab qolishi shart, degan fikru dalillar keltirildi. Ushbu qarash egalari dunyodagi eng nufuzli tillardan biri boʻlgan ispan tili alifbosida ham bor-yoʻgʻi bitta digraf – Ch borligini aytib, bu hol ispan tilli xalqlar tomonidan tabiiy qabul qilinishi va alifbo nufuziga hech qanaqa salbiy taʼsiri yoʻqligini bildirishdi.

Yuqorida taʼkidlanganidek, ng tovushi hech qachon soʻz boshida kelmaydi, demak, unga Ng deb bosh harf belgilashimizga sira hojat, ehtiyoj yoʻq. Bu harfiy birikmani alifboda faqat kichik harflar bilan ifodalasak, mantiqan toʻgʻri boʻladi.

Ss harfi

Yana bir muammoli, bahs manbai boʻlayotgan belgi – Ss harfidir.

Bu belgini yoqlovchi va rad etuvchi ikki zid qutb bor. Yoqlovchilar bu belgi alifbomizda boʻlmagani bilan maʼnaviy-maʼrifiy, ilmiy-ijtimoiy hayotimizda baribir ishtirok etyapti, masalan, avtomashina raqamlarida, test savollarida, turli formulalarda Ss belgisidan foydalanyapmiz, shuning uchun bu belgiga biror tovushni yuklashimiz kerak, deyishadi.

Rad etuvchilar Ss belgisini alifbomizga umuman kiritmasligimiz kerak, sababi bu belgi turli xalqlarda turlicha tovushlar (с, к, ж, ч) ni ifodalaydi, shu sababli unga qaysi tovushni yuklamaylik, xalqaro atamalarni oʻqishda chalkashliklar yuzaga keladi, qolaversa, xorijliklar oʻzbekcha soʻzlar, ayniqsa, ism va joy nomlarini oʻqishda chalgʻiydi, deyishadi.

Ss ni yoqlovchilarning oʻzi ham ikki guruhga boʻlinadi. Birinchi guruh, bu belgidan kirill alifbomizdagi Цц tovushini ifodalash uchun foydalanishimiz kerak, desa, ikkinchi guruh Ss orqali qardosh turkiy xalqlar singari Жж tovushini (joʻja, jajji) ifodalaylik, deydi.

Цц – barcha turkiy tillar singari oʻzbek tili uchun ham begona tovush. Shu bois hanuzgacha bu tovushni aytishga oddiy odamlarimizning tili kelishmaydi, xalqimizning aksariyat qismi Цц ni oddiy Ss tarzida talaffuz qiladi. Oʻz vaqtida Abdulla Qahhorday atoqli adibimiz ham bu tovushning milliy alifbomizga kirishini mutlaqo yoqlamagan.

Konferensiyada Çç Şş Ŏŏ Ğğ harflari yakdillik bilan qabul qilingan boʻlsa, Ss harfi biroz munozaraga sabab boʻldi. Oxir-oqibat, mutaxassislarning muayyan fikr almashuvidan soʻng, mabodo bu belgini alifboga kiritadigan boʻlsak, unda oʻzimizning Жж tovushimizni aks ettiraylik, shunda tilimizdagi yana bir tovushning ifodasi qardosh turkiy xalqlar alifbosi bilan uygʻunlashadi; Jj (joʻja) tovushi ayni paytda foydalanilmayotgan Ss belgisiga biriktirilsa, boʻsh qolayotgan Jj belgisidan sirgʻaluvchi Jj (jurnal, ajdar)ni ifodalashda foydalansak boʻladi; talaffuz jihatidan yaqin tovushlar – Ж (C) va Ч (Ç) ni aks ettiruvchi harflar ham shaklan uygʻunlashadi, degan xulosa maʼqullandi.

Konferensiyadan keyingi aks-sadolarda esa, Ss belgisi atrofida hamjihatlik, umumtoʻxtam yoʻqligi, bitta bahsli belgi tufayli hamyurtlarimiz turli zid qutblarga boʻlinayotgani yaqqol namoyon boʻldi. Qolaversa, Жж  tovushi Markaziy Osiyodagi qardosh xalqlar (qozoq, turkman, qoraqalpoq) alifbosida ham Jj harfi bilan ifodalanishi; Цц tovushining esa tilimizga xos emasligidan kelib chiqib (turk, ozarbayjon, turkman, qozoq, qrim-tatar, tatar kabi turkiy xalqlarning lotin alifbosida ham bu tovush yoʻq), Ss belgisini alifboga kiritmaslik maʼqul topildi.

Shunday qilib, konferensiyagacha, konferensiya davomida va konferensiyadan soʻng bildirilgan, oʻzaro fikrlashuv chigʻirigʻidan oʻtgan maqbul xulosalar asosida oʻzbek milliy alifbosining yakuniy loyihasi shakllandi. Ushbu loyihada konferensiyada taqdim etilgan uchta alifbo loyihasidagi maʼqul va uygʻun jihatlar, alifbo islohotiga befarq boʻlmagan yurtdoshlarimizning asosli tavsiyalari umumlashtirildi.

Shu oʻrinda konferensiyada taʼkidlangan bir fikrni esga olish joiz deb oʻylaymiz: dunyodagi birorta alifboni mukammal deb boʻlmaydi, har qanday alifbo muayyan kamchiliklarga ega, lekin, eng muhimi, milliy alifbomiz tilimizning asosiy talab va mezonlariga javob berishi, yozish va oʻqishga qulay boʻlishi, xalqimizni maʼnan birlashtirishi shart. Ishchi guruh aʼzolari, mutaxassislar, keng jamoatchilik vakillarining fikr-mulohazalari asosida shakllangan mazkur alifbo loyihasi, oʻylaymizki, ana shu muhim talablarga javob beradi.

Fursatdan foydalanib, Lotin yozuvi asosidagi oʻzbek alifbosini isloh qilish yuzasidan oʻz fikr-mulohazalarini bildirgan, bu borada Ishchi guruhga yaqindan yordam bergan koʻp sonli mutaxassislarga, jonkuyar yurtdoshlarimizga, shuningdek, ishimizni xolis kuzatib, yoritib borgan barcha ommaviy axborot vositalari vakillariga samimiy minnatdorligimizni bildiramiz.

Xulosa sifatida, umumiy mehnatimiz mahsuli boʻlgan – 28 ta harf, bitta harfiy birikma va bitta belgidan iborat, jami 30 birlikdan tashkil topgan alifbo loyihasini eʼtiboringizga havola qilamiz.

Ushbu alifbodagi yangilanayotgan toʻrt harf bizni shu paytgacha qiynab kelayotgan muammolardan xalos etadi. Ŏŏ Ğğ harflari Oʻoʻ Gʻgʻ harflarining ayni paytdagi yozma shakliga yaqin boʻlgani bois va Çç Şş harflari xalqimizga yaxshi tanish boʻlgani uchun yoshu qari tomonidan tez oʻzlashadi – hech kimga qiyinchilik, noqulaylik tugʻdirmaydi.

Alifbo loyihasi rasman qabul qilingandan soʻng bu harflar kompyuter klaviaturasidagi qulay tugmalarga joylashtiriladi. Masalan, Çç harfini oʻzbek tilida ishlatilmaydigan – Ss harfi oʻrniga, Şş harfini – Ww harfi tugmachasiga, Ŏŏ va Ğğ harflarini esa birorta lotin harfi yo tinish belgisi band qilmagan, kirilcha Х, Ъ harflari turgan tugmachalarga biriktirish mumkin.

Alifboni amaliyotga joriy etish bilan bogʻliq boshqa barcha masalalar hukumatimiz tomonidan rasman tasdiqlangan hujjat – “Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini keng joriy etish va yanada takomillashtirish boʻyicha Harakatlar rejasi”ga muvofiq izchil ravishda amalga oshiriladi.

P/S: Ishchi guruh tomonidan taklif qilinayotgan reja faqat loyiha sifatida taklif etilmoqda. U rasman kuchga kirishi uchun avval qonuniy tartibda koʻrib chiqiladi, ommaviy axborot vositalari orqali keng jamoatchilik oʻrtasida muhokama qilinishi lozim. Yuqoridagi mulohazalar faqatgina Ishchi guruh loyihasi sifatida taqdim etilmoqda.