Мана ҳозир, ҳар биримизнинг қаршимизда – лотин ёки кириллдан бирини танлашда турибди! Бу имкон масъулиятли ишнинг бошида турганлар учун янада шарафли. Энди бутун бошли халқнинг келажаги ҳам у ёки бу даражада шу танловнинг тўғри ёки нотўғри эканлигига бориб тақалади. Яна шуки, бундай имкон ҳар доим ҳам берилавермайди. У ўта ноёб тарихий ҳодиса. Шунинг учун ҳам хато қилишга ҳаққимиз йўқ.

Улуғбек ҲАМДАМ
ХАТО ҚИЛИШГА ЭНДИ ҲАҚҚИМИЗ ЙЎҚ
ёхуд қайси алифбони танлаймиз?

Улуғбек Ҳамдам 1968 йил, 24 апрелда Андижон вилоятининг Марҳамат туманидаги Юқори Роввот маҳалласида туғилди. 1985 йилда ўрта мактабни олтин медал билан тамомлади. 1986 ва 1988 йиллар орасида Украинада аскарлик хизматини ўтаган. 1988-1993 йилларда ТошДУ нинг ўзбек филологияси факултетида таҳсил олган. 1992-93 йилларда эса давлатимиз ташаббуси билан ўқишга юборилган талабалар сафида Туркиянинг Кўнё шаҳрида тахсилни давом эттирган. 1993-1994 йилларда Шарқшунослик институтида турк тилидан дарс берган. 1994-1996 йилларда Ҳозирги Миллий Университет ўзбек филологияси факултетининг кундузги аспирантурасини ўқиган.
1997 йилда «30-йиллар ўзбек шеъриятида «соф лирика» муаммоси» (Ойбек шеърлари мисолида) мавзусида номзодлик диссертатсиясини ёқлаган. Ҳозирда «ХХ аср ўзбек шеърияти бадиий тафаккур тадрижининг ижтимоий-психологик асослари» мавзусида докторлик диссертатсияси устида ишламоқда. 1997-2009 йилларда Ўзбекистон Фанлар академиясининг Алишер Навоий номидаги Тил ва Адабиёт институтида катта илмий ходим, 2009-2015 йиллар «Шарқ юлдузи» журналининг бош муҳаррири лавозимида ишлади.
Улуғбек Ҳамдам бир неча насрий, назмий ҳамда адабий-танқидий тўпламлар муаллифи. Унинг илк насрий китоби 1998 йилда «Ёлғизлик» номи билан чоп этилган. «Мувозанат», «Исён ва итоат», «Сабо ва Самандар» номли романлари, «Тангрига элтувчи исён», «Атиргул», «Сени кутдим» ва «Узоқдаги Динура» номли шеърий ванасрий тўпламлари чоп этилган. Шунингдек,унинг «Бадиий тафаккур тадрижи» ва «Янгиланиш эҳтиёжи» номли адабий танқидий-тўпламлари эълон қилинган. Уларда ХХ ва ХХI аср аввалидаги ўзбек, қисман жаҳон адабиёти ва адабиётшунослиги муаммолари тадқиқ этилади. Улуғбек Ҳамдам Жалолиддин Румийнинг «Ичиндаги ичиндадир» ва проф. У. Туроннинг «Туркий халқлар мафкураси тарихи» номли асарларини турк тилидан ўгирган.

Ўзидан ортиб, ўзгаларга нафи теккан одам чинакам бахтли одам. Энди ўзгалардан ҳам ортиб, бутун бошли халққа нафинг тегса борми, берди Худо дейверинг. Лекин истакнинг ўзи билан ўздан ортиш қийин. Айниқса, ит эгасини танимай қолган бугунги шитоб замонларда. Ўздан ортиб ўзгаларнинг, айниқса, халқнинг қошига келиш учун одамга билим, жасорат ва омад ҳам керак бўлади. Бу йўлда гоҳи гоҳида фурсатнинг ўзи инсонга имкон бериб туради. Ҳамма гап – имкондан қандай фойдаланишда. Худди шундай имконлардан бири, мана ҳозир, ҳар биримизнинг қаршимизда – лотин ёки кириллдан бирини танлашда турибди! Бу имкон масъулиятли ишнинг бошида турганлар учун янада шарафли. Энди бутун бошли халқнинг келажаги ҳам у ёки бу даражада шу танловнинг тўғри ёки нотўғри эканлигига бориб тақалади. Яна шуки, бундай имкон ҳар доим ҳам берилавермайди. У ўта ноёб тарихий ҳодиса. Шунинг учун ҳам хато қилишга ҳаққимиз йўқ.

Ўтмишга назар. Украина. Армия. Бир гуржи йигити ҳазиллашгиси келибми, стол устида каминанинг унутилган хатини олиб, тушунмаса ҳам овоз чиқариб ўқий кетди. Сўнг менга юзланиб: “Ўзбекларнинг ўз алифбоси йўқми? Нега русникида ёзасизлар? Уялмайсизларми?… Мана, менинг хатимга қара! – у қўйнидан конверт чиқарди. – Биз минг йиллардан бери ўз алифбомизда ёзамиз. Шунинг учун ҳам ота-бобом қолдирган меросни мен ўқийман, меникини эса ҳали болаларим ўқийди” деди фахр билан. Мен ер ёрилмади, ерга кирмадим. Бу ҳақда кейин – узун йиллар мобайнида кўп ўйлаб юрдим. Ўйларим бора-бора ўта оғриқли саволларга айланди: “Нега бир неча млн.ли (лекин жуда машҳур халқ!) гуржи халқининг минг йиллардан бери ўзгармай келаётган ўз ёзуви бор-у, кўпмилионли ўзбекники йўқ? Бори ҳам тинимсиз ўзгартирилди, ҳамон ўзгартирилмоқда? Ахир, ёзув ўзгартириш миллатни таҳрир қилиш, таҳқир қилиш дегани-ку! Узоққа бормай, мана менинг ўзим ҳам ана шу ўзгартиришнинг заҳмини чекмадимми?.. Биласиз, ёзувчиман. Бир қарасам, энди нашрдан чиқиб уйга олиб келган китобимни ҳали ёш бўлган ўғлим ва қизим қўлига олишибди-ю, лекин тузукроқ ўқий олишмаяпти. Яъни ота билан бола ёзувда бир-бирини тушунмаяпти. Бу нима дегани? Аждод ва авлод ўртасига чоҳ тушди, дегани! “Ваҳима қилманг, болаларингиз кириллни, сиз эса лотин алифбосини бир пасда ўрганиб оласиз!” дея маслаҳат бермоқчи бўлсангиз, айтай: мен ва болам ўртасидаги “тушунмовчилик” бу айсбергнинг кўриниб турган учи, холос. Асл айсберг сувнинг остида ётибди. Айсбергнинг учидан баҳс этишдан мурод сув остида ётган асл айсбергга ишорадир. Асл айсбергнинг номи эса халқ ва у яратган минг йиллик мерос! Демак, ёзувнинг ҳар алмашиши мавжуд авлоднинг ўзи мансуб бўлган халқ ва унинг меросидан яна бир карра узоқ тушиши деганидир. “Ҳаммасини янги ёзувга ўгириб олиш мумкин-ку!” дея эътирозда давом этмоқчи бўлсангиз, бу ишнинг шу чоққача мумкин бўлмагани сизга энг яхши жавобдир. Назарияда ҳамма нарса мумкин, асл гап амалиётда…

Армияда юз берган ўша мулоқот чоғида мен 18 ёшли бўз йигит эдим, гуржистонлик йигит гапининг маъноси тагига бирданига етмаган бўлишим мумкин. Лекин аминманки, ўша пайтдаги ўзбек зиёлиларининг аксари ҳам бу ҳақда ёлчитиб фикр юритишмаган. Юритишганда эди, 1993 йили алифбони танлаш ва тузатиш имконидан бу тахлит хом фойдаланишмас эди. Ҳолбуки, алифбо миллат тақдирига дахл қиладиган масалалардан бири. Унга панжа ортидан қараб бўлмайди. Сўзларим кимларгадир қаттиқ тегаётган бўлса, узр сўрайман. Лекин биз ўша хом фойдалиш туфайли яна бир бор алифбода (кичик бўлса-да) ўзгартириш қилишга мажбур бўлиб турибмиз. Бу ишнинг олам-олам муаммоларини, сарф-ҳаражатларини, ҳар бир инсон бошига тушадиган руҳий, ақлий, керак бўлса, моддий заҳматларини ўйлаганимда, узр ўраган тилларимни тишлаб ташлагим келади…

Ўтмишга савол билан назар. Юнон келди, китобларни, билимдонларни йўқ қилди, ўзиникини ўтказмоқчи бўлди. Ўтказди ҳам. Кетидан араб келди, тилимиз арабча сўзларга тўлди, арабча ёзувни қабул қилдик (динни шундай ҳам қабул қилиш мумкин эди-ку!). Нега?.. Жавоб тарих ва кўпчилигимизнинг юрагимиздан бадарға қилинган жасорат қаърига кўмилган. Руслар келди. Тилимиз русча сўзларга тўлди, ёзувимиз русники, яъни кириллча бўлди. Нега?.. Жавоб яна тарихда ва бизни тарк этган жасорат бағрида ухлаяпти. Уларгача хоразм, сўғд, уйғур, ўрхун-енисей каби туркона ёзувлар бўлганлигидан тарих далолат беради. Аммо ҳеч бирини сақлаб қололмаганмиз. Яна “нега?” деган савол қаршимизга чиқади. Тарих Шумерлардан бошланади, дейишади. Кейинги 20-30 йил мобайнида Шумерлар ҳақида кўпдан кўп янги кашфиётлар амалга оширилди. Италия ва Америка олимларининг гувоҳлик беришича, Шумерлар қадим туркийларнинг аждоди бўлиб, миххатларга битилган илк ёзув ҳам айнан шуларга тегишли экан. Лекин бугун бизнинг ўз ёзувимиз йўқ, тушуняпсизми, қарийб 400 млн.ли туркийларнинг ўз алифбоси йўқ! Агар Шумерларнинг келиб чиқиши ҳақидаги илмий гипотезалар тўғри бўлса, дунёга илк цивилизацияни, шу билан бирга, илк ёзувни берган туркий қавмларнинг бугун ўз алифбоси йўқ! Бир ҳовуч гуржиларнинг бор, қарийб ярим мляд.ли туркийларнинг эса йўқ! Нега?.. Шуларни ўйлаганда хаёлимда фақат бир жумла портлайди: Ўтмиши буюк, ҳозири эса куйик туркийлар!.. Лекин ҳозирда алифбо масаласи нафақат ўзбекларга, балки юртимизда истиқомат қилиб, ўзбек тилида таълим олаётган, сўзлашаётган ўнлаб бошқа халқ вакилларига ҳам тегишли бўлиб, бир сўз билан айтганда, умумхалқ масаласидир. Бу эса алифбо масаласининг ғоят жиддий бўлиб, унда хатога йўл қўйиш мумкин эмаслигини кўрсатади.

Бобурнинг маънавий жасорати. Бобур ҳазратларининг “Хатти Бобурий”ни яратишига нима сабаб бўлдийкин? деб кўп ўйлайман. Ахир, муборак ислом дини руҳида тарбия топган шоҳнинг шу дин нозил бўлган ёзув истеъмолда экан, бошқа алифбо ҳақида ўйлаши, нафақат ўйлаши, балки уни ихтиро этиши ҳазил гап эмас. Шуларни ўйлаганда қуйидагича мулоҳазаларга толаман: қомусий билим эгаси бўлган Бобурни туркий тил табиати билан амалда қўлланилаётган араб ёзуви ўртасида номутаносиблик борлигини сезган бўлиши керак. Бу – бирламчи сабаб. Иккиламчи – Бобурда миллий ғурур, туркона ғурур жуда керакли меъёрда бўлган. Қолмишига, у император эди. Шунинг учун ҳам Бобур янги алифбо яратишга жазм қилган. Мен бу билан “Агар “Хатти Бобурий” йўқолмаганда, биз ҳозир ўша алифбони ишлатардик ва ҳаммаси зўр бўларди”, деган фикрдан мутлақо йироқман. Биз унинг қандай “хат” эканлигини ҳам билмаймиз. Бу ердаги асосий гап – араб ёзувининг туркий тилни бор хусусиятларини ўзида тўла акс эттира олмаганига эътибор қаратилганидир. (Муҳтарам ўқувчи, бу ўринда дин ва ёзув тушунчаларини аралаштириб юбормайлик!). Ҳозирда мавжуд лотин ёзувига ҳам худди шундай эътибор қаратишимиз керак, деб ўйлайман. Чунки амалдаги лотин алифбосидаги нотугаллик кирилл алифбосига қайтайлик, деган мулоҳазаларнинг туғилишига сабаб бўлмоқда. Лекин ҳозирги глобализм даврида кириллга қайтиш уммонга энди оғзи теккан балиқнинг ортга – ҳовузга қайтиб кетиши билан баробардир.

Ҳадеб алифбони алмаштириш оқибатлари. Бунинг зарарини сўз билан айтиб адо қилиб бўлмайди. Сўз билан шунчасини айтиш мумкиндир, эҳтимол: ҳар бир алифбо алмашиши ота билан фарзанд ўртасига урилган биттадан хитой деворидек гап. Улар бир-бирларини маънан кўрмай қоладилар. Авлоднинг ботиний нигоҳи аждоднинг маънавий бўйи бастидан узилади. Тамом! Натижада босқинчи ёки ташқи рақиб кучлар янги авлодни хоҳлаган кўйига солиб ўйнатади. Ахир, асрлар мобайнида шундай бўлмадими? Бўлди. Барига тарих гувоҳ! Дарвоқе, сал шамол турса, алифбони алмаштириб олаётган феълимиз билан ҳақиқий тарихни қаердан ҳам билайлик? Таассуфки, колонизаторларнинг мафкураси билан унинг алифбосида ёзилган ярим чин, ярим ёлғон битикларни ҳалигача тарих деб келаётганлар орамизда қанча…

Келажак учун овоз берайлик. Мен ҳозиргача ҳар хил жанрларда ўнлаб китоблар эълон қилдим. Уларнинг ҳаммаси кириллда. Кириллчада лотинчага нисбатан бир неча баравар тез ёзиб, тез ўқийман. Аммо лотин алифбосига овоз бераман! Чунки ҳозирги шароитда халқимиз учун, ўзбекистонликлар учун лотин алифбоси энг мақбул йўл, деб биламан. (Албатта, “қани энди минг йиллардан бери ўзгармай келаётган ўз ёзувимиз бўлса!” деган армон юрагимни ҳеч қачон тарк этмаса керак!) Биз шундай тарихий паллада яшаяпмизки, ҳар бир ватандош ўз шахсий ва авлоди манфаатини бир четга йиғиштириб қўйиб, бутун бошли халқнинг “Мен” бўлиб оёққа туришини кўзлаб иш тутиши зарур. Шундай қилинганда, бугунги кунда лотин алифбосидан кўра фойдалироқ бошқа алифбо йўқлиги маълум бўлади. Аммо ҳозирда истеъмолда бўлган чала лотин алифбосига эмас, балки такомил топганига овоз бераман. Уни зудлик билан қиёмига етказиш ва истеъмолга киритиш зарур. Бу борада айрим мулоҳазаларимни айтиб ўтай: Ў, Ғ ҳарфлари тутуқ белгисисиз, Ч, Ш, НГ каби товушлар битта ҳарф билан берилишига эришиш керак. Руслардан қабул қилинган Ю билан Я дан воз кечилса қандай бўларкин? “Юмалоқ”ни “Yumaloq” тарзида ёзилгандан кейин русча Юрий исмини Yurıy, Ю. Боревни Y. Borev тарзида ёзса бўлади. Чунки русча Ю (Я ҳам) икки ҳарф бирикимидан ташкил топган. Назаримда, “мумкин эмас”, деган тушунча нотўғри тушунча. Ахир, нега биз ўзга тилдан олинган сўз ёки атамани ўша халқ тили ва алифбосига кўра ёзиб, талаффуз қилишимиз керак?

Ч ва Ш да белги ҳарфнинг паст қисмига эмас, балки тепасига қўйилган (шунингдек, НГ,нг учун Н,н нинг тепасига белги қўйилган) таклифларни ҳам учратдим алифбо тўғрисидаги жўяли чиқишларда. Қабул қилиш мумкин. Айни пайтда, қардош Туркия турклари муваффақият билан истифода этаётган Ğ (Ғ), Ç, (Ч), Ş (Ш) лардан намуна олишнинг сира айб жойи йўқ. Ахир, қолган ҳарфларни Европа халқлари таркибига сингиб кетган, бугунги кунда тили ўлик ҳисобланган лотин ёзувидан олишдан тортинмаяпмиз-ку, нега энди тилию дини бир халқ алифбосида ўз ўрнини топган ҳарфлардан истиҳола қиламиз? Ахир, бу ҳарфлар бизга керак. Қолаверса, булар ҳам лотин алифбоси негизида ўйлаб топилган. Кириллчадаги Ў, Қ, Ғ, Ҳ каби ҳарфлар ҳам ҳарфнинг тепаси, ўртаси ва пастига белгилар қўйиш йўли билан ясалганлиги шу тарзда иш тутиш мумкинлиги кўрсатади. Айириш (Ъ) белгиси борасида ҳам ўзгартириш киритиш лозим. Чунки у ҳозирги шаклида (’) сўзни қоқ иккига бўлиб ташлаяпти. Эҳтимол, бирон ҳарф билан бериш, ҳатто ундан бутунлай воз кечиш ҳам мумкиндир. Нима бўпти “неъмат” сўзини араблардек айириш белгисига урғу бериб, сўзни иккига бўлиб (ne’mat) айтмасак? Оғзаки тилда сўз “немат” бўлиб талаффуз қилинади-ку! Нега биз ҳамиша ўз артикуляцион базамизга хиёнат қиламиз? Нега ўзга тилдан олинган сўзни ўша халқ вакилидек талаффуз қилишимиз керак, деб ўйлаймиз? Нега бошқа ҳамма халқлар чет тиллардан ўзлашган сўзларни ўзига, тил хусусиятларига мослаштириб оладию (масалан, менинг исмим ҳам, отамнинг исми ҳам, насабим ҳам русча талаффузга кўра ёзилганига нима дейсиз? – Хамдамов Улугбек Абдувахобович), фақат биз ўзимизни ўзлашма сўзларга мослаймиз? Нега бунча тақлидчимиз? Қани ўзлигимиз? Қани ўзагимиз?.. Албатта, қилни қирқ ёрувчи тилшуносларимиз янада жўялироқ таклифларни беришади, беришяпти ҳам. Ушбу мулоҳазалар эса каминанинг бир филолог, ёзувчи сифатида ақлим етганлари, холос. Нари борса, таклиф деб қабул қилинг. Лекин барча таклифлар умумхалқ муҳокамасидан ўтиши шарт, деб ҳисоблайман. Алифбо мукаммал бўлмагунча муҳокамага қайта ва қайта қўйилавериши тарафдориман. Майли, бу ишга ярим йил, бир йил сарфлансин. Лекин, алалоқибат, мукаммал алифбога эришайлик ва у халқимиз билан бирга доимий қолсин! Мукаммал алифбога эришганимиздан кейин уни зудлик билан қабул қилайлик! Қабул қилинган кундан эътиборан эса битта ёзувга, яъни лотинга ўтайлик! Матбуот ва давлат идоралари ўз ишларини ягона ёзувда, лотинда юритса, бир неча ойда ҳаммаси изига тушиб кетади, деб ишонаман. Хўш, алифбодаги мукаммаллик нима дегани? Менимча, алифбонинг туркий тилимиз табиатини энг максимал даражада ўзида акс эттириши ва замонавий техника воситалари (жумладан, компьютер, телефон, планшет каби техник воситалар клавиатура майдони)да қулай ишлатилиши, деганидир. Яна бошқа қирралари бор бўлса, мутахасислар ҳисобга олишади, тушунтиришади, деб ўйлайман. Чунки улар тил билимдони. Сизу биздан яхшироғини, тўғрироғини билишади. Аммо тилга масъулият, тилга ҳақдорлик ва жасорат бобида барчамиз баробармиз. Бас, шундай экан, жим турмайлик! Мулоҳазаларимизни умумхалқ муҳокамасига қўяйлик. Ҳақорат тилида эмас, инсоний одоб ва илмий этика доирасида баҳслашайлик. Аммо, пировард натижада тўғри алифбони, бизга керакли алифбони танлаб, тузатиб олайлик. Ва бошқа ҳеч қачон алифбо масаласига қайтмайлик! Гап шу ерга келганда, ҳатто Конституцияга алифбо борасида бир модда киритилиб, унда алифбонинг ўзгартирилмаслиги белгилаб қўйилса, дегим келади. (Балки бу ошириб юборилаётган тадбирдир. Оғзи куйган қатиқни ҳам пуфлаб ичаркан…) Чунки алифбони янгилаш, уни ўзгартириш миллат бўйи бастини қоқ иккига бўлиб ташлаш билан баробардир. Шу маънода биз сўнгги юз йил мобайнида тўрт марта бўлинган миллатмиз, унутмайлик!

“Нега энди лотинни ҳимоя қилиб, муносабатингизни кириллда ёздингиз?” демоқчи бўлган маслакдошларимга айтай: аввало, бу юқорида айтган барча мулоҳазаларимни тасдиқлайди – мен ва мендан катта, мендан бироз кичик авлодларнинг ҳаммасининг саводи кириллда чиққан. Биз бу алифбода сувдаги балиқдек сезамиз ўзимизни. Қолаверса, кириллни ёқлаётганлар ҳам, асосан катта авлод вакиллари, аввало шулар ўқисин, дедим. Аммо, биродарлар, бизнинг авлод қариб боряпти, дунё деган саҳнадан ўтиб боряпти, демак, ўзимиз билан бирга кириллни – муаммони ҳам олиб кетяпмиз. Ёш авлодни такрор кириллда ўқитмасак, тахминан 30, 40 йилдан кейин икки ёзувлилик деган зиддият(бало)нинг ўзи қолмайди. Муаммо ҳал бўлади. Бас, шундай экан, менинг алифбом, сенинг алифбонг демасдан, ҳаётга, ҳаёт олдимизга қўяётган муаммоларга фалсафийроқ қарашни ҳам ўрганайлик. Ўтмишни бағримизга босиб, келажак сари борайлик! Лекин асло ва асло аксини қилмайлик! Қийналса, катта авлодлар қийналсин. Заҳматларни мард бўлиб бўйнимизга олайлик-да, чидайлик. Энг муҳими, биздан кейин келаётган авлодларга ягона алифбо – лотин билан осон ва фойдали бўлсин! Зеро, лотин алифбоси бугунги мураккаб замонда юртдошларимизни нафақат туркий дунё билан уйғунликка, балки, умуман, жаҳоннинг илғор ҳамжамияти билан ҳамкорликка, замонавийлик билан эса ҳамнафасликка хизмат қилади. Хато қилишга эса энди ҳаққимиз йўқ!

2017 йил, август

Mana hozir, har birimizning qarshimizda – lotin yoki kirilldan birini tanlashda turibdi! Bu imkon mas’uliyatli ishning boshida turganlar uchun yanada sharafli. Endi butun boshli xalqning kelajagi ham u yoki bu darajada shu tanlovning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligiga borib taqaladi. Yana shuki, bunday imkon har doim ham berilavermaydi. U o‘ta noyob tarixiy hodisa. Shuning uchun ham xato qilishga haqqimiz yo‘q.

Ulug‘bek HAMDAM
XATO QILISHGA ENDI HAQQIMIZ YO‘Q
yoxud qaysi alifboni tanlaymiz?

Ulug‘bek Hamdam 1968 yil, 24 aprelda Andijon viloyatining Marhamat tumanidagi Yuqori Rovvot mahallasida tug‘ildi. 1985 yilda o‘rta maktabni oltin medal bilan tamomladi. 1986 va 1988 yillar orasida Ukrainada askarlik xizmatini o‘tagan. 1988-1993 yillarda ToshDU ning o‘zbek filologiyasi fakultetida tahsil olgan. 1992-93 yillarda esa davlatimiz tashabbusi bilan o‘qishga yuborilgan talabalar safida Turkiyaning Ko‘nyo shahrida taxsilni davom ettirgan. 1993-1994 yillarda Sharqshunoslik institutida turk tilidan dars bergan. 1994-1996 yillarda Hozirgi Milliy Universitet o‘zbek filologiyasi fakultetining kunduzgi aspiranturasini o‘qigan.
1997 yilda «30-yillar o‘zbek she’riyatida «sof lirika» muammosi» (Oybek she’rlari misolida) mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan. Hozirda «XX asr o‘zbek she’riyati badiiy tafakkur tadrijining ijtimoiy-psixologik asoslari» mavzusida doktorlik dissertatsiyasi ustida ishlamoqda. 1997-2009 yillarda O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Alisher Navoiy nomidagi Til va Adabiyot institutida katta ilmiy xodim, 2009-2015 yillar «Sharq yulduzi» jurnalining bosh muharriri lavozimida ishladi.
Ulug‘bek Hamdam bir necha nasriy, nazmiy hamda adabiy-tanqidiy to‘plamlar muallifi. Uning ilk nasriy kitobi 1998 yilda «Yolg‘izlik» nomi bilan chop etilgan. «Muvozanat», «Isyon va itoat», «Sabo va Samandar» nomli romanlari, «Tangriga eltuvchi isyon», «Atirgul», «Seni kutdim» va «Uzoqdagi Dinura» nomli she’riy vanasriy to‘plamlari chop etilgan. Shuningdek,uning «Badiiy tafakkur tadriji» va «Yangilanish ehtiyoji» nomli adabiy tanqidiy-to‘plamlari e’lon qilingan. Ularda XX va XXI asr avvalidagi o‘zbek, qisman jahon adabiyoti va adabiyotshunosligi muammolari tadqiq etiladi. Ulug‘bek Hamdam Jaloliddin Rumiyning «Ichindagi ichindadir» va prof. U. Turonning «Turkiy xalqlar mafkurasi tarixi» nomli asarlarini turk tilidan o‘girgan.

O‘zidan ortib, o‘zgalarga nafi tekkan odam chinakam baxtli odam. Endi o‘zgalardan ham ortib, butun boshli xalqqa nafing tegsa bormi, berdi Xudo deyvering. Lekin istakning o‘zi bilan o‘zdan ortish qiyin. Ayniqsa, it egasini tanimay qolgan bugungi shitob zamonlarda. O‘zdan ortib o‘zgalarning, ayniqsa, xalqning qoshiga kelish uchun odamga bilim, jasorat va omad ham kerak bo‘ladi. Bu yo‘lda gohi gohida fursatning o‘zi insonga imkon berib turadi. Hamma gap – imkondan qanday foydalanishda. Xuddi shunday imkonlardan biri, mana hozir, har birimizning qarshimizda – lotin yoki kirilldan birini tanlashda turibdi! Bu imkon mas’uliyatli ishning boshida turganlar uchun yanada sharafli. Endi butun boshli xalqning kelajagi ham u yoki bu darajada shu tanlovning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligiga borib taqaladi. Yana shuki, bunday imkon har doim ham berilavermaydi. U o‘ta noyob tarixiy hodisa. Shuning uchun ham xato qilishga haqqimiz yo‘q.

O‘tmishga nazar. Ukraina. Armiya. Bir gurji yigiti hazillashgisi kelibmi, stol ustida kaminaning unutilgan xatini olib, tushunmasa ham ovoz chiqarib o‘qiy ketdi. So‘ng menga yuzlanib: “O‘zbeklarning o‘z alifbosi yo‘qmi? Nega rusnikida yozasizlar? Uyalmaysizlarmi?… Mana, mening xatimga qara! – u qo‘ynidan konvert chiqardi. – Biz ming yillardan beri o‘z alifbomizda yozamiz. Shuning uchun ham ota-bobom qoldirgan merosni men o‘qiyman, menikini esa hali bolalarim o‘qiydi” dedi faxr bilan. Men yer yorilmadi, yerga kirmadim. Bu haqda keyin – uzun yillar mobaynida ko‘p o‘ylab yurdim. O‘ylarim bora-bora o‘ta og‘riqli savollarga aylandi: “Nega bir necha mln.li (lekin juda mashhur xalq!) gurji xalqining ming yillardan beri o‘zgarmay kelayotgan o‘z yozuvi bor-u, ko‘pmilionli o‘zbekniki yo‘q? Bori ham tinimsiz o‘zgartirildi, hamon o‘zgartirilmoqda? Axir, yozuv o‘zgartirish millatni tahrir qilish, tahqir qilish degani-ku! Uzoqqa bormay, mana mening o‘zim ham ana shu o‘zgartirishning zahmini chekmadimmi?.. Bilasiz, yozuvchiman. Bir qarasam, endi nashrdan chiqib uyga olib kelgan kitobimni hali yosh bo‘lgan o‘g‘lim va qizim qo‘liga olishibdi-yu, lekin tuzukroq o‘qiy olishmayapti. Ya’ni ota bilan bola yozuvda bir-birini tushunmayapti. Bu nima degani? Ajdod va avlod o‘rtasiga choh tushdi, degani! “Vahima qilmang, bolalaringiz kirillni, siz esa lotin alifbosini bir pasda o‘rganib olasiz!” deya maslahat bermoqchi bo‘lsangiz, aytay: men va bolam o‘rtasidagi “tushunmovchilik” bu aysbergning ko‘rinib turgan uchi, xolos. Asl aysberg suvning ostida yotibdi. Aysbergning uchidan bahs etishdan murod suv ostida yotgan asl aysbergga ishoradir. Asl aysbergning nomi esa xalq va u yaratgan ming yillik meros! Demak, yozuvning har almashishi mavjud avlodning o‘zi mansub bo‘lgan xalq va uning merosidan yana bir karra uzoq tushishi deganidir. “Hammasini yangi yozuvga o‘girib olish mumkin-ku!” deya e’tirozda davom etmoqchi bo‘lsangiz, bu ishning shu choqqacha mumkin bo‘lmagani sizga eng yaxshi javobdir. Nazariyada hamma narsa mumkin, asl gap amaliyotda…

Armiyada yuz bergan o‘sha muloqot chog‘ida men 18 yoshli bo‘z yigit edim, gurjistonlik yigit gapining ma’nosi tagiga birdaniga yetmagan bo‘lishim mumkin. Lekin aminmanki, o‘sha paytdagi o‘zbek ziyolilarining aksari ham bu haqda yolchitib fikr yuritishmagan. Yuritishganda edi, 1993 yili alifboni tanlash va tuzatish imkonidan bu taxlit xom foydalanishmas edi. Holbuki, alifbo millat taqdiriga daxl qiladigan masalalardan biri. Unga panja ortidan qarab bo‘lmaydi. So‘zlarim kimlargadir qattiq tegayotgan bo‘lsa, uzr so‘rayman. Lekin biz o‘sha xom foydalish tufayli yana bir bor alifboda (kichik bo‘lsa-da) o‘zgartirish qilishga majbur bo‘lib turibmiz. Bu ishning olam-olam muammolarini, sarf-harajatlarini, har bir inson boshiga tushadigan ruhiy, aqliy, kerak bo‘lsa, moddiy zahmatlarini o‘ylaganimda, uzr o‘ragan tillarimni tishlab tashlagim keladi…

O‘tmishga savol bilan nazar. Yunon keldi, kitoblarni, bilimdonlarni yo‘q qildi, o‘zinikini o‘tkazmoqchi bo‘ldi. O‘tkazdi ham. Ketidan arab keldi, tilimiz arabcha so‘zlarga to‘ldi, arabcha yozuvni qabul qildik (dinni shunday ham qabul qilish mumkin edi-ku!). Nega?.. Javob tarix va ko‘pchiligimizning yuragimizdan badarg‘a qilingan jasorat qa’riga ko‘milgan. Ruslar keldi. Tilimiz ruscha so‘zlarga to‘ldi, yozuvimiz rusniki, ya’ni kirillcha bo‘ldi. Nega?.. Javob yana tarixda va bizni tark etgan jasorat bag‘rida uxlayapti. Ulargacha xorazm, so‘g‘d, uyg‘ur, o‘rxun-yenisey kabi turkona yozuvlar bo‘lganligidan tarix dalolat beradi. Ammo hech birini saqlab qololmaganmiz. Yana “nega?” degan savol qarshimizga chiqadi. Tarix Shumerlardan boshlanadi, deyishadi. Keyingi 20-30 yil mobaynida Shumerlar haqida ko‘pdan ko‘p yangi kashfiyotlar amalga oshirildi. Italiya va Amerika olimlarining guvohlik berishicha, Shumerlar qadim turkiylarning ajdodi bo‘lib, mixxatlarga bitilgan ilk yozuv ham aynan shularga tegishli ekan. Lekin bugun bizning o‘z yozuvimiz yo‘q, tushunyapsizmi, qariyb 400 mln.li turkiylarning o‘z alifbosi yo‘q! Agar Shumerlarning kelib chiqishi haqidagi ilmiy gipotezalar to‘g‘ri bo‘lsa, dunyoga ilk sivilizatsiyani, shu bilan birga, ilk yozuvni bergan turkiy qavmlarning bugun o‘z alifbosi yo‘q! Bir hovuch gurjilarning bor, qariyb yarim mlyad.li turkiylarning esa yo‘q! Nega?.. Shularni o‘ylaganda xayolimda faqat bir jumla portlaydi: O‘tmishi buyuk, hoziri esa kuyik turkiylar!.. Lekin hozirda alifbo masalasi nafaqat o‘zbeklarga, balki yurtimizda istiqomat qilib, o‘zbek tilida ta’lim olayotgan, so‘zlashayotgan o‘nlab boshqa xalq vakillariga ham tegishli bo‘lib, bir so‘z bilan aytganda, umumxalq masalasidir. Bu esa alifbo masalasining g‘oyat jiddiy bo‘lib, unda xatoga yo‘l qo‘yish mumkin emasligini ko‘rsatadi.

Boburning ma’naviy jasorati. Bobur hazratlarining “Xatti Boburiy”ni yaratishiga nima sabab bo‘ldiykin? deb ko‘p o‘ylayman. Axir, muborak islom dini ruhida tarbiya topgan shohning shu din nozil bo‘lgan yozuv iste’molda ekan, boshqa alifbo haqida o‘ylashi, nafaqat o‘ylashi, balki uni ixtiro etishi hazil gap emas. Shularni o‘ylaganda quyidagicha mulohazalarga tolaman: qomusiy bilim egasi bo‘lgan Boburni turkiy til tabiati bilan amalda qo‘llanilayotgan arab yozuvi o‘rtasida nomutanosiblik borligini sezgan bo‘lishi kerak. Bu – birlamchi sabab. Ikkilamchi – Boburda milliy g‘urur, turkona g‘urur juda kerakli me’yorda bo‘lgan. Qolmishiga, u imperator edi. Shuning uchun ham Bobur yangi alifbo yaratishga jazm qilgan. Men bu bilan “Agar “Xatti Boburiy” yo‘qolmaganda, biz hozir o‘sha alifboni ishlatardik va hammasi zo‘r bo‘lardi”, degan fikrdan mutlaqo yiroqman. Biz uning qanday “xat” ekanligini ham bilmaymiz. Bu yerdagi asosiy gap – arab yozuvining turkiy tilni bor xususiyatlarini o‘zida to‘la aks ettira olmaganiga e’tibor qaratilganidir. (Muhtaram o‘quvchi, bu o‘rinda din va yozuv tushunchalarini aralashtirib yubormaylik!). Hozirda mavjud lotin yozuviga ham xuddi shunday e’tibor qaratishimiz kerak, deb o‘ylayman. Chunki amaldagi lotin alifbosidagi notugallik kirill alifbosiga qaytaylik, degan mulohazalarning tug‘ilishiga sabab bo‘lmoqda. Lekin hozirgi globalizm davrida kirillga qaytish ummonga endi og‘zi tekkan baliqning ortga – hovuzga qaytib ketishi bilan barobardir.

Hadeb alifboni almashtirish oqibatlari. Buning zararini so‘z bilan aytib ado qilib bo‘lmaydi. So‘z bilan shunchasini aytish mumkindir, ehtimol: har bir alifbo almashishi ota bilan farzand o‘rtasiga urilgan bittadan xitoy devoridek gap. Ular bir-birlarini ma’nan ko‘rmay qoladilar. Avlodning botiniy nigohi ajdodning ma’naviy bo‘yi bastidan uziladi. Tamom! Natijada bosqinchi yoki tashqi raqib kuchlar yangi avlodni xohlagan ko‘yiga solib o‘ynatadi. Axir, asrlar mobaynida shunday bo‘lmadimi? Bo‘ldi. Bariga tarix guvoh! Darvoqe, sal shamol tursa, alifboni almashtirib olayotgan fe’limiz bilan haqiqiy tarixni qayerdan ham bilaylik? Taassufki, kolonizatorlarning mafkurasi bilan uning alifbosida yozilgan yarim chin, yarim yolg‘on bitiklarni haligacha tarix deb kelayotganlar oramizda qancha…

Kelajak uchun ovoz beraylik. Men hozirgacha har xil janrlarda o‘nlab kitoblar e’lon qildim. Ularning hammasi kirillda. Kirillchada lotinchaga nisbatan bir necha baravar tez yozib, tez o‘qiyman. Ammo lotin alifbosiga ovoz beraman! Chunki hozirgi sharoitda xalqimiz uchun, o‘zbekistonliklar uchun lotin alifbosi eng maqbul yo‘l, deb bilaman. (Albatta, “qani endi ming yillardan beri o‘zgarmay kelayotgan o‘z yozuvimiz bo‘lsa!” degan armon yuragimni hech qachon tark etmasa kerak!) Biz shunday tarixiy pallada yashayapmizki, har bir vatandosh o‘z shaxsiy va avlodi manfaatini bir chetga yig‘ishtirib qo‘yib, butun boshli xalqning “Men” bo‘lib oyoqqa turishini ko‘zlab ish tutishi zarur. Shunday qilinganda, bugungi kunda lotin alifbosidan ko‘ra foydaliroq boshqa alifbo yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Ammo hozirda iste’molda bo‘lgan chala lotin alifbosiga emas, balki takomil topganiga ovoz beraman. Uni zudlik bilan qiyomiga yetkazish va iste’molga kiritish zarur. Bu borada ayrim mulohazalarimni aytib o‘tay: O‘, G‘ harflari tutuq belgisisiz, Ch, Sh, NG kabi tovushlar bitta harf bilan berilishiga erishish kerak. Ruslardan qabul qilingan Yu bilan Ya dan voz kechilsa qanday bo‘larkin? “Yumaloq”ni “Yumaloq” tarzida yozilgandan keyin ruscha Yuriy ismini Yurıy, Yu. Borevni Y. Borev tarzida yozsa bo‘ladi. Chunki ruscha Yu (Ya ham) ikki harf birikimidan tashkil topgan. Nazarimda, “mumkin emas”, degan tushuncha noto‘g‘ri tushuncha. Axir, nega biz o‘zga tildan olingan so‘z yoki atamani o‘sha xalq tili va alifbosiga ko‘ra yozib, talaffuz qilishimiz kerak?

Ch va Sh da belgi harfning past qismiga emas, balki tepasiga qo‘yilgan (shuningdek, NG,ng uchun N,n ning tepasiga belgi qo‘yilgan) takliflarni ham uchratdim alifbo to‘g‘risidagi jo‘yali chiqishlarda. Qabul qilish mumkin. Ayni paytda, qardosh Turkiya turklari muvaffaqiyat bilan istifoda etayotgan Ğ (G‘), Ç, (Ch), Ş (Sh) lardan namuna olishning sira ayb joyi yo‘q. Axir, qolgan harflarni Yevropa xalqlari tarkibiga singib ketgan, bugungi kunda tili o‘lik hisoblangan lotin yozuvidan olishdan tortinmayapmiz-ku, nega endi tiliyu dini bir xalq alifbosida o‘z o‘rnini topgan harflardan istihola qilamiz? Axir, bu harflar bizga kerak. Qolaversa, bular ham lotin alifbosi negizida o‘ylab topilgan. Kirillchadagi O‘, Q, G‘, H kabi harflar ham harfning tepasi, o‘rtasi va pastiga belgilar qo‘yish yo‘li bilan yasalganligi shu tarzda ish tutish mumkinligi ko‘rsatadi. Ayirish (’) belgisi borasida ham o‘zgartirish kiritish lozim. Chunki u hozirgi shaklida (’) so‘zni qoq ikkiga bo‘lib tashlayapti. Ehtimol, biron harf bilan berish, hatto undan butunlay voz kechish ham mumkindir. Nima bo‘pti “ne’mat” so‘zini arablardek ayirish belgisiga urg‘u berib, so‘zni ikkiga bo‘lib (ne’mat) aytmasak? Og‘zaki tilda so‘z “nemat” bo‘lib talaffuz qilinadi-ku! Nega biz hamisha o‘z artikulyatsion bazamizga xiyonat qilamiz? Nega o‘zga tildan olingan so‘zni o‘sha xalq vakilidek talaffuz qilishimiz kerak, deb o‘ylaymiz? Nega boshqa hamma xalqlar chet tillardan o‘zlashgan so‘zlarni o‘ziga, til xususiyatlariga moslashtirib oladiyu (masalan, mening ismim ham, otamning ismi ham, nasabim ham ruscha talaffuzga ko‘ra yozilganiga nima deysiz? – Xamdamov Ulugbek Abduvaxobovich), faqat biz o‘zimizni o‘zlashma so‘zlarga moslaymiz? Nega buncha taqlidchimiz? Qani o‘zligimiz? Qani o‘zagimiz?.. Albatta, qilni qirq yoruvchi tilshunoslarimiz yanada jo‘yaliroq takliflarni berishadi, berishyapti ham. Ushbu mulohazalar esa kaminaning bir filolog, yozuvchi sifatida aqlim yetganlari, xolos. Nari borsa, taklif deb qabul qiling. Lekin barcha takliflar umumxalq muhokamasidan o‘tishi shart, deb hisoblayman. Alifbo mukammal bo‘lmaguncha muhokamaga qayta va qayta qo‘yilaverishi tarafdoriman. Mayli, bu ishga yarim yil, bir yil sarflansin. Lekin, alaloqibat, mukammal alifboga erishaylik va u xalqimiz bilan birga doimiy qolsin! Mukammal alifboga erishganimizdan keyin uni zudlik bilan qabul qilaylik! Qabul qilingan kundan e’tiboran esa bitta yozuvga, ya’ni lotinga o‘taylik! Matbuot va davlat idoralari o‘z ishlarini yagona yozuvda, lotinda yuritsa, bir necha oyda hammasi iziga tushib ketadi, deb ishonaman. Xo‘sh, alifbodagi mukammallik nima degani? Menimcha, alifboning turkiy tilimiz tabiatini eng maksimal darajada o‘zida aks ettirishi va zamonaviy texnika vositalari (jumladan, kompyuter, telefon, planshet kabi texnik vositalar klaviatura maydoni)da qulay ishlatilishi, deganidir. Yana boshqa qirralari bor bo‘lsa, mutaxasislar hisobga olishadi, tushuntirishadi, deb o‘ylayman. Chunki ular til bilimdoni. Sizu bizdan yaxshirog‘ini, to‘g‘rirog‘ini bilishadi. Ammo tilga mas’uliyat, tilga haqdorlik va jasorat bobida barchamiz barobarmiz. Bas, shunday ekan, jim turmaylik! Mulohazalarimizni umumxalq muhokamasiga qo‘yaylik. Haqorat tilida emas, insoniy odob va ilmiy etika doirasida bahslashaylik. Ammo, pirovard natijada to‘g‘ri alifboni, bizga kerakli alifboni tanlab, tuzatib olaylik. Va boshqa hech qachon alifbo masalasiga qaytmaylik! Gap shu yerga kelganda, hatto Konstitutsiyaga alifbo borasida bir modda kiritilib, unda alifboning o‘zgartirilmasligi belgilab qo‘yilsa, degim keladi. (Balki bu oshirib yuborilayotgan tadbirdir. Og‘zi kuygan qatiqni ham puflab icharkan…) Chunki alifboni yangilash, uni o‘zgartirish millat bo‘yi bastini qoq ikkiga bo‘lib tashlash bilan barobardir. Shu ma’noda biz so‘nggi yuz yil mobaynida to‘rt marta bo‘lingan millatmiz, unutmaylik!

“Nega endi lotinni himoya qilib, munosabatingizni kirillda yozdingiz?” demoqchi bo‘lgan maslakdoshlarimga aytay: avvalo, bu yuqorida aytgan barcha mulohazalarimni tasdiqlaydi – men va mendan katta, mendan biroz kichik avlodlarning hammasining savodi kirillda chiqqan. Biz bu alifboda suvdagi baliqdek sezamiz o‘zimizni. Qolaversa, kirillni yoqlayotganlar ham, asosan katta avlod vakillari, avvalo shular o‘qisin, dedim. Ammo, birodarlar, bizning avlod qarib boryapti, dunyo degan sahnadan o‘tib boryapti, demak, o‘zimiz bilan birga kirillni – muammoni ham olib ketyapmiz. Yosh avlodni takror kirillda o‘qitmasak, taxminan 30, 40 yildan keyin ikki yozuvlilik degan ziddiyat(balo)ning o‘zi qolmaydi. Muammo hal bo‘ladi. Bas, shunday ekan, mening alifbom, sening alifbong demasdan, hayotga, hayot oldimizga qo‘yayotgan muammolarga falsafiyroq qarashni ham o‘rganaylik. O‘tmishni bag‘rimizga bosib, kelajak sari boraylik! Lekin aslo va aslo aksini qilmaylik! Qiynalsa, katta avlodlar qiynalsin. Zahmatlarni mard bo‘lib bo‘ynimizga olaylik-da, chidaylik. Eng muhimi, bizdan keyin kelayotgan avlodlarga yagona alifbo – lotin bilan oson va foydali bo‘lsin! Zero, lotin alifbosi bugungi murakkab zamonda yurtdoshlarimizni nafaqat turkiy dunyo bilan uyg‘unlikka, balki, umuman, jahonning ilg‘or hamjamiyati bilan hamkorlikka, zamonaviylik bilan esa hamnafaslikka xizmat qiladi. Xato qilishga esa endi haqqimiz yo‘q!

2017 yil, avgust