Бу суҳбат анча йиллар олдин — адашмасам, 2003 йилларда бўлиб ўтганди. Ўша пайти “Моҳият” газетасида чоп этилди. Кейин бу суҳбатни йўқотиб қўйдим. Излаб юриб тополмай, яқинда ҳужжатлар орасидан чиқди. Гарчанд Карл Райхл бугун етмишдан ошган бўлса-да, у ҳали ҳам элчилигини давом эттирмокда. Мен Карл Райхлнинг уйида бўлганман. Рейн дарёси бўйидаги вилласида уйнинг йўлагидан тортиб, иккинчи қаватга кўтариладиган зина деворлари ҳам, юқори қаватдаги хоналарнинг ҳаммаси китоб билан — Ўрта Осиё фольклорига оид китоб билан тўла эди. Ўшанда бу олимгу жуда ҳавасим келган.
Карл Райхлни илгарилари сиртдан таниган бўлсам-да, у билан яқиндан танишиб, уйини, оиласини кўриб янада ҳурматим ошган. Баъзида ичи бошқа, ташқариси бошқа, сиртдан зиёлига ўхшайдиган, бироқ зиёлилик ичига урмаган қўштирноқ ичидаги зиёлилаларни кўрганда Карл Райхлни эслайман. Назаримда зиёлилик биринчи галда қонда, генда ҳам бўлиши керак. Кейин эса тарбия ва муҳитга, Шахс деган катта бир тушунчанинг қандайлигига боглик. Орамизда ҳам, хорижлик дўстлар орасида ҳам шундай инсонлар кўп бўлсин!(Жаббор Эшонқулнинг фейсбукдаги ёзувидан)

ЎЗБЕК ФОЛЬКЛОРИНИНГ ЕВРОПАДАГИ «ЭЛЧИ»СИ
Германиялик фольклоршунос олим, профессор Карл Райхл билан суҳбат
Суҳбатдош Жаббор Эшонқул

Суҳбатдошимиз Бонн Университетининг профессори, Германия Фанлар Академиясининг аъзоси Карл Райхл жаноблари. Карл Райхлнинг номи Ўзбекистонда кўпчиликка яхши таниш. Мана қарийиб ўттиз йилдирки у хорижда ўзбек фольклорини тарғиб қилиб келади.

Карл Райхл 1943 йилда Боварияда туғилган. 1963-1968 йилларда Мюнхен университетининг филология факультетида таҳсил олган. 1970 йилда Англиянинг Кембридж университети аспирантурасини тамомлаган. 1971 йилда эса филология фанлари докторлиги диссертациясини муваффақиятли ҳимоя қилади. 1971 йилда ўзи таҳсил олган Мюнхен университетига қайтиб келиб, инглиз тили ва адабиёти фанидан дарс бера бошлайди. 1977 йилдан бошлаб у дунёниннг кўплаб мамлакатларидаги нуфузли илм даргоҳларининг фахрли профессори деган номга сазовор бўлади. Жумладан, 1978 йили Бонн университети профессори, 1990 йили машҳур Гарвард университети профессори, 1995 йили Пириж, 1995 йилда эса Нукус Давлат университети фахрий профессори унвонига мушарраф бўлган. Чоп этилган китоблари: «Ўрта аср инглиз поэзияси»(1973), «Ўрта асрлардаги лотинча матн тадқиқи»(1976, Лондон), «Ўзбек эртаклари олмон ва ўзбек тилларида»(1978, Бохум), «Туркман халқ эртаклари»(1978), «Инглиз тили граматика қонуниятлари»(1982), «Қорақалпоқ халқ эртаклари»(1985, Бохум), «Равшан» ўзбек халқ достони»(1985, Висбаден), «Уйғур халқ эртаклари»(1986, Бохум), «Туркий халқлар қаҳрамонлик эпоси»(1992, Нью-Йорк), «Ўрта асрлардаги инглиз достонлари луғати»(1993, Франкфурт), «Жаҳон адабиётидаги наср ва назмнинг уйғун ҳолатлари»(1997, Кэмбердж ), «Оғзаки эпик анъана: услуб ва шакллар» (2000, Нью-Йорк), «Туркий халқлар қаҳрамонлик эпоси ҳақида мақолалар»(2000, Нью-Йорк), «Эпик ижод ва мусиқа»(2000, Берлин), «Алпомиш» ўзбек халқ қаҳрамонлик эпоси» 2002, Бонн). Ўзининг қутлуғ олтмиш ёшини қаршилаган Карл Райхл ҳозир юртимизда меҳмон бўлиб турибди.

-Райхл жаноблари, кўп йиллардан буён ўзбек фольклори билан шуғулланиб келасиз. Сизни туркий халқлар фольклори билимдони сифатида хорижда, хусусан, Германия, Америка, Англия, Франция ва бошқа Европа мамлакатларида ҳам яхши билишади. Айтингчи, сизнинг туркий халқлар, жумладан ўзбек фольклори билан шуғулланишингизга нима туртки бўлганди?

– Туркистон тарихи, маданияти ва санъатига қизиқиш Европада бугун пайдо бўлиб қолгани йўқ. Бунинг тарихи жуда ўзоқ. Бундай алоқалар тарихини биз биргина тадқиқотлар кўламида эмас, «Алпомиш» ва «Одессия» достонлари мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Европада ҳар икки достон ўртасидаги ўхшашликни Ғарбнинг Шарққа таъсири дея баҳолаганлар ҳам, ёхуд бунинг акси куҳна Шарқнинг Ғарбга таъсири дея баҳолаганлар ҳам бор. Менимча эса, энг муҳими ана шу таъсирнинг мавжудлиги ва унинг қадимий эканлигидадир. Чунки таъсир ҳеч қачон бир томонлама бўлмайди. Бевосита илмий изланишларга келсак, Радлов ёхуд Вамберининг фаолиятини тилга олиб ўтган бўлардим. Шарқ ва Ғарб деган қутбларнинг бир-бирига янада яқинлашувида бу икки олимнинг улкан хизматлари бор. Айниқса, Вамберининг Туркистон тарихи, қадимги урф-одат ва анъаналари, фольклорига оид асарлари Европада қатта қизиқиш уйғотган ва бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Албатта, бу каби асарлар мен ва мен кабиларнинг юрагида Туркистон маданияти ва адабиётига бўлган муҳаббат оловини ёққан бўлса ажаб эмас. Шахсан ўзимга келадиган бўлсам, мен мутахассислигим бўйича инглиз тили ва адабиёти ўқитувчисиман. Тақдир тақозаси билан В.Жирмунский ва Ҳ.Зарифовларнинг «Ўзбек қаҳрамонлик эпоси» деган китобининг қисқача баёни 1958 йилди немис тилиди чоп этилгач, мен уни ҳаяжон билан ўқиб чиқдим. Худди ана шу китоб менинг тақдиримни тубдан ўзгартириб юборди, десам муболаға бўлмайди. Шундан сўнг мен ўзбек фольклори, тарихи, урф-одат ва анъаналарига қизиқиб қолдим. Ана шу қизиқиш туфайли ўзбек фольклори билан жиддий шуғуллана бошладим. Даставвал мустақил равишда ўзбек тилини ўргандим. 1978 йилда ўзбек, кейинроқ эса қорақалпоқ, туркман, уйғур халқ эртакларини олмон тилига ўгирдим.

Мен ўзбек достонларини таржима қилишни «Равшан» достонидан бошладим.Бу достон таржимаси тўғрисида жуда кўп мутахассислардан илиқ фикрлар эшитдим.Улар менинг таржимамни ҳам, у ҳақдаги тадқиқотимни ҳам юқори баҳолашди. Бу эса менга янада куч ва қувват бағишлади. Шундан сўнг ўзбек бахшилари, достонлари борасида қатор тадқиқотларим юзага келди. Мисол учун 1992 йилда «Туркий халқлар қаҳрамонлик эпоси» номли тадқиқотим Нью-Йоркда инглиз тилида босилиб чиқди. Бу китобимда мен кўпроқ бахшичилик анъаналари, туркий халқлар қаҳрамонлик эпосининг ўзига хос хусусиятларини ёритиб беришга ҳаракат қилдим.

– Сиз нафақат ўзбек фольклори, балки қорақалпоқ, қозоқ, қирғиз, туркман умуман туркий хақлар фольклори билан ҳам шуғулланиб келасиз. Бундан мақсад нима? Уларнинг бирортаси билан чегараланиш кифоя қилмасмиди?

– Бунинг бир қанча сабаблари бор. Биринчидан, туркий халқлар қадимий бир илдизга эга.Шунинг учун туркий халқларнинг бирор бир эпоси ҳақида фикр юритиш учун унинг барча версия ва вариантларининг ҳам ўрганиб чиқиш зарур бўлади. Қолаверса, бу қиёс учун ҳам муҳим матераллар беради. Мисол учун эпик формула анаъанаси бахши, халфа, жиров, оқин ижодида қандай намоён бўлади? Қандай ўзига хослик ва фарқликларга эга? Оғзаки ижоднинг ёзма адабиёт билан туб фарқлари нимада? Мана шу каби масалаларни билиш учун ҳам фольклор мутахассиси барча туркий халқалар тили, урф-одати, анъаналаридан хабордор бўлиши лозим.

– Ҳозир сиз эпик қолип назариясини тилга олдингиз. Биласизки, эпик ижодда эпик қолип-формулалар муҳим аҳамият касб этишини биринчилардан бўлиб Ҳоди Зарифов ва В.Жирмунскийлар тадқиқ этган эдилар. Лекин эпик формула назарияси хорижда бевосита Мэлман Пэрри ва Альберт Лорд номи билан боғлиқ. Ваҳоланки ўзбек олимлари бу қонуниятни улардан илгарироқ кашф этишганди. Пэрри ва Лорд ҳақиқатдан шундай назария мавжудлигидан бехабар бўлишганми ёки бошқа сабаблари борми?

– Мен бу масалага сал бошқачароқ ёндошган бўлардим. Яъни, ўзбек олими Ҳоди Зарифов ва Виктор Жирмунскийлардан кўра, хорижда Альберт Лорд назариясининг машҳурлиги комунакация, яъни тил билан боғлиқ. Маълумки, Ғарбда асосан ингилиз тилида ўқишади. Ҳатто кенгроқ аудиторияга етиб бориши учун олмон олимлари ҳам ўз китобларимни инглиз тилида ёзишга ҳаракат қилишади. Қолаверса, бир томондан В.Жирмунский, Ҳ. Зарифов ва иккинчи томондан Мэлман Пэрри ва Альберт Лордларнинг икки муҳитда яшаб айнан бир масала юзасида бир хил хулосага келиши, менинг ўйлашимча, ўзбек фольклорьшуносларининг ютуғи деб қарашимиз керак. Агар «Ўзбек қаҳрамонлик эпоси» нафақат рус тилида, балки инглиз, франсуз тилларида ҳам нашр этилганда эди, ўзбек фольклоршунослигининг довруғи бундан ҳам юқори бўлган бўларди.

Кўпчилик тадқиқотчилар Альберт Лордни туркий халқлар эпик ижодидётидан умуман бехабар бўлган дейишади. Мен бунга қўшилмайман. Шахсан ўзим гувоҳи бўлган бир воқеани айтиб берай. Мен «Равшан» достонини таржима қилиб, фикрларини билиш учун Альберт Лордга юбордим. У бу таржима билан танишиб чиқиб, менга илиқ фикрларини айтди ва шундан сўнг у ўзининг «Ўрта Осиё ва югослав халқлари эпосининг қиёси»деган мақоласини ёзди. Бу мақолада «Равшан» ва «Алпомиш» достониларидан мисоллар келтирилади. Лорд ҳам унинг устози Мэлман Пэрри ҳам бир умр Ўрта Осиёга келишни орзу қилган. Бироқ минг афсуски, ўша пайтда уларнинг бу орзуси амалга ошмаган. Бундай бахт менга насиб қилгандан ниҳоятда бахтиёрман.

– Сизнинг «Алпомиш» ўзбек халқ қаҳрамонлик эпоси» деган китобингиз Германияда чоп этилди. Шу достон таржимаси ва нашр этилиши ҳақида қисқача гапириб берсангиз.

– Биласиз ўзбек фольклоршунослари орасида «Алпомиш»ни куйламаган бахши-бахши эмас, «Алпомиш»ни тадқиқ этмаган олим олим эмас деган ибора мавжуд. Бу тўғри, бу шундай. Чунки, «Алпомиш» достонларнинг «шоҳи», буюги. Менинг назаримда уни четлаб ўтиб, ўзбек эпоси тадқиқотчисиман дейиш унчалик ҳам тўғри бўлмайди. Мен бу улкан эпосни ўзоқ вақт ўргандим. Уни таржима қилиш учун ўзоқ вақт тайёргарлик кўрдим ва ниҳоят «Алпомиш» достонининг Саидмурод Паноҳ ўғли вариантини олмон тилига таржима қилдим.Бу ердаги олимларнинг изланишларидан яхши хабардорлигим, ҳозир ҳам мавжуд бўлган жонли оғзаки ижро жараёни билан таниш бўлганлигим бу достоннинг таржимаси жараёнида менга яқиндан ёрдам берди.

«Алпомиш» ўзбек қаҳрамонлик эпоси» номли китобим Боннда ўзбек ва олмон тилларида босилиб чиқди. Китобдан асл матн, таржима, тадқиқот ҳамда профессор Тўра Мирзаевнинг «Алпомиш» достонининг ўзбек вариантлари» китобининг катта бир бўлими ҳам жой олган.
Китоб тақдимоти Бонн Университетида бўлиб ўтди. Унда бу ердан ташриф буюрган Тўра Мирзаев бошчилигидаги бир гуруҳ олимлар, Ўзбекситон халқ бахшиси Шоберди Болтаев ва элчихонаси ходимлари иштирок этишди. Тақдимот ўзим кутгандан ҳам қизиқарли ва файзли ўтди. Айниқса, «Алпомиш» достонининг жонли ижроси Боннлик ўзбек маданияти ихлосмандларида катта таасурот қолдирди.

– Шу ўринда четдан қараганда ўзбек фольклоршунослигига қандай баҳо берган бўлар эдингиз? Бу борадаги ютуқ ва камчиликлар нимадан иборат деб биласиз.

– Ўзбек фольклоршуносларининг биринчи галдаги вазифаси бу улкан хазинани авлодлар учун асраб қолиш эди. Ҳеч муболағасиз айтаманки, бундай улкан хазина камдан-кам халқларга насиб этадиган буюк меросдир. Бу буюк меросдан шу кунга қадар нашр этилганлари уммондан бир томчи холос. Алишер Навоий номли Тил ва адабиёт институтидаги фольклор архивида мен кўп бор бўлганман. Шу архивда тўпланган материалларнинг ўзиёқ ўзбек фольклоршуносларига қандай баҳо бериш кераклигини кўрсатиб турибди. Чунки, бундай улкан меросни тўплашнинг ва бугунги кунгача асраб келишнинг ўзи бўлмайди. Қолаверса, ўзбек олимларининг изланишлари бугун дунё олимларининг эътиборини ўзига жалб қилмоқда. Юқорида биз номини тилга олган Ҳоди Зарифовнинг изланишлари дунё фольклоршуносликда туб бурилиш ясаган десам адашмайман. Ёхуд ҳам устоз ва дўстимиз профессор Тўра Мирзаевнинг «Алпомиш достонининг ўзбек вариантлари» ва «Халқ бахшиларининг эпик репертуари» китобини олайлик. Бу китоблар нафақат ўзбек фольклорини балки дунё халқлари эпик ижодиётини ўрганишда муҳим қўлланма эканлигига ҳеч шак-шубҳа йўқ. Бу фақат менинг эътирофим эмас. Бундай эътирофни Россиялик, Туркиялик, Америкалик олимларда ҳам кўришингиз мумкин. Рус олими Б. Путилов ўзининг «Эпик ижод» деган сўнгги китобида уч юздан ошиқ ўринда Тўра Мирзаевдан кўчирма келтиради. Шу биргина мисолнинг ўзиёқ ўзбек фольклоршунослигининг даражасини белгилаб беради.

Муаммоларга келадиган бўлсак. У бор. Биринчи галдаги муаммо бу мавжуд фольклор архивини бундан кейин ҳам сақлаб қолиш билан боғлиқ муаммолар. Фольклор архивидаги қўлёзмалар салкам бир асрлик тарихга эга. Бу қўлёзмаларни сақлаб қолиш ва ўрганишга кўпроқ имконият ва кўчларни жалб этиш зарур. Иккинчи муаммо – бу фольклор борасидаги изланишларни албатта хориж, хусусан инглиз, франсуз ва бошқа тилларга ҳам таржима қилишга ҳаракат қилиш лозим. Менинг назаримда ўзбек олимлари етарлича билим ва малакага эга. Лекин улар орасида хориж тилини биладиганлари кам.

– Биламан юртимизга ҳар гал бирор бир улкан мақсад билан ташриф буюрасиз. Бу галги ташрифингиздан мақсадларингиз қандай? Мана олтмиш ёшга тўлибсиз. Аввало мана шу қутлуғ ёш билан табриклайман. Бу санани Ўзбекситонга келиб қаршилашингизда ҳам қандайдир ўзга маъно борми?

– Тўғриси мен бу томонларини ўйлаганим ҳам йўқ. Бу шунчаки тасодиф, халос. Сафар вақтим шу муддатга тўғри келди. Олтмиш ёш. Одамнинг ишонгиси ҳам келмайди. Бобой бўляпсиз(кулади). Ўзбекистонга келишимдан мақсад «Эдига» достони борасидаги изланишларимни ниҳоясига етказиш. Бу китоб насиб этса 2004 йилда Хелсинкида икки тилда-инглиз ва қорақалпоқ тилларида босилиб чиқади.

– Газета муштарийларига, ўзбек халқига тилакларингиз?

– Бир гал Ўзбекистонлик ҳамкасбларим мени ўзбек фольклорининг Европадаги «элчиси» деб таништирганди. Менга бу ибора жуда ёқди ва шундай эканлигидан, хорижда туриб ўзбек фольклоршунослигининг ривожига озми-кўпми ҳиссам қўшилаётганидан фахрланаман. Шунинг учун менинг тилакларим бошқа бир халққа эмас, қадрдон халқимга бўлади деб ўйлайман. Бу юртнинг «Алпомиш»га ўхшаган достонлари, Алпомиш келбатли ва сийратли ўғлонлари кўп бўлсин. Ўзбекистон халқи жуда қадимий тарих ва чуқур мазмунга эга, миллий ва умуминсоний қадриятларни ўзида мужассам этган анъаналари билан ҳамиша ғурурланиб юришсин.

O’ZBEK FOL`KLORINING YEVROPADAGI «ELCHI»SI
Germaniyalik fol`klorshunos olim, professor Karl Rayxl bilan suhbat
Suhbatdosh Jabbor Eshonqul

Suhbatdoshimiz Bonn Universitetining professori, Germaniya Fanlar Akademiyasining a’zosi Karl Rayxl janoblari. Karl Rayxlning nomi O’zbekistonda ko’pchilikka yaxshi tanish. Mana qariyib o’ttiz yildirki u xorijda o’zbek fol`klorini targ’ib qilib keladi.

Karl Rayxl 1943 yilda Bovariyada tug’ilgan. 1963-1968 yillarda Myunxen universitetining filologiya fakul`tetida tahsil olgan. 1970 yilda Angliyaning Kembridj universiteti aspiranturasini tamomlagan. 1971 yilda esa filologiya fanlari doktorligi dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qiladi. 1971 yilda o’zi tahsil olgan Myunxen universitetiga qaytib kelib, ingliz tili va adabiyoti fanidan dars bera boshlaydi. 1977 yildan boshlab u dunyoninng ko’plab mamlakatlaridagi nufuzli ilm dargohlarining faxrli professori degan nomga sazovor bo’ladi. Jumladan, 1978 yili Bonn universiteti professori, 1990 yili mashhur Garvard universiteti professori, 1995 yili Pirij, 1995 yilda esa Nukus Davlat universiteti faxriy professori unvoniga musharraf bo’lgan. Chop etilgan kitoblari: «O’rta asr ingliz poeziyasi»(1973), «O’rta asrlardagi lotincha matn tadqiqi»(1976, London), «O’zbek ertaklari olmon va o’zbek tillarida»(1978, Boxum), «Turkman xalq ertaklari»(1978), «Ingliz tili gramatika qonuniyatlari»(1982), «Qoraqalpoq xalq ertaklari»(1985, Boxum), «Ravshan» o’zbek xalq dostoni»(1985, Visbaden), «Uyg’ur xalq ertaklari»(1986, Boxum), «Turkiy xalqlar qahramonlik eposi»(1992, N`yu-York), «O’rta asrlardagi ingliz dostonlari lug’ati»(1993, Frankfurt), «Jahon adabiyotidagi nasr va nazmning uyg’un holatlari»(1997, Kemberdj ), «Og’zaki epik an’ana: uslub va shakllar» (2000, N`yu-York), «Turkiy xalqlar qahramonlik eposi haqida maqolalar»(2000, N`yu-York), «Epik ijod va musiqa»(2000, Berlin), «Alpomish» o’zbek xalq qahramonlik eposi» 2002, Bonn). O’zining qutlug’ oltmish yoshini qarshilagan Karl Rayxl hozir yurtimizda mehmon bo’lib turibdi.

-Rayxl janoblari, ko’p yillardan buyon o’zbek fol`klori bilan shug’ullanib kelasiz. Sizni turkiy xalqlar fol`klori bilimdoni sifatida xorijda, xususan, Germaniya, Amerika, Angliya, Frantsiya va boshqa Yevropa mamlakatlarida ham yaxshi bilishadi. Aytingchi, sizning turkiy xalqlar, jumladan o’zbek fol`klori bilan shug’ullanishingizga nima turtki bo’lgandi?

– Turkiston tarixi, madaniyati va san’atiga qiziqish Yevropada bugun paydo bo’lib qolgani yo’q. Buning tarixi juda o’zoq. Bunday aloqalar tarixini biz birgina tadqiqotlar ko’lamida emas, «Alpomish» va «Odessiya» dostonlari misolida ham ko’rishimiz mumkin. Yevropada har ikki doston o’rtasidagi o’xshashlikni G’arbning Sharqqa ta’siri deya baholaganlar ham, yoxud buning aksi kuhna Sharqning G’arbga ta’siri deya baholaganlar ham bor. Menimcha esa, eng muhimi ana shu ta’sirning mavjudligi va uning qadimiy ekanligidadir. Chunki ta’sir hech qachon bir tomonlama bo’lmaydi. Bevosita ilmiy izlanishlarga kelsak, Radlov yoxud Vamberining faoliyatini tilga olib o’tgan bo’lardim. Sharq va G’arb degan qutblarning bir-biriga yanada yaqinlashuvida bu ikki olimning ulkan xizmatlari bor. Ayniqsa, Vamberining Turkiston tarixi, qadimgi urf-odat va an’analari, fol`kloriga oid asarlari Yevropada qatta qiziqish uyg’otgan va bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. Albatta, bu kabi asarlar men va men kabilarning yuragida Turkiston madaniyati va adabiyotiga bo’lgan muhabbat olovini yoqqan bo’lsa ajab emas. Shaxsan o’zimga keladigan bo’lsam, men mutaxassisligim bo’yicha ingliz tili va adabiyoti o’qituvchisiman. Taqdir taqozasi bilan V.Jirmunskiy va H.Zarifovlarning «O’zbek qahramonlik eposi» degan kitobining qisqacha bayoni 1958 yildi nemis tilidi chop etilgach, men uni hayajon bilan o’qib chiqdim. Xuddi ana shu kitob mening taqdirimni tubdan o’zgartirib yubordi, desam mubolag’a bo’lmaydi. Shundan so’ng men o’zbek fol`klori, tarixi, urf-odat va an’analariga qiziqib qoldim. Ana shu qiziqish tufayli o’zbek fol`klori bilan jiddiy shug’ullana boshladim. Dastavval mustaqil ravishda o’zbek tilini o’rgandim. 1978 yilda o’zbek, keyinroq esa qoraqalpoq, turkman, uyg’ur xalq ertaklarini olmon tiliga o’girdim.

Men o’zbek dostonlarini tarjima qilishni «Ravshan» dostonidan boshladim.Bu doston tarjimasi to’g’risida juda ko’p mutaxassislardan iliq fikrlar eshitdim.Ular mening tarjimamni ham, u haqdagi tadqiqotimni ham yuqori baholashdi. Bu esa menga yanada kuch va quvvat bag’ishladi. Shundan so’ng o’zbek baxshilari, dostonlari borasida qator tadqiqotlarim yuzaga keldi. Misol uchun 1992 yilda «Turkiy xalqlar qahramonlik eposi» nomli tadqiqotim N`yu-Yorkda ingliz tilida bosilib chiqdi. Bu kitobimda men ko’proq baxshichilik an’analari, turkiy xalqlar qahramonlik eposining o’ziga xos xususiyatlarini yoritib berishga harakat qildim.

– Siz nafaqat o’zbek fol`klori, balki qoraqalpoq, qozoq, qirg’iz, turkman umuman turkiy xaqlar fol`klori bilan ham shug’ullanib kelasiz. Bundan maqsad nima? Ularning birortasi bilan chegaralanish kifoya qilmasmidi?

– Buning bir qancha sabablari bor. Birinchidan, turkiy xalqlar qadimiy bir ildizga ega.Shuning uchun turkiy xalqlarning biror bir eposi haqida fikr yuritish uchun uning barcha versiya va variantlarining ham o’rganib chiqish zarur bo’ladi. Qolaversa, bu qiyos uchun ham muhim materallar beradi. Misol uchun epik formula ana’anasi baxshi, xalfa, jirov, oqin ijodida qanday namoyon bo’ladi? Qanday o’ziga xoslik va farqliklarga ega? Og’zaki ijodning yozma adabiyot bilan tub farqlari nimada? Mana shu kabi masalalarni bilish uchun ham fol`klor mutaxassisi barcha turkiy xalqalar tili, urf-odati, an’analaridan xabordor bo’lishi lozim.

– Hozir siz epik qolip nazariyasini tilga oldingiz. Bilasizki, epik ijodda epik qolip-formulalar muhim ahamiyat kasb etishini birinchilardan bo’lib Hodi Zarifov va V.Jirmunskiylar tadqiq etgan edilar. Lekin epik formula nazariyasi xorijda bevosita Melman Perri va Al`bert Lord nomi bilan bog’liq. Vaholanki o’zbek olimlari bu qonuniyatni ulardan ilgariroq kashf etishgandi. Perri va Lord haqiqatdan shunday nazariya mavjudligidan bexabar bo’lishganmi yoki boshqa sabablari bormi?

– Men bu masalaga sal boshqacharoq yondoshgan bo’lardim. Ya’ni, o’zbek olimi Hodi Zarifov va Viktor Jirmunskiylardan ko’ra, xorijda Al`bert Lord nazariyasining mashhurligi komunakatsiya, ya’ni til bilan bog’liq. Ma’lumki, G’arbda asosan ingiliz tilida o’qishadi. Hatto kengroq auditoriyaga yetib borishi uchun olmon olimlari ham o’z kitoblarimni ingliz tilida yozishga harakat qilishadi. Qolaversa, bir tomondan V.Jirmunskiy, H. Zarifov va ikkinchi tomondan Melman Perri va Al`bert Lordlarning ikki muhitda yashab aynan bir masala yuzasida bir xil xulosaga kelishi, mening o’ylashimcha, o’zbek fol`klor`shunoslarining yutug’i deb qarashimiz kerak. Agar «O’zbek qahramonlik eposi» nafaqat rus tilida, balki ingliz, fransuz tillarida ham nashr etilganda edi, o’zbek fol`klorshunosligining dovrug’i bundan ham yuqori bo’lgan bo’lardi.

Ko’pchilik tadqiqotchilar Al`bert Lordni turkiy xalqlar epik ijodidyotidan umuman bexabar bo’lgan deyishadi. Men bunga qo’shilmayman. Shaxsan o’zim guvohi bo’lgan bir voqeani aytib beray. Men «Ravshan» dostonini tarjima qilib, fikrlarini bilish uchun Al`bert Lordga yubordim. U bu tarjima bilan tanishib chiqib, menga iliq fikrlarini aytdi va shundan so’ng u o’zining «O’rta Osiyo va yugoslav xalqlari eposining qiyosi»degan maqolasini yozdi. Bu maqolada «Ravshan» va «Alpomish» dostonilaridan misollar keltiriladi. Lord ham uning ustozi Melman Perri ham bir umr O’rta Osiyoga kelishni orzu qilgan. Biroq ming afsuski, o’sha paytda ularning bu orzusi amalga oshmagan. Bunday baxt menga nasib qilgandan nihoyatda baxtiyorman.

– Sizning «Alpomish» o’zbek xalq qahramonlik eposi» degan kitobingiz Germaniyada chop etildi. Shu doston tarjimasi va nashr etilishi haqida qisqacha gapirib bersangiz.

– Bilasiz o’zbek fol`klorshunoslari orasida «Alpomish»ni kuylamagan baxshi-baxshi emas, «Alpomish»ni tadqiq etmagan olim olim emas degan ibora mavjud. Bu to’g’ri, bu shunday. Chunki, «Alpomish» dostonlarning «shohi», buyugi. Mening nazarimda uni chetlab o’tib, o’zbek eposi tadqiqotchisiman deyish unchalik ham to’g’ri bo’lmaydi. Men bu ulkan eposni o’zoq vaqt o’rgandim. Uni tarjima qilish uchun o’zoq vaqt tayyorgarlik ko’rdim va nihoyat «Alpomish» dostonining Saidmurod Panoh o’g’li variantini olmon tiliga tarjima qildim.Bu yerdagi olimlarning izlanishlaridan yaxshi xabardorligim, hozir ham mavjud bo’lgan jonli og’zaki ijro jarayoni bilan tanish bo’lganligim bu dostonning tarjimasi jarayonida menga yaqindan yordam berdi.

«Alpomish» o’zbek qahramonlik eposi» nomli kitobim Bonnda o’zbek va olmon tillarida bosilib chiqdi. Kitobdan asl matn, tarjima, tadqiqot hamda professor To’ra Mirzaevning «Alpomish» dostonining o’zbek variantlari» kitobining katta bir bo’limi ham joy olgan.
Kitob taqdimoti Bonn Universitetida bo’lib o’tdi. Unda bu yerdan tashrif buyurgan To’ra Mirzaev boshchiligidagi bir guruh olimlar, O’zbeksiton xalq baxshisi Shoberdi Boltaev va elchixonasi xodimlari ishtirok etishdi. Taqdimot o’zim kutgandan ham qiziqarli va fayzli o’tdi. Ayniqsa, «Alpomish» dostonining jonli ijrosi Bonnlik o’zbek madaniyati ixlosmandlarida katta taasurot qoldirdi.

– Shu o’rinda chetdan qaraganda o’zbek fol`klorshunosligiga qanday baho bergan bo’lar edingiz? Bu
boradagi yutuq va kamchiliklar nimadan iborat deb bilasiz.

– O’zbek fol`klorshunoslarining birinchi galdagi vazifasi bu ulkan xazinani avlodlar uchun asrab qolish edi. Hech mubolag’asiz aytamanki, bunday ulkan xazina kamdan-kam xalqlarga nasib etadigan buyuk merosdir. Bu buyuk merosdan shu kunga qadar nashr etilganlari ummondan bir tomchi xolos. Alisher Navoiy nomli Til va adabiyot institutidagi fol`klor arxivida men ko’p bor bo’lganman. Shu arxivda to’plangan materiallarning o’ziyoq o’zbek fol`klorshunoslariga qanday baho berish kerakligini ko’rsatib turibdi. Chunki, bunday ulkan merosni to’plashning va bugungi kungacha asrab kelishning o’zi bo’lmaydi. Qolaversa, o’zbek olimlarining izlanishlari bugun dunyo olimlarining e’tiborini o’ziga jalb qilmoqda. Yuqorida biz nomini tilga olgan Hodi Zarifovning izlanishlari dunyo fol`klorshunoslikda tub burilish yasagan desam adashmayman. Yoxud ham ustoz va do’stimiz professor To’ra Mirzaevning «Alpomish dostonining o’zbek variantlari» va «Xalq baxshilarining epik repertuari» kitobini olaylik. Bu kitoblar nafaqat o’zbek fol`klorini balki dunyo xalqlari epik ijodiyotini o’rganishda muhim qo’llanma ekanligiga hech shak-shubha yo’q. Bu faqat mening e’tirofim emas. Bunday e’tirofni Rossiyalik, Turkiyalik, Amerikalik olimlarda ham ko’rishingiz mumkin. Rus olimi B. Putilov o’zining «Epik ijod» degan so’nggi kitobida uch yuzdan oshiq o’rinda To’ra Mirzaevdan ko’chirma keltiradi. Shu birgina misolning o’ziyoq o’zbek fol`klorshunosligining darajasini belgilab beradi.

Muammolarga keladigan bo’lsak. U bor. Birinchi galdagi muammo bu mavjud fol`klor arxivini bundan keyin ham saqlab qolish bilan bog’liq muammolar. Fol`klor arxividagi qo’lyozmalar salkam bir asrlik tarixga ega. Bu qo’lyozmalarni saqlab qolish va o’rganishga ko’proq imkoniyat va ko’chlarni jalb etish zarur. Ikkinchi muammo – bu fol`klor borasidagi izlanishlarni albatta xorij, xususan ingliz, fransuz va boshqa tillarga ham tarjima qilishga harakat qilish lozim. Mening nazarimda o’zbek olimlari yetarlicha bilim va malakaga ega. Lekin ular orasida xorij tilini biladiganlari kam.

– Bilaman yurtimizga har gal biror bir ulkan maqsad bilan tashrif buyurasiz. Bu galgi tashrifingizdan maqsadlaringiz qanday? Mana oltmish yoshga to’libsiz. Avvalo mana shu qutlug’ yosh bilan tabriklayman. Bu sanani O’zbeksitonga kelib qarshilashingizda ham qandaydir o’zga ma’no bormi?

– To’g’risi men bu tomonlarini o’ylaganim ham yo’q. Bu shunchaki tasodif, xalos. Safar vaqtim shu muddatga to’g’ri keldi. Oltmish yosh. Odamning ishongisi ham kelmaydi. Boboy bo’lyapsiz(kuladi). O’zbekistonga kelishimdan maqsad «Ediga» dostoni borasidagi izlanishlarimni nihoyasiga yetkazish. Bu kitob nasib etsa 2004 yilda Xelsinkida ikki tilda-ingliz va qoraqalpoq tillarida bosilib chiqadi.

– Gazeta mushtariylariga, o’zbek xalqiga tilaklaringiz?

– Bir gal O’zbekistonlik hamkasblarim meni o’zbek fol`klorining Yevropadagi «elchisi» deb tanishtirgandi. Menga bu ibora juda yoqdi va shunday ekanligidan, xorijda turib o’zbek fol`klorshunosligining rivojiga ozmi-ko’pmi hissam qo’shilayotganidan faxrlanaman. Shuning uchun mening tilaklarim boshqa bir xalqqa emas, qadrdon xalqimga bo’ladi deb o’ylayman. Bu yurtning «Alpomish»ga o’xshagan dostonlari, Alpomish kelbatli va siyratli o’g’lonlari ko’p bo’lsin. O’zbekiston xalqi juda qadimiy tarix va chuqur mazmunga ega, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o’zida mujassam etgan an’analari bilan hamisha g’ururlanib yurishsin.

Карл Райхлнинг «Тюркский эпос: традиции, формы, поэтическая структура» китобини аслиятда (немис тилида) ва рус тилида мутолаа қилинг