Ижтимоий тармоқларнинг ўзбек сигментида шеърбозлик шу қадар авжига чиққанки, бадиий диди шаклланмаган инсонни бу оқим хасдек оқизиб кетиши, у ҳеч қачон ҳақиқий, сифатли шеърга етиб бора олмаслиги тайин.

ЎЗБЕК ШЕЪРИЯТИ ИЖТИМОИЙ ТАРМОҚЛАРДА
Шаҳноза ТЎРАХЎЖАЕВА

     Шаҳноза Тўрахўжаева 1977 йили туғилган. Ўзбекистон Миллий университетининг ўзбек филологияси факультетини тамомлаган. Долзарб мавзудаги мақолалари, жаҳон адабиётидан таржималари билан матбуотда мунтазам қатнашиб келади.

Шеър қайсидир жиҳати билан тасвирий санъатга ўхшайди, айримларини яқин келиб, айримларини эса узоқдан туриб англаш керак.
Гораций

Ўзбек маданияти – марказида адабиёт турган маданият. Бизда миллий онг доим адабиёт воситасида ўсган, тафаккурдаги ўзгаришлар бадиий асарларда акс этган. Адабиётимиз ядросини эса азалдан шеърият ташкил этиб келган. XXI асрда ҳам бу ҳолат ўзгармади, биз ҳамон назмни севамиз, насрга нисбатан шеърга яқинроқмиз.

Ҳар бир даврнинг янги шеърни эълон қилишда ўзига хос воситалари бўлган. Бир пайтлар шеърий мажлислар, мушоаралар, кейин китоблар, ХХ асрга келиб эса адабий журналлар орқали шеър ва шоирни кашф этиш мумкин бўлди. Юксак технологиялар даврида одамлар кўпроқ интернет, янада аниқроғи, ижтимоий тармоқлар орқали поэзияга ошно бўлишмоқда. Бу ерда шеърлар ўқувчига кўпинча тасодифан етиб боради: кимдир улашади, бошқалар кўради – шу, холос. Табиийки, бунда жараён бетартиб кечади, муҳаррир ва мусаҳҳиҳлар иштироки умуман сезилмайди, кўплари ҳатто танқиддан паст туради. Бундан ташқари, тез танилиш, минбарнинг шундоққина оёқ остида эканлиги ва унга чиқиш осонлиги каби сабаблар туфайли ижтимоий тармоқларнинг ўзбек сигментида шеърбозлик шу қадар авжига чиққанки, бадиий диди шаклланмаган инсонни бу оқим хасдек оқизиб кетиши, у ҳеч қачон ҳақиқий, сифатли шеърга етиб бора олмаслиги тайин.

Юқоридагилардан интернетни фақат тоши енгил асарлар босиб кетибди деган хулоса чиқмаслиги керак. Чунки реал ҳаётдаги каби виртуал оламда ҳам бари табиий танланиш қонунига бўйсунади. Шеърлар осон эълон қилинавериши мумкин-у, кўп ўқилиш ҳамда эътироф этилиш барибир ҳаммага насиб этмайди. Интернет фойдаланувчилари баъзан энг талабчан муҳаррирдан-да қаттиққўлроқ: ёқмаган шеърни шунчаки индамай ўтказиб юборади ё аччиққина шарҳ билан ҳамма кўрадиган жойга ёпиштириб қўяди. Оммавий назорат ҳақиқатда савияли шеърларни юқорига кўтаряпти. Фақат энди фойдаланувчилар нимани кўкка кўтаришни, қайси шеърни ўқишни ўзлари танлаяптилар.

“Фейсбук” тармоғида мавжуд шеъриятга оид юзлаб виртуал гуруҳлар ва саҳифалар у ёки бу шоирнинг машҳурлиги, севимлилигини кўрсатиб беради. Гуруҳ иштирокчиларининг сонига қараб қайси шоирни кўп ўқишлари, қай бири севимли эканлиги ҳақида хулоса чиқариш, қолдирилаётган шарҳлардан эса замонамиз ёшлари адабиётни нақадар тушунадилар, шеърдаги топилмаларни қанчалик илғай оладилар-у, поэтик матнни таҳлил қила биладилар – билиб олиш мумкин. Шеъриятга оид гуруҳларни таҳлил қилиб қуйидаги хулосага келдим: ижтимоий тармоқда яхши шеърлар кўп, лекин адабиётшунослик, хусусан, шеършунослик деярли йўқ. Фойдаланувчилар у ёки бу шеърни ёқтирадилар, ундан ўзларига маъқул келган сатрларни, бандларни кўрсатадилар, бироқ шеърни тушунадиган, таҳлил қилиб бера оладиган инсонлар кам. Кўпчилик кузатувчи мақомида.

Мазкур ижтимоий тармоқнинг ўзбек сигментида Алишер Навоий, Заҳриддин Муҳаммад Бобур, Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Шавкат Раҳмон, Матназар Абдулҳаким, Аъзам Ўктам, Муҳаммад Юсуф каби шоирлару Абдулла Қодирий, Шукур Холмирзаев, Тоғай Мурод, Омон Мухтор, Назар Эшонқул каби носирлар ижодига бағишланган гуруҳлар, саҳифалар бор. Лекин улардан ҳеч бирининг аъзолари сони 10000 тага етмаган (интернет ўлчамларига кўра, иштирокчиси 10 мингтадан кам гуруҳ оммавий ҳисобланмайди). Кўринадики, ҳақиқий адабиёт барибир хосларники бўлиб қоляпти.

Қулай мутолаа

Интернетда шеърият яхши маънода “қўлетар”дир. Яъни топилиши, ўқилиши ва сақлаб қўйилиши осон. Китоб ўқиш учун шароит, кайфият керак. Яна китобни топиш, ёққан шеърни дафтарга кўчириб олиш, кейин у дафтарни йўқотмаслик… Ижтимоий тармоқда кутилмаганда олдингиздан чиқиб келган шеър ўзи кайфият яратади. Фараз қилинг, мониторингизда тепага ўрлаётган хабарлар тасмасида гоҳ Ҳалаб ва Мосулдаги жароҳатланган болалару Донбасдаги тўқнашувлар ҳақида маълумот берилади. Дунё кўзингизга қоронғи бўлаётган, олам разолатга ботиб кетибди, дея тушкунликка тушиб турган чоғингизда бирдан, олайлик, Матназар Абдулҳакимнинг “Дарсдан сўнг” шеърига дуч келасиз. Уни аввал шоирнинг тўпламларида ўқиган, таъсирланган бўлсангиз-да, талотўплардан тўлқинланиб турган ҳозирги кайфиятингизда шеър бошқача таъсир қилади. Асар қаҳрамони – дафтар топширмагани учун ўқитувчисининг ўлимида ўзини айбдор санаётган болакайни беихтиёр кассетали бомбалар ёмғири остида яшаётган ироқлик, шомлик тенгдошлари билан солиштирасиз…

“Фейсбук” тасмасида ўқилган шеърни кайфиятга қараб янгича таҳлил қилиш ва ўша заҳоти бу таҳлилни оммага маълум этиш имкони бор. Дарров фикрларингизни ёзасиз, ҳамфикрлар топасиз. Улар мавзуга оид бошқа шеърларни улашади. Кейин гап сиёсатга буриладими, адабиётгами – тахмин қилиш мушкул. Лекин энди “Дарсдан сўнг” шеърини бошқача ҳаяжон билан ўқишингиз тайин.

Ижтимоий тармоқда маъқул келган шеърларни “улашиш” тугмаси орқали “девор”имга ёпиштириб кетавериш одатим бор. Бир қараб чиқсам, “Мен ёқтирган шеърлар” номли тўпламга арзирли материал йиғилиб қолибди. Бу бир дона ададда чиқариладиган хос китобим бўлади, худди ўсмир қизларнинг сирлашув дафтаридек. Ҳар бир интернет фойдаланувчисида шу усулда ўзига мос бир баёзга тартиб бериш имконияти бор. Бу китобни юз йиллардан кейин, насиб қилса, авлодларимиз ўқиб, умуман замонга, хусусан, шеър шайдоси бўлган аждодларининг дидига баҳо берадилар.

Нўноқ ифодалар

Сал аввал ижтимоий тармоқда адабиётшунослик суст дедик. Албатта, бу – илм, илм билан эса дуч келган одам шуғулланиб кетавермайди, шеър ўқиш эса ҳаммага ёқади. Бироқ энг таъсирли, кўп “лайк” ва “шарҳ” тўплаган шеърлар остидаги муҳокамаларни ўқисангиз, асосан “Ажойиб шеър!”, “Гап йўқ!”, “Таъсирли!” каби сийқаси чиққан бирикмаларни ёки шеърнинг бир-икки сатри такрорланганини кўришингиз мумкин. Мухлислар олган таассуротларини ифодалашга нўноқ. Бунинг сабаби адабиёт таълимига бориб тақалади, назаримда. Адабиёт дарсларида шеър ёдлатилади, нари борса, қолип жумлалар билан таҳлил қилдирилади. Бироқ ўқувчиларда туйғуни ифодалаш малакаси шакллантирилмайди, шеърни изоҳлашга тил йўқ. Адабиёт дарсларида шеър ёдлатиш эмас, уни муҳокама қилишга кўпроқ вақт ажратиш керак, назаримда.

Рауф Парфининг шеъри остига ёзилган шарҳ эса бошқа муаммони кўрсатади: “Яхши шоир. Фақат шеърларини ўқиётганда ҳадеб луғатга қарайвериш лаззатни йўққа чиқаради!”. Унга бошқалар қўшилишади: “Тўғри, шеърлари ажойиб, лекин кўп сўзлари тушунарсиз…”. Демак, ёшларимизнинг сўз бойлиги кам. Сабаби маълум: китобдан йироқлик. Ижтимоий тармоқда бўлса ҳам мутолаа қилаяпти, тўғри, лекин интернетда матн ўқиган одам ҳеч қачон изчил фикрлай олмайди. Унинг фикрлаши қуроқ кўрпага ўхшайди: дам у мавзуда, дам бу. Изчиллик бўлмагач, сўзлар ҳам мияга ўрнашмайди. Ана шу томондан китоб беназирлигича қолади.

Бир қуёшдан яратилган беш ой

Шеър ўқийверсанг, ўқийверсанг, ҳеч безмасанг… Шундай онларда туйғуларингни авайлайдиган, фақат тансиқ шеърларни тортадиган бир гўша излаб қоласан. “Фейсбукоман” сифатида мен тармоққа мурожаат қиламан: борар манзилим тайин – халқ шоири Хуршид Давроннинг саҳифаси! Устоз ёш шоирларга ижодда интилиш лозим бўлган юқори даражани кўрсатиб туради. Унинг саҳифасида эълон қилинган шеърлар катта эътирофга сазовор бўлган саналади. Шу ўринда устоз саҳифасида эълон қилинган бир шеърнинг беш таржимаси ҳақида гапирмоқчиман. Сабаб, айнан шу таржималар баҳона ижтимоий тармоққа хос яна бир жиҳат – синхронлик намоён бўлади.

Хуршид Даврон “Марина Цветаева шеърининг беш таржимаси” деган пост эълон қилди (Мана бу саҳифада). Унда шоиранинг қисқа таржимаи ҳоли ва машҳур “Мне нравится” шеърининг Ойгул Суюндикова, Гулбаҳор Саид Ғани, Гулноз Мўминова, Хуршид Даврон ҳамда Нодира Афоқовага мансуб таржималари келтирилади. “Марина Цветаева шеърияти мусиқийлиги, товушнинг шеър мусиқий қурилмасидаги катта ўрни ва аҳамияти билан ажралади”, дейди шоир. Сўнг беш таржимани кетма-кет келтиради. Улардан айримлари матбуотда чоп этилмаганини эътиборга олиб ҳар беш талқиндан парчалар келтиришни лозим топдик.

Шеърнинг аслиятдаги матни:

Мне нравится, что вы больны не мной,
Мне нравится, что я больна не вами,
Что никогда тяжелый шар земной
Не уплывет под нашими ногами…

Ойгул Суюндикова таржимаси:

Менга ёқар, бемормассиз мен боис,
Менга ёқар, бемормасман сиз боис.
Менга ёқар, оғир заминнинг шари
Пойимизда оқиб ётмас сарсари…

Бу илк таржима аслиятга яқин, унга ҳам жисман (вазн, синтактик қурилиш), ҳам маънан боғланган. Муаллифнинг дарди таржимонники билан уйқаш келган, қоришиб кетган.

Гулбаҳор Саид Ғани таржимаси:

Яхшики, мен сабаб ғамнок эмассиз,
Яхшики, сиз сабаб эмасман ғамнок.
Хайрият, ҳеч қачон шу Ер курраси
Бахтдан гир айланиб учмади бебок…

Таржима аслиятдан бирмунча мустақиллашган, таржимоннинг “мен”и муаллиф билан ёнма-ён бўлмаса ҳам, у билан баҳслашар даражага чиққан. Таржимон шеърга янги маънолар юклай олган.

Гулноз Мўминова таржимаси:

Шукр, мени дея бемор эмассиз,
Шукр, сизни дея эмасман бемор.
Кўнглим тинч, негаки оғир Ер шари
Пойимиздан сузиб ўтмагай зинҳор…

“Нафасим бўғилмас кўрганим чоғи, кўп осон топишган қўллар заволин…”. Мафтун этади. Умуман, таржиманинг охиригача Гулноз Мўминова анча янгиликлар топган, ўқувчини шеърга бошқача нигоҳ билан қарата олган. Буни таржима дегим ҳам келмайди, талқиндир балки. Гулнознинг талқини.

Хуршид Даврон таржимаси:

Қандай яхши, мени ўйлаб чекмассиз алам,
Қандай яхши, сизни дея чекмасман озор
Ва ҳеч қачон бу муаззам курраи олам
Учиб кетмас оёғимиз остидан безор…

Хуршид Даврон бебахтликда бахтиёр аёл қайғусини умуминсоний дардга айлантириб кўрсата олган. Таржимон-шоирнинг профессионаллиги яққол сезилиб турибди. Оҳанглар соф ўзбекона.

Нодира Афоқова таржимаси:

Хайрият, мубтало эмассиз менга,
Хайрият, мен Сизга мубтало эмас
Ва зилдай Заминдан учиб кетгудек
Эҳтирослар бизни ҳаргиз чулғамас…

Бу таржима энг охирида, юқоридаги тўрт вариант эълон қилингач, улардан илҳомланиб яратилди. Мумтоз адабиётни яхши билган шоиранинг сўзлари, иборалари ҳам мумтоз. Хуршид Даврон айтган Цветаева шеъриятидаги “товушнинг шеър мусиқий қурилмасидаги катта ўрни” таржиманинг бу вариантида яққолроқ кўринган, яъни таржимон аслиятнинг яна бир ютуғини ўзбек тилига кўчира олган.

Бир фойдаланувчи “Қуёшни таржима қилсанг, ой бўлади” (Эркин Воҳидов) дея шарҳ қолдирган. Тўғри гап. Аммо қандай ой?! Қаранг-а, биргина “Мне нравится”нинг ўзини ўзбек тилида беш хил айта олиш мумкин экан: менга ёқар, яхшики, шукр, қандай яхши, хайрият. Балки ўн, юз, минг, миллион хил айта олиш мумкиндир. Беш таржима шундай ўйлашга асос беради.

Аслида, ушбу бешала талқин ҳам матннинг айнан таржимаси эмас, сатрлар тагидан ўқилган маъноларидир. Ҳар ким ўз туйғулари, ҳолати, дунёқараши орқали “Мне нравится” денгизидан идишига қуйиб олган сувини кўз-кўз қилган. Идишларнинг ҳажми ҳам, шакли ҳам ҳар хил, бироқ уларда бир денгиздан олинган сув бор. Яъни, ҳар бир тажимон Цветаевага хиёнат қилмаган ҳолда ўзлигини намоён этган. Ана шу нарса бу таржималарни – “бир қуёшдан илҳомланиб яратилган беш ой”ни ўзига хос қимматли қилади.

Бешинчи томон

Ижтимоий тармоқдаги шеърият адабиётимизнинг бугуни ва эртасига катта умидлар боғлаш учун асос беради. Нодира Афоқова, Гулноз Мўминова, Шаҳодатбону Имомназарова, Талант Бек, Шавкат Жўрабек, Адҳамжон Мақсудов, Муслимбек Мусаллам, Бобур Элмуродов, Нафиса Омон, Элбек Эркин, Алибек Анварий, Дилмурод Дўстбеков, Маҳфуза Имомова, Бахтинисо Маҳмудова… Бу рўйхатни узоқ давом эттириш мумкин. Улар ғоявий мажбуриятлар остида эзилмаган, шаклий қолипларга солинмаган, эркин, соф, оҳорли ва самимий шеърлар ёзишяптики, ўқиганларнинг кўзи чақнайди, ёдида, кўнглида қолади. Баъзида улар орасида бир сатр, бир ташбеҳ талаш бўлиб қолади, лекин бу одат эмас, истисно. Асосан ижодкорлар бир-бирларига хайрихоҳ, эътибор ва эътирофда хасис эмаслар
.
Дилмурод Дўстбековнинг бировга менгзасанг хафа бўлар даражада ўзига хос ижоди бор. Ўзингиз баҳо беринг:

Оҳ!..
Сенсизлик босиб олар мени кўрпадай,
Ерга кириб кетолмайман,
Чорламас осмон.
Жануб-Шимол, Шарқу Ғарбга
қарамайман лек,
мен борар жой энди фақат –
Бешинчи томон.

Бу эса яна бир Цветаевача “Мне нравится”:

…Яхшиям, кўксимда соғинч уфурган,
Яхшиям, дилимни ўртаган ҳижрон.
Яхшиям, мен сени яхши кўрмайман,
Яхшиям, мен сени кўрмайман ёмон!
(Маҳфуза Имомова)

“Хатодан қўрққанни қўрқитиб бўлар, Худодан қўрққанни қўрқитиб бўлмас!” дея жонли сатрлар ёзган, ички қофиянинг гўзал намуналарини яратган марҳум Жўрабек Рамазонов қисқа умри давомида нимадир айтишга улгурди. Бобур Элмуродов эса қаршилантиришнинг беназир намуналарини кашф қиляпти: “Бир кун кўнгли борлар қуришса турмуш, Бир кун кўнгли йўқлар чалмаса торни”.

Адҳамжон Мақсудов жонлантириш усули орқали қисматни оригинал ифодалайди: “Нетай сенинг томон чорласа, Кафтимдаги ҳамма чизиқлар”.

Элбек Эркин эса “Тўрга тушган олтин балиқдай Мезонларга илинар япроқ”, деяпти: табиат манзараси ва ҳаёт фалсафаси уйқашиб кетган. Олди-ортига қарамай шитоб билан ўтаётган умрми, кун сайин бой берилаётган имкониятларми… сатрлар қатида янада чуқурроқ нималардир борлигини илғайсиз.

Ҳамма тажрибалар мот бўлаётир,
Юрагим бошимдан каттароқми-я?
Яқинлар бирма-бир ёт бўлаётир,
Йиғласам, кулсам ҳам сиз керак, Ая!
(Нафиса Омонова)

Ҳар сатри дурдона шугина шеъри учун ҳам Нафиса эътирофга лойиқ. “Юрагим бошимдан каттароқми-я?” дея ақл ва қалб муҳорабасини янгича ифодалаган шоира муҳаббатнинг ҳад билмаслигини қизил ҳошия ҳатлаган хатга ўхшатади. Бу топилмадан ҳайратингиз ошиб турганда “Омад – сиз ясаган ўйинчоқ, ая” деб изтиробини ҳаё билан ифодалайди-да, яна овутади: “Кўнгилдан баландмас ҳеч қайси қоя!”. Шеърни бир ўқишда ёдлаб олдим.

Хулоса қиладиган бўлсак, интернет нақадар назоратсиз, қонуниятсиз, бетизгин ҳудуд туюлмасин, бу ерда адабиёт, шеърият ўсяпти, ривожланяпти. Фақат бу ўсишни кўриш учун зарур муҳитни ўзингиз яратишингиз керак. Айтишади-ку: “Донолар билан дўстлаш, ақлли суҳбатларда бўл, яхши китоблар ўқи – миянгни сифатли озуқа билан тўйдир”. Интернетда ҳам яхши шоирларни ўқиш, ёмон шеърлардан ҳимоя¬ланиш учун муносиб муаллифларга яқинроқ бўлиш керак. Озгина синчилик, дид ва бадиий фаросат бўлса, сизнинг виртуал дафтарингиз фақат яхши шеърларга тўлиши шубҳасиз.

Манба: «Ёшлик» журнали веб-саҳифаси

Саҳифадаги расмлар «Хуршид Даврон кутубхонаси» сайти томонидан қўшилган.

O‘ZBЕK SHE’RIYATI IJTIMOIY TARMOQLARDA
Shahnoza TO‘RAXO‘JAYEVA

«em»>     Shahnoza To‘raxo‘jayeva 1977 yili tug‘ilgan. O‘zbekiston Milliy universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetini tamomlagan. Dolzarb mavzudagi maqolalari, jahon adabiyotidan tarjimalari bilan matbuotda muntazam qatnashib keladi.

She’r qaysidir jihati bilan tasviriy san’atga o‘xshaydi, ayrimlarini yaqin kelib, ayrimlarini esa uzoqdan turib anglash kerak.
Goratsiy

O‘zbek madaniyati – markazida adabiyot turgan madaniyat. Bizda milliy ong doim adabiyot vositasida o‘sgan, tafakkurdagi o‘zgarishlar badiiy asarlarda aks etgan. Adabiyotimiz yadrosini esa azaldan she’riyat tashkil etib kelgan. XXI asrda ham bu holat o‘zgarmadi, biz hamon nazmni sevamiz, nasrga nisbatan she’rga yaqinroqmiz.

Har bir davrning yangi she’rni e’lon qilishda o‘ziga xos vositalari bo‘lgan. Bir paytlar she’riy majlislar, mushoaralar, keyin kitoblar, XX asrga kelib esa adabiy jurnallar orqali she’r va shoirni kashf etish mumkin bo‘ldi. Yuksak texnologiyalar davrida odamlar ko‘proq internet, yanada aniqrog‘i, ijtimoiy tarmoqlar orqali poeziyaga oshno bo‘lishmoqda. Bu yerda she’rlar o‘quvchiga ko‘pincha tasodifan yetib boradi: kimdir ulashadi, boshqalar ko‘radi – shu, xolos. Tabiiyki, bunda jarayon betartib kechadi, muharrir va musahhihlar ishtiroki umuman sezilmaydi, ko‘plari hatto tanqiddan past turadi. Bundan tashqari, tez tanilish, minbarning shundoqqina oyoq ostida ekanligi va unga chiqish osonligi kabi sabablar tufayli ijtimoiy tarmoqlarning o‘zbek sigmentida she’rbozlik shu qadar avjiga chiqqanki, badiiy didi shakllanmagan insonni bu oqim xasdek oqizib ketishi, u hech qachon haqiqiy, sifatli she’rga yetib bora olmasligi tayin.

Yuqoridagilardan internetni faqat toshi yengil asarlar bosib ketibdi degan xulosa chiqmasligi kerak. Chunki real hayotdagi kabi virtual olamda ham bari tabiiy tanlanish qonuniga bo‘ysunadi. She’rlar oson e’lon qilinaverishi mumkin-u, ko‘p o‘qilish hamda e’tirof etilish baribir hammaga nasib etmaydi. Internet foydalanuvchilari ba’zan eng talabchan muharrirdan-da qattiqqo‘lroq: yoqmagan she’rni shunchaki indamay o‘tkazib yuboradi yo achchiqqina sharh bilan hamma ko‘radigan joyga yopishtirib qo‘yadi. Ommaviy nazorat haqiqatda saviyali she’rlarni yuqoriga ko‘taryapti. Faqat endi foydalanuvchilar nimani ko‘kka ko‘tarishni, qaysi she’rni o‘qishni o‘zlari tanlayaptilar.

“Feysbuk” tarmog‘ida mavjud she’riyatga oid yuzlab virtual guruhlar va sahifalar u yoki bu shoirning mashhurligi, sevimliligini ko‘rsatib beradi. Guruh ishtirokchilarining soniga qarab qaysi shoirni ko‘p o‘qish¬lari, qay biri sevimli ekanligi haqida xulosa chiqarish, qoldirilayotgan sharhlardan esa zamonamiz yoshlari adabiyotni naqadar tushunadilar, she’rdagi topilmalarni qanchalik ilg‘ay oladilar-u, poetik matnni tahlil qila biladilar – bilib olish mumkin. She’riyatga oid guruhlarni tahlil qilib quyidagi xulosaga keldim: ijtimoiy tarmoqda yaxshi she’rlar ko‘p, lekin adabiyotshunoslik, xususan, she’r¬shunoslik deyarli yo‘q. Foydalanuvchilar u yoki bu she’rni yoqtiradilar, undan o‘zlariga ma’qul kelgan satrlarni, bandlarni ko‘rsatadilar, biroq she’rni tushunadigan, tahlil qilib bera oladigan insonlar kam. Ko‘pchilik kuzatuvchi maqomida.

Mazkur ijtimoiy tarmoqning o‘zbek sigmentida Alisher Navoiy, Zahriddin Muhammad Bobur, Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Shavkat Rahmon, Matnazar Abdulhakim, A’zam O‘ktam, Muhammad Yusuf kabi shoirlaru Abdulla Qodiriy, Shukur Xolmirzayev, Tog‘ay Murod, Omon Muxtor, Nazar Eshonqul kabi nosirlar ijodiga bag‘ishlangan guruhlar, sahifalar bor. Lekin ulardan hech birining a’zolari soni 10000 taga yetmagan (internet o‘lchamlariga ko‘ra, ishtirokchisi 10 mingtadan kam guruh ommaviy hisoblanmaydi). Ko‘rinadiki, haqiqiy adabiyot baribir xoslarniki bo‘lib qolyapti.

Qulay mutolaa

Internetda she’riyat yaxshi ma’noda “qo‘letar”dir. Ya’ni topilishi, o‘qilishi va saqlab qo‘yilishi oson. Kitob o‘qish uchun sharoit, kayfiyat kerak. Yana kitobni topish, yoqqan she’rni daftarga ko‘chirib olish, keyin u daftarni yo‘qotmaslik… Ijtimoiy tarmoqda kutilmaganda oldingizdan chiqib kelgan she’r o‘zi kayfiyat yaratadi. Faraz qiling, monitoringizda tepaga o‘rlayotgan xabarlar tasmasida goh Halab va Mosuldagi jarohatlangan bolalaru Donbasdagi to‘qnashuvlar haqida ma’lumot beriladi. Dunyo ko‘zingizga qorong‘i bo‘layotgan, olam razolatga botib ketibdi, deya tushkunlikka tushib turgan chog‘ingizda birdan, olaylik, Matnazar Abdulhakimning “Darsdan so‘ng” she’riga duch kelasiz. Uni avval shoirning to‘plamlarida o‘qigan, ta’sirlangan bo‘lsangiz-da, taloto‘p¬lardan to‘lqinlanib turgan hozirgi kayfiyatingizda she’r boshqacha ta’sir qiladi. Asar qahramoni – daftar topshirmagani uchun o‘qituvchisining o‘limida o‘zini aybdor sanayotgan bolakayni beixtiyor kassetali bombalar yomg‘iri ostida yashayotgan iroqlik, shomlik tengdoshlari bilan solishtirasiz…

“Feysbuk” tasmasida o‘qilgan she’rni kayfiyatga qarab yangicha tahlil qilish va o‘sha zahoti bu tahlilni ommaga ma’lum etish imkoni bor. Darrov fikrlaringizni yozasiz, hamfikrlar topasiz. Ular mavzuga oid boshqa she’rlarni ulashadi. Keyin gap siyosatga buriladimi, adabiyotgami – taxmin qilish mushkul. Lekin endi “Darsdan so‘ng” she’rini boshqacha hayajon bilan o‘qishingiz tayin.

Ijtimoiy tarmoqda ma’qul kelgan she’rlarni “ulashish” tugmasi orqali “devor”imga yopishtirib ketaverish odatim bor. Bir qarab chiqsam, “Men yoqtirgan she’rlar” nomli to‘plamga arzirli material yig‘ilib qolibdi. Bu bir dona adadda chiqariladigan xos kitobim bo‘ladi, xuddi o‘smir qizlarning sirlashuv daftaridek. Har bir internet foydalanuvchisida shu usulda o‘ziga mos bir bayozga tartib berish imkoniyati bor. Bu kitobni yuz yillardan keyin, nasib qilsa, avlodlarimiz o‘qib, umuman zamonga, xususan, she’r shaydosi bo‘lgan ajdodlarining didiga baho beradilar.

No‘noq ifodalar

Sal avval ijtimoiy tarmoqda adabiyotshunoslik sust dedik. Albatta, bu – ilm, ilm bilan esa duch kelgan odam shug‘ullanib ketavermaydi, she’r o‘qish esa hammaga yoqadi. Biroq eng ta’sirli, ko‘p “layk” va “sharh” to‘plagan she’rlar ostidagi muhokamalarni o‘qisangiz, asosan “Ajoyib she’r!”, “Gap yo‘q!”, “Ta’sirli!” kabi siyqasi chiqqan birikmalarni yoki she’rning bir-ikki satri takrorlanganini ko‘rishingiz mumkin. Muxlislar olgan taassurotlarini ifodalashga no‘noq. Buning sababi adabiyot ta’limiga borib taqaladi, nazarimda. Adabiyot darslarida she’r yodlatiladi, nari borsa, qolip jumlalar bilan tahlil qildiriladi. Biroq o‘quvchilarda tuyg‘uni ifodalash malakasi shakllantirilmaydi, she’rni izohlashga til yo‘q. Adabiyot darslarida she’r yodlatish emas, uni muhokama qilishga ko‘proq vaqt ajratish kerak, nazarimda.

Rauf Parfining she’ri ostiga yozilgan sharh esa boshqa muammoni ko‘rsatadi: “Yaxshi shoir. Faqat she’rlarini o‘qiyotganda hadeb lug‘atga qarayverish lazzatni yo‘qqa chiqaradi!”. Unga boshqalar qo‘shilishadi: “To‘g‘ri, she’rlari ajoyib, lekin ko‘p so‘zlari tushunarsiz…”. Demak, yoshlarimizning so‘z boyligi kam. Sababi ma’lum: kitobdan yiroqlik. Ijtimoiy tarmoqda bo‘lsa ham mutolaa qilayapti, to‘g‘ri, lekin internetda matn o‘qigan odam hech qachon izchil fikrlay olmaydi. Uning fikrlashi quroq ko‘rpaga o‘xshaydi: dam u mavzuda, dam bu. Izchillik bo‘lmagach, so‘zlar ham miyaga o‘rnashmaydi. Ana shu tomondan kitob benazirligicha qoladi.

Bir quyoshdan yaratilgan besh oy

She’r o‘qiyversang, o‘qiyversang, hech bezmasang… Shunday onlarda tuyg‘ularingni avaylaydigan, faqat tansiq she’rlarni tortadigan bir go‘sha izlab qolasan. “Feysbukoman” sifatida men tarmoqqa murojaat qilaman: borar manzilim tayin – xalq shoiri Xurshid Davronning sahifasi! Ustoz yosh shoirlarga ijodda intilish lozim bo‘lgan yuqori darajani ko‘rsatib turadi. Uning sahifasida e’lon qilingan she’rlar katta e’tirofga sazovor bo‘lgan sanaladi. Shu o‘rinda ustoz sahifasida e’lon qilingan bir she’rning besh tarjimasi haqida gapirmoqchiman. Sabab, aynan shu tarjimalar bahona ijtimoiy tarmoqqa xos yana bir jihat – sinxronlik namoyon bo‘ladi.

Xurshid Davron “Marina Svetayeva she’rining besh tarjimasi” degan post e’lon qildi (Mana bu sahifada). Unda shoiraning qisqa tarjimai holi va mashhur “Mne nravitsya” she’rining Oygul Suyundikova, Gulbahor Said G‘ani, Gulnoz Mo‘minova, Xurshid Davron hamda Nodira Afoqovaga mansub tarjimalari keltiriladi. “Marina Svetayeva she’riyati musiqiyligi, tovushning she’r musiqiy qurilmasidagi katta o‘rni va ahamiyati bilan ajraladi”, deydi shoir. So‘ng besh tarjimani ketma-ket keltiradi. Ulardan ayrimlari matbuotda chop etilmaganini e’tiborga olib har besh talqindan parchalar keltirishni lozim topdik.

She’rning asliyatdagi matni:

Mne nravitsya, chto vы bolnы ne mnoy,
Mne nravitsya, chto ya bolna ne vami,
Chto nikogda tyajelыy shar zemnoy
Ne uplыvet pod nashimi nogami…

Oygul Suyundikova tarjimasi:

Menga yoqar, bemormassiz men bois,
Menga yoqar, bemormasman siz bois.
Menga yoqar, og‘ir zaminning shari
Poyimizda oqib yotmas sarsari…

Bu ilk tarjima asliyatga yaqin, unga ham jisman (vazn, sintaktik qurilish), ham ma’nan bog‘langan. Muallifning dardi tarjimonniki bilan uyqash kelgan, qorishib ketgan.

Gulbahor Said G‘ani tarjimasi:

Yaxshiki, men sabab g‘amnok emassiz,
Yaxshiki, siz sabab emasman g‘amnok.
Xayriyat, hech qachon shu Yer kurrasi
Baxtdan gir aylanib uchmadi bebok…

Tarjima asliyatdan birmuncha mustaqillashgan, tarjimonning “men”i muallif bilan yonma-yon bo‘lmasa ham, u bilan bahslashar darajaga chiqqan. Tarjimon she’rga yangi ma’nolar yuklay olgan.

Gulnoz Mo‘minova tarjimasi:

Shukr, meni deya bemor emassiz,
Shukr, sizni deya emasman bemor.
Ko‘nglim tinch, negaki og‘ir Yer shari
Poyimizdan suzib o‘tmagay zinhor…

“Nafasim bo‘g‘ilmas ko‘rganim chog‘i, ko‘p oson topishgan qo‘llar zavolin…”. Maftun etadi. Umuman, tarjimaning oxirigacha Gulnoz Mo‘minova ancha yangiliklar topgan, o‘quvchini she’rga boshqacha nigoh bilan qarata olgan. Buni tarjima degim ham kelmaydi, talqindir balki. Gulnozning talqini.

Xurshid Davron tarjimasi:

Qanday yaxshi, meni o‘ylab chekmassiz alam,
Qanday yaxshi, sizni deya chekmasman ozor
Va hech qachon bu muazzam kurrai olam
Uchib ketmas oyog‘imiz ostidan bezor…

Xurshid Davron bebaxtlikda baxtiyor ayol qayg‘usini umuminsoniy dardga aylantirib ko‘rsata olgan. Tarjimon-shoirning professionalligi yaqqol sezilib turibdi. Ohanglar sof o‘zbekona.

Nodira Afoqova tarjimasi:

Xayriyat, mubtalo emassiz menga,
Xayriyat, men Sizga mubtalo emas
Va zilday Zamindan uchib ketgudek
Ehtiroslar bizni hargiz chulg‘amas…

Bu tarjima eng oxirida, yuqoridagi to‘rt variant e’lon qilingach, ulardan ilhomlanib yaratildi. Mumtoz adabiyotni yaxshi bilgan shoiraning so‘zlari, iboralari ham mumtoz. Xurshid Davron aytgan Svetayeva she’riyatidagi “tovushning she’r musiqiy qurilmasidagi katta o‘rni” tarjimaning bu variantida yaqqolroq ko‘ringan, ya’ni tarjimon asliyatning yana bir yutug‘ini o‘zbek tiliga ko‘chira olgan.

Bir foydalanuvchi “Quyoshni tarjima qilsang, oy bo‘ladi” (Erkin Vohidov) deya sharh qoldirgan. To‘g‘ri gap. Ammo qanday oy?! Qarang-a, birgina “Mne nravitsya”ning o‘zini o‘zbek tilida besh xil ayta olish mumkin ekan: menga yoqar, yaxshiki, shukr, qanday yaxshi, xayriyat. Balki o‘n, yuz, ming, million xil ayta olish mumkindir. Besh tarjima shunday o‘ylashga asos beradi.

Aslida, ushbu beshala talqin ham matnning aynan tarjimasi emas, satrlar tagidan o‘qilgan ma’nolaridir. Har kim o‘z tuyg‘ulari, holati, dunyoqarashi orqali “Mne nravitsya” dengizidan idishiga quyib olgan suvini ko‘z-ko‘z qilgan. Idishlarning hajmi ham, shakli ham har xil, biroq ularda bir dengizdan olingan suv bor. Ya’ni, har bir tajimon Svetayevaga xiyonat qilmagan holda o‘zligini namoyon etgan. Ana shu narsa bu tarjimalarni – “bir quyoshdan ilhomlanib yaratilgan besh oy”ni o‘ziga xos qimmatli qiladi.

Beshinchi tomon

Ijtimoiy tarmoqdagi she’riyat adabiyotimizning buguni va ertasiga katta umidlar bog‘lash uchun asos beradi. Nodira Afoqova, Gulnoz Mo‘minova, Shahodatbonu Imomnazarova, Talant Bek, Shavkat Jo‘rabek, Adhamjon Maqsudov, Muslimbek Musallam, Bobur Elmurodov, Nafisa Omon, Elbek Erkin, Alibek Anvariy, Dilmurod Do‘stbekov, Mahfuza Imomova, Baxtiniso Mahmudova… Bu ro‘yxatni uzoq davom ettirish mumkin. Ular g‘oyaviy majburiyatlar ostida ezilmagan, shakliy qoliplarga solinmagan, erkin, sof, ohorli va samimiy she’rlar yozishyaptiki, o‘qiganlarning ko‘zi chaqnaydi, yodida, ko‘nglida qoladi. Ba’zida ular orasida bir satr, bir tashbeh talash bo‘lib qoladi, lekin bu odat emas, istisno. Asosan ijodkorlar bir-birlariga xayrixoh, e’tibor va e’tirofda xasis emaslar
.
Dilmurod Do‘stbekovning birovga meng¬zasang xafa bo‘lar darajada o‘ziga xos ijodi bor. O‘zingiz baho bering:

Oh!..
Sensizlik bosib olar meni ko‘rpaday,
Yerga kirib ketolmayman,
Chorlamas osmon.
Janub-Shimol, Sharqu G‘arbga
qaramayman lek,
men borar joy endi faqat –
Beshinchi tomon.

Bu esa yana bir Svetayevacha “Mne nravitsya”:

…Yaxshiyam, ko‘ksimda sog‘inch ufurgan,
Yaxshiyam, dilimni o‘rtagan hijron.
Yaxshiyam, men seni yaxshi ko‘rmayman,
Yaxshiyam, men seni ko‘rmayman yomon!
(Mahfuza Imomova)

“Xatodan qo‘rqqanni qo‘rqitib bo‘lar, Xudodan qo‘rqqanni qo‘rqitib bo‘lmas!” deya jonli satrlar yozgan, ichki qofiyaning go‘zal namunalarini yaratgan marhum Jo‘rabek Ramazonov qisqa umri davomida nimadir aytishga ulgurdi. Bobur Elmurodov esa qarshilantirishning benazir namunalarini kashf qilyapti: “Bir kun ko‘ngli borlar qurishsa turmush, Bir kun ko‘ngli yo‘qlar chalmasa torni”.

Adhamjon Maqsudov jonlantirish usuli orqali qismatni original ifodalaydi: “Netay sening tomon chorlasa, Kaftimdagi hamma chiziqlar”.

Elbek Erkin esa “To‘rga tushgan oltin baliqday Mezonlarga ilinar yaproq”, deyapti: tabiat manzarasi va hayot falsafasi uyqashib ketgan. Oldi-ortiga qaramay shitob bilan o‘tayotgan umrmi, kun sayin boy berilayotgan imkoniyatlarmi… satrlar qatida yanada chuqurroq nimalardir borligini ilg‘aysiz.

Hamma tajribalar mot bo‘layotir,
Yuragim boshimdan kattaroqmi-ya?
Yaqinlar birma-bir yot bo‘layotir,
Yig‘lasam, kulsam ham siz kerak, Aya!
(Nafisa Omonova)

Har satri durdona shugina she’ri uchun ham Nafisa e’tirofga loyiq. “Yuragim boshimdan kattaroqmi-ya?” deya aql va qalb muhorabasini yangicha ifodalagan shoira muhabbatning had bilmasligini qizil hoshiya hatlagan xatga o‘xshatadi. Bu topilmadan hayratingiz oshib turganda “Omad – siz yasagan o‘yinchoq, aya” deb iztirobini hayo bilan ifodalaydi-da, yana ovutadi: “Ko‘ngildan balandmas hech qaysi qoya!”. She’rni bir o‘qishda yodlab oldim.

Xulosa qiladigan bo‘lsak, internet naqadar nazoratsiz, qonuniyatsiz, betizgin hudud tuyulmasin, bu yerda adabiyot, she’riyat o‘syapti, rivojlanyapti. Faqat bu o‘sishni ko‘rish uchun zarur muhitni o‘zingiz yaratishingiz kerak. Aytishadi-ku: “Donolar bilan do‘stlash, aqlli suhbatlarda bo‘l, yaxshi kitoblar o‘qi – miyangni sifatli ozuqa bilan to‘ydir”. Internetda ham yaxshi shoirlarni o‘qish, yomon she’rlardan himoya¬lanish uchun munosib mualliflarga yaqinroq bo‘lish kerak. Ozgina sinchilik, did va badiiy farosat bo‘lsa, sizning virtual daftaringiz faqat yaxshi she’rlarga to‘lishi shubhasiz.

Manba: “Yoshlik” jurnali veb-sahifasi

Sahifadagi rasmlar «Xurshid Davron kutubxonasi» sayti tomonidan qo’shilgan.