Ҳакимхон таниқли саййидлар ва хонлар авлодига мансуб оилада 1217/1802-03 таваллуд топган. У она томонидан Қўқон ҳокими Норбўтабийга (1770-1798) набира ва унинг вориси Олимхонга (1798-1810) жиян эди. У ёшлигида Қўқоннинг бўлғуси ҳокими Муҳаммадалихон (тав.1806 й. Ҳукмронлиги 1822-1842) билан бирга тарбияланади. Муҳаммадҳакимхоннинг бобоси Ҳакимхонтўра ўша даврнинг таниқли шахсларидан ҳисобланарди.

ҲАКИМХОН ТЎРА ВА УНИНГ «МУНТАХАБ АТ-ТАВОРИХ» АСАРИ
Шодмон Воҳидов
тарих фанлар доктори, профессор

«Мунтахаб ат-таворих» (Сайланган тарихлар китоби) асари муаллифи Муҳаммадҳакимхон ибн Маъсумхон тўра Қўқон тарихнавислик мактабининг йирик намояндаси ҳисобланиб, муаллиф ҳақидаги маълумотлар асосан шу ёзма ёдгорликнинг ўзида келтирилган, шунингдек, бу тарихий манба ва унинг яратувчиси борасида Абдулла Қодирий, Александр Александрович Семёнов, Азиз Қаюмов, Аҳрор Мухторов, Бўрибой Аҳмедов, Энвер Хуршут, Шодмон Воҳидов каби олимлар қимматли фикрлар билдиришган.

Академик Азиз Қаюмов эса ушбу сатрлар муаллифи билан бўлиб ўтган суҳбатларда Муҳаммадҳакимхон қаламига мансуб «Мунтахаб ат-таворих»нинг кўп жиҳатлари билан Бобур подшоҳнинг машҳур мемуар асари «Бобурнома»га ўхшашлиги хақидаги нуқтаи назарни ўртага ташлаган эдилар. Эслатиб ўтиш жоизки, ушбу қўлингиздаги ўзбекчага таржима хам ана шу қарашларга кўра айнан Азиз Қаюмовнинг маслаҳати ва қўллови билан амалга ошди. Ўзбекистонда манбашунос олим Энвер Хуршут тамонидан «Мунтахаб ат-таворих» махсус ўрганилган. Э.Хуршут ўз тадқиқотларида асарнинг нусхалари, унинг манбалари, тарихий ва адабий манба сифатидаги аҳамияти, мемуар жанридаги ушбу муқаддимани ёзишда Э.Хуршутнинг мазкур тадқиқотларидан хам кенг фойдаланилди.

«Мунтахаб ат-таворих» асарини Муҳаммадҳакимхон форс-тожик тилида Китоб ва Шаҳрисабз шаҳрида 1259/1843 йилнинг ёзларида ёзиб тугатган. Мазкур асар Қўқон тарихнавислик мактабининг ғайрирасмий тарихий асарлари сирасига киради. Унинг илова қисми эса 1844 йилнинг охири ёки 1845 йилда ёзилгани борасида ҳам ишонч билан фикр билдиришимиз мумкин. Муаллиф нусхасидан шу 1843 йили яна ўнта нусха кўчирилгани хам маълум. Муҳаммадҳакимхон асари хонлик ҳудудларида кенг тарқалишидан ўзи хам манфаатдор бўлгани учун ундан нусхалар кўчиришга анча саъй-харакат қилган. Юқорида таъкидланганидек, «Мунтахаб ат-таворих»нинг ўзбек тилидаги қисқартирилган таржимаси хам мавжуд. Бироқ, мазкур нусхани Э. Хуршут П.П.Ивановга ўхшаб асарнинг ўзбек тилидаги талқини деб қабул қилишни тавсия қилади. Изланишлар натижасидан маълум бўлдики, ўзбек тилидаги «Мунтахаб ат-таворих»нинг нусхаси асл форс-тожик тилидаги матнидан анча йироқлашиб кетган. Унда кўплаб хатолар, воқеа ва саналарнинг чалкашлиги, таржимон(лар) томонидан муаллиф услубини соддалаштириш ёки матнга ўзгартишлар киритиш ҳоллари кўзга ташланади.

Бугунги кунда «Мунтахаб ат-таворих»нинг Ўзбекистон, Тожикистон ва Россия қўлёзма хазиналарида 12 та нусхаси мавжуд. Улардан №С 470 (Россия), №63 (Тожикистон) ва №592 (Ўзбекистон)даги нусхалар матнларнинг тўлалиги ва яхши сақланганлиги билан ўз қийматига эга қўлёзмалар ҳисобланади. Асарнинг Шаҳрисабзда Муҳаммадамин котиб томонидан кўчирилган бир нусхасининг факсимилеси икки жилдда 1984 йили Душанбеда чоп этилди. 2006 йили Муҳаммадҳакимхон асарининг иккинчи жилди араб ёзувида Токиода хам босилиб чиқди.

Асарнинг тузилиши:
I боб. Пайғамбарлар.
II боб. Қадимий Эрон сулолалари.
III боб. Чин ва Фаранг шоҳлари.
IV боб. Чаҳорёрлар, умавийлар ва аббосийлар халифалари ҳақида.
V боб. 1) Саффорийлар, 2) Сомонийлар сулоласи. 3) Ол Бўя ҳукмронлиги. 4) Ғазнавийлар. 5) Салжуқийлар. 6) Хоразмшоҳлар салтанати. 7) Чингиз ва чингизийлар хонадони. 8/ Темурийлар. 9) Шайбонийлар. 10) Аштархонийлар. 11) Манғития салтанати. 12) Мингия тоифаси.

«Мунтахаб ат-таворих» нусхаларидан Санкт-Петербург нусхасида (С 470) яна илова ҳам бор. Бу илова хам Муҳаммадҳакимхон қаламига мансуб бўлиб, унда Шералихон даври (1842-1845 й.) ҳамда Худоёрхоннинг тахт устига чиқиши баён этилгани (689-707 бетлар). «Мунтахаб ат-таворих»нинг манбалари жуда хам кўп бўлган. Қўқон тарихчиларининг асарлари форс-исломий тарихнавислиги асосида шаклланган бўлиб, уларда умумжаҳон ва локал (маҳаллий) тарихга бағишлаб ёзилган асарлар учрайди. «Мунтахаб ат-таворих» асари умумжаҳон тарихига бағишлангани боис муаллиф тарихни олам ва одам яратилишидан бошлаб, XIX асрнинг ўрталаригача баён қилган. Шунинг учун тақдим этилаётган маълумотларнинг дастлабки қисми бошқа кўплаб тарихий ва адабий манбалар асосида битилган. Шу сабабли улар оригиналлик касб этмай, асарнинг қолган қисми учта мавзуга, яъни Бухоро манғитлари тарихи, Қўқонда ҳукм сурган минглар сулоласи хамда муаллифнинг чет элларга саёҳати баёни бўйича тақсимланар экан, бу маълумотларнинг барчаси Муҳаммадҳакимхоннинг ўз қаламига мансуб қимматли манба ҳисобланади. Тўғри, муаллиф аниқ қилиб кўрсатгани каби, Муҳаммадҳакимхон ўз асарининг манғитлар қисмини ёзишда Муҳаммадвафо Карминагий ва Олимбек ибн Ниёзқулибек қаламларига мансуб «Туҳфат ал-хоний», Мухаммадшариф ибн Муҳаммаднақийнинг «Тож ат-таворих» ва бошқа муаллифларнинг асарларидан фойдаланган. Бунга асарни тадқиқ қилган олим Э.Хуршут ўз вақтида аниқлик киритган эди. Шунингдек, Муҳаммадҳакимхон ўша давр воқеаларининг бевосита иштирокчиларидан ҳам талайгина маълумотларни эшитган ва муаллиф бу фактларни «Мунтахаб ат-таворих»да махсус қайд этиб ўтади. Минглар ва манғитларнинг ҳукмронлиги, яъни Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлиги тарихига оид маълумотлар ўта муҳим ва бирламчи манба сифатида биз учун қимматлидир. Шунинг учун хам мазкур манба Қўқон тарихнавислик мактабида (Бухоро тарихнавислигида хам) ўзининг оригиналлиги ва расмий тарихчи томонидан ёзилмагани билан ажралиб туради. Асар муаллифининг саёҳат ва эсдаликлари тафсилоти, шубҳасиз, яна ҳам қимматли манба бўлиши билан бирга уларнинг адиб Муҳаммадҳакимхон тилидан жонли ва таъсирчан услубда баён қилиниши асарга бадиийлик ҳам бағишлаган, яъни айтиш мумкинки, муаллиф қисматининг маҳорат билан бадиий бўёқларда ифода этилиши «Мунтахаб ат-таворих»ни қаҳрамон-ёзувчининг ички кечинмаларига ҳам бой бир саргузашт-роман даражасига кўтарган. Китобда, шунингдек, инглизлардан енгилиб Бухорога амир Насруллоҳ олдига келган афғонлар ҳукмдори Дўстмуҳаммадхон ва унинг ўғиллари Акбархон, Султонхон ҳамда акаси Муҳаммадалихондан сўнг озгина вақт хонлик тахтига ўтирган, аммо унгача қувғинликда Шаҳрисабзда ҳаёт кечирган Султон Маҳмудхон ва бошқа айрим нуфузли руҳоний, амалдор, шоирлар қисмати улар ҳикоялари ва муаллифнинг шахсий кузатишлари орқасида вужудга келган фикрлар асносида тилга олинади.

«Мунтахаб ат-таворих»да муаллиф учун манба вазифасини бажарган мактублар (Дўстмуҳаммадхоннинг Ҳиндистон генерал-губернатори В.Макнотеннинг котиби Лотга мактуби; Султон Маҳмудхоннинг амир Насруллоҳга хати; амир Насруллоҳнинг Қўқон хони Муҳаммадалихонга хати ва бошқалар)нинг ҳужжат сифатида ҳавола этилиши эса асарнинг тарихий қийматини яна ҳам оширишга хизмат қилган. Ҳатто улар афғон, ҳинд тарихчиларининг маълумотларини тўлдиришга ҳам яроқлидир. Бундан ташқари асарда муаллиф шарқ шоир ва адибларидан Ибн Сино, Фирдавсий, Умар Хаём, Саъдий, Паҳлавон Махмуд, Низомий, Алишер Навоий, Бедил, Хусрав Деҳлавий, Иноятуллоҳ Канбу, Аҳмад ибн Юсуф, қўқонлик шоирлар Фазлий, Акмал Шер Ҳўқандий, Нусрат, Беҳжат, Амирий (амир Умархон), Хоразм хони Мухаммадраҳимхон I шеърларидан намуналар келтиради. Асарнинг бадиий безаклари сифатида форс-тожик, ўзбек, араб халқларининг мақол ва масалларидан унумли фойдаланилган. Э.Хуршутнинг аниқлашича, муаллиф, ҳатто битта хитой халқи мақолини ҳам келтирган.

Ҳакимхон таниқли саййидлар ва хонлар авлодига мансуб оилада 1217/1802-03 йили таваллуд топган. У она томонидан Қўқон ҳокими Норбўтабийга (1770-1798) набира ва унинг вориси Олимхонга (1798-1810) жиян эди. У ёшлигида Қўқоннинг бўлғуси ҳокими Муҳаммадалихон (тав.1806 й. ҳукмронлиги 1822-1842) билан бирга тарбияланади. Муҳаммадҳакимхоннинг бобоси Ҳакимхонтўра ўша даврнинг таниқли шахсларидан ҳисобланарди. Унга энг обрўли одамлар, ҳатто давлат бошлиқлари ҳам маслаҳат ва ёрдам сўраб мурожаат этишарди. Ҳакимхонтўранинг аралашуви билан бир неча жанжаллар, айниқса Ўратепа билан Бухоро амирлиги ўртасидаги қонли низоларнинг олди олинган. Ҳакимхоннинг отаси Маъсумхон тўра Олимхоннинг синглиси Офтобойимга уйланган эди. Олимхон уни Исфарага ҳоким этиб тайинлаганда у бу лавозимдан ўз ихтиёри билан воз кечган. Маъсумхон ўта юмшоқ кўнгилли бўлиб, унинг илтимоси билан бир неча минг киши ўлим жазосидан қутулиб қолганлар.

Ҳакимхон яшаётган оила саййид ва хўжалар авлодига мансуб бўлиши туфайли хонликда алоҳида ҳурмат ва мавқега эга бўлган. Умархон даврида оила бошлиғи Маъсумхон тўра давлат ишларига ҳам фаол аралашган.

Лекин бу оиланинг тинчлиги, орттирган мавқеи узоққа бормади. 1822 йил охирида Муҳаммадалихоннинг ҳокимият тепасига келиши билан ҳаммаси остин-устун бўлиб кетди. Ҳакимхонлар оиласи ҳам бошқа кўплаб кишилар каби янги ҳукмдорнинг ғазабига учради. Бу даврларда Қўқон хонлиги энг кучли давлатлардан бирига айланганди. Унинг қўшнилари ҳам бу давлат билан ҳисоблашмасдан иложлари йўқ эди. Қўқон хонлигига асосан 1709 йилдан бошлаб асос солинган. Бу пайтда мазкур хонлик Бухоро амирлигидан алоҳида мустақил равишда шаклланиб, Норбўтабий ҳукмронлиги йилларида Фарғона водийси ва Хўжанд (хозир Тожикистондаги Сўғд вилояти) ҳудудларини ўз ичига олган. Олимхон ҳукмронлиги йилларида бу хонлик чегаралари янада кенгайиб, Тошкент ва Чимкент шаҳарларини ҳам ўз ичига олди. Умархон хонлиги даврида эса Туркистон шаҳри, Еттисувдан Или водийсигача Қўқон хонлиги таркибида эди. Муҳаммадалихон ҳукмронлиги даврида Қўқон хонлигига қозоқ ва қирғизлар яшайдиган катта ҳудудлар ҳам бўйсундирилди. Унинг давлат чегаралари жанубдан Жиззахгача, ғарбдан Туркистон шаҳри атрофларигача, шимолдан қирғизларнинг бутун ҳудуди бўйлаб, Балхаш кўли ва Или дарёсидан то Шарқдаги Қошғаргача чўзилган эди. Муҳаммадалининг давлат тепасига келиши кучли тазйиқ ва қувғинлар билан ажралиб туради. У кўпгина кишилар, биринчи навбатда Маъсумхон ва Ҳакимхоннинг ҳам ўз юртидан бош олиб чиқиб кетишига сабабчи бўлди. Бунинг замирида аслида янги хоннинг яккаҳокимликка интилиши, илгари нуфузга эга бўлган хўжаларни ҳокимиятдан четлатиш мақсади турса-да, Муҳаммадҳакимхон тўра мазкур китобида кўпинча бунда адоватчи, ҳасадгўй амалдорларнинг ичи қоралигини сабабчи қилиб кўрсатишга майл билдириб, уларнинг қутқуси орқасида Маъсумхон ва унинг ўғли, яъни ўзи каби зиёли кишиларнинг бадарға этилганига урғу беради.

Рус олими В.Наливкиннинг таърифлашича, «ўз даврининг ёрқин фикр эгаси бўлган, ўша машъум тузумда инсонпарварлиги билан ажралиб турувчи», юксак билим эгаси, юқори табақага мансуб бўлишидан қатъи назар, ўз умрини қувғинлик ва дарбадарликда ўтказган Маъсумхон ҳаёти фожиали якунланади.

Хонликдан Маъсумхонни чиқариб юборишга эришган Муҳаммадалихон кўп ўтмай Ҳакимхон тўранинг тадбирига тушганди. Бироқ, хон эл орасида Ҳакимхон тўра каби эътибор топиб улгурган хўжазода тўрани ўлдиришга ботина олмайди ва ниҳоят унинг ёлғиз ўзини, гўё ҳажга рухсат берган бўлиб, аммо, уйидан бир танга ҳам олишига йўл қўймаган ҳолда ярим кечаси Қўқондан, ундан ўтиб эса хонлик сарҳадидан посбонлар ҳамроҳлигида чиқариб юборади. Ҳакимхоннинг машаққатли саргузаштлари бошланади. У одам юрмас чўл-биёбонлардан ўтиб, Русияга қарашли Шамай шахрига етиб келади. Унинг чет эл давлат тузуми ва сиёсий-ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаёти билан танишиши ана шу Шамайдан бошланади. «Ўткан кунлар» қаҳрамони Отабекка ўхшаб у ҳам рус давлат тизимидаги кўп тартиб-қоидаларни мақтаб тилга олади. Ҳакимхонтўра Сибирнинг бир неча губернияларида бўлади. Лекин зийрак Ҳакимхон қайси губернияга борса ҳам у ернинг губернатори ёки мансабдор шахслари билан учрашмасликка ҳаракат қилади. Учрашувга рози бўлмаслигининг сабаби уларнинг Петербургга бориш ҳақидаги ёқимсиз суҳбатини эшитмаслик эди. Бироқ, тақдирдан қочиб қутилиб бўлмайди. Ҳакимхоннинг Оренбургда туриши ўша вақтларда Сибир бўйлаб саёҳат қилиб юрган Александр I нинг бу шаҳарга ташрифи вақтига тўғри келган бўлиб, подшоҳнинг буйруғига мувофиқ, Ҳакимхонни унинг ҳузурига олиб борадилар. Рус ҳукмдори Ҳакимхонни катта иззат-икром билан қарши олади. Мазкур учрашувда подшоҳ Ҳакимхондан Ўрта Осиёдаги сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий вазият ҳақида ҳам маълумот олади ва бу ҳақда муаллиф шундай ёзади: «…Мен билан подшоҳ ўртамиздаги суҳбат эса жуда ҳам қизиб, авжига минганидан ўша кечаси бошқа хеч кимсани ҳузурига таклиф қилмади. Мен билан ҳар тўғрида сўзлашди. Айниқса, Мовароуннаҳр аҳволи борасида кўп сўраб-суриштирди. Саҳарга яқингина каминага кетиш учун ижозат берди…»
Шу ерда бироз рус подшоҳнинг Ҳакимхон шахсига қизиқиши ва муаллифнинг нимадандир чўчиб, суҳбатлар мазмунини бир сатр орқали бўлса хам ёритмагани, ҳатто, бошқа йўллар билан ишора қилмагани устида фикр юритсак. Албатта, муаллифнинг ўз сири сифатида буни айтмасликка ҳақ-ҳуқуқи бор.

Аммо, бизни қизиқтиргани шуки, Ҳакимхон тўранинг ўқувчини бу мавзудан чалғитиш учун ҳадеб ўзини губернаторлар ва рус подшох билан учрашишга нолойиқ «бир сайёҳ» сифатида кўрсатиши ёки «Мовароуннаҳр аҳволи борасида кўп сўраб-суриштирган» Александр I билан амалга ошган суҳбат мазмунини сира хам эслатмаслик йўлидан бориб, бу хас-пўшлаш орқали биздан нимани яширмоқда? Биринчидан, Ҳакимхон тўра айнан ана шундай учрашувларга ўта лойиқ киши бўлиб, у ҳам хон авлодидан экани, ҳам руҳонийлар хонадонидан чиққани билан давлатга даъвогарлик ҳуқуқига эга шахс-ку! Шундан келиб чиқиб, айта оламизки, бу каби шахслар Ҳакимхондан илгари ҳам, кейин ҳам (масалан, акаси тазйиқидан қочган Бухоро шаҳзодаси Дин Носирнинг Петербургга бориши) Ўрта Осиё ерларига кўпдан бери кўз тиккан рус давлатини қизиқтириб келиб, улардан фойдаланишдан ҳеч қачон воз кечишмаган. Чунки, бунинг Ўрта Осиё давлатларини ўз таъсири доирасига олишда жуда ҳам қўл келиши аниқ эди. Кўрганимиздек, Александр I мазкур ўтиришга чингизий авлоддан қозоқ аслзодаларини хам таклиф этган. Рус ҳукмдори гарчи улардан ижирғанса-да, менсимай устларидан кулса ҳам улар билан учрашишдан тортинмаган. Ҳакимхондек ўқимишли ва зукко, доно аслзода билан учрашиш эса нур устига нур бўлиб, бунда у фақат Мовароуннаҳр ҳақида шунчаки маълумот олишнигина кўзда тутмаган.

Тарихдан биламизки, Рус подшоҳи Павелга суиқасд уюштирилиб, ўлдирилиши оқибатида унинг Наполеон Бонапарт билан ҳамкорликда Англия вассали Ҳиндистон устига ҳарбий юриши режаси амалга ошмай қолди. Бу юриш Эрон усти орқали уюштирилиши лозим эди. Айни пайтга келиб эса Александр I ҳам ана шундай юриш пайига тушиб, Ҳиндистонга Ўрта Осиё ва Афғонистон орқали ўтишни режалаштирган, афғонлар сарзамини эса инглизлар томонидан ишғол қилиниб, ҳар икки давлат Ўрта Осиёга ҳам кўз тикаётган эди. Қолаверса, иккала Рус-Эрон урушидан (1814, 1824) сўнг Қафқозни ўз таъсир доирасига олган Россия давлати Эроннинг шимоли-ғарбий ҳудудларида ҳам назорат ўрнатишни кўзлаётганди. Шунинг учун руслар Ўрта Осиё давлатлари билан яхши иттифоқчи, ёки бўлмаса Хива, Бухоро ерларини босиб олишга қасд қилган эдилар. Албатта, бундай ҳолда бирор сиёсий фитна уюштириб, бу сингари можародан ҳам фойдаланишлари ҳеч гап эмасди. Ана шу мақсадда эса уларга Ҳакимхон тўрага ўхшаш сиёсий сиймонинг асқотиши турган гап эди.

Россия ҳукмдори шунинг учун хам Оренбургдаги учрашувга қарамай, Қўқон давлатининг норасмий вакилини Петербургга таклиф этиб, ўз режасини ҳарбий бошлиқлар орқали унга етказиш, яъни ўз давлатидан норози ва аламзада Ҳакимхондан янги ҳукмдор «ясамоқчи» бўлган эсалар ажабмас. Балки, бошқа киши бўлганда бунга кўнар ёки бироз вақт бўлса-да, шу мақсадда ҳаракат қилиши мумкин эди. Бироқ, юқорида кўрганимиз каби ватанпарвар ва динпарвар Ҳакимхон гарчи Мовароуннаҳрнинг сиёсий ва иқтисодий аҳволи ҳақида гапириб берган бўлса-да, асл мақсад ва унинг оқибатларини яхши англагач, Петербургга бориш, аниқроғи, у ерда воқеалар гирдобига тушиб қолишдан ўзини қутқарганча, ҳажга бориш хақидаги қасамини яхшигина рўкач қилган кўйи тезроқ Россия ҳудудидан чиқиб кетишга ошиқади. Шундан сўнг Россия давлати унинг кўзига ёмон кўринаверади, ҳатто, Астраханда тутқунликда турган черкас шоҳзодасини ноқонуний ҳужжат билан таъминлаб, асирликдан қутқаради ва асарининг айрим ўринларида рус давлати мансабдорларини ёмонлаб тилга олади. Оренбургда пайти Александр I Ҳакимхонни томоша қилдириш учун турмага олиб киради. Бу ердаги ўта оғир шароит ва маҳбусларга қилинаётган ғайриинсоний муносабат Ҳакимхонда ёмон таассурот қолдиради. У Россиядаги турма тизимини рус подшоҳи ҳузуридаёқ очиқдан-очиқ қоралайди. Шунингдек, бу мамлакатда ноқонуний туғиш ҳоллари кўп эканини «ҳаромзодахоналар» мисолида кўрсатиб, бундай болаларни давлат ўз ҳимоясида тарбиялаб вояга етказгач, давлатнинг бунинг эвазига улардан эрксиз жамият аъзолари вужудга келтиришидан нафратланади.

Яна айтиш лозимки, Ҳакимхоннинг ватанпарварлиги бошқа ўринда ҳам намоён бўлади. У турклар империясига қарашли ажойиб, сўлим ва фаровон шарқ ўлкаларига етгач, дастлаб ўзини қайтиб борса, таҳдид-тазйиқлар билан қарши олувчи Ўрта Осиёга қайтмасликка аҳд қилади. Аммо, бу ерларни ҳам обдон кўргач ва ота ватанида содир бўлаётган сиёсий можаролар кучаяётгани ҳақида хабар топгач, ватан ободлиги ва халқи тинчлигини ўйлаб, тезда Мовароуннаҳрга қайтиш кўйига тушади. Ўзга юртларда ўзи учун яратилган барча қулай шароитлардан (масалан, Миср генерал-губернатори Муҳаммадали пошо уни ёнида қолишга чақиради ва барча шароитларни муҳайё қилишини билдиради) ва ҳар қандай юқори мансаблардан, ҳатто, имкони туғилиб Европага бориб келишдан ҳам воз кечади. Диндор сифатида Каъба ҳаваси уни қанчалик ўзига тортган бўлса, ўз ватанининг чин фарзанди сифатида юрт-эл севгиси ҳам Ҳакимхонни шунчалик оҳанрабодек ўз бағри сари чорлайди. У бу йўлда ўлимига ҳам рози бўлиб, шиа мазҳабли эронликлар хуружи ва қароқчи туркман саҳройилари ҳужумига ҳхам қарамай, минг азоб-уқубатда Мовароуннаҳрга етиб олади. Шу ўринда сал олдин ўтиб бўлса-да, Ҳакимхоннинг бошқа ана шу каби шарафли хислатларига тўхташга тўғри келади. Ҳакимхон халққа жабр-зулм етказувчи ҳар қандай тузумдан ўта нафратланар эди. У ҳаждан қайтгач, Бухорода тураркан, ноиложликдан амир Насруллоҳнинг қайта-қайта илтимос-ўтинчларига кўра давлат хизматига киради. Бироқ, унинг халққа зулми ҳаддан зиёд экани ва одамлар қонини беҳуда тўкишини кўргач, кўп ўтмай мансабдан воз кечади. Буни сезган амир ҳам Ҳакимхонни ўз ҳолига қўяди. Ҳакимхоннинг яна бир яхши хислати у қасоскор инсон эмас. Астраханда ўзининг юртдан чиқиб кетишига сабабчи бўлган кишилардан бирини учратади. У ҳам хон томонидан дарбадар қилинган экан. Кўнглида кек сақламайдиган Ҳакимхон унинг айбини юзига солмайди, аксинча ачиниш билдиради ва ғурбатдаги бу ватандошидан қўлидан келган яхшилигини аямайди.

Ҳакимхон вафодор дўст ҳам бўлиб, Астраханда танишган Малик Қосим исмли черкас йигити ва Миср, Сурия, Эронда орттирган дўстлари ғамига шерик бўлади ва оғир кунларида қўлдан келганча уларга ёрдам беради. Ҳакимхон қарашича, дўстларга оғир кунда кўмаклашиш, дардига малҳам бўлиш хар бир кишининг инсонийлик бурчи ҳисобланади. Ҳакимхон чин севги эгаси, ор-номусли ва хаёли инсондир. У бир рус генерал-губернаторининг ниҳоятда гўзал, шу билан бирга ўта ҳаёсиз қизи қутқусига учмай, ўз нафсини тийганча турмага тушишга хам рози бўлади ва шунинг оқибатида анча азоб чекиб, зўрға ўлимдан қутулади. Унинг ўз нафсини тиймаган араб ва эронлик дўстлари эса аёллар ҳийласига учиб, жонларини барбод қилишига сал қолади. Ҳакимхонни эса бу аёллар ўз тузоқларига илинтира олмай доғда қолишади. Муаллиф отасининг беваси, яъни «ўгай онаси»га уйланган ва шу сабабли хонлик хаётида машъум ҳодисалар қўптирган Мухаммадалихон ва мазкур аёл, аниқроғи, Хонпошшони қаттиқ қоралайди. Ҳакимхон Хонпошшони Умархонга тегишидан олдин таниган ва тоғасининг саройида у билан кўп марта мулоқотда бўлган. Асар охирида, Хонпошшонинг Бухорода амир Насруллох томонидан ўлдирилгани ҳикояси асносида билинадики, Ҳакимхон хам бу гўзал аёлга ошиқ бўлган, бироқ ор-номус, ҳаё унинг Хонпошшога нисбатан Муҳаммадалихон қилган уятсиз муносабати даражасигача етишга йўл қўймаган.

Ҳакимхон хурофот ва илмсизлик душмани ҳамдир. У тоғаси амир Олимхоннинг кўплаб ишларини қоралаб ёзса-да, унинг хурофотга қарши тадбирларини мақтайди ва халқ онгини дин ва шариат ҳукмларидан чалғитувчи заҳарли хурофот моҳиятини очиб беришга интилади. Амир Олимхон ясама хўжа ва саводсиз руҳоний мансабдорлар сирини ҳам улардан ҳужжат-далил сўраб фош этган, мансабдор руҳонийларни имтиҳон қилгач, нолойиқларини ишдан четлаштириб, ўринларига саводли кишиларни қўйган. Булар муаллиф таҳсинига сазовор ишлар қаторида тилга олинади. У Муҳаммадалихон даврида шу хон касофати сабабли рўй берган иллатли ишлар қаторида қалбаки қадамжоларнинг ҳам вужудга келиб қолгани, халқ яна хурофотга муккасидан кетаётганини бир неча мисолларда кўрсатиб ўтади. Кимлардир хонга бир неча ўт толаларини келтириб, буларни ислом пайғамбари сочлари ўрнида тақдим этгач, ҳукмдор уларнинг гапига лаққа ишониб, бу ўтларни катта пул эвазига сотиб олади ва амалдорларидан бирининг уйида бу «муқаддас» соч толаларини халқ намойиши учун қўйдиради. Натижада минглаб соддадил кишилар ўша муборак соч толаси (мўйи муборак)ни тавоф этиш учун шаҳару қишлоқлардан оқиб кела бошлайдилар. Сўнг бу сочлар бошқа жойга кўчирилиб, ўша мавзе номи ўзгаришига сабаб бўлади ва у жой бир умрга «Муйи муборак» номини олади. Муаммадхакимхон тўра ёзишича, у араб мамлакатларининг ҳаммасида бўлиб, ҳеч бир ўлкада бундай ҳолни кўрмаган, лекин ҳаждан қайтиб келгунча Фарғона водийсининг бир неча ерида «Мўйи муборак» номидаги қадамжо ва туманлар вужудга келган. Муаллиф ўзбек халқини ҳушёр бўлишга, ҳар қандай бидъат ва хурофий гапларга ишонавермасликка, чин ислом аҳкомларига риоя қилишга чақиради.

Ҳакимхон орзу қилган айрим шарқ мамлакатларига етгач, бу ерларда исломга риоя қилмай, баччабозлик ва фоҳишабозлик каби иллатларнинг очиқдан-очиқ авж олгани, ҳатто Туркия султонлиги берган рухсатга кўра, Мисрдаги фоҳишаларнинг расмий равишда фаолият кўрсатаётгани гувоҳи бўлади ва ҳайратга тушганча бундай ҳолдан ниҳоятда нафратланади. Миср, Сурия ва Эрондаги ҳукмдорлар саройларида рўй бераётган носоғлом, ахлоқсиз ҳаётни ўз кўзи билан кўриб, ўқувчига бу манзарани ёзиб кўрсатиш орқали, ўша ердаги ҳокимларнинг тубан ҳаёт сари юз тутганликларини қоралайди. Ҳакимхон ўз юртида ислом аҳкомидан ташқари адабиёт ва фалсафа, тарих, мантиқ каби илмларни ҳам яхши ўзлаштирган бўлиб, унинг билимдонлигини кўрган араб, эрон подшоҳлари ва маликалари ҳайратда қолишади. Чет тилларни ўрганишга қобилияти кучли Ҳакимхон тез фурсатда рус тилини ўрганиб олиб, рус подшоҳи тахсинига сазовор бўлади. У араб ўлкаларида дастлаб бу тилда гаплашишга анча қийналади. Чунки, Ўрта Осиё мадрасаларида араб тили грамматикаси қанчалик яхши ўргатилмасин, амалда сўзлашиш кам эди. Аммо, Ҳакимхон кўп ўтмай араб тилининг бир нечта лаҳжаларини ҳам ўзлаштириб, худди араблар каби сўзлашадиган, хатто, араб тили лаҳжалари хусусиятларига баҳо бера олиш билимдони даражасигача етиб, араб олимларини хайратда қолдиради. Форс адабиётидан яхши хабардорлиги учун юзлаб шеърларни ёддан айтиб, эронликлар таҳсинига сазовор бўлади ва эронлик шоирлардан эшитган ғазалларни эслаб қолиб, сўнг «Мунтахаб ат-таворих»га киритади.

Муҳаммадҳакимхон ҳажга бориш ва қайтишда кўплаб муқаддас тарихий жойларда бўлади. Денгиз, ўрмон ва саҳроларда неча бор ўлим билан юзлашади, кенг тарқалган вабо касалига ҳам йўлиқиб, омон қолади. Ниҳоят, Эрон орқали ватанига қайтишга жазм қилиб, Шомдан Бағдодга, у ердан эса Эроннинг Ҳамадон, Санандаж ва Рашт шаҳарларини орқада қолдириб, Теҳронга келади. Эрон шоҳи билан ҳам мулоқотда бўлиб, Машҳад сари йўл олади. Касалланган муаллиф бир ойдан сўнг Машҳадни тарк этиб, Сарахс, Тажан ва Маймана, Андхўйдан ўтиб, бир ойдан сўнг Амударё қирғоғига етиб ва бошидан яна қанча балоларни кечирганча нихоят Бухорога келади. Ҳаждан қайтган муаллифни яқин қариндош туққанлари ўз бағрига оладилар. Шу тариқа, Ҳакимхоннинг узоқ йил давом этган сайру саёҳати, жаҳонгашталик саргузаштлари ниҳоясига етади.

У Россия, Туркия, Сурия, Фаластин, Миср, Арабистон, Эрон, Афғонистон мамлакатларида бўлади. Ҳакимхоннинг қадами етган юртлар, шаҳарлар рўйхатида Қўқон, Тошкент, Туркистон, Шамай (Семипалатинск), Омск, Ирбит, Царицин, Астрахан, Мозандарон, Кавказорти, Синоп, Қайсария, Латакия, Дамашқ, Ғазо, Қоҳира, Сувайш, Янбо, Жидда, Макка, Мадина, Қусайр, Арабистон чўли, яна Қоҳира, Ғазо, Қуддус, Ҳаврон, Наблус, Дамашқ, Бағдод, Ҳамадон, Рашт, Нишопур, Машхад, Маймана, Андхўй, Бухоро, Самарқанд, Ўратепа, Шаҳрисабз, Китоб ва бошқа жойларни кўриш мумкин. Ҳакимхон соғиниб ва ошиқиб, интилиб келган юртида яна талай қийинчиликларни бошидан кечиради. Чунки, чингизий ҳукмдорлар (Қўқон, Бухоро ва Хива хонликлари) орасидаги асрий ўзаро низо ва саройдаги тахт талашиш каби курашлар тўхтовсиз давом этаётган, бунинг натижасида эса Ўрта Осиё давлатлари тобора қолоқ ўлкага айланиб бораётган эди.

Дунё кезган ўқимишли Ҳакимхон тўра бунинг оқибатларини яхши англарди ва шунинг учун хам у бу воқеаларнинг барчасини ўта ачиниш, ўкинч билан қаламга олади. У Муҳаммадалихонни ўз шахсий душмани сифатида билишдан юқори даражадаги инсон эди. Буни у бир неча бор яқинлари билан суҳбат асносида ва амир Насруллохнинг Хонпошшо баҳонасида Қўқонга қонли юришини қаттиқ қоралаш билан маълум қилиб ўтади. Уни ташвишга солгани хонликлардаги нотўғри сиёсат, асрий қолоқлик оқибатларини ақл ва илм қуроли билан йўқотиш ўрнига, ўзаро урушлардан бирор лаҳза тинчимаслик, ҳукмдорларнинг халқ аҳволини ўйламай, аксинча уларга зулм ўтказиш, мамлакат иқтисодини юксалтириш ўрнига, хазинадаги бор маблағни кайфу сафо, маишатбозлик учун сарфлаш каби иллатлар бўлиб, илғор қарашли муаллиф буларни хонларнинг шахсий адоват ва хусумат орқасида хам қанчадан-қанчаларнинг қонини тўкишдан ўзларини тия олмаслик, бекорчи, аммо кўп харжли тўйлар ўтказиш, итлар ва ов қушлари бўйнига қимматбаҳо марварид тақиш, каптарларга тилло, кумуш уялар ясаш, инсон қадрини ерга урувчи одатлардан тийинмаслик сингари воқеа ва холлар баёни орқали ўқувчига етказиб беришга интилган.

1844 йили муаллифга энг яқин зиёли ва маърифатпарварлардан шоир Ҳозиқ, йирик руҳоний эшон Шофии (Дарвеш эшон) амир Насруллоҳ буйруғи билан Шаҳрисабзда хуфиёна равишда қатл этиладилар. Чунки улар зулми ҳаддан ошган амир Насруллох ҳузуридан қочган ва унинг қилмишларини очиқдан-очиқ қоралаган эдилар. Ҳукмрон жаҳолат эса бу зиёли кишилардан ана шу тариқа қасос олди. Ҳакимхон кишиларни ўша пайтдаёқ ҳокимликка эга хар қандай жаҳолатнинг хар бир даврда хам халқ бошига ана шундай кулфатлар солишидан огоҳ этган. Ахир 1919 йили Қаршида ўлдирилган Беҳбудий ёки Фитрат, Чўлпон, Абдулла Қодирийлар қисматида тарих шу нарсани қайтадан кўрмадими? Фақат бугина эмас, узоқни кўра билган Ҳакимхон юрт устига ташқаридан келиши мумкин бўлган хавф-хатардан ҳам халқни, жумладан, амалдорларни огоҳлантиришни ҳамда дунё мамлакатлари тараққиёт йўлига аллақачон тушиб олиб, фақат бир пайтлари ҳарбий қудрат ва илм-фан, маданиятда юксаклик намунаси бўлган Мовароуннаҳргина барча соҳаларда оқсаётганини кўрсатишни ният қилган. Шунинг учун хам Ҳакимхоннинг «Мунтахаб ат-таворих» асари тарихий воқеаларни қамраган манба ёки муаллиф саргузаштлари баёни бўлиб қолмай, ўша давр зиёлисининг аянчли нидоси, орзу-истаклари ва ватанпарварлик ҳис-туйғулари ҳамда огоҳликка йўғрилган турли эзгу фикрларини кейинги авлодга етказувчи уйғоқ дил изҳори, чақириқнома ҳамдир.

Ҳакимхоннинг вафот йили ва қабри номаълум. Бироқ, Муҳаммадхакимхоннинг уруғ-қариндошларидан кўпчилиги эса бугунги кунда Ўзбекистон ва Тожикистонда истиқомат қилишмоқда. «Мунтахаб ат-таворих»нинг тарихий манба сифатидаги ахамиятига тўхталиб яна шуларни айтиш мумкинки, асл касби тарихчи бўлмаган, бироқ замонасининг энг маълумотли ва зукко, зиёли шахс бўлган Муҳаммадхакимхон ўз асарида «Мунтахаб ат-таворих» асари XVIII асрнинг иккинчи ярми XIX асрнинг 40- йилларигача Бухоро амирлиги (манғитлар даврига оид) ва Қўқон хонлиги тарихи (минг сулоласи даври)ни ёритишда бирламчи ва муҳим манбадир. «Мунтахаб ат-таворих» тарихий-биографик ва мемуар асар сифатида ҳам Қўқон тарихнавислик мактаби ва адабий муҳитида алоҳида ўринга эгадир. Бундан ташқари Ҳакимхоннинг асари ўша даврдаги Туркия Миср, Эрон, Афғонистон ва Россия тарихига доир муҳим маълумотлар ва кузатувларни ҳам беради. «Мунтахаб ат-таворих» асаридаги ўтроқ ва кўчманчи аҳолининг давлат ва ижтимоий тузумларига доир, Фарғонага келиб ўрнашган кўчманчи қабила ва элатларнинг тарихи, уларнинг янги иттифоқлар тузишдаги ўрни, исломийлашув масалалари, ўлкадаги этник ва этносиёсий жараёнлар, хонликнинг Бухоро билан алоқалари, юриш ва уришлари ҳақида аниқ маълумотлар; кўчманчилар ва ўтроқ аҳоли анъанасига асосланган марказий давлат-маъмурий тизими ва бошқарувининг шаклланиши, унинг омухталик (синкретик) моҳияти; Қўқонда минг ва Бухорода манғит сулоласининг ҳокимиятни қўлга олиш жараёни, уларни босиб олинган янги худудларида ҳукмронликларини қонунийлаштириш ( легитимация) масалаларига доир кузатувлар, ўзаро урушларнинг ғайриинсоний кўриниши, тинч аҳолининг азоб ва уқубутлари; бу сулолалар даврида жорий қилинган ва амалда бўлган унвон ва мансаблар, уларнинг даражалари ҳақидаги маълумотлар, улар давридаги ҳарбий тарихи, аскария ва ҳарбий иши тўғрисидаги ахборот; марказий хон маъмуриятининг маҳаллий хокимият (вилоятлар) билан алоқалари, вилоятларнинг даражаси, уларнинг хонлик сиёсий ва хўжалик ҳаётидаги ўрни, зодагонларнинг этик ва эстетик қадриятлари, ахлоқий вазият (баччабозлик каби қусурлар) ва бошқа мавзуларга доир маълумотлари жуда ҳам қимматлидир. «Мунтахаб ат-таворих» асарининг муаллиф даврига тегишли оригинал қисмининг ҳозирги ўзбек тилига таржимаси Токиода 2006 йили нашр этилган асарнинг иккинчи жилди матни асосида, унинг Бухоро амирлигига доир қисми эса асарнинг Душанбе факсимиле нашри (биринчи жилди) асосида илк дафъа тўлиқ ҳолда амалга оширилди.

Мазкур сатрлар муаллифи таржимани асл матни билан солиштиришга, изоҳ ва кўрсатгичларни тузишга яқиндан ёрдам берган Исмоил Бекжонов хамда Абдулатиф Турдалиевга, иш жараёнида ўз маслаҳатлари ва маънавий ёрдамини аямаган, китоб муҳаррири Хондамир Қодирийга, ҳамжихатлиги ва қўллаб-қуватлагани учун ўз оила аъзоларига, китоб тақризчиларига, «Янги аср авлоди» нашриёти раҳбарияти ва ходимларига ўз миннатдорлигини билдиради. Шу ерда бир лавхани эслаб ўтмоқчимиз. Таниқли олима Музайяна Алавия ўз хотираларида машҳур адиб Абдулла Қодирийни эслаб, ёзадилар: 1935 ёки 1936 йил эди. Бир куни Абдулла акани қизиқ бир холатда кўрдим. Хонасида узоқ ўтириб, китоблар орасидан чиқиб келди. Кўзлари йиғлагансумон, аммо руҳи баланд эди. Ҳайрон бўлиб қолганимни сезиб: «Ўйлаб юрган романимни ёзиб битирсам, китоб бўлиб чиқса, қўрқаманки «Ўткан кунлар», «Мехробдан чаён»ни ҳеч ким ўқимай қўядими дейман», — деди. Адибнинг режасига кўра бу романда Туркистон хонлари амир Умархон, ўғли Мухаммадалихон ва амир Насруллох ўрталарида бир гўзал каниз туфайли ўтган фожиали тарих баён қилиниши керак эди. Адибнинг ўғли Ҳабибулла Қодирий хам «Отамдан хотира» китобида ушбу романнинг ёзилиши тарихидан хикоя қилиб шундай ёзади: «Дадамнинг шундай деганлари ёдимда: «Романга керакли материаллар етарли бўлиб қолди. Энди Тошкент шарқ кутубхонасида Умархоннинг жияни ёзган, ўша давр тарихига оид нодир бир қўлёзма бор экан, шу китобни ҳам ўтириб бир ўқиб чиқсам, бас. Уй-рўзғор ишларидан хотиржам бўлиб олиб, бир қиш ўтирсам, романни ёзиб битираман…
Афсуски, дадам ниятларига ета олмадилар…».

Тарихимизнинг Худоёрхон (уч марта хонлик тахтига кўтарилди: 1844-1857; 1863; 1865-1876 йй.) хонлик давридан ҳам кирлироқ, қорароқ кунлари бўлган, юксак бадиий тусга беланган, ўзбек халқининг маданий мероси бўлгувчи гўзал ва машхур бу романни ўқиш китобхонларга насиб этмади…»

Бугунга келиб Абдулла Қодирийдек адибни ташвиш ва ҳаяжонга солган,неча-неча йиллардан бери зиёлилар орасида овоза бўлиб келаётган ушбу машҳур тарихий китоб ўзбек китобхонлари қўлига,мулоҳазасига тақдим этилди.

Тарихимизда қолган хонларимиз тийнатининг юз-тубан жаҳолатидан ибрат ва сабоқ бергувчи,ўша ўтмишда ўтган барча оқ ва қора саҳифаларни ҳаққоний баён этган ушбу «Мунтахаб ат таворих» китобини қуйидаги муқаддима билан бошласак ҳар икки муаллифнинг мақсадлари сари йўл олган бўламиз:
«Туркистон феодалларининг кейинги вакили бўлган Худоёрхон ўз хоҳиши йўлида деҳқон оммаси ва майда ҳунарманд-косиб синфини қурбон қилиши,мамлакат хотин қизларини истаганча тасарруф этиши,бунга қарши келгучиларга,тиласа ким бўлмасин,раҳмсиз жазо бериши рўмоннинг мавзуъидир. Худоёрнинг бу йўлдағи биринчи истинодгоҳи бўлган уламолар,уларнинг ички-ташқи аҳволи,ахлоқи,мадраса ва оила ҳаёти,уламода инсоний ҳис битканлиги ва қолгани ҳам хабосат пардаси остида сезилмас даражага етканлиги мундарижа сиғдирган қадар баён қилинадир…»

Манба: Muhammadhakimxon To’ra. «Muntaxab at-tavorih». Toshkent., «Yangi asr» nashriyoti.2010. 716 bet

АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ ВА ТАРИХЧИ ҲАКИМХОН ТЎРА
Энвер Хуршут
тарих фанлари доктори

Атоқли адиб Абдулла Қодирийнинг «Ўтган кунлар» ва «Меҳробдан чаён» каби Қўқон хонлиги давридан ҳикоя қилувчи тарихий романлари муаллифнинг кенг кўламли тарих билимдони эканидан дарак беради.

Ёзувчи яна «Амир Умархоннинг канизи» номли учинчи тарихий роман ёзишни ҳам ният қилади, лекин бу ният рўёбга чиқмай қолади. Маълумки, Абдулла Қодирийнинг бу романни ёзиш фикри 1929—30 йилларда туғилади. Роман учун зарурий материал, ўша даврга оид жуда кўп тарихий воқеаномаларни ўрганиш, турли кишилар билан суҳбатлашиш ва ёзилажак асар воқеалари содир бўладиган жойларни бориб кўриш орқали тўпланади.

Абдулла Қодирий шу мақсадда бир неча бор Қўқон, Фарғона, Наманган ва бошқа шаҳарларда бўлади. Бу шаҳарларда у кекса кишилар билан суҳбатлашади, ўтган замон воқеаларининг шоҳиди бўлган кишиларнинг сўзларини ёзиб олади.

Ёзувчи шу тариқа қариялар хотирасидан ҳали ўчиб кетмаган тарихий воқеалар ҳақидаги оғзаки маълумотларнинг дастлабки тўпловчиси ва шарҳловчиси бўлади. Тарихий воқеаларнинг яхши изоҳи, ҳикояларсиз ёзувчи мазкур асарни тасаввур қилолмасди. Бинобарин, адиб учун тарихий маълумотларнинг ўзигина эмас, балки мазкур ўтмиш воқеалари халқ хотирасида, унинг ҳикояларида, афсона ва нақлларида қай тарзда ифодаланганини билиш ҳам муҳим эди.

«Мен бир асар ёзишдан аввал, шу ёзмоқчи бўлган нарсам ҳақидаги материалларни пухта ўрганиб чиқаман. Бирор жой тўғрисида асар ёзмоқчи бўлсам, ўша жойни неча маротаба кўрган эсам-да, яйа бориб текшириб, яхшироқ ўрганиб келаман», — деб ёзган эди А. Қодирий 1935 йили «Қизил Ўзбекистон» газетасида.

Шундай қилиб, ёзувчи ҳам ёзма, ҳам оғзаки материалга эга бўлган. Роман ёзиш учун бу тарзда материал тўплашни машҳур француз адиби Эмиль Золя ўзининг «Романнавис ҳуқуқи» деган мақоласида шундай баён қилади: «Ҳар сафар роман ёзишга чоғланганимда, мени қизиқтирган масалага доир жами китобларни тўплаб оламан, бу масалага дахлдор бўлган барча билимдон кишилар билан суҳбатлашаман, жойларни бориб кўраман, мазкур мамлакат, ўлка билан танишаман, одамлари ва уларнинг урф-одатлари билан танишаман».

Мазкур ўринда Абдулла Қодирий романнавис-ёзувчи сифатидагина эмас, балки тадқиқотчи-олим сифатида ҳам иш кўриши даркор эди.

Ёзувчи янги романи учун зарур материал тўплаган бўлса-да, лекин унинг яратилиши орқага сурилиб кетди ва оқибатда ёзилмай қолди. Биринчидан, маълум сабаб ва шароитларга кўра, аввал «Обид кетмон» қиссасини яратишга киришади, шунинг учун мазкур роман устидаги иш, табиийки, кейинга сурилади. Иккинчидан, Абдулла Қодирий тўпланган материалларни тарихий маълумотлар билан қайта текшириб чиқиш кераклигини яхши биларди. Ҳабибулла Қодирий отасининг «…тарихий асар ёзганда бирор шахснинг хоҳ оғзакидир, хоҳ ёзмадир берган шоҳидлигига дарҳол ишонавериш бўлмайди, уни обдан текшириб, мантиқ андозасига солиб, сўнг асарга киритиш керакким, китобхонда эътироз, шубҳа туғилмасин…» деган сўзларини эслайди ўзининг «Отам ҳақида» деган китобида.

Бу сўзлар ёзувчининг ҳалоллигидан, ўзига нисбатан ниҳоятда талабчанлигидан дарак беради.

Демак, муаллиф айтмоқчи, тўпланган материалнинг ҳаққонийлигини яхшилаб текшириш зарур эди. Буни эса фақат ишончли ёзма манба асосидагина амалга ошириш мумкин. Хўш, Абдулла Қодирий шундай манбанинг борлигини билармиди? Ўғлининг сўзларига қараганда бундай манбадан ёзувчи хабардор бўлган: «Дадамнинг шундай деганлари ёдимда: «Романга керакли материаллар етарли бўлиб қолди. Энди, Тошкент Шарқ кутубхонасида Умархоннинг укаси (янглишмасам, шундай деган эдилар шекилли. — Ҳ. Қ.) ёзган, ўша давр тарихига оид нодир бир қўлёзма бор экан, шу китобни ҳам бирор ой ўтириб ўқиб чиқсам ва Бухорога бир бориб келсам, бас. Уй-рўзғор ишларидан хотиржам бўлиб олиб, бир қиш қаттиқ ўтирсам, романни ёзиб битираман…» (197-бет).

Бу сўзлар Абдулла Қодирийнинг ўша замон воқеалари тўғрисида баён қилувчи ишончли манба борлигини билишига ҳеч қандай шубҳа қолдирмайди.

Ҳ. Қодирий ўша қимматли манбани шоир Ғайратий тилидан яна бир карра шундай эслайди: «Қўқонда Абдулла акамнинг Мирзойи Ҳўқандий номли таниқли бир ошналари бор экан. Ўзи анча кекса, лекин тетик, ўқимишли, шоирнамо, кўпни билувчи, янглишмасам, у Жоме масжидининг мутаваллиси бўлиб ишлар экан… Хотирамда, бир куни Мирзойи Ҳўқандий бизни бир кишининг уйига меҳмонга бошлаб борди. Бу киши ҳам кексароқ ёшда, кўп тарихларни билувчи… кейинги чоқларда чамаси китобфурушлик билан шуғулланар экан. Абдулла акам бу киши билан узоқ сўзлашиб ўтирдилар. Китобфуруш сандиғини очиб, ундан иккита фото расм ва бир қўлёзма китоб олиб кўрсатди. Бу китоб амир Умархоннинг жияни бўлмиш Ўратепа ҳокими Ҳакимбек тўра томонидан ёзилган тарихий хотира бўлиб, унда Умархон ва Мадалихон даврлари тасвирланган экан. Бироқ у (Абдулла акамга кўрсатилган) китоб — қўлёзманинг асли эмас, аслидан бирмунча қисқартириб кўчириб олинган нусха эди. Асли эса Тошкент Шарқ кутубхонасида сақланар экан.

Тошкентда тўлиқ нусхаси борлиги учун бу китоб (менингча юқорида ёзганимдек, «Тошкент кутубхонасида бир китоб бор, шуни ўқисам»… деб дадам шу китобни айтмадилармикин? — Ҳ. Қ.) Абдулла акамни унча қизиқтирмади» (198—199-бетлар).

Шуниси диққатга сазоворки, Ҳ. Қодирий отаси ва Ғайратий тилга олиб ўтган қўлёзма китобнинг ҳар иккиси ҳам айни бир китоб эканини, гарчи бу соҳада мутахассис бўлмаса ҳам, тўғри белгилайди. Лекин Ғайратийнинг эсдаликларида бир нуқсон бор. Аввало, мазкур қўлёзма китоб муаллифи гоҳ «Умархоннинг укаси», гоҳ «Умархоннинг жияни» деб нотўғри айтилган. Иккинчидан, «Ўратепа ҳокими Ҳакимбек тўра» деган сўзлар ҳам тўғри эмас.

Хўш, шундай қилиб, «ўша давр тарихига оид нодир бир қўлёзма»нинг номи қандай экан? Унинг муаллифи ким? «Амир Умархоннинг канизи» романи учун тўпланган материаллар йўқолиб кетган. Бунинг устига, ҳали айтилганига кўра, мазкур нодир қўлёзма муаллифининг номини ёзувчи ҳам, унинг ўғли Ҳ. Қодирий ҳам ўз эсдаликларида тилга олишмаган.

Биз бу хусусда олиб борган текширишларимизга суяниб юқоридаги саволларга жавоб беришга ҳаракат қиламиз.

Абдулла Қодирий ўзининг ният қилган «Амир Умархоннинг канизи» деган янги тарихий романини яратиш йўлида олиб борган дастлабки тайёргарлик ишларида, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, ўша замонга оид форс, ўзбек тилларида ёзилган жуда кўп қўлёзма манбаларни кўздан кечирган. Улар орасида энг нодири ва мукаммали бўлмиш «Мунтахаб ат-таворих» китоби, шубҳасиз, ёзувчининг алоҳида диққатини ўзига жалб қилган. Бу манбанинг муаллифи бўлмиш Ҳакимхон тўранинг исми Ғайратий томонидан тилга олинганлиги ҳам бу фикримизни тасдиқлайди.

Хўш, Ҳакимхон тўра ким ўзи?

Муҳаммад Ҳакимхон тўра 1806 йилда Қўқонда ўз замонасининг ҳур фикрли илғор кишиси бўлмиш Маъсумхон оиласида дунёга келади. Ўзининг тараққийпарвар сиёсий қарашлари учун Ҳакимхон тўра Қўқон хони томонидан мамлакатдан бадарға қилинади. Унинг кўп умри саёҳатларда, сарсон-саргардонликда ўтади. Бу жаҳонгашталик йиллари Ҳакимхон кема ҳалокатини, қароқчилар босқинини, турма азобларини, сувсиз саҳро азобини, бир неча бор ўлим хавфини бошидан кечиради.

У Россия, Туркия, Сурия, Фаластин, Миср, Арабистон, Эрон ва Афғонистон мамлакатларини кезиб чиқади.

Ҳакимхон тўра узоқ саёҳатдан қайтгач, аввал Бухорода, кейин Ўратепада яшайди. (Бу вақтда Ўратепа ҳокими унинг дўсти Муҳаммад Раҳим девонбеги эди. Ҳакимхон Ўратепа ҳокими эди, деган мулоҳаза тўғри эмас). Шунингдек, у Шаҳрисабзда ҳам анча вақт истиқомат қилади.

Ҳакимхоннинг отаси Маъсумхон Қўқон хони Олимхоннинг туғишган синглиси Офтоб ойимнинг эри эди, демак, Ҳакимхон хонга жиян эди.

Ҳакимхон тўра ўзи яшаб турган хон замони тўғрисида, саройга яқин тарихий шахсларнинг ҳаёти ва ўша даврнинг диққатга сазовор сиёсий воқеалари тўғрисида «Мунтахаб ат-таворих» номли ажойиб асар ёзади. Бу асар XIX аср ўзбек адабиётининг энг яхши намуналаридан саналади.

Бу тарихий асар муаллифи Абдулла Қодирий ўз романида акс эттирмоқчи бўлган даврга замондош бўлибгина қолмай, балки унда кечган жами воқеаларнинг фаол қатнашчиси ҳам эди. Бунинг устига у Абдулла Қодирийнинг бўлғуси романи қаҳрамонлари билан шахсан таниш эди.

Шу айтилганларга кўра, адиб роман учун материал тўплар экан, тарихий манбалар орасида «Мунтахаб ат-таворих»ни алоҳида ажратиб, унга суяниб иш кўрган бўлиши табиий. Бу китоб ёзувчига энг қимматли ҳужжатли материаллар манбаи бўлиб хизмат қилган.

Марказлашган давлатнинг вужудга келиши, Россия билан савдо-сотиқ ишларининг жадаллашиши ва шу сингари бир қатор омиллар XVIII-XIX асрларда Қўқон хонлигида маънавий ва маданий ҳаётнинг ўсишига олиб келди. Бу давр ичида Қўқон хонлигида бир қанча тарихий асарлар битилди. Булар жумласига мулла Юнус додхоҳнинг «Хадоиқ ал-анвар» («Нур бўстонлари»), Мирза Қаландар Исфарағонийнинг «Шоҳномайи Умархони» («Умархоннинг шоҳномаси»), Зиёвутдин хўжа Андижоний Тўра хўжанинг «Миръат ал-футуҳ» («Ғалабалар кўзгуси») каби асарларини киритиш мумкин.

Қўқонда яратилган асарлар орасида XIX асрнинг биринчи ярми охирида яратилган «Мунтахаб ат-таворих» асари алоҳида аҳамият касб этади. Бу ҳақда бизга рус ва совет олимларининг асар тўғрисидаги мулоҳазалари яққол далолат бериб туради. Жумладан, Е. Каль, А. А. Семёнов, В. В. Бартольд каби олимлар мазкур асарни Ўрта Осиё халқлари тарихини ёритувчи жуда муҳим манба деб билганлар.

Ҳакимхоннинг бу асари умумтарихий асарлардан бўлиб, дунёнинг вужудга келган вақтидан бошлаб, XIX асрнинг ярмигача бўлган даврни қамраб олади. «Мунтахаб ат-таворих»нинг биринчи қисми XVIII асрнинг ўрталаридан XIX асрнинг ўртасига қадар бўлган даврдаги Бухоро амирлиги тарихига тааллуқлидир. Бу қисмда автор Бухоро амирларининг ягона марказлашган давлат қуриш учун олиб борган курашлари, уларнинг Хива ва Қўқон хонлари ҳамда мустақил Ўратепа ва Шаҳрисабз ўлкалари билан бўлган алоқалари ҳақида ҳикоя қилади.

Асарнинг иккинчи қисми эса Қўқон хонлиги ташкил топганидан бошлаб (XVIII аср) XIX асрнинг ярмига қадар бўлган тарихни ўз ичига олади. Бу ерда ҳам худди олдинги қисмдаги сингари Ҳакимхон Қўқон хонлигининг ташкил топиш тарихи, унинг қўшни давлатлар билан алоқалари, шу жумладан Хитой билан муносабатларини батафсил ҳикоя қилади.

Асарнинг учинчи қисми, олдингиларидан фарқли ўлароқ, муаллиф саёҳатларини ташкил этади.

Кўриниб турибдики, Ҳакимхоннинг «Мунтахаб ат-таворих» асари Ўрта Осиё халқлари ва унга қўшни бўлган давлатлар тарихи ҳақида муҳим манбалардандир. Бу асар меҳнаткашларнинг аҳволи, оммавий ҳаракатлар ҳақида жуда кўп материалларни қамраб олганлиги билан бошқа тарихий асарлардан алоҳида ажралиб туради.

Асарнинг яна бир диққатга сазовор ери шундаки, муаллиф сарой тарихчиларидан бўлган эмас. Аксинча, у ўзининг демократик эътиқоди учун Қўқон хонлигидан ҳайдаб чиқарилган ва бутун умрини дарбадарликда ўтказган.

Ҳакимхон ўз даврининг машҳур шоирларидан бўлган Ҳозиқ, Нодира, Султонхон Адолар билан шахсан таниш эди. У ўз асарида юқорида номлари тилга олинган ўзбек шоирларининг ҳаёти ва фаолияти ҳақида қимматли материаллар бериб, уларнинг бир қанча шеърларидан намуналар келтиради.

Яна шуни қайд этиш керакки, Ҳакимхон афғон халқининг инглиз колонизаторларига қарши курашини бошқарган Афғонистон ҳокими Дўст Муҳаммадхон билан ҳам шахсан таниш бўлган.

Ҳакимхон асарида юқорида таъкидлаб ўтилган муҳим мулоҳазаларни ёзиш жараёнида, ўз ҳаётини ҳам таърифлаб ўтади. У XIX асрнинг биринчи чорагидаёқ рус тилини бемалол гаплаша олиш даражасида ўрганиб олган биринчи ўзбеклардан саналарди.

Ҳакимхоннинг «Мунтахаб ат-таворих» асари ўзбек классик адабиётининг йирик намуналаридан биридир.

Юқорида келтирилган фактлар Ҳакимхоннинг йирик тарихчи, географ, адабиётчи, маърифатчи бўлганлигини кўрсатади.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1987 йил, 4-сон

Hakimxon taniqli sayyidlar va xonlar avlodiga mansub oilada 1217/1802-03 tavallud topgan. U ona tomonidan Qo’qon hokimi Norbo’tabiyga (1770-1798) nabira va uning vorisi  Olimxonga (1798-1810) jiyan edi. U yoshligida Qo’qonning bo’lg’usi hokimi Muhammadalixon (tav.1806 y. Hukmronligi 1822-1842) bilan birga tarbiyalanadi. Muhammadhakimxonning bobosi Hakimxonto’ra o’sha davrning taniqli shaxslaridan hisoblanardi.

HAKIMXON TO’RA VA UNING «MUNTAXAB AT-TAVORIX» ASARI
Shodmon Vohidov
tarix fanlar doktori, professor

«Muntaxab at-tavorix» (Saylangan tarixlar kitobi) asari muallifi Muhammadhakimxon ibn Ma’sumxon to’ra Qo’qon tarixnavislik maktabining yirik namoyandasi hisoblanib, muallif haqidagi ma’lumotlar asosan shu yozma yodgorlikning o’zida keltirilgan, shuningdek, bu tarixiy manba va uning yaratuvchisi borasida Abdulla Qodiriy, Aleksandr Aleksandrovich Semyonov, Aziz Qayumov, Ahror Muxtorov, Bo’riboy Ahmedov, Enver Xurshut, Shodmon Vohidov kabi olimlar qimmatli fikrlar bildirishgan.

Akademik Aziz Qayumov esa ushbu satrlar muallifi bilan bo’lib o’tgan suhbatlarda Muhammadhakimxon qalamiga mansub «Muntaxab at-tavorix»ning ko’p jihatlari bilan Bobur podshohning mashhur memuar asari «Boburnoma»ga o’xshashligi xaqidagi nuqtai nazarni o’rtaga tashlagan edilar. Eslatib o’tish joizki, ushbu qo’lingizdagi o’zbekchaga tarjima xam ana shu qarashlarga ko’ra aynan Aziz Qayumovning maslahati va qo’llovi bilan amalga oshdi. O’zbekistonda manbashunos olim Enver Xurshut tamonidan «Muntaxab at-tavorix» maxsus o’rganilgan. E.Xurshut o’z tadqiqotlarida asarning nusxalari, uning manbalari, tarixiy va adabiy manba sifatidagi ahamiyati, memuar janridagi ushbu muqaddimani yozishda E.Xurshutning mazkur tadqiqotlaridan xam keng foydalanildi.

«Muntaxab at-tavorix» asarini Muhammadhakimxon fors-tojik tilida Kitob va Shahrisabz shahrida 1259/1843 yilning yozlarida yozib tugatgan. Mazkur asar Qo’qon tarixnavislik maktabining g’ayrirasmiy tarixiy asarlari sirasiga kiradi. Uning ilova qismi esa 1844 yilning oxiri yoki 1845 yilda yozilgani borasida ham ishonch bilan fikr bildirishimiz mumkin. Muallif nusxasidan shu 1843 yili yana o’nta nusxa ko’chirilgani xam ma’lum. Muhammadhakimxon asari xonlik hududlarida keng tarqalishidan o’zi xam manfaatdor bo’lgani uchun undan nusxalar ko’chirishga ancha sa’y-xarakat qilgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, «Muntaxab at-tavorix»ning o’zbek tilidagi qisqartirilgan tarjimasi xam mavjud. Biroq, mazkur nusxani E. Xurshut P.P.Ivanovga o’xshab asarning o’zbek tilidagi talqini deb qabul qilishni tavsiya qiladi. Izlanishlar natijasidan ma’lum bo’ldiki, o’zbek tilidagi «Muntaxab at-tavorix»ning nusxasi asl fors-tojik tilidagi matnidan ancha yiroqlashib ketgan. Unda ko’plab xatolar, voqea va sanalarning chalkashligi, tarjimon(lar) tomonidan muallif uslubini soddalashtirish yoki matnga o’zgartishlar kiritish hollari ko’zga tashlanadi.

Bugungi kunda «Muntaxab at-tavorix»ning O’zbekiston, Tojikiston va Rossiya qo’lyozma xazinalarida 12 ta nusxasi mavjud. Ulardan №S 470 (Rossiya), №63 (Tojikiston) va №592 (O’zbekiston)dagi nusxalar matnlarning to’laligi va yaxshi saqlanganligi bilan o’z qiymatiga ega qo’lyozmalar hisoblanadi. Asarning Shahrisabzda Muhammadamin kotib tomonidan ko’chirilgan bir nusxasining faksimilesi ikki jildda 1984 yili Dushanbeda chop etildi. 2006 yili Muhammadhakimxon asarining ikkinchi jildi arab yozuvida Tokioda xam bosilib chiqdi.

Asarning tuzilishi:
I bob. Payg’ambarlar.
II bob. Qadimiy Eron sulolalari.
III bob. Chin va Farang shohlari.
IV bob. Chahoryorlar, umaviylar va abbosiylar xalifalari haqida.
V bob. 1) Safforiylar, 2) Somoniylar sulolasi. 3) Ol Bo’ya hukmronligi. 4) G’aznaviylar. 5) Saljuqiylar. 6) Xorazmshohlar saltanati. 7) Chingiz va chingiziylar xonadoni. 8/ Temuriylar. 9) Shayboniylar. 10) Ashtarxoniylar. 11) Mang’itiya saltanati. 12) Mingiya toifasi.

«Muntaxab at-tavorix» nusxalaridan Sankt-Peterburg nusxasida (S 470) yana ilova ham bor. Bu ilova xam Muhammadhakimxon qalamiga mansub bo’lib, unda Sheralixon davri (1842-1845 y.) hamda Xudoyorxonning taxt ustiga chiqishi bayon etilgani (689-707 betlar). «Muntaxab at-tavorix»ning manbalari juda xam ko’p bo’lgan. Qo’qon tarixchilarining asarlari fors-islomiy tarixnavisligi asosida shakllangan bo’lib, ularda umumjahon va lokal (mahalliy) tarixga bag’ishlab yozilgan asarlar uchraydi. «Muntaxab at-tavorix» asari umumjahon tarixiga bag’ishlangani bois muallif tarixni olam va odam yaratilishidan boshlab, XIX asrning o’rtalarigacha bayon qilgan. Shuning uchun taqdim etilayotgan ma’lumotlarning dastlabki qismi boshqa ko’plab tarixiy va adabiy manbalar asosida bitilgan. Shu sababli ular originallik kasb etmay, asarning qolgan qismi uchta mavzuga, ya’ni Buxoro mang’itlari tarixi, Qo’qonda hukm surgan minglar sulolasi xamda muallifning chet ellarga sayohati bayoni bo’yicha taqsimlanar ekan, bu ma’lumotlarning barchasi Muhammadhakimxonning o’z qalamiga mansub qimmatli manba hisoblanadi. To’g’ri, muallif aniq qilib ko’rsatgani kabi, Muhammadhakimxon o’z asarining mang’itlar qismini yozishda Muhammadvafo Karminagiy va Olimbek ibn Niyozqulibek qalamlariga mansub «Tuhfat al-xoniy», Muxammadsharif ibn Muhammadnaqiyning «Toj at-tavorix» va boshqa mualliflarning asarlaridan foydalangan. Bunga asarni tadqiq qilgan olim E.Xurshut o’z vaqtida aniqlik kiritgan edi. Shuningdek, Muhammadhakimxon o’sha davr voqealarining bevosita ishtirokchilaridan ham talaygina ma’lumotlarni eshitgan va muallif bu faktlarni «Muntaxab at-tavorix»da maxsus qayd etib o’tadi. Minglar va mang’itlarning hukmronligi, ya’ni Qo’qon xonligi va Buxoro amirligi tarixiga oid ma’lumotlar o’ta muhim va birlamchi manba sifatida biz uchun qimmatlidir. Shuning uchun ham mazkur manba Qo’qon tarixnavislik maktabida (Buxoro tarixnavisligida xam) o’zining originalligi va rasmiy tarixchi tomonidan yozilmagani bilan ajralib turadi. Asar muallifining sayohat va esdaliklari tafsiloti, shubhasiz, yana ham qimmatli manba bo’lishi bilan birga ularning adib Muhammadhakimxon tilidan jonli va ta’sirchan uslubda bayon qilinishi asarga badiiylik ham bag’ishlagan, ya’ni aytish mumkinki, muallif qismatining mahorat bilan badiiy bo’yoqlarda ifoda etilishi «Muntaxab at-tavorix»ni qahramon-yozuvchining ichki kechinmalariga ham boy bir sarguzasht-roman darajasiga ko’targan. Kitobda, shuningdek, inglizlardan yengilib Buxoroga amir Nasrulloh oldiga kelgan afg’onlar hukmdori Do’stmuhammadxon va uning o’g’illari Akbarxon, Sultonxon hamda akasi Muhammadalixondan so’ng ozgina vaqt xonlik taxtiga o’tirgan, ammo ungacha quvg’inlikda Shahrisabzda hayot kechirgan Sulton Mahmudxon va boshqa ayrim nufuzli ruhoniy, amaldor, shoirlar qismati ular hikoyalari va muallifning shaxsiy kuzatishlari orqasida vujudga kelgan fikrlar asnosida tilga olinadi.

«Muntaxab at-tavorix»da muallif uchun manba vazifasini bajargan maktublar (Do’stmuhammadxonning Hindiston general-gubernatori V.Maknotenning kotibi Lotga maktubi; Sulton Mahmudxonning amir Nasrullohga xati; amir Nasrullohning Qo’qon xoni Muhammadalixonga xati va boshqalar)ning hujjat sifatida havola etilishi esa asarning tarixiy qiymatini yana ham oshirishga xizmat qilgan. Hatto ular afg’on, hind tarixchilarining ma’lumotlarini to’ldirishga ham yaroqlidir. Bundan tashqari asarda muallif sharq shoir va adiblaridan Ibn Sino, Firdavsiy, Umar Xayom, Sa’diy, Pahlavon Maxmud, Nizomiy, Alisher Navoiy, Bedil, Xusrav Dehlaviy, Inoyatulloh Kanbu, Ahmad ibn Yusuf, qo’qonlik shoirlar Fazliy, Akmal Sher Ho’qandiy, Nusrat, Behjat, Amiriy (amir Umarxon), Xorazm xoni Muxammadrahimxon I she’rlaridan namunalar keltiradi. Asarning badiiy bezaklari sifatida fors-tojik, o’zbek, arab xalqlarining maqol va masallaridan unumli foydalanilgan. E.Xurshutning aniqlashicha, muallif, hatto bitta xitoy xalqi maqolini ham keltirgan.

Hakimxon taniqli sayyidlar va xonlar avlodiga mansub oilada 1217/1802-03 yili tavallud topgan. U ona tomonidan Qo’qon hokimi Norbo’tabiyga (1770-1798) nabira va uning vorisi Olimxonga (1798-1810) jiyan edi. U yoshligida Qo’qonning bo’lg’usi hokimi Muhammadalixon (tav.1806 y. hukmronligi 1822-1842) bilan birga tarbiyalanadi. Muhammadhakimxonning bobosi Hakimxonto’ra o’sha davrning taniqli shaxslaridan hisoblanardi. Unga eng obro’li odamlar, hatto davlat boshliqlari ham maslahat va yordam so’rab murojaat etishardi. Hakimxonto’raning aralashuvi bilan bir necha janjallar, ayniqsa O’ratepa bilan Buxoro amirligi o’rtasidagi qonli nizolarning oldi olingan. Hakimxonning otasi Ma’sumxon to’ra Olimxonning singlisi Oftoboyimga uylangan edi. Olimxon uni Isfaraga hokim etib tayinlaganda u bu lavozimdan o’z ixtiyori bilan voz kechgan. Ma’sumxon o’ta yumshoq ko’ngilli bo’lib, uning iltimosi bilan bir necha ming kishi o’lim jazosidan qutulib qolganlar.

Hakimxon yashayotgan oila sayyid va xo’jalar avlodiga mansub bo’lishi tufayli xonlikda alohida hurmat va mavqega ega bo’lgan. Umarxon davrida oila boshlig’i Ma’sumxon to’ra davlat ishlariga ham faol aralashgan.

Lekin bu oilaning tinchligi, orttirgan mavqei uzoqqa bormadi. 1822 yil oxirida Muhammadalixonning hokimiyat tepasiga kelishi bilan hammasi ostin-ustun bo’lib ketdi. Hakimxonlar oilasi ham boshqa ko’plab kishilar kabi yangi hukmdorning g’azabiga uchradi. Bu davrlarda Qo’qon xonligi eng kuchli davlatlardan biriga aylangandi. Uning qo’shnilari ham bu davlat bilan hisoblashmasdan ilojlari yo’q edi. Qo’qon xonligiga asosan 1709 yildan boshlab asos solingan. Bu paytda mazkur xonlik Buxoro amirligidan alohida mustaqil ravishda shakllanib, Norbo’tabiy hukmronligi yillarida Farg’ona vodiysi va Xo’jand (xozir Tojikistondagi So’g’d viloyati) hududlarini o’z ichiga olgan. Olimxon hukmronligi yillarida bu xonlik chegaralari yanada kengayib, Toshkent va Chimkent shaharlarini ham o’z ichiga oldi. Umarxon xonligi davrida esa Turkiston shahri, Yettisuvdan Ili vodiysigacha Qo’qon xonligi tarkibida edi. Muhammadalixon hukmronligi davrida Qo’qon xonligiga qozoq va qirg’izlar yashaydigan katta hududlar ham bo’ysundirildi. Uning davlat chegaralari janubdan Jizzaxgacha, g’arbdan Turkiston shahri atroflarigacha, shimoldan qirg’izlarning butun hududi bo’ylab, Balxash ko’li va Ili daryosidan to Sharqdagi Qoshg’argacha cho’zilgan edi. Muhammadalining davlat tepasiga kelishi kuchli tazyiq va quvg’inlar bilan ajralib turadi. U ko’pgina kishilar, birinchi navbatda Ma’sumxon va Hakimxonning ham o’z yurtidan bosh olib chiqib ketishiga sababchi bo’ldi. Buning zamirida aslida yangi xonning yakkahokimlikka intilishi, ilgari nufuzga ega bo’lgan xo’jalarni hokimiyatdan chetlatish maqsadi tursa-da, Muhammadhakimxon to’ra mazkur kitobida ko’pincha bunda adovatchi, hasadgo’y amaldorlarning ichi qoraligini sababchi qilib ko’rsatishga mayl bildirib, ularning qutqusi orqasida Ma’sumxon va uning o’g’li, ya’ni o’zi kabi ziyoli kishilarning badarg’a etilganiga urg’u beradi.

Rus olimi V.Nalivkinning ta’riflashicha, «o’z davrining yorqin fikr egasi bo’lgan, o’sha mash’um tuzumda insonparvarligi bilan ajralib turuvchi», yuksak bilim egasi, yuqori tabaqaga mansub bo’lishidan qat’i nazar, o’z umrini quvg’inlik va darbadarlikda o’tkazgan Ma’sumxon hayoti fojiali yakunlanadi.

Xonlikdan Ma’sumxonni chiqarib yuborishga erishgan Muhammadalixon ko’p o’tmay Hakimxon to’raning tadbiriga tushgandi. Biroq, xon el orasida Hakimxon to’ra kabi e’tibor topib ulgurgan xo’jazoda to’rani o’ldirishga botina olmaydi va nihoyat uning yolg’iz o’zini, go’yo hajga ruxsat bergan bo’lib, ammo, uyidan bir tanga ham olishiga yo’l qo’ymagan holda yarim kechasi Qo’qondan, undan o’tib esa xonlik sarhadidan posbonlar hamrohligida chiqarib yuboradi. Hakimxonning mashaqqatli sarguzashtlari boshlanadi. U odam yurmas cho’l-biyobonlardan o’tib, Rusiyaga qarashli Shamay shaxriga yetib keladi. Uning chet el davlat tuzumi va siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayoti bilan tanishishi ana shu Shamaydan boshlanadi. «O’tkan kunlar» qahramoni Otabekka o’xshab u ham rus davlat tizimidagi ko’p tartib-qoidalarni maqtab tilga oladi. Hakimxonto’ra Sibirning bir necha guberniyalarida bo’ladi. Lekin ziyrak Hakimxon qaysi guberniyaga borsa ham u yerning gubernatori yoki mansabdor shaxslari bilan uchrashmaslikka harakat qiladi. Uchrashuvga rozi bo’lmasligining sababi ularning Peterburgga borish haqidagi yoqimsiz suhbatini eshitmaslik edi. Biroq, taqdirdan qochib qutilib bo’lmaydi. Hakimxonning Orenburgda turishi o’sha vaqtlarda Sibir bo’ylab sayohat qilib yurgan Aleksandr I ning bu shaharga tashrifi vaqtiga to’g’ri kelgan bo’lib, podshohning buyrug’iga muvofiq, Hakimxonni uning huzuriga olib boradilar. Rus hukmdori Hakimxonni katta izzat-ikrom bilan qarshi oladi. Mazkur uchrashuvda podshoh Hakimxondan O’rta Osiyodagi siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat haqida ham ma’lumot oladi va bu haqda muallif shunday yozadi: «…Men bilan podshoh o’rtamizdagi suhbat esa juda ham qizib, avjiga minganidan o’sha kechasi boshqa xech kimsani huzuriga taklif qilmadi. Men bilan har to’g’rida so’zlashdi. Ayniqsa, Movarounnahr ahvoli borasida ko’p so’rab-surishtirdi. Saharga yaqingina kaminaga ketish uchun ijozat berdi…»
Shu yerda biroz rus podshohning Hakimxon shaxsiga qiziqishi va muallifning nimadandir cho’chib, suhbatlar mazmunini bir satr orqali bo’lsa xam yoritmagani, hatto, boshqa yo’llar bilan ishora qilmagani ustida fikr yuritsak. Albatta, muallifning o’z siri sifatida buni aytmaslikka haq-huquqi bor.

Ammo, bizni qiziqtirgani shuki, Hakimxon to’raning o’quvchini bu mavzudan chalg’itish uchun hadeb o’zini gubernatorlar va rus podshox bilan uchrashishga noloyiq «bir sayyoh» sifatida ko’rsatishi yoki «Movarounnahr ahvoli borasida ko’p so’rab-surishtirgan» Aleksandr I bilan amalga oshgan suhbat mazmunini sira xam eslatmaslik yo’lidan borib, bu xas-po’shlash orqali bizdan nimani yashirmoqda? Birinchidan, Hakimxon to’ra aynan ana shunday uchrashuvlarga o’ta loyiq kishi bo’lib, u ham xon avlodidan ekani, ham ruhoniylar xonadonidan chiqqani bilan davlatga da’vogarlik huquqiga ega shaxs-ku! Shundan kelib chiqib, ayta olamizki, bu kabi shaxslar Hakimxondan ilgari ham, keyin ham (masalan, akasi tazyiqidan qochgan Buxoro shahzodasi Din Nosirning Peterburgga borishi) O’rta Osiyo yerlariga ko’pdan beri ko’z tikkan rus davlatini qiziqtirib kelib, ulardan foydalanishdan hech qachon voz kechishmagan. Chunki, buning O’rta Osiyo davlatlarini o’z ta’siri doirasiga olishda juda ham qo’l kelishi aniq edi. Ko’rganimizdek, Aleksandr I mazkur o’tirishga chingiziy avloddan qozoq aslzodalarini xam taklif etgan. Rus hukmdori garchi ulardan ijirg’ansa-da, mensimay ustlaridan kulsa ham ular bilan uchrashishdan tortinmagan. Hakimxondek o’qimishli va zukko, dono aslzoda bilan uchrashish esa nur ustiga nur bo’lib, bunda u faqat Movarounnahr haqida shunchaki ma’lumot olishnigina ko’zda tutmagan.

Tarixdan bilamizki, Rus podshohi Pavelga suiqasd uyushtirilib, o’ldirilishi oqibatida uning Napoleon Bonapart bilan hamkorlikda Angliya vassali Hindiston ustiga harbiy yurishi rejasi amalga oshmay qoldi. Bu yurish Eron usti orqali uyushtirilishi lozim edi. Ayni paytga kelib esa Aleksandr I ham ana shunday yurish payiga tushib, Hindistonga O’rta Osiyo va Afg’oniston orqali o’tishni rejalashtirgan, afg’onlar sarzamini esa inglizlar tomonidan ishg’ol qilinib, har ikki davlat O’rta Osiyoga ham ko’z tikayotgan edi. Qolaversa, ikkala Rus-Eron urushidan (1814, 1824) so’ng Qafqozni o’z ta’sir doirasiga olgan Rossiya davlati Eronning shimoli-g’arbiy hududlarida ham nazorat o’rnatishni ko’zlayotgandi. Shuning uchun ruslar O’rta Osiyo davlatlari bilan yaxshi ittifoqchi, yoki bo’lmasa Xiva, Buxoro yerlarini bosib olishga qasd qilgan edilar. Albatta, bunday holda biror siyosiy fitna uyushtirib, bu singari mojarodan ham foydalanishlari hech gap emasdi. Ana shu maqsadda esa ularga Hakimxon to’raga o’xshash siyosiy siymoning asqotishi turgan gap edi.

Rossiya hukmdori shuning uchun xam Orenburgdagi uchrashuvga qaramay, Qo’qon davlatining norasmiy vakilini Peterburgga taklif etib, o’z rejasini harbiy boshliqlar orqali unga yetkazish, ya’ni o’z davlatidan norozi va alamzada Hakimxondan yangi hukmdor «yasamoqchi» bo’lgan esalar ajabmas. Balki, boshqa kishi bo’lganda bunga ko’nar yoki biroz vaqt bo’lsa-da, shu maqsadda harakat qilishi mumkin edi. Biroq, yuqorida ko’rganimiz kabi vatanparvar va dinparvar Hakimxon garchi Movarounnahrning siyosiy va iqtisodiy ahvoli haqida gapirib bergan bo’lsa-da, asl maqsad va uning oqibatlarini yaxshi anglagach, Peterburgga borish, aniqrog’i, u yerda voqealar girdobiga tushib qolishdan o’zini qutqargancha, hajga borish xaqidagi qasamini yaxshigina ro’kach qilgan ko’yi tezroq Rossiya hududidan chiqib ketishga oshiqadi. Shundan so’ng Rossiya davlati uning ko’ziga yomon ko’rinaveradi, hatto, Astraxanda tutqunlikda turgan cherkas shohzodasini noqonuniy hujjat bilan ta’minlab, asirlikdan qutqaradi va asarining ayrim o’rinlarida rus davlati mansabdorlarini yomonlab tilga oladi. Orenburgda payti Aleksandr I Hakimxonni tomosha qildirish uchun turmaga olib kiradi. Bu yerdagi o’ta og’ir sharoit va mahbuslarga qilinayotgan g’ayriinsoniy munosabat Hakimxonda yomon taassurot qoldiradi. U Rossiyadagi turma tizimini rus podshohi huzuridayoq ochiqdan-ochiq qoralaydi. Shuningdek, bu mamlakatda noqonuniy tug’ish hollari ko’p ekanini «haromzodaxonalar» misolida ko’rsatib, bunday bolalarni davlat o’z himoyasida tarbiyalab voyaga yetkazgach, davlatning buning evaziga ulardan erksiz jamiyat a’zolari vujudga keltirishidan nafratlanadi.

Yana aytish lozimki, Hakimxonning vatanparvarligi boshqa o’rinda ham namoyon bo’ladi. U turklar imperiyasiga qarashli ajoyib, so’lim va farovon sharq o’lkalariga yetgach, dastlab o’zini qaytib borsa, tahdid-tazyiqlar bilan qarshi oluvchi O’rta Osiyoga qaytmaslikka ahd qiladi. Ammo, bu yerlarni ham obdon ko’rgach va ota vatanida sodir bo’layotgan siyosiy mojarolar kuchayayotgani haqida xabar topgach, vatan obodligi va xalqi tinchligini o’ylab, tezda Movarounnahrga qaytish ko’yiga tushadi. O’zga yurtlarda o’zi uchun yaratilgan barcha qulay sharoitlardan (masalan, Misr general-gubernatori Muhammadali posho uni yonida qolishga chaqiradi va barcha sharoitlarni muhayyo qilishini bildiradi) va har qanday yuqori mansablardan, hatto, imkoni tug’ilib Yevropaga borib kelishdan ham voz kechadi. Dindor sifatida Ka’ba havasi uni qanchalik o’ziga tortgan bo’lsa, o’z vatanining chin farzandi sifatida yurt-el sevgisi ham Hakimxonni shunchalik ohanrabodek o’z bag’ri sari chorlaydi. U bu yo’lda o’limiga ham rozi bo’lib, shia mazhabli eronliklar xuruji va qaroqchi turkman sahroyilari hujumiga hxam qaramay, ming azob-uqubatda Movarounnahrga yetib oladi. Shu o’rinda sal oldin o’tib bo’lsa-da, Hakimxonning boshqa ana shu kabi sharafli xislatlariga to’xtashga to’g’ri keladi. Hakimxon xalqqa jabr-zulm yetkazuvchi har qanday tuzumdan o’ta nafratlanar edi. U hajdan qaytgach, Buxoroda turarkan, noilojlikdan amir Nasrullohning qayta-qayta iltimos-o’tinchlariga ko’ra davlat xizmatiga kiradi. Biroq, uning xalqqa zulmi haddan ziyod ekani va odamlar qonini behuda to’kishini ko’rgach, ko’p o’tmay mansabdan voz kechadi. Buni sezgan amir ham Hakimxonni o’z holiga qo’yadi. Hakimxonning yana bir yaxshi xislati u qasoskor inson emas. Astraxanda o’zining yurtdan chiqib ketishiga sababchi bo’lgan kishilardan birini uchratadi. U ham xon tomonidan darbadar qilingan ekan. Ko’nglida kek saqlamaydigan Hakimxon uning aybini yuziga solmaydi, aksincha achinish bildiradi va g’urbatdagi bu vatandoshidan qo’lidan kelgan yaxshiligini ayamaydi.

Hakimxon vafodor do’st ham bo’lib, Astraxanda tanishgan Malik Qosim ismli cherkas yigiti va Misr, Suriya, Eronda orttirgan do’stlari g’amiga sherik bo’ladi va og’ir kunlarida qo’ldan kelgancha ularga yordam beradi. Hakimxon qarashicha, do’stlarga og’ir kunda ko’maklashish, dardiga malham bo’lish xar bir kishining insoniylik burchi hisoblanadi. Hakimxon chin sevgi egasi, or-nomusli va xayoli insondir. U bir rus general-gubernatorining nihoyatda go’zal, shu bilan birga o’ta hayosiz qizi qutqusiga uchmay, o’z nafsini tiygancha turmaga tushishga xam rozi bo’ladi va shuning oqibatida ancha azob chekib, zo’rg’a o’limdan qutuladi. Uning o’z nafsini tiymagan arab va eronlik do’stlari esa ayollar hiylasiga uchib, jonlarini barbod qilishiga sal qoladi. Hakimxonni esa bu ayollar o’z tuzoqlariga ilintira olmay dog’da qolishadi. Muallif otasining bevasi, ya’ni «o’gay onasi»ga uylangan va shu sababli xonlik xayotida mash’um hodisalar qo’ptirgan Muxammadalixon va mazkur ayol, aniqrog’i, Xonposhshoni qattiq qoralaydi. Hakimxon Xonposhshoni Umarxonga tegishidan oldin tanigan va tog’asining saroyida u bilan ko’p marta muloqotda bo’lgan. Asar oxirida, Xonposhshoning Buxoroda amir Nasrullox tomonidan o’ldirilgani hikoyasi asnosida bilinadiki, Hakimxon xam bu go’zal ayolga oshiq bo’lgan, biroq or-nomus, hayo uning Xonposhshoga nisbatan Muhammadalixon qilgan uyatsiz munosabati darajasigacha yetishga yo’l qo’ymagan.

Hakimxon xurofot va ilmsizlik dushmani hamdir. U tog’asi amir Olimxonning ko’plab ishlarini qoralab yozsa-da, uning xurofotga qarshi tadbirlarini maqtaydi va xalq ongini din va shariat hukmlaridan chalg’ituvchi zaharli xurofot mohiyatini ochib berishga intiladi. Amir Olimxon yasama xo’ja va savodsiz ruhoniy mansabdorlar sirini ham ulardan hujjat-dalil so’rab fosh etgan, mansabdor ruhoniylarni imtihon qilgach, noloyiqlarini ishdan chetlashtirib, o’rinlariga savodli kishilarni qo’ygan. Bular muallif tahsiniga sazovor ishlar qatorida tilga olinadi. U Muhammadalixon davrida shu xon kasofati sababli ro’y bergan illatli ishlar qatorida qalbaki qadamjolarning ham vujudga kelib qolgani, xalq yana xurofotga mukkasidan ketayotganini bir necha misollarda ko’rsatib o’tadi. Kimlardir xonga bir necha o’t tolalarini keltirib, bularni islom payg’ambari sochlari o’rnida taqdim etgach, hukmdor ularning gapiga laqqa ishonib, bu o’tlarni katta pul evaziga sotib oladi va amaldorlaridan birining uyida bu «muqaddas» soch tolalarini xalq namoyishi uchun qo’ydiradi. Natijada minglab soddadil kishilar o’sha muborak soch tolasi (mo’yi muborak)ni tavof etish uchun shaharu qishloqlardan oqib kela boshlaydilar. So’ng bu sochlar boshqa joyga ko’chirilib, o’sha mavze nomi o’zgarishiga sabab bo’ladi va u joy bir umrga «Muyi muborak» nomini oladi. Muammadxakimxon to’ra yozishicha, u arab mamlakatlarining hammasida bo’lib, hech bir o’lkada bunday holni ko’rmagan, lekin hajdan qaytib kelguncha Farg’ona vodiysining bir necha yerida «Mo’yi muborak» nomidagi qadamjo va tumanlar vujudga kelgan. Muallif o’zbek xalqini hushyor bo’lishga, har qanday bid’at va xurofiy gaplarga ishonavermaslikka, chin islom ahkomlariga rioya qilishga chaqiradi.

Hakimxon orzu qilgan ayrim sharq mamlakatlariga yetgach, bu yerlarda islomga rioya qilmay, bachchabozlik va fohishabozlik kabi illatlarning ochiqdan-ochiq avj olgani, hatto Turkiya sultonligi bergan ruxsatga ko’ra, Misrdagi fohishalarning rasmiy ravishda faoliyat ko’rsatayotgani guvohi bo’ladi va hayratga tushgancha bunday holdan nihoyatda nafratlanadi. Misr, Suriya va Erondagi hukmdorlar saroylarida ro’y berayotgan nosog’lom, axloqsiz hayotni o’z ko’zi bilan ko’rib, o’quvchiga bu manzarani yozib ko’rsatish orqali, o’sha yerdagi hokimlarning tuban hayot sari yuz tutganliklarini qoralaydi. Hakimxon o’z yurtida islom ahkomidan tashqari adabiyot va falsafa, tarix, mantiq kabi ilmlarni ham yaxshi o’zlashtirgan bo’lib, uning bilimdonligini ko’rgan arab, eron podshohlari va malikalari hayratda qolishadi. Chet tillarni o’rganishga qobiliyati kuchli Hakimxon tez fursatda rus tilini o’rganib olib, rus podshohi taxsiniga sazovor bo’ladi. U arab o’lkalarida dastlab bu tilda gaplashishga ancha qiynaladi. Chunki, O’rta Osiyo madrasalarida arab tili grammatikasi qanchalik yaxshi o’rgatilmasin, amalda so’zlashish kam edi. Ammo, Hakimxon ko’p o’tmay arab tilining bir nechta lahjalarini ham o’zlashtirib, xuddi arablar kabi so’zlashadigan, xatto, arab tili lahjalari xususiyatlariga baho bera olish bilimdoni darajasigacha yetib, arab olimlarini xayratda qoldiradi. Fors adabiyotidan yaxshi xabardorligi uchun yuzlab she’rlarni yoddan aytib, eronliklar tahsiniga sazovor bo’ladi va eronlik shoirlardan eshitgan g’azallarni eslab qolib, so’ng «Muntaxab at-tavorix»ga kiritadi.

Muhammadhakimxon hajga borish va qaytishda ko’plab muqaddas tarixiy joylarda bo’ladi. Dengiz, o’rmon va sahrolarda necha bor o’lim bilan yuzlashadi, keng tarqalgan vabo kasaliga ham yo’liqib, omon qoladi. Nihoyat, Eron orqali vataniga qaytishga jazm qilib, Shomdan Bag’dodga, u yerdan esa Eronning Hamadon, Sanandaj va Rasht shaharlarini orqada qoldirib, Tehronga keladi. Eron shohi bilan ham muloqotda bo’lib, Mashhad sari yo’l oladi. Kasallangan muallif bir oydan so’ng Mashhadni tark etib, Saraxs, Tajan va Maymana, Andxo’ydan o’tib, bir oydan so’ng Amudaryo qirg’og’iga yetib va boshidan yana qancha balolarni kechirgancha nixoyat Buxoroga keladi. Hajdan qaytgan muallifni yaqin qarindosh tuqqanlari o’z bag’riga oladilar. Shu tariqa, Hakimxonning uzoq yil davom etgan sayru sayohati, jahongashtalik sarguzashtlari nihoyasiga yetadi.

U Rossiya, Turkiya, Suriya, Falastin, Misr, Arabiston, Eron, Afg’oniston mamlakatlarida bo’ladi. Hakimxonning qadami yetgan yurtlar, shaharlar ro’yxatida Qo’qon, Toshkent, Turkiston, Shamay (Semipalatinsk), Omsk, Irbit, Saritsin, Astraxan, Mozandaron, Kavkazorti, Sinop, Qaysariya, Latakiya, Damashq, G’azo, Qohira, Suvaysh, Yanbo, Jidda, Makka, Madina, Qusayr, Arabiston cho’li, yana Qohira, G’azo, Quddus, Havron, Nablus, Damashq, Bag’dod, Hamadon, Rasht, Nishopur, Mashxad, Maymana, Andxo’y, Buxoro, Samarqand, O’ratepa, Shahrisabz, Kitob va boshqa joylarni ko’rish mumkin. Hakimxon sog’inib va oshiqib, intilib kelgan yurtida yana talay qiyinchiliklarni boshidan kechiradi. Chunki, chingiziy hukmdorlar (Qo’qon, Buxoro va Xiva xonliklari) orasidagi asriy o’zaro nizo va saroydagi taxt talashish kabi kurashlar to’xtovsiz davom etayotgan, buning natijasida esa O’rta Osiyo davlatlari tobora qoloq o’lkaga aylanib borayotgan edi.

Dunyo kezgan o’qimishli Hakimxon to’ra buning oqibatlarini yaxshi anglardi va shuning uchun xam u bu voqealarning barchasini o’ta achinish, o’kinch bilan qalamga oladi. U Muhammadalixonni o’z shaxsiy dushmani sifatida bilishdan yuqori darajadagi inson edi. Buni u bir necha bor yaqinlari bilan suhbat asnosida va amir Nasrulloxning Xonposhsho bahonasida Qo’qonga qonli yurishini qattiq qoralash bilan ma’lum qilib o’tadi. Uni tashvishga solgani xonliklardagi noto’g’ri siyosat, asriy qoloqlik oqibatlarini aql va ilm quroli bilan yo’qotish o’rniga, o’zaro urushlardan biror lahza tinchimaslik, hukmdorlarning xalq ahvolini o’ylamay, aksincha ularga zulm o’tkazish, mamlakat iqtisodini yuksaltirish o’rniga, xazinadagi bor mablag’ni kayfu safo, maishatbozlik uchun sarflash kabi illatlar bo’lib, ilg’or qarashli muallif bularni xonlarning shaxsiy adovat va xusumat orqasida xam qanchadan-qanchalarning qonini to’kishdan o’zlarini tiya olmaslik, bekorchi, ammo ko’p xarjli to’ylar o’tkazish, itlar va ov qushlari bo’yniga qimmatbaho marvarid taqish, kaptarlarga tillo, kumush uyalar yasash, inson qadrini yerga uruvchi odatlardan tiyinmaslik singari voqea va xollar bayoni orqali o’quvchiga yetkazib berishga intilgan.

1844 yili muallifga eng yaqin ziyoli va ma’rifatparvarlardan shoir Hoziq, yirik ruhoniy eshon Shofii (Darvesh eshon) amir Nasrulloh buyrug’i bilan Shahrisabzda xufiyona ravishda qatl etiladilar. Chunki ular zulmi haddan oshgan amir Nasrullox huzuridan qochgan va uning qilmishlarini ochiqdan-ochiq qoralagan edilar. Hukmron jaholat esa bu ziyoli kishilardan ana shu tariqa qasos oldi. Hakimxon kishilarni o’sha paytdayoq hokimlikka ega xar qanday jaholatning xar bir davrda xam xalq boshiga ana shunday kulfatlar solishidan ogoh etgan. Axir 1919 yili Qarshida o’ldirilgan Behbudiy yoki Fitrat, Cho’lpon, Abdulla Qodiriylar qismatida tarix shu narsani qaytadan ko’rmadimi? Faqat bugina emas, uzoqni ko’ra bilgan Hakimxon yurt ustiga tashqaridan kelishi mumkin bo’lgan xavf-xatardan ham xalqni, jumladan, amaldorlarni ogohlantirishni hamda dunyo mamlakatlari taraqqiyot yo’liga allaqachon tushib olib, faqat bir paytlari harbiy qudrat va ilm-fan, madaniyatda yuksaklik namunasi bo’lgan Movarounnahrgina barcha sohalarda oqsayotganini ko’rsatishni niyat qilgan. Shuning uchun xam Hakimxonning «Muntaxab at-tavorix» asari tarixiy voqealarni qamragan manba yoki muallif sarguzashtlari bayoni bo’lib qolmay, o’sha davr ziyolisining ayanchli nidosi, orzu-istaklari va vatanparvarlik his-tuyg’ulari hamda ogohlikka yo’g’rilgan turli ezgu fikrlarini keyingi avlodga yetkazuvchi uyg’oq dil izhori, chaqiriqnoma hamdir.

Hakimxonning vafot yili va qabri noma’lum. Biroq, Muhammadxakimxonning urug’-qarindoshlaridan ko’pchiligi esa bugungi kunda O’zbekiston va Tojikistonda istiqomat qilishmoqda. «Muntaxab at-tavorix»ning tarixiy manba sifatidagi axamiyatiga to’xtalib yana shularni aytish mumkinki, asl kasbi tarixchi bo’lmagan, biroq zamonasining eng ma’lumotli va zukko, ziyoli shaxs bo’lgan Muhammadxakimxon o’z asarida «Muntaxab at-tavorix» asari XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asrning 40- yillarigacha Buxoro amirligi (mang’itlar davriga oid) va Qo’qon xonligi tarixi (ming sulolasi davri)ni yoritishda birlamchi va muhim manbadir. «Muntaxab at-tavorix» tarixiy-biografik va memuar asar sifatida ham Qo’qon tarixnavislik maktabi va adabiy muhitida alohida o’ringa egadir. Bundan tashqari Hakimxonning asari o’sha davrdagi Turkiya Misr, Eron, Afg’oniston va Rossiya tarixiga doir muhim ma’lumotlar va kuzatuvlarni ham beradi. «Muntaxab at-tavorix» asaridagi o’troq va ko’chmanchi aholining davlat va ijtimoiy tuzumlariga doir, Farg’onaga kelib o’rnashgan ko’chmanchi qabila va elatlarning tarixi, ularning yangi ittifoqlar tuzishdagi o’rni, islomiylashuv masalalari, o’lkadagi etnik va etnosiyosiy jarayonlar, xonlikning Buxoro bilan aloqalari, yurish va urishlari haqida aniq ma’lumotlar; ko’chmanchilar va o’troq aholi an’anasiga asoslangan markaziy davlat-ma’muriy tizimi va boshqaruvining shakllanishi, uning omuxtalik (sinkretik) mohiyati; Qo’qonda ming va Buxoroda mang’it sulolasining hokimiyatni qo’lga olish jarayoni, ularni bosib olingan yangi xududlarida hukmronliklarini qonuniylashtirish ( legitimatsiya) masalalariga doir kuzatuvlar, o’zaro urushlarning g’ayriinsoniy ko’rinishi, tinch aholining azob va uqubutlari; bu sulolalar davrida joriy qilingan va amalda bo’lgan unvon va mansablar, ularning darajalari haqidagi ma’lumotlar, ular davridagi harbiy tarixi, askariya va harbiy ishi to’g’risidagi axborot; markaziy xon ma’muriyatining mahalliy xokimiyat (viloyatlar) bilan aloqalari, viloyatlarning darajasi, ularning xonlik siyosiy va xo’jalik hayotidagi o’rni, zodagonlarning etik va estetik qadriyatlari, axloqiy vaziyat (bachchabozlik kabi qusurlar) va boshqa mavzularga doir ma’lumotlari juda ham qimmatlidir. «Muntaxab at-tavorix» asarining muallif davriga tegishli original qismining hozirgi o’zbek tiliga tarjimasi Tokioda 2006 yili nashr etilgan asarning ikkinchi jildi matni asosida, uning Buxoro amirligiga doir qismi esa asarning Dushanbe faksimile nashri (birinchi jildi) asosida ilk daf’a to’liq holda amalga oshirildi.

Mazkur satrlar muallifi tarjimani asl matni bilan solishtirishga, izoh va ko’rsatgichlarni tuzishga yaqindan yordam bergan Ismoil Bekjonov xamda Abdulatif Turdalievga, ish jarayonida o’z maslahatlari va ma’naviy yordamini ayamagan, kitob muharriri Xondamir Qodiriyga, hamjixatligi va qo’llab-quvatlagani uchun o’z oila a’zolariga, kitob taqrizchilariga, «Yangi asr avlodi» nashriyoti rahbariyati va xodimlariga o’z minnatdorligini bildiradi. Shu yerda bir lavxani eslab o’tmoqchimiz. Taniqli olima Muzayyana Alaviya o’z xotiralarida mashhur adib Abdulla Qodiriyni eslab, yozadilar: 1935 yoki 1936 yil edi. Bir kuni Abdulla akani qiziq bir xolatda ko’rdim. Xonasida uzoq o’tirib, kitoblar orasidan chiqib keldi. Ko’zlari yig’lagansumon, ammo ruhi baland edi. Hayron bo’lib qolganimni sezib: «O’ylab yurgan romanimni yozib bitirsam, kitob bo’lib chiqsa, qo’rqamanki «O’tkan kunlar», «Mexrobdan chayon»ni hech kim o’qimay qo’yadimi deyman», — dedi. Adibning rejasiga ko’ra bu romanda Turkiston xonlari amir Umarxon, o’g’li Muxammadalixon va amir Nasrullox o’rtalarida bir go’zal kaniz tufayli o’tgan fojiali tarix bayon qilinishi kerak edi. Adibning o’g’li Habibulla Qodiriy xam «Otamdan xotira» kitobida ushbu romanning yozilishi tarixidan xikoya qilib shunday yozadi: «Dadamning shunday deganlari yodimda: «Romanga kerakli materiallar yetarli bo’lib qoldi. Endi Toshkent sharq kutubxonasida Umarxonning jiyani yozgan, o’sha davr tarixiga oid nodir bir qo’lyozma bor ekan, shu kitobni ham o’tirib bir o’qib chiqsam, bas. Uy-ro’zg’or ishlaridan xotirjam bo’lib olib, bir qish o’tirsam, romanni yozib bitiraman…
Afsuski, dadam niyatlariga yeta olmadilar…».

Tariximizning Xudoyorxon (uch marta xonlik taxtiga ko’tarildi: 1844-1857; 1863; 1865-1876 yy.) xonlik davridan ham kirliroq, qoraroq kunlari bo’lgan, yuksak badiiy tusga belangan, o’zbek xalqining madaniy merosi bo’lguvchi go’zal va mashxur bu romanni o’qish kitobxonlarga nasib etmadi…»

Bugunga kelib Abdulla Qodiriydek adibni tashvish va hayajonga solgan,necha-necha yillardan beri ziyolilar orasida ovoza bo’lib kelayotgan ushbu mashhur tarixiy kitob o’zbek kitobxonlari qo’liga,mulohazasiga taqdim etildi.

Tariximizda qolgan xonlarimiz tiynatining yuz-tuban jaholatidan ibrat va saboq berguvchi,o’sha o’tmishda o’tgan barcha oq va qora sahifalarni haqqoniy bayon etgan ushbu «Muntaxab at tavorix» kitobini quyidagi muqaddima bilan boshlasak har ikki muallifning maqsadlari sari yo’l olgan bo’lamiz:
«Turkiston feodallarining keyingi vakili bo’lgan Xudoyorxon o’z xohishi yo’lida dehqon ommasi va mayda hunarmand-kosib sinfini qurbon qilishi,mamlakat xotin qizlarini istagancha tasarruf etishi,bunga qarshi kelguchilarga,tilasa kim bo’lmasin,rahmsiz jazo berishi ro’monning mavzu’idir. Xudoyorning bu yo’ldag’i birinchi istinodgohi bo’lgan ulamolar,ularning ichki-tashqi ahvoli,axloqi,madrasa va oila hayoti,ulamoda insoniy his bitkanligi va qolgani ham xabosat pardasi ostida sezilmas darajaga yetkanligi mundarija sig’dirgan qadar bayon qilinadir…»

Manba: Muhammadhakimxon To’ra. «Muntaxab at-tavorih». Toshkent., «Yangi asr» nashriyoti.2010. 716 bet

ABDULLA QODIRIY VA TARIXCHI HAKIMXON TO’RA
Enver Xurshut
tarix fanlari doktori

Atoqli adib Abdulla Qodiriyning «O’tgan kunlar» va «Mehrobdan chayon» kabi Qo’qon xonligi davridan hikoya qiluvchi tarixiy romanlari muallifning keng ko’lamli tarix bilimdoni ekanidan darak beradi.

Yozuvchi yana «Amir Umarxonning kanizi» nomli uchinchi tarixiy roman yozishni ham niyat qiladi, lekin bu niyat ro’yobga chiqmay qoladi. Ma’lumki, Abdulla Qodiriyning bu romanni yozish fikri 1929—30 yillarda tug’iladi. Roman uchun zaruriy material, o’sha davrga oid juda ko’p tarixiy voqeanomalarni o’rganish, turli kishilar bilan suhbatlashish va yozilajak asar voqealari sodir bo’ladigan joylarni borib ko’rish orqali to’planadi.

Abdulla Qodiriy shu maqsadda bir necha bor Qo’qon, Farg’ona, Namangan va boshqa shaharlarda bo’ladi. Bu shaharlarda u keksa kishilar bilan suhbatlashadi, o’tgan zamon voqealarining shohidi bo’lgan kishilarning so’zlarini yozib oladi.

Yozuvchi shu tariqa qariyalar xotirasidan hali o’chib ketmagan tarixiy voqealar haqidagi og’zaki ma’lumotlarning dastlabki to’plovchisi va sharhlovchisi bo’ladi. Tarixiy voqealarning yaxshi izohi, hikoyalarsiz yozuvchi mazkur asarni tasavvur qilolmasdi. Binobarin, adib uchun tarixiy ma’lumotlarning o’zigina emas, balki mazkur o’tmish voqealari xalq xotirasida, uning hikoyalarida, afsona va naqllarida qay tarzda ifodalanganini bilish ham muhim edi.

«Men bir asar yozishdan avval, shu yozmoqchi bo’lgan narsam haqidagi materiallarni puxta o’rganib chiqaman. Biror joy to’g’risida asar yozmoqchi bo’lsam, o’sha joyni necha marotaba ko’rgan esam-da, yaya borib tekshirib, yaxshiroq o’rganib kelaman», — deb yozgan edi A. Qodiriy 1935 yili «Qizil O’zbekiston» gazetasida.

Shunday qilib, yozuvchi ham yozma, ham og’zaki materialga ega bo’lgan. Roman yozish uchun bu tarzda material to’plashni mashhur frantsuz adibi Emil` Zolya o’zining «Romannavis huquqi» degan maqolasida shunday bayon qiladi: «Har safar roman yozishga chog’langanimda, meni qiziqtirgan masalaga doir jami kitoblarni to’plab olaman, bu masalaga daxldor bo’lgan barcha bilimdon kishilar bilan suhbatlashaman, joylarni borib ko’raman, mazkur mamlakat, o’lka bilan tanishaman, odamlari va ularning urf-odatlari bilan tanishaman».

Mazkur o’rinda Abdulla Qodiriy romannavis-yozuvchi sifatidagina emas, balki tadqiqotchi-olim sifatida ham ish ko’rishi darkor edi.

Yozuvchi yangi romani uchun zarur material to’plagan bo’lsa-da, lekin uning yaratilishi orqaga surilib ketdi va oqibatda yozilmay qoldi. Birinchidan, ma’lum sabab va sharoitlarga ko’ra, avval «Obid ketmon» qissasini yaratishga kirishadi, shuning uchun mazkur roman ustidagi ish, tabiiyki, keyinga suriladi. Ikkinchidan, Abdulla Qodiriy to’plangan materiallarni tarixiy ma’lumotlar bilan qayta tekshirib chiqish kerakligini yaxshi bilardi. Habibulla Qodiriy otasining «…tarixiy asar yozganda biror shaxsning xoh og’zakidir, xoh yozmadir bergan shohidligiga darhol ishonaverish bo’lmaydi, uni obdan tekshirib, mantiq andozasiga solib, so’ng asarga kiritish kerakkim, kitobxonda e’tiroz, shubha tug’ilmasin…» degan so’zlarini eslaydi o’zining «Otam haqida» degan kitobida.

Bu so’zlar yozuvchining halolligidan, o’ziga nisbatan nihoyatda talabchanligidan darak beradi.

Demak, muallif aytmoqchi, to’plangan materialning haqqoniyligini yaxshilab tekshirish zarur edi. Buni esa faqat ishonchli yozma manba asosidagina amalga oshirish mumkin. Xo’sh, Abdulla Qodiriy shunday manbaning borligini bilarmidi? O’g’lining so’zlariga qaraganda bunday manbadan yozuvchi xabardor bo’lgan: «Dadamning shunday deganlari yodimda: «Romanga kerakli materiallar yetarli bo’lib qoldi. Endi, Toshkent Sharq kutubxonasida Umarxonning ukasi (yanglishmasam, shunday degan edilar shekilli. — H. Q.) yozgan, o’sha davr tarixiga oid nodir bir qo’lyozma bor ekan, shu kitobni ham biror oy o’tirib o’qib chiqsam va Buxoroga bir borib kelsam, bas. Uy-ro’zg’or ishlaridan xotirjam bo’lib olib, bir qish qattiq o’tirsam, romanni yozib bitiraman…» (197-bet).

Bu so’zlar Abdulla Qodiriyning o’sha zamon voqealari to’g’risida bayon qiluvchi ishonchli manba borligini bilishiga hech qanday shubha qoldirmaydi.

H. Qodiriy o’sha qimmatli manbani shoir G’ayratiy tilidan yana bir karra shunday eslaydi: «Qo’qonda Abdulla akamning Mirzoyi Ho’qandiy nomli taniqli bir oshnalari bor ekan. O’zi ancha keksa, lekin tetik, o’qimishli, shoirnamo, ko’pni biluvchi, yanglishmasam, u Jome masjidining mutavallisi bo’lib ishlar ekan… Xotiramda, bir kuni Mirzoyi Ho’qandiy bizni bir kishining uyiga mehmonga boshlab bordi. Bu kishi ham keksaroq yoshda, ko’p tarixlarni biluvchi… keyingi choqlarda chamasi kitobfurushlik bilan shug’ullanar ekan. Abdulla akam bu kishi bilan uzoq so’zlashib o’tirdilar. Kitobfurush sandig’ini ochib, undan ikkita foto rasm va bir qo’lyozma kitob olib ko’rsatdi. Bu kitob amir Umarxonning jiyani bo’lmish O’ratepa hokimi Hakimbek to’ra tomonidan yozilgan tarixiy xotira bo’lib, unda Umarxon va Madalixon davrlari tasvirlangan ekan. Biroq u (Abdulla akamga ko’rsatilgan) kitob — qo’lyozmaning asli emas, aslidan birmuncha qisqartirib ko’chirib olingan nusxa edi. Asli esa Toshkent Sharq kutubxonasida saqlanar ekan.

Toshkentda to’liq nusxasi borligi uchun bu kitob (meningcha yuqorida yozganimdek, «Toshkent kutubxonasida bir kitob bor, shuni o’qisam»… deb dadam shu kitobni aytmadilarmikin? — H. Q.) Abdulla akamni uncha qiziqtirmadi» (198—199-betlar).

Shunisi diqqatga sazovorki, H. Qodiriy otasi va G’ayratiy tilga olib o’tgan qo’lyozma kitobning har ikkisi ham ayni bir kitob ekanini, garchi bu sohada mutaxassis bo’lmasa ham, to’g’ri belgilaydi. Lekin G’ayratiyning esdaliklarida bir nuqson bor. Avvalo, mazkur qo’lyozma kitob muallifi goh «Umarxonning ukasi», goh «Umarxonning jiyani» deb noto’g’ri aytilgan. Ikkinchidan, «O’ratepa hokimi Hakimbek to’ra» degan so’zlar ham to’g’ri emas.

Xo’sh, shunday qilib, «o’sha davr tarixiga oid nodir bir qo’lyozma»ning nomi qanday ekan? Uning muallifi kim? «Amir Umarxonning kanizi» romani uchun to’plangan materiallar yo’qolib ketgan. Buning ustiga, hali aytilganiga ko’ra, mazkur nodir qo’lyozma muallifining nomini yozuvchi ham, uning o’g’li H. Qodiriy ham o’z esdaliklarida tilga olishmagan.

Biz bu xususda olib borgan tekshirishlarimizga suyanib yuqoridagi savollarga javob berishga harakat qilamiz.

Abdulla Qodiriy o’zining niyat qilgan «Amir Umarxonning kanizi» degan yangi tarixiy romanini yaratish yo’lida olib borgan dastlabki tayyorgarlik ishlarida, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, o’sha zamonga oid fors, o’zbek tillarida yozilgan juda ko’p qo’lyozma manbalarni ko’zdan kechirgan. Ular orasida eng nodiri va mukammali bo’lmish «Muntaxab at-tavorix» kitobi, shubhasiz, yozuvchining alohida diqqatini o’ziga jalb qilgan. Bu manbaning muallifi bo’lmish Hakimxon to’raning ismi G’ayratiy tomonidan tilga olinganligi ham bu fikrimizni tasdiqlaydi.

Xo’sh, Hakimxon to’ra kim o’zi?

Muhammad Hakimxon to’ra 1806 yilda Qo’qonda o’z zamonasining hur fikrli ilg’or kishisi bo’lmish Ma’sumxon oilasida dunyoga keladi. O’zining taraqqiyparvar siyosiy qarashlari uchun Hakimxon to’ra Qo’qon xoni tomonidan mamlakatdan badarg’a qilinadi. Uning ko’p umri sayohatlarda, sarson-sargardonlikda o’tadi. Bu jahongashtalik yillari Hakimxon kema halokatini, qaroqchilar bosqinini, turma azoblarini, suvsiz sahro azobini, bir necha bor o’lim xavfini boshidan kechiradi.

U Rossiya, Turkiya, Suriya, Falastin, Misr, Arabiston, Eron va Afg’oniston mamlakatlarini kezib chiqadi.

Hakimxon to’ra uzoq sayohatdan qaytgach, avval Buxoroda, keyin O’ratepada yashaydi. (Bu vaqtda O’ratepa hokimi uning do’sti Muhammad Rahim devonbegi edi. Hakimxon O’ratepa hokimi edi, degan mulohaza to’g’ri emas). Shuningdek, u Shahrisabzda ham ancha vaqt istiqomat qiladi.

Hakimxonning otasi Ma’sumxon Qo’qon xoni Olimxonning tug’ishgan singlisi Oftob oyimning eri edi, demak, Hakimxon xonga jiyan edi.

Hakimxon to’ra o’zi yashab turgan xon zamoni to’g’risida, saroyga yaqin tarixiy shaxslarning hayoti va o’sha davrning diqqatga sazovor siyosiy voqealari to’g’risida «Muntaxab at-tavorix» nomli ajoyib asar yozadi. Bu asar XIX asr o’zbek adabiyotining eng yaxshi namunalaridan sanaladi.

Bu tarixiy asar muallifi Abdulla Qodiriy o’z romanida aks ettirmoqchi bo’lgan davrga zamondosh bo’libgina qolmay, balki unda kechgan jami voqealarning faol qatnashchisi ham edi. Buning ustiga u Abdulla Qodiriyning bo’lg’usi romani qahramonlari bilan shaxsan tanish edi.

Shu aytilganlarga ko’ra, adib roman uchun material to’plar ekan, tarixiy manbalar orasida «Muntaxab at-tavorix»ni alohida ajratib, unga suyanib ish ko’rgan bo’lishi tabiiy. Bu kitob yozuvchiga eng qimmatli hujjatli materiallar manbai bo’lib xizmat qilgan.

Markazlashgan davlatning vujudga kelishi, Rossiya bilan savdo-sotiq ishlarining jadallashishi va shu singari bir qator omillar XVIII-XIX asrlarda Qo’qon xonligida ma’naviy va madaniy hayotning o’sishiga olib keldi. Bu davr ichida Qo’qon xonligida bir qancha tarixiy asarlar bitildi. Bular jumlasiga mulla Yunus dodxohning «Xadoiq al-anvar» («Nur bo’stonlari»), Mirza Qalandar Isfarag’oniyning «Shohnomayi Umarxoni» («Umarxonning shohnomasi»), Ziyovutdin xo’ja Andijoniy To’ra xo’janing «Mir’at al-futuh» («G’alabalar ko’zgusi») kabi asarlarini kiritish mumkin.

Qo’qonda yaratilgan asarlar orasida XIX asrning birinchi yarmi oxirida yaratilgan «Muntaxab at-tavorix» asari alohida ahamiyat kasb etadi. Bu haqda bizga rus va sovet olimlarining asar to’g’risidagi mulohazalari yaqqol dalolat berib turadi. Jumladan, YE. Kal`, A. A. Semyonov, V. V. Bartol`d kabi olimlar mazkur asarni O’rta Osiyo xalqlari tarixini yorituvchi juda muhim manba deb bilganlar.

Hakimxonning bu asari umumtarixiy asarlardan bo’lib, dunyoning vujudga kelgan vaqtidan boshlab, XIX asrning yarmigacha bo’lgan davrni qamrab oladi. «Muntaxab at-tavorix»ning birinchi qismi XVIII asrning o’rtalaridan XIX asrning o’rtasiga qadar bo’lgan davrdagi Buxoro amirligi tarixiga taalluqlidir. Bu qismda avtor Buxoro amirlarining yagona markazlashgan davlat qurish uchun olib borgan kurashlari, ularning Xiva va Qo’qon xonlari hamda mustaqil O’ratepa va Shahrisabz o’lkalari bilan bo’lgan aloqalari haqida hikoya qiladi.

Asarning ikkinchi qismi esa Qo’qon xonligi tashkil topganidan boshlab (XVIII asr) XIX asrning yarmiga qadar bo’lgan tarixni o’z ichiga oladi. Bu yerda ham xuddi oldingi qismdagi singari Hakimxon Qo’qon xonligining tashkil topish tarixi, uning qo’shni davlatlar bilan aloqalari, shu jumladan Xitoy bilan munosabatlarini batafsil hikoya qiladi.

Asarning uchinchi qismi, oldingilaridan farqli o’laroq, muallif sayohatlarini tashkil etadi.

Ko’rinib turibdiki, Hakimxonning «Muntaxab at-tavorix» asari O’rta Osiyo xalqlari va unga qo’shni bo’lgan davlatlar tarixi haqida muhim manbalardandir. Bu asar mehnatkashlarning ahvoli, ommaviy harakatlar haqida juda ko’p materiallarni qamrab olganligi bilan boshqa tarixiy asarlardan alohida ajralib turadi.

Asarning yana bir diqqatga sazovor yeri shundaki, muallif saroy tarixchilaridan bo’lgan emas. Aksincha, u o’zining demokratik e’tiqodi uchun Qo’qon xonligidan haydab chiqarilgan va butun umrini darbadarlikda o’tkazgan.

Hakimxon o’z davrining mashhur shoirlaridan bo’lgan Hoziq, Nodira, Sultonxon Adolar bilan shaxsan tanish edi. U o’z asarida yuqorida nomlari tilga olingan o’zbek shoirlarining hayoti va faoliyati haqida qimmatli materiallar berib, ularning bir qancha she’rlaridan namunalar keltiradi.

Yana shuni qayd etish kerakki, Hakimxon afg’on xalqining ingliz kolonizatorlariga qarshi kurashini boshqargan Afg’oniston hokimi Do’st Muhammadxon bilan ham shaxsan tanish bo’lgan.

Hakimxon asarida yuqorida ta’kidlab o’tilgan muhim mulohazalarni yozish jarayonida, o’z hayotini ham ta’riflab o’tadi. U XIX asrning birinchi choragidayoq rus tilini bemalol gaplasha olish darajasida o’rganib olgan birinchi o’zbeklardan sanalardi.

Hakimxonning «Muntaxab at-tavorix» asari o’zbek klassik adabiyotining yirik namunalaridan biridir.

Yuqorida keltirilgan faktlar Hakimxonning yirik tarixchi, geograf, adabiyotchi, ma’rifatchi bo’lganligini ko’rsatadi.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1987 yil, 4-son