Боботоғда “Борми-йўқ”, деб аталувчи манзил бор. Бу манзилнинг ҳам ўзига хос муқаддаслиги, азизлиги ва шу азизлигини асословчи яловдор шаҳид-қабрлари, қадамжо мақомидаги айрим белгиларию хос ривоятлари мавжуд. Энг яқин аҳоли манзилидан икки кунлик йўл бўлган бу гўшага кишиларни чорлаб турувчи алоҳида жиҳатлари ҳам бордирки, “Борми-йўқ” сафари ҳануз давомлидир.

Шодмонқул Салом
КЎНГИЛ ОБИДАСИГА ЙЎЛ
Бадиа

Шодмонқул Салом 1980 йилда Сурхондарё вилоятида туғилган. Термиз Давлат университетининг кимё факультетини тамомлаган. “Юрак иқлими”, “Кўнгил китоби” ва бошқа шеърий китоблари чоп этилган. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”,«Turkiston», “Китоб дунёси” газеталарида ишлаган.
Атоқли шоир Эшқобил Шукур Шодмонқул Салом китобига ёзган сўзбошида ёш шоирга қарата шундай ёзган эди:» Мени яна бир нарса қувонтирди, сизда ўлик шеър йўқ. Ҳар бир шеърингиз билан гаплашса, ҳасратлашса, куйлашса бўлади».

етаверасиз. Отлиқ ёки яёв. Серёғин баҳорда ўт босиб, йўқолиб қолган сўқмоқлардан гоҳ адашиб, гоҳ топиб. Тақимлар уюшиб қолади, пиёдалайсиз. Оёқ толгач яна уловга миниб кетаверасиз. Ўзини ухлаганга солган девлардек қорайиб, мағрур турган қоялар, арчалар, бодомчалар. “Пир” этиб уловингизни ҳуркитиб юборувчи малла чил қушлар. Сўқмоқ ўрлаган сари юриш қийин, аммо сирли манзилга етиш истаги тортаверади сизни…

Боботоғда “Борми-йўқ”, деб аталувчи манзил бор. Бу манзилнинг ҳам ўзига хос муқаддаслиги, азизлиги ва шу азизлигини асословчи яловдор шаҳид-қабрлари, қадамжо мақомидаги айрим белгиларию хос ривоятлари мавжуд. Энг яқин аҳоли манзилидан икки кунлик йўл бўлган бу гўшага кишиларни чорлаб турувчи алоҳида жиҳатлари ҳам бордирки, “Борми-йўқ” сафари ҳануз давомлидир.

Бу ерда у қадар юксак бўлмаган бир ғаройиб қоя бўлиб, қоянинг юза сатҳидаги тошлар фавқулодда силлиқ. Худди ўнлаб сангтарошлар атай келишиб, тошларни тарошлаб кетишгандек. Шу силлиқ сатҳ қишин-ёзин гўё “терлаб” туради. Кўзёшдек кичик-кичик томчилар офтобда жимирлаб, камалак бойлаб кўринади. Қоя пастида эса каттагина қизил тоба тош бўлиб, тошнинг ўртасида чуқурча пайдо бўлган. Чуқурча худди сопол коса қолипидек мукаммал, силлиқланиб, яшил боққўтондан сирпанчиқ бўлиб қолган. Қоя юзидаги “кўзёшлар” ана шу чуқурчага жуда секинлик билан йиғилади ва қачондир “коса” сувга тўлади. Баъзилар чуқурча уч ойда сувга тўлади, деса баъзилар қирқ кунда дейди, аниғини биров билмайди. Бу сув тоғнинг шўр сувидан фарқли ўлароқ жуда тотли, ичган киши яна ичсам дегулик ширин. Чўпонлар, борувчилар чуқурча ёнидан бошқа чуқурлар ҳам ковлаб ташлашган, аммо қўлда ковланган чуқурчаларга сув йиғилмайди — ерга шимилиб кетади. Ғамлаб олинган бир неча идишдаги сувларни сарф этиб, “Борми-йўқ”қа йўл олган ҳар кимса ўша сувдан бир қултум бўлса-да насиб қилсин-да, деган ниятда келади бу ерга. Борми-йўқми, деган умидли ҳадик билан келадилар бу арчали овлоққа.
Атиги бир кичик челакча чиқадиган бу сувдан ичиш омадли бандаларига насиб қилади, албатта. Ёки ўн кунми-йигирма кунми бурун кимлардир ичиб кетган бўлиши ҳам мумкин. Қизиғи, бориб-келганлардан сувдан ичолган-ичолмаганлиги суриштирилади. Ва бу воқеа янгилик сифатида гурунгларда айтиб юрилади. Қарийб бир ҳафталик олис йўл азоби, жимликнинг бепоён олами ва табиат юқтирган хавотир ҳисси кишиларни ўзига хос хулосаларга олиб келадики, “Борми-йўқ”дан қайтган ҳар бир зиёратчи албатта ростини айтади. Одатда мақтанишни, омадли кўринишни хуш кўрадиган одамлар ҳам анчайин ўйчил, босиқ бўлиб қайтадилар. “Йўқ, насиб қилмаган экан бизга”, деб синиқ жилмайиб яна ўз ҳаётларига шўнғиб кетишади. Ёки Масиҳо оловидан дарди ариган хастадек, юзлари ёришиб, офтоб қорайтган чеҳрасидан қувонч ёғилиб, танишу нотанишга боладай беғуборлик билан кайфият улашиб, тўлқинланиб: “Ато қилган экан, денг. Бир пиёладан сув ичдик”, дея шод қайтадилар. Уларга энди ишлари бирдан ўнгланиб, барча ниятлари ҳеч бир муаммосиз амалга ошиши нақд бўлиб туюлади.

Аммо бу омадёрликнинг ижобатини ҳам худди чуқурча қанча вақтда сувга тўлишини биров аниқламаганидек, ҳеч ким батафсил тадқиқ этмаган. Менга бу нарсани илоҳий қарор, бахту саодатнинг айни мезони, деб ҳисоблагандан кўра уни рамз, ишора деб билиш, тушуниш музмунлироқ туюлади. Ва бу рамзий ишорани адабиёт, адабиётга йўл, деб ҳисоблагим, қиёс этгим келади. Яъни ўша манзил — офтоб илк тиғларини қайраб оладиган Боботоғдан Тошкентгача бўлган масофа менга қандайдир минг чақиримлик йўл бўлиб туюлмайди-да. Масалан, бирор раҳбар ёки зарур ишли одам Термиздан учиб қирқ беш дақиқада Тошкентда пайдо бўлиши ёки тужжор Дарбандда ухлаб Отчопар бозорида уйғониши ҳам мумкин.

Аммо бу… Чўлпоннинг кўзойнаги, Усмон Носирнинг этиги, Ойбекнинг шамсияси, Шукур Холмирзаевнинг милтиғи айнан сақланаётган, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидовни кўришинг, ҳатто қўл бериб кўришишинг мумкин бўлган ё бўлмаса, тутқичини Шавкат Раҳмон ҳам тутган бирор нашриёт эшигидан бош суқиб қарашнинг иложи бор бўлган бу манзил мен ва мен кабиларнинг “Борми-йўқ”ларидир аслида. Мен ва мен кабилар сираям “Бугун Тошкентга бориб эрта кечга қайтаман”, деб айтмайдилар. Улар ҳар кунги ишга жўнагандек Тошкентга жўнамайдилар, бундай одатий жўнайолмайдилар ёки жўнамаганлар. Улар: Мен Тошкентга кетяпман!, деб йўлга чиқадилар. Ҳар бирининг улови ҳайрат, ҳамроҳи умид бўлади, ҳар бирининг ичида бир кенжа ботир яшайди уларнинг. Бу манзилга уч-тўрт кунда етиб бўлмайди, кимдир ўн, кимлардир йигирма-ўттиз йил “Борми-йўқ”, деган умид саволи билан йўл тортади бунда. Ўша ростгўй тоғ одамларидек бўлиб, сафар ҳикоятларини борича айтмоқ Тошкентга, яъни “Борми-йўқ”қа етиб келмоқдир. Тошкентда туриб ҳам унга етолмаслик мумкин-да, ахир. Билмадим, ҳар ҳолда менинг ичимда шундай қиёс бор.

* * *

Болалик баҳорлари жудаям топқир эди. Ҳар ҳаракатдан бир ўйин, ҳар ўйиндан қандайдир тадрижий мазмун ўйлаб топардик. Бу мазмун эса ўз-ўзича адолатга интилган бўларди. Адолат ва мардлик бўлмаса мазмун ҳам бўлмас экан-да. Буни ички сезим ва интизом талаб этарди чоғимда. Бу каби сўзларни билмасак ҳам, Адолат, деганда опамнинг синфдоши, мовий кўз қизни тушунсак ҳам ўйинларда адолатга талпинардик.

Хуллас, саккиз-ўн яшар қўй боқиб чиққан болалар ям-яшил, баландгина тепаликдан пастга юмалаш ўйнардик. Икки қўлимизда — кафтимиз орасида уйдан яширинча олиб чиқилган товуқ тухуми. Юқоридан пастга юмалаётганда кимнинг қўллари катта, кучли бўлса, омад шуники. Мақсад — тухум синмаслиги керак. Кўпинча ўнтадан тўққизимизнинг кафтимиздаги тухум синар ва пастда турган идишчага йиғилаверарди. Баҳодирнинг қўллари бақувват, ўзиям кучли эди. Икки кафтини ияги остига жуфтлаб, мувозанатини йўқотмай худди газ балонидай тез юмалаб кетар ва пастдан соғ тухумни кўз-кўзлаб ичимизни куйдирарди, боши ҳам айланмас эди. Ва унга сираям қўй қайтариш навбати келмасди. Ғолибликнинг рағбати шу эди. Сизни ва бизни турмуш тепалигидан юмалатиб кетаётган йилларда бизнинг асралган кўнглимиз дарз кетади ёки чил-чил бўлади. Кўнгилнинг ўрнида ажриқ босган гулзордай бир нималар қўним топади. Кўнгилни асраш, қилови олинмаган тиғдай шоир юракни сақлаб қолиш, туйғуларни ўз исми билан атаб, камолга етказмоқ, “Борми-йўқ” сафарига бориш учун уларга “йўлкира” топиб бериш нақадар қийин, завқли ва қанчалар табаррук амал.

Ҳа, майли, биз “Борми-йўқ”қа кетяпмиз. Чалғимайлик.

Одам бу — услубдир. Ёзувчи Назар Эшонқул шундай деган эди. Бугунги кунда бир тола сочдан одамнинг расмини чизиб беришяпти. Руҳиятшунослар ўзи йўқ одамнинг ҳуснихатидан унинг хулқини айтиб берадилар. Худди шундай одамнинг ҳамма айтганлари ўзининг шарҳидир. Киши тили чиққандан то тилдан қолгунча нима деса, маъруза қиладими, бировнинг гапини бошқага таржима қиладими, нечта сўз айтса унинг ҳаммаси ўзи ҳақида бўлади. Кулади, йиғлайди, қийшайиб юради, тўйда рақс тушади, бировга таскин беради, иддао қилади — бу ҳаракатларнинг бариси унинг ўзи ҳақида. Ижодкорнинг ичида ўзи йўқ асарлари шу улуғ ҳақиқатни англамаслик маҳсулидир. Ана шу англамаслик пировардидаги адашув аслида унинг йўлидир. Унга — адашиш буюрилган. Одамнинг ичидаги дарё табиатдан, илоҳдан улгу олган. Унга қарши сузмоқлик адашиш, балки йўқотишдир. Адабиётимиздаги Ойбек номи менга қуёшни эслатади. Адибни кўрмаганмиз, аммо ўшшайган қоя лабидаги бир туп наъматак ҳайратидан юракка пориллаб кирувчи сатрларни берган кўнгил нақадар сақланган, нақадар ноёб!

Мен ҳақиқатни эмас, кўрганларимни ёзмоқчиман, дегич эди Шукур ака. Бу унинг услуби эди, унинг йўли эди, кўнгли эди. Индалло шундай: мен ёмғирнинг ёғишини, қуёшнинг чиқишини, майсанинг ўсишини, сойларнинг юқоридан қуйига оқишини, ғорларнинг қум тўзонларидан кўмилиб яна қачонлардир қайта пайдо бўлишини ва ичимдаги дарёни олдидан кўришни истайман. Ана шунда миллий мифология шакл топади, тикланади, табуларимиз бадиий асар қатларига сингиб кетади. Бу битиклар ўқувчига қондош, эт-тирноқ бўлади, азиз бўлади.

Ватан халқсиз, халқ маънавиятсиз, маънавият адабиётсиз бутун бўлмагач, Бальзак айтмоқчи яшамоқнинг ўзи кам, яратмоқ керак эмасми, деган ўй баъзида кўнглимга келиб туради. Тенгқурларим кўзимга пайт пойлаётгандай, йўл қидираётгандай, иккиланаётгандай, ўзгаларнинг хато қилиб бўлишини кутиб ўзи шуларни четлаб ўтмоқчи бўлаётгандай туюлади. Баъзан “Сўз кимёси” асаридаги (Я. Парандовский) “… ёзувчи рус графи Толстойдай азалдан бадавлат бўлмоғи ва сўнг қўлга қалам олмоғи керак”, деган сўздан қайғураётгандай, ёки шу графнинг “Адабиёт ҳаётнинг безаги, одамларни авраб ҳаёт бағрига чорлайди, етаклаб киради”, деган иқроридан “кўзи очилиб”, “нимани қай йўсинда” деётгандай туюлади. Баъзан эса миллий кутубхона архивини титкилаб, Шукур Холмирзаевнинг “Адабиёт ўладими?” мақоласини топиб Александр Титовнинг “Адабиёт кераксиз бўлиб қоладими?” сарлавҳали мақоласидаги “Адабиётсиз турмуш яланғочлашади, сўнгги нақлиёт санъати маҳсулотлари ва ялтироқ муқовали “асар”лардан қониқмаганлиги туфайли инсон ичдан дағаллашади. Адабиётсиз даврнинг сир-жозибаси йўқдир” ёки “Ўтган асрлардаги жиддий адабиёт асосан ижтимоий руҳда бўлиб, ҳаётдан ўзига идеал ахтарарди, олдинга чорларди. Энди пайғамбарлик мақомини йўқотиб, ҳеч нарса бўлмай қолди” сингари фикрларини чоғиштираётгандай туюлади. Баъзан эса тенгқурларим йигирма, ўттиз йил, ҳатто юз йил илгариги ёзувчиларнинг ва бугунги қалам соҳибларининг битикларидан кўра шахсиятига урғу бериб адабий ғийбатга мойилдай ва баъзан шеър ёки ҳикоя ёзаётгандай ҳам туюлаверади.

Шундай пайтларда, ҳей жўралар, шу кўнгил ҳам бир нимани билади — профессионаллик, чин мутолаа йўқ бизда, нимамизга ишоняпмиз ўзи, дегиларим келади. Лекин демаяпман. Чунки бу саволларга ўзимда жавоб йўқдай. Беш юз мисра ғазални ёд билмаган ижодкор Навоий замонида шогирдликка олинмас экан, дея эшитганим бор, ёки “Шоҳнома”нинг илк минг байтини битган шоир Дақиқий Чағониён амири ҳузурига кириш ва унга манзур бўлиш учунгина ёзган мадҳиянинг ўзи бугун ҳам ўша давр манзараси, нафасини ифода этган юксак бадиий асардирки, зеро шоир уни “буюртма” деб қоғозга туширганди.

Аммо (шу сўз учинчи ўғилга ўхшайди) илм билан етилмаган истеъдоди ўқувчиникидан сал мундайроқ, номию чала-ярим бир-икки китоби бўлган битикчи ўқувчини айбситмаслиги керак. Дид, денг, хос адабиёт, денг, ҳаммага ёқиши шарт эмас, мени бир асрдан сўнг тушунишади, денг. Ҳаммаси бор ва бўлиши мумкин бўлган гаплар. Мустақилликнинг илк ўтиш йилларидаги қурғоқчил саратонларда ҳам ерга шоли эккан маъқулми, ерёнғоқми, деган суҳбатлар баробарида Тоғай Муроднинг “От кишнаган оқшом” китобини қаердан топса бўлади, деган саволлар бор эди. Ҳозир ҳам “Жаҳон адабиёти”да чиққан қиссаларнинг муҳокамаси Бойсундаги сувга навбат кутиб турган одамлар ўртасида бўлиб турибди.
Шуҳрат қозониш. Одамлар: “Шодмонқул Салом шуми, бирга расмга тушайлик” дейишлари қандай соз-ей. Бу жумладан энсангиз қотмасин, бу орамиздаги гап: одамзод эътибор, акс-садо фарзанди, санъатимни уқсанг, улуғ фикрларимни илғасанг илғадинг, бўлмаса отангнинг гўрига, деб елкадан ошириб ташлай олган, тириклигида бирор сатр нарсаси нашр бўлмаган айрим ижодкорлар ҳам бу оламдан жавоб ва таскин излаганлар, кутганлар, недандир умид қилганлар. Кутишда эзгулик бор, ҳақиқат бор, Худо бор. Шу ҳақни излаш йўлида чекилган изтироб, туюлган қувонч маҳсули бўлиб дунёга келган, “ўзим учун” битилган, шуҳратини соҳиби кўрмай кетган дурдона асарлар ҳам, охир-оқибатда миллат, умумбашарият мулкига айланиб, инсоният номидан айтилган ғоялар бўлиб кетганки, буни эътиборсиз эътибор деймизми, шуҳрату рағбат деймизми, фарқи йўқ, муаллифини ва шу муаллиф мансуб халқни шарафлайди, унга хизмат қилади.

Адабиёт билан машғул бўлиб унинг жонфидосига айланиб, қисматини қисматим, деб билиш, кишидан туғма муҳаббат, катта куч, сабр талаб этиши ҳақиқат экан, қурбонликлари эвазига ўзидан қўл билан ушлаб бўлмайдиган мерос қолдираркан, юрак ютиб бу заҳмат йўлини тутмоқ, унга умрбод содиқ қолмоқликнинг завқи ва азобининг кўламини тасаввур қилиш мумкин.

Ёш келин-куёв иккиси икки томондан бири ўнгга, бири чапга бураб сувини сиқаётган кирни кўз олдингизга келтиринг. На дунё, на амал ваъда қилгучи, билъакс қандай инсон бўлиб вояга етиши номаълум фарзанддай азиз, хавотирли бўлган келажакка шаъма қилиб, бир ёнидан турмушнинг қаттиқ қўллари, бошқа томондан нозик дилнинг улуғ севгиси ижод кишисини кир сиққандай сиққанида, турли “чилик”лар, “изм”лар соядай элакишиб турганида мардона турмоқ, мардона тура олмоқлик — бу энди чин маънода улуғлик бўлса керак.

Жасур Кенгбоевнинг “Ҳавочун”, деган ҳикоясини ўқидим. Тушунолганим: ҳаётда рўй бермайдиган, қўл билан ушлаб бўлмайдиган гап, аммо чин гап. Бу миқти, рамзий ҳикоядаги кўнгил оғриқларини, юрак забтини, ғуссали истеҳзони, ўкинчу умидни қайси тилда ўқисак ҳам ўз изини қолдиради. Кўнгилнинг таржимаси кўнгил бўлади. Шакл топган тили, равон ифодаси, бадиий нияти таралган сочдай тўкис, тугал.
Бу шахсий фикрим, албатта. Бор-ку, бўляпти-ку, демоқчиман.

* * *

Абдулла Қаҳҳор қайсики ёш ижодкорга матбуотда ёки оғзаки йўсинда ижобий баҳо берган, ўзига — адабиётга яқин олган бўлса, ўша ёшлар бугунги кунга келиб миллий адабиётимизнинг йирик сиймолари қаторидан ўрин олди. Ўз истеъдоди маҳсули билан адабиётни бойитиб соҳа олдидаги қутлуғ бурчларини имкон қадар бажардилар, ҳосил бердилар.

Абдулла Қаҳҳор кимгаки, бўтам бошқа амалнинг бошини тутинг, умрингизни зое кеткизманг мазмунида танбеҳ-сабоқ берган бўлса, биз ўшаларнинг номини Қаҳҳордан дакки эшитгани учунгина эшитиб қолганмиз, сўнгра улар баайни «гум» бўлганлар.
Қаҳҳорона интизом, деймизми, адабий мезон, деб аташ керакми, шу жиҳатлар хусусида устозлар намунаси кўринмаётир. Ҳамиша ҳам эмаску, оз ҳам эмас. Битилаётган сўзбошилар, сўнгсўзлар, тақризларнинг ҳаминқадарлиги, нашриётларнинг фақат матн ҳажми ва молияси билан ҳисоблашаётганлиги бор гап. Рус шоири Б. Пастернак, ҳов анави этикдўз энг оддий қоғоздан газета нашр этса ҳам, мен шу газетага шеърларимни жон деб берган бўлардим. Шеър поклайди!, деганида, ҳатто сийқа, алдам-қалдам хабарлар тарқатадиган нашрларда ҳам кетадиган бадиий асарларни сараламоқ, адабиёт номидан жиноят қилмаслик керак, демоқчи эди.

Айни шу муаммонинг ечими икки йил бурун нашрдан чиққан Президент Ислом Каримовнинг “Адабиётга эътибор — маънавиятга, келажакка эътибор” рисоласида батафсил айтиб ўтилган: ”Истеъдод, истеъдод ва яна бир бор истеъдод соҳибларини топиш, тарбиялаш ва уларнинг меҳнатини қадрлаш энг асосий вазифамизга айланиши зарур”.
Шу мақсадда ташкил этилган «Ижод» фонди, илк китоблар нашри ёхуд ижод уйлари фаолиятига доир ислоҳотларнинг тадбиқи ҳам ижодкор ва ижодий жараёндан амалий натижа кутаётир.

Интернет деган ўзансиз дарёда оқиб бораётган ўсмирликнинг, ёшликнинг тўлқинли саволлари адабиётдан жавоб топмоғи учун, кўп бор айтилган интеллектуал салоҳиятли келажак ҳақидаги сўзларнинг рўёби учун бугунги тезкор дунёда бизнинг ҳозирлигимиз, эҳтиётимиз қандай, мукаммалми, борми? “Борми-йўқ”қа бормасдан, сувдан тўйиб ичдик, деб ярим йўлдан қайтиб келмаяпмизми? Адабиёт қавмининг обрўси, нуфузи учун яхшини ёмондан айирмоқ учун мезон қандай бўлади?

Лекин ҳали йўлдамиз. Кўнгил обидаcи cари тортилган йўлда. Йўл эса узун, сирли, дил тортар. Кетаверасиз, уловда ёки пиёда…

Shodmonqul Salom
KO’NGIL OBIDASIGA YO’L
Badia

Shodmonqul Salom 1980 yilda Surxondaryo viloyatida tug’ilgan. Termiz Davlat universitetining kimyo fakul`tetini tamomlagan. “Yurak iqlimi”, “Ko’ngil kitobi” va boshqa she’riy kitoblari chop etilgan. “O’zbekiston adabiyoti va san’ati”,«Turkiston», “Kitob dunyosi” gazetalarida ishlagan.
Atoqli shoir Eshqobil Shukur Shodmonqul Salom kitobiga yozgan so’zboshida yosh shoirga qarata shunday yozgan edi:» Meni yana bir narsa quvontirdi, sizda o’lik she’r  yo’q. Har bir she’ringiz bilan gaplashsa, hasratlashsa, kuylashsa bo’ladi».

etaverasiz. Otliq yoki yayov. Seryog‘in bahorda o‘t bosib, yo‘qolib qolgan so‘qmoqlardan goh adashib, goh topib. Taqimlar uyushib qoladi, piyodalaysiz. Oyoq tolgach yana ulovga minib ketaverasiz. O‘zini uxlaganga solgan devlardek qorayib, mag‘rur turgan qoyalar, archalar, bodomchalar. “Pir” etib ulovingizni hurkitib yuboruvchi malla chil qushlar. So‘qmoq o‘rlagan sari yurish qiyin, ammo sirli manzilga yetish istagi tortaveradi sizni…

Bobotog‘da “Bormi-yo‘q”, deb ataluvchi manzil bor. Bu manzilning ham o‘ziga xos muqaddasligi, azizligi va shu azizligini asoslovchi yalovdor shahid-qabrlari, qadamjo maqomidagi ayrim belgilariyu xos rivoyatlari mavjud. Eng yaqin aholi manzilidan ikki kunlik yo‘l bo‘lgan bu go‘shaga kishilarni chorlab turuvchi alohida jihatlari ham bordirki, “Bormi-yo‘q” safari hanuz davomlidir.

Bu yerda u qadar yuksak bo‘lmagan bir g‘aroyib qoya bo‘lib, qoyaning yuza sathidagi toshlar favqulodda silliq. Xuddi o‘nlab sangtaroshlar atay kelishib, toshlarni taroshlab ketishgandek. Shu silliq sath qishin-yozin go‘yo “terlab” turadi. Ko‘zyoshdek kichik-kichik tomchilar oftobda jimirlab, kamalak boylab ko‘rinadi. Qoya pastida esa kattagina qizil toba tosh bo‘lib, toshning o‘rtasida chuqurcha paydo bo‘lgan. Chuqurcha xuddi sopol kosa qolipidek mukammal, silliqlanib, yashil boqqo‘tondan sirpanchiq bo‘lib qolgan. Qoya yuzidagi “ko‘zyoshlar” ana shu chuqurchaga juda sekinlik bilan yig‘iladi va qachondir “kosa” suvga to‘ladi. Ba’zilar chuqurcha uch oyda suvga to‘ladi, desa ba’zilar qirq kunda deydi, anig‘ini birov bilmaydi. Bu suv tog‘ning sho‘r suvidan farqli o‘laroq juda totli, ichgan kishi yana ichsam degulik shirin. Cho‘ponlar, boruvchilar chuqurcha yonidan boshqa chuqurlar ham kovlab tashlashgan, ammo qo‘lda kovlangan chuqurchalarga suv yig‘ilmaydi — yerga shimilib ketadi. G‘amlab olingan bir necha idishdagi suvlarni sarf etib, “Bormi-yo‘q”qa yo‘l olgan har kimsa o‘sha suvdan bir qultum bo‘lsa-da nasib qilsin-da, degan niyatda keladi bu yerga. Bormi-yo‘qmi, degan umidli hadik bilan keladilar bu archali ovloqqa.

Atigi bir kichik chelakcha chiqadigan bu suvdan ichish omadli bandalariga nasib qiladi, albatta. Yoki o‘n kunmi-yigirma kunmi burun kimlardir ichib ketgan bo‘lishi ham mumkin. Qizig‘i, borib-kelganlardan suvdan icholgan-icholmaganligi surishtiriladi. Va bu voqea yangilik sifatida gurunglarda aytib yuriladi. Qariyb bir haftalik olis yo‘l azobi, jimlikning bepoyon olami va tabiat yuqtirgan xavotir hissi kishilarni o‘ziga xos xulosalarga olib keladiki, “Bormi-yo‘q”dan qaytgan har bir ziyoratchi albatta rostini aytadi. Odatda maqtanishni, omadli ko‘rinishni xush ko‘radigan odamlar ham anchayin o‘ychil, bosiq bo‘lib qaytadilar. “Yo‘q, nasib qilmagan ekan bizga”, deb siniq jilmayib yana o‘z hayotlariga sho‘ng‘ib ketishadi. Yoki Masiho olovidan dardi arigan xastadek, yuzlari yorishib, oftob qoraytgan chehrasidan quvonch yog‘ilib, tanishu notanishga boladay beg‘uborlik bilan kayfiyat ulashib, to‘lqinlanib: “Ato qilgan ekan, deng. Bir piyoladan suv ichdik”, deya shod qaytadilar. Ularga endi ishlari birdan o‘nglanib, barcha niyatlari hech bir muammosiz amalga oshishi naqd bo‘lib tuyuladi.

Ammo bu omadyorlikning ijobatini ham xuddi chuqurcha qancha vaqtda suvga to‘lishini birov aniqlamaganidek, hech kim batafsil tadqiq etmagan. Menga bu narsani ilohiy qaror, baxtu saodatning ayni mezoni, deb hisoblagandan ko‘ra uni ramz, ishora deb bilish, tushunish muzmunliroq tuyuladi. Va bu ramziy ishorani adabiyot, adabiyotga yo‘l, deb hisoblagim, qiyos etgim keladi. Ya’ni o‘sha manzil — oftob ilk tig‘larini qayrab oladigan Bobotog‘dan Toshkentgacha bo‘lgan masofa menga qandaydir ming chaqirimlik yo‘l bo‘lib tuyulmaydi-da. Masalan, biror rahbar yoki zarur ishli odam Termizdan uchib qirq besh daqiqada Toshkentda paydo bo‘lishi yoki tujjor Darbandda uxlab Otchopar bozorida uyg‘onishi ham mumkin.

Ammo bu… Cho‘lponning ko‘zoynagi, Usmon Nosirning etigi, Oybekning shamsiyasi, Shukur Xolmirzaevning miltig‘i aynan saqlanayotgan, Abdulla Oripov, Erkin Vohidovni ko‘rishing, hatto qo‘l berib ko‘rishishing mumkin bo‘lgan yo bo‘lmasa, tutqichini Shavkat Rahmon ham tutgan biror nashriyot eshigidan bosh suqib qarashning iloji bor bo‘lgan bu manzil men va men kabilarning “Bormi-yo‘q”laridir aslida. Men va men kabilar sirayam “Bugun Toshkentga borib erta kechga qaytaman”, deb aytmaydilar. Ular har kungi ishga jo‘nagandek Toshkentga jo‘namaydilar, bunday odatiy jo‘nayolmaydilar yoki jo‘namaganlar. Ular: Men Toshkentga ketyapman!, deb yo‘lga chiqadilar. Har birining ulovi hayrat, hamrohi umid bo‘ladi, har birining ichida bir kenja botir yashaydi ularning. Bu manzilga uch-to‘rt kunda yetib bo‘lmaydi, kimdir o‘n, kimlardir yigirma-o‘ttiz yil “Bormi-yo‘q”, degan umid savoli bilan yo‘l tortadi bunda. O‘sha rostgo‘y tog‘ odamlaridek bo‘lib, safar hikoyatlarini boricha aytmoq Toshkentga, ya’ni “Bormi-yo‘q”qa yetib kelmoqdir. Toshkentda turib ham unga yetolmaslik mumkin-da, axir. Bilmadim, har holda mening ichimda shunday qiyos bor.

* * *

Bolalik bahorlari judayam topqir edi. Har harakatdan bir o‘yin, har o‘yindan qandaydir tadrijiy mazmun o‘ylab topardik. Bu mazmun esa o‘z-o‘zicha adolatga intilgan bo‘lardi. Adolat va mardlik bo‘lmasa mazmun ham bo‘lmas ekan-da. Buni ichki sezim va intizom talab etardi chog‘imda. Bu kabi so‘zlarni bilmasak ham, Adolat, deganda opamning sinfdoshi, moviy ko‘z qizni tushunsak ham o‘yinlarda adolatga talpinardik.

Xullas, sakkiz-o‘n yashar qo‘y boqib chiqqan bolalar yam-yashil, balandgina tepalikdan pastga yumalash o‘ynardik. Ikki qo‘limizda — kaftimiz orasida uydan yashirincha olib chiqilgan tovuq tuxumi. Yuqoridan pastga yumalayotganda kimning qo‘llari katta, kuchli bo‘lsa, omad shuniki. Maqsad — tuxum sinmasligi kerak. Ko‘pincha o‘ntadan to‘qqizimizning kaftimizdagi tuxum sinar va pastda turgan idishchaga yig‘ilaverardi. Bahodirning qo‘llari baquvvat, o‘ziyam kuchli edi. Ikki kaftini iyagi ostiga juftlab, muvozanatini yo‘qotmay xuddi gaz baloniday tez yumalab ketar va pastdan sog‘ tuxumni ko‘z-ko‘zlab ichimizni kuydirardi, boshi ham aylanmas edi. Va unga sirayam qo‘y qaytarish navbati kelmasdi. G‘oliblikning rag‘bati shu edi. Sizni va bizni turmush tepaligidan yumalatib ketayotgan yillarda bizning asralgan ko‘nglimiz darz ketadi yoki chil-chil bo‘ladi. Ko‘ngilning o‘rnida ajriq bosgan gulzorday bir nimalar qo‘nim topadi. Ko‘ngilni asrash, qilovi olinmagan tig‘day shoir yurakni saqlab qolish, tuyg‘ularni o‘z ismi bilan atab, kamolga yetkazmoq, “Bormi-yo‘q” safariga borish uchun ularga “yo‘lkira” topib berish naqadar qiyin, zavqli va qanchalar tabarruk amal.

Ha, mayli, biz “Bormi-yo‘q”qa ketyapmiz. Chalg‘imaylik.
Odam bu — uslubdir. Yozuvchi Nazar Eshonqul shunday degan edi. Bugungi kunda bir tola sochdan odamning rasmini chizib berishyapti. Ruhiyatshunoslar o‘zi yo‘q odamning husnixatidan uning xulqini aytib beradilar. Xuddi shunday odamning hamma aytganlari o‘zining sharhidir. Kishi tili chiqqandan to tildan qolguncha nima desa, ma’ruza qiladimi, birovning gapini boshqaga tarjima qiladimi, nechta so‘z aytsa uning hammasi o‘zi haqida bo‘ladi. Kuladi, yig‘laydi, qiyshayib yuradi, to‘yda raqs tushadi, birovga taskin beradi, iddao qiladi — bu harakatlarning barisi uning o‘zi haqida. Ijodkorning ichida o‘zi yo‘q asarlari shu ulug‘ haqiqatni anglamaslik mahsulidir. Ana shu anglamaslik pirovardidagi adashuv aslida uning yo‘lidir. Unga — adashish buyurilgan. Odamning ichidagi daryo tabiatdan, ilohdan ulgu olgan. Unga qarshi suzmoqlik adashish, balki yo‘qotishdir. Adabiyotimizdagi Oybek nomi menga quyoshni eslatadi. Adibni ko‘rmaganmiz, ammo o‘shshaygan qoya labidagi bir tup na’matak hayratidan yurakka porillab kiruvchi satrlarni bergan ko‘ngil naqadar saqlangan, naqadar noyob!

Men haqiqatni emas, ko‘rganlarimni yozmoqchiman, degich edi Shukur aka. Bu uning uslubi edi, uning yo‘li edi, ko‘ngli edi. Indallo shunday: men yomg‘irning yog‘ishini, quyoshning chiqishini, maysaning o‘sishini, soylarning yuqoridan quyiga oqishini, g‘orlarning qum to‘zonlaridan ko‘milib yana qachonlardir qayta paydo bo‘lishini va ichimdagi daryoni oldidan ko‘rishni istayman. Ana shunda milliy mifologiya shakl topadi, tiklanadi, tabularimiz badiiy asar qatlariga singib ketadi. Bu bitiklar o‘quvchiga qondosh, et-tirnoq bo‘ladi, aziz bo‘ladi.

Vatan xalqsiz, xalq ma’naviyatsiz, ma’naviyat adabiyotsiz butun bo‘lmagach, Balzak aytmoqchi yashamoqning o‘zi kam, yaratmoq kerak emasmi, degan o‘y ba’zida ko‘nglimga kelib turadi. Tengqurlarim ko‘zimga payt poylayotganday, yo‘l qidirayotganday, ikkilanayotganday, o‘zgalarning xato qilib bo‘lishini kutib o‘zi shularni chetlab o‘tmoqchi bo‘layotganday tuyuladi. Ba’zan “So‘z kimyosi” asaridagi (Ya. Parandovskiy) “… yozuvchi rus grafi Tolstoyday azaldan badavlat bo‘lmog‘i va so‘ng qo‘lga qalam olmog‘i kerak”, degan so‘zdan qayg‘urayotganday, yoki shu grafning “Adabiyot hayotning bezagi, odamlarni avrab hayot bag‘riga chorlaydi, yetaklab kiradi”, degan iqroridan “ko‘zi ochilib”, “nimani qay yo‘sinda” deyotganday tuyuladi. Ba’zan esa milliy kutubxona arxivini titkilab, Sh. Xolmirzaevning “Adabiyot o‘ladimi?” maqolasini topib Aleksandr Titovning “Adabiyot keraksiz bo‘lib qoladimi?” sarlavhali maqolasidagi “Adabiyotsiz turmush yalang‘ochlashadi, so‘nggi naqliyot san’ati mahsulotlari va yaltiroq muqovali “asar”lardan qoniqmaganligi tufayli inson ichdan dag‘allashadi. Adabiyotsiz davrning sir-jozibasi yo‘qdir” yoki “O‘tgan asrlardagi jiddiy adabiyot asosan ijtimoiy ruhda bo‘lib, hayotdan o‘ziga ideal axtarardi, oldinga chorlardi. Endi payg‘ambarlik maqomini yo‘qotib, hech narsa bo‘lmay qoldi” singari fikrlarini chog‘ishtirayotganday tuyuladi. Ba’zan esa tengqurlarim yigirma, o‘ttiz yil, hatto yuz yil ilgarigi yozuvchilarning va bugungi qalam sohiblarining bitiklaridan ko‘ra shaxsiyatiga urg‘u berib adabiy g‘iybatga moyilday va ba’zan she’r yoki hikoya yozayotganday ham tuyulaveradi.

Shunday paytlarda, hey jo‘ralar, shu ko‘ngil ham bir nimani biladi — professionallik, chin mutolaa yo‘q bizda, nimamizga ishonyapmiz o‘zi, degilarim keladi. Lekin demayapman. Chunki bu savollarga o‘zimda javob yo‘qday. Besh yuz misra g‘azalni yod bilmagan ijodkor Navoiy zamonida shogirdlikka olinmas ekan, deya eshitganim bor, yoki “Shohnoma”ning ilk ming baytini bitgan shoir Daqiqiy Chag‘oniyon amiri huzuriga kirish va unga manzur bo‘lish uchungina yozgan madhiyaning o‘zi bugun ham o‘sha davr manzarasi, nafasini ifoda etgan yuksak badiiy asardirki, zero shoir uni “buyurtma” deb qog‘ozga tushirgandi.

Ammo (shu so‘z uchinchi o‘g‘ilga o‘xshaydi) ilm bilan yetilmagan iste’dodi o‘quvchinikidan sal mundayroq, nomiyu chala-yarim bir-ikki kitobi bo‘lgan bitikchi o‘quvchini aybsitmasligi kerak. Did, deng, xos adabiyot, deng, hammaga yoqishi shart emas, meni bir asrdan so‘ng tushunishadi, deng. Hammasi bor va bo‘lishi mumkin bo‘lgan gaplar. Mustaqillikning ilk o‘tish yillaridagi qurg‘oqchil saratonlarda ham yerga sholi ekkan ma’qulmi, yeryong‘oqmi, degan suhbatlar barobarida Tog‘ay Murodning “Ot kishnagan oqshom” kitobini qaerdan topsa bo‘ladi, degan savollar bor edi. Hozir ham “Jahon adabiyoti”da chiqqan qissalarning muhokamasi Boysundagi suvga navbat kutib turgan odamlar o‘rtasida bo‘lib turibdi.

Shuhrat qozonish. Odamlar: “Shodmonqul Salom shumi, birga rasmga tushaylik” deyishlari qanday soz-ey. Bu jumladan ensangiz qotmasin, bu oramizdagi gap: odamzod e’tibor, aks-sado farzandi, san’atimni uqsang, ulug‘ fikrlarimni ilg‘asang ilg‘ading, bo‘lmasa otangning go‘riga, deb yelkadan oshirib tashlay olgan, tirikligida biror satr narsasi nashr bo‘lmagan ayrim ijodkorlar ham bu olamdan javob va taskin izlaganlar, kutganlar, nedandir umid qilganlar. Kutishda ezgulik bor, haqiqat bor, Xudo bor. Shu haqni izlash yo‘lida chekilgan iztirob, tuyulgan quvonch mahsuli bo‘lib dunyoga kelgan, “o‘zim uchun” bitilgan, shuhratini sohibi ko‘rmay ketgan durdona asarlar ham, oxir-oqibatda millat, umumbashariyat mulkiga aylanib, insoniyat nomidan aytilgan g‘oyalar bo‘lib ketganki, buni e’tiborsiz e’tibor deymizmi, shuhratu rag‘bat deymizmi, farqi yo‘q, muallifini va shu muallif mansub xalqni sharaflaydi, unga xizmat qiladi.

Adabiyot bilan mashg‘ul bo‘lib uning jonfidosiga aylanib, qismatini qismatim, deb bilish, kishidan tug‘ma muhabbat, katta kuch, sabr talab etishi haqiqat ekan, qurbonliklari evaziga o‘zidan qo‘l bilan ushlab bo‘lmaydigan meros qoldirarkan, yurak yutib bu zahmat yo‘lini tutmoq, unga umrbod sodiq qolmoqlikning zavqi va azobining ko‘lamini tasavvur qilish mumkin.

Yosh kelin-kuyov ikkisi ikki tomondan biri o‘ngga, biri chapga burab suvini siqayotgan kirni ko‘z oldingizga keltiring. Na dunyo, na amal va’da qilguchi, bil’aks qanday inson bo‘lib voyaga yetishi noma’lum farzandday aziz, xavotirli bo‘lgan kelajakka sha’ma qilib, bir yonidan turmushning qattiq qo‘llari, boshqa tomondan nozik dilning ulug‘ sevgisi ijod kishisini kir siqqanday siqqanida, turli “chilik”lar, “izm”lar soyaday elakishib turganida mardona turmoq, mardona tura olmoqlik — bu endi chin ma’noda ulug‘lik bo‘lsa kerak.

Jasur Kengboyevning “Havоchun”, degan hikoyasini o‘qidim. Tushunolganim: hayotda ro‘y bermaydigan, qo‘l bilan ushlab bo‘lmaydigan gap, ammo chin gap. Bu miqti, ramziy hikoyadagi ko‘ngil og‘riqlarini, yurak zabtini, g‘ussali istehzoni, o‘kinchu umidni qaysi tilda o‘qisak ham o‘z izini qoldiradi. Ko‘ngilning tarjimasi ko‘ngil bo‘ladi. Shakl topgan tili, ravon ifodasi, badiiy niyati taralgan sochday to‘kis, tugal.
Bu shaxsiy fikrim, albatta. Bor-ku, bo‘lyapti-ku, demoqchiman.

* * *

Abdulla Qahhor qaysiki yosh ijodkorga matbuotda yoki og‘zaki yo‘sinda ijobiy baho bergan, o‘ziga — adabiyotga yaqin olgan bo‘lsa, o‘sha yoshlar bugungi kunga kelib milliy adabiyotimizning yirik siymolari qatoridan o‘rin oldi. O‘z iste’dodi mahsuli bilan adabiyotni boyitib soha oldidagi qutlug‘ burchlarini imkon qadar bajardilar, hosil berdilar.

Abdulla Qahhor kimgaki, bo‘tam boshqa amalning boshini tuting, umringizni zoe ketkizmang mazmunida tanbeh-saboq bergan bo‘lsa, biz o‘shalarning nomini Qahhordan dakki eshitgani uchungina eshitib qolganmiz, so‘ngra ular baayni «gum» bo‘lganlar.
Qahhorona intizom, deymizmi, adabiy mezon, deb atash kerakmi, shu jihatlar xususida ustozlar namunasi ko‘rinmayotir. Hamisha ham emasku, oz ham emas. Bitilayotgan so‘zboshilar, so‘ngso‘zlar, taqrizlarning haminqadarligi, nashriyotlarning faqat matn hajmi va moliyasi bilan hisoblashayotganligi bor gap. Rus shoiri B. Pasternak, hov anavi etikdo‘z eng oddiy qog‘ozdan gazeta nashr etsa ham, men shu gazetaga she’rlarimni jon deb bergan bo‘lardim. She’r poklaydi!, deganida, hatto siyqa, aldam-qaldam xabarlar tarqatadigan nashrlarda ham ketadigan badiiy asarlarni saralamoq, adabiyot nomidan jinoyat qilmaslik kerak, demoqchi edi.

Ayni shu muammoning yechimi ikki yil burun nashrdan chiqqan Prezident Islom Karimovning “Adabiyotga e’tibor — ma’naviyatga, kelajakka e’tibor” risolasida batafsil aytib o‘tilgan: ”Iste’dod, iste’dod va yana bir bor iste’dod sohiblarini topish, tarbiyalash va ularning mehnatini qadrlash eng asosiy vazifamizga aylanishi zarur”.

Shu maqsadda tashkil etilgan «Ijod» fondi, ilk kitoblar nashri yoxud ijod uylari faoliyatiga doir islohotlarning tadbiqi ham ijodkor va ijodiy jarayondan amaliy natija kutayotir.

Internet degan o‘zansiz daryoda oqib borayotgan o‘smirlikning, yoshlikning to‘lqinli savollari adabiyotdan javob topmog‘i uchun, ko‘p bor aytilgan intellektual salohiyatli kelajak haqidagi so‘zlarning ro‘yobi uchun bugungi tezkor dunyoda bizning hozirligimiz, ehtiyotimiz qanday, mukammalmi, bormi? “Bormi-yo‘q”qa bormasdan, suvdan to‘yib ichdik, deb yarim yo‘ldan qaytib kelmayapmizmi? Adabiyot qavmining obro‘si, nufuzi uchun yaxshini yomondan ayirmoq uchun mezon qanday bo‘ladi?

Lekin hali yo‘ldamiz. Ko‘ngil obidaci cari tortilgan yo‘lda. Yo‘l esa uzun, sirli, dil tortar. Ketaverasiz, ulovda yoki piyoda…