Шу йилнинг 10 август куни «Китоб дунёси» маънавий-маърифий, ижтимоий-сиёсий газетасида адабиётшунос Шуҳрат Ризаевнинг «Президентимизга мактуб» сарлавҳаси остида Президентга мурожаати эълон қилинди. Буни «мактуб» деб аташ тўғрилиги ёки нотўғрилиги ҳақида ижтимоий тармоқларда алоҳида баҳс юзага келди.
Қўшимча: Мазкур мақола ва менинг айрим мулоҳазаларимга ўз муносабатини билдирган Шуҳрат Маткарим фикрлари билан саҳифа остида берилган изоҳлар қисмида танишинг.
ШУҲРАТ РИЗАЕВ, ЛОТИН АЛИФБОСИ
ВА 17 МИЛЛИОН ЎЗБEКЛАР
Марк Твеннинг ажойиб гапи эсга тушади: «Сизга қисқа ва лўнда мактуб ёзиш учун менда вақт кам эди, шунинг учун сизга узун хат ёздим». Чунки яхши ёзувчи ҳар бир ёзадиган жумласини икки маротаба ўйлаб кўриб, камроқ сўзлардан фойдаланиб тузади. Шуҳрат Ризаев ўз мактубларида оз эмас, кўп эмас, 3,570 дона сўздан фойдаланганлар. Нақд 10 варақ. Қарсакбозлик ва маддоҳлик қилиш Президент томонидан танқид остига олиниб, «5 йил қарсак чалмаймиз» – деб турилган бир даврда, битилган мактубнинг аксар қисми айни шу буйруққа тескари боради. Хатнинг асосий қисми мустабид тизим давридек мақтов ёғдириш билан бошланади, кўрсатилган муаммоларга конструктив ечимлар келтирилмайди.
Энди ушбу хат муаллифи кўтарган масалалардан бирига қайтамиз. Шуҳрат Ризаев гарчи бошқа маданий масалалар ҳақида гапирган бўлсада, ижтимоий тармоқларда бу кишининг фақат кирилл алифбосига қайтиш ҳақидаги таклифлари муҳокама бўлди. Шуҳрат аканинг фикрларини қуйида келтириб, уларга ўзимнинг муносабатимни билдириб ўтсам. (Гарчи баъзи фикрларим такрор бўлса ҳам, яна ёзишга қарор қилдим.)
Ш.Р.: Шу билан боғлиқ яна бир ўта муҳим ва ғоят оғриқли муаммо бор. Бу — жорий алифбомиз масаласи. Бугун 25 ёшгача бўлган фарзандларимиз лотин алифбоси асосидаги ёзувда савод чиқариб, ундан фойдаланяпти. Катта ёшдаги ҳамюртларимиз эса кирилл ёзувидаги алифбода мутолаа қилади ва иш юритади. Мана, учинчи ўн йиллик тўлиб боряптики, кўпчилик ҳануз лотин ёзувига мослаша олмаётир.
Бунга асосий сабаблардан бири, сиз раҳбарлик қилаётган ташкилот ва унга ўхшаганларнинг қонунчиликка лаббай деб жавоб бермагани эмасми? Шунча йил ўтиб кетди. Нима сабабдан ҳали ҳам журналингиз аралаш алифболардан фойдаланиб нашр қилинади, тўлиқ кирилл ёки тўлиқ лотинда эмас? Сиз чиқарадиган газета ва журналлар нега лотинда ўқийдиган жамоатчиликни қамраб олмаган? Номига нашр номини лотинда қилиб қўйгансизлар. Бугун лотинда савод чиқарганлар сиз мактубда келтиргандек 25 ёшгача бўлганлар эмас, балки 29-30 ёшдагиларни ҳам қамраб олади. Mundi индексига кўра, бу мамлакатимизда яшаётган 17 миллиондан ортиқ жон демакдир.
Ш.Р.: Қолаверса, лотин алифбоси, мутахассислар фикрича, тилимиз табиатига унчалик мувофиқ эмас.
Қайси мутахассис, қачон ва қайси манбадан айтган бу гапларни? Жадидлар шу масалада лотин алифбосига ўтиб, хато қилишганми? Кирилл алифбоси бизнинг тил табиатига яқинлигини ўша «мутахассислар» аниқлашибдими?
Ш.Р.: Бинобарин, у янада такомиллаштиришни тақозо этади. Шу боис оммалашмаётган алифбодан оммавий ахборот воситалари ҳам, нашриётлар ҳам ниҳоятда кам фойдаланяпти.
Такомиллаштириш ҳақидаги фикрлар тўғри. Лекин, ОАВларнинг фойдаланмаслигига бу асос бўла олмайди.
Ш.Р.: Мактаб ва ўрта махсус ўқув юртлари кутубхоналари лотин ёзувида бўлмаган адабиётларни фондларига олмайди. Натижада – бу кутубхоналар ғарибу қашшоқ, ёшларимиз ёниб тарғиб қилинаётган китобхонлик ва мутолаа маданиятидан бир тош нарида!
Албатта, олмайди-да! Қанақасига олсин! Ахир қонунчиликда лотин деб белгилаб қўйилган бўлса. Етарли ишланмаган уларни лотин ёзувида етарли адабиётлар билан таъминлаш учун. Қолаверса, сўнги пайтда лотин ёзувида босилган китобларнинг сони кескин ўсиб бормоқда. Бу эски совет тарафдори бўлган одамдан бошқа ҳаммани қувонтирмасдан иложи йўқ.
Ш.Р.: Истиқлолимизнинг дастлабки йиллари «Ёш гвардия» ёки «Ўзбекистон ССР» номи билан нашр этилган неки китоб бўлса, у Алишер Навоийми, ё Абдулла Қодирий қаламига мансубми — фарқига бормай маҳв этганлари каби, ундан аввалроқ алифбони уч бора ўзгартириб (араб, лотин, кирилл), халқимизни саводсиз этганларидек жоҳилона иш тутишлар миллатимиз тарихи ва тақдирида хунук ва зарарли из қолдириши тайин.
Сиз нима қиляпсиз бу таклифингиз билан? Алифбони тўртинчи марта ўзгартириб, шўролар қилган ишни қилмоқчимисиз? Ёки 17 миллион Ватан келажаги бўладиган ёшлар фойдаланадиган, мустақиллигимизнинг қайсидир маънода рамзий тимсоли – лотин алифбосидан воз кечдирмоқчимисиз? 17 миллион ёшлар ва келажакни беписанд қилиш учун қанчалар худбин бўлиш керак? Келажак деб ҳисобланаётган нано-технологиялар, компютер дастурлари, халқаро белгилар битиладиган лотин ёзувини иккинчи даражага тушириб, фойдаланиш доираси ундан 11 баробар кичик ва торайиб бораётган кирилл алифбосига яна қайтиб нима наф топасиз? Тўрт девор атрофида ўтириб фикрлаш даври ўтди, бугун ёшлардан глобал даражада ўйлаш талаб қилинмоқда. Шундай экан, улар глобал ёзувдан фойдаланишлари даркор.
Ш.Р.: Биз ҳам лотиндан кирилл алифбосига ўтилган даврдан то шу кунгача саксон йиллик маданий тарихимизни фарзандларимизга кераксиз бир мулк ўлароқ қолдирмайлик. Фурсат ўтмасидан кириллни — асосий, лотинни иккинчи алифбо сифатида қонунлаштирайлик.
Саксон йилда қолдирилган асарларни тишга босадиганлари лотин ёзувига ўгириб бўлинди. Ўтказилмаганлари бўлса, сиз каби марифатпарварлар ёшлар келажаги учун ўша қолиб кетган асарларни ҳам лотин ёзувига ўгиришда ташаббускор бўлмоғингиз даркор эмасми? Ҳеч бўлмаса, сиз бонг ураётган келажак учун.
Бугунги кунда мамлакатимиз янги тарихни бошдан ўтказмоқда. Унда баъзи бир совет давридан қолган эскича қарашларга ўрин йўқ. Лаганбардорлар мум тишлаган давр. Ҳаммадан ишлаш талаб қилинмоқда. Шу сабаб, ишдан қочмасдан, қонунчилигимизда белгилаб қўйилган ёзувнинг тарғиботи учун бел боғлайлик. Уни четга суриш ярамайди, қайси ёзувда қолишни бир адабиётшунос эмас, халқ ҳал қилади.
Ҳурматли Шуҳрат ака,
Айтганча, пайти келганда кичик бир маслаҳат, мутахассислигимдан келиб чиқиб. Тарқатма материалларни инглиз тилига ўгиришда тажрибали таржимон ёллаш керак. Чунки, «Жаҳон адабиёти» журналисизлар. Ундаги хатолар журнал обрўси учун тўғри келмайди.
Нима учун лотин ёзувига ўтишимиз кераклиги ҳақида аввалги мақолам билан бу ерда танишишингиз мумкин.
Фикрлари ўқилиш ва тарқалиш адади «Жаҳон адабиёти» журналидан анча кўп бўлган кишиларнинг мавзу юзасидан хатингизга муносабатини бу ерда ўқишингиз мумкин.
Ҳурмат ила Хуршид Марозиқов
тадбиркор ва блогер
Манба: http://sof.uz
Shu yilning 10 avgust kuni «Kitob dunyosi» ma’naviy-ma’rifiy, ijtimoiy-siyosiy gazetasida adabiyotshunos Shuhrat Rizayevning «Prezidentimizga maktub» sarlavhasi ostida Prezidentga murojaati e’lon qilindi. Buni «maktub» deb atash to‘g‘riligi yoki noto‘g‘riligi haqida ijtimoiy tarmoqlarda alohida bahs yuzaga keldi.
Qo’shimcha: Mazkur maqola va mening ayrim mulohazalarimga o’z munosabatini bildirgan Shuhrat Matkarim fikrlari bilan sahifa ostida berilgan izohlar qismida tanishing).
SHUHRAT RIZAYEV, LOTIN ALIFBOSI
VA 17 MILLION O‘ZBEKLAR
Mark Tvenning ajoyib gapi esga tushadi: «Sizga qisqa va lo‘nda maktub yozish uchun menda vaqt kam edi, shuning uchun sizga uzun xat yozdim». Chunki yaxshi yozuvchi har bir yozadigan jumlasini ikki marotaba o‘ylab ko‘rib, kamroq so‘zlardan foydalanib tuzadi. Shuhrat Rizayev o‘z maktublarida oz emas, ko‘p emas, 3,570 dona so‘zdan foydalanganlar. Naqd 10 varaq. Qarsakbozlik va maddohlik qilish Prezident tomonidan tanqid ostiga olinib, «5 yil qarsak chalmaymiz» – deb turilgan bir davrda, bitilgan maktubning aksar qismi ayni shu buyruqqa teskari boradi. Xatning asosiy qismi mustabid tizim davridek maqtov yog‘dirish bilan boshlanadi, ko‘rsatilgan muammolarga konstruktiv yechimlar keltirilmaydi.
Endi ushbu xat muallifi ko‘targan masalalardan biriga qaytamiz. Shuhrat Rizayev garchi boshqa madaniy masalalar haqida gapirgan bo‘lsada, ijtimoiy tarmoqlarda bu kishining faqat kirill alifbosiga qaytish haqidagi takliflari muhokama bo‘ldi. Shuhrat akaning fikrlarini quyida keltirib, ularga o‘zimning munosabatimni bildirib o‘tsam. (Garchi ba’zi fikrlarim takror bo‘lsa ham, yana yozishga qaror qildim.)
Sh.R.: Shu bilan bog‘liq yana bir o‘ta muhim va g‘oyat og‘riqli muammo bor. Bu — joriy alifbomiz masalasi. Bugun 25 yoshgacha bo‘lgan farzandlarimiz lotin alifbosi asosidagi yozuvda savod chiqarib, undan foydalanyapti. Katta yoshdagi hamyurtlarimiz esa kirill yozuvidagi alifboda mutolaa qiladi va ish yuritadi. Mana, uchinchi o‘n yillik to‘lib boryaptiki, ko‘pchilik hanuz lotin yozuviga moslasha olmayotir.
Bunga asosiy sabablardan biri, siz rahbarlik qilayotgan tashkilot va unga o‘xshaganlarning qonunchilikka labbay deb javob bermagani emasmi? Shuncha yil o‘tib ketdi. Nima sababdan hali ham jurnalingiz aralash alifbolardan foydalanib nashr qilinadi, to‘liq kirill yoki to‘liq lotinda emas? Siz chiqaradigan gazeta va jurnallar nega lotinda o‘qiydigan jamoatchilikni qamrab olmagan? Nomiga nashr nomini lotinda qilib qo‘ygansizlar. Bugun lotinda savod chiqarganlar siz maktubda keltirgandek 25 yoshgacha bo‘lganlar emas, balki 29-30 yoshdagilarni ham qamrab oladi. Mundi indeksiga ko‘ra, bu mamlakatimizda yashayotgan 17 milliondan ortiq jon demakdir.
Sh.R.: Qolaversa, lotin alifbosi, mutaxassislar fikricha, tilimiz tabiatiga unchalik muvofiq emas.
Qaysi mutaxassis, qachon va qaysi manbadan aytgan bu gaplarni? Jadidlar shu masalada lotin alifbosiga o‘tib, xato qilishganmi? Kirill alifbosi bizning til tabiatiga yaqinligini o‘sha «mutaxassislar» aniqlashibdimi?
Sh.R.: Binobarin, u yanada takomillashtirishni taqozo etadi. Shu bois ommalashmayotgan alifbodan ommaviy axborot vositalari ham, nashriyotlar ham nihoyatda kam foydalanyapti.
Takomillashtirish haqidagi fikrlar to‘g‘ri. Lekin, OAVlarning foydalanmasligiga bu asos bo‘la olmaydi.
Sh.R.: Maktab va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari kutubxonalari lotin yozuvida bo‘lmagan adabiyotlarni fondlariga olmaydi. Natijada – bu kutubxonalar g‘aribu qashshoq, yoshlarimiz yonib targ‘ib qilinayotgan kitobxonlik va mutolaa madaniyatidan bir tosh narida!
Albatta, olmaydi-da! Qanaqasiga olsin! Axir qonunchilikda lotin deb belgilab qo‘yilgan bo‘lsa. Yetarli ishlanmagan ularni lotin yozuvida yetarli adabiyotlar bilan ta’minlash uchun. Qolaversa, so‘ngi paytda lotin yozuvida bosilgan kitoblarning soni keskin o‘sib bormoqda. Bu eski sovet tarafdori bo‘lgan odamdan boshqa hammani quvontirmasdan iloji yo‘q.
Sh.R.: Istiqlolimizning dastlabki yillari «Yosh gvardiya» yoki «O‘zbekiston SSR» nomi bilan nashr etilgan neki kitob bo‘lsa, u Alisher Navoiymi, yo Abdulla Qodiriy qalamiga mansubmi — farqiga bormay mahv etganlari kabi, undan avvalroq alifboni uch bora o‘zgartirib (arab, lotin, kirill), xalqimizni savodsiz etganlaridek johilona ish tutishlar millatimiz tarixi va taqdirida xunuk va zararli iz qoldirishi tayin.
Siz nima qilyapsiz bu taklifingiz bilan? Alifboni to‘rtinchi marta o‘zgartirib, sho‘rolar qilgan ishni qilmoqchimisiz? Yoki 17 million Vatan kelajagi bo‘ladigan yoshlar foydalanadigan, mustaqilligimizning qaysidir ma’noda ramziy timsoli – lotin alifbosidan voz kechdirmoqchimisiz? 17 million yoshlar va kelajakni bepisand qilish uchun qanchalar xudbin bo‘lish kerak? Kelajak deb hisoblanayotgan nano-texnologiyalar, kompyuter dasturlari, xalqaro belgilar bitiladigan lotin yozuvini ikkinchi darajaga tushirib, foydalanish doirasi undan 11 barobar kichik va torayib borayotgan kirill alifbosiga yana qaytib nima naf topasiz? To‘rt devor atrofida o‘tirib fikrlash davri o‘tdi, bugun yoshlardan global darajada o‘ylash talab qilinmoqda. Shunday ekan, ular global yozuvdan foydalanishlari darkor.
Sh.R.: Biz ham lotindan kirill alifbosiga o‘tilgan davrdan to shu kungacha sakson yillik madaniy tariximizni farzandlarimizga keraksiz bir mulk o‘laroq qoldirmaylik. Fursat o‘tmasidan kirillni — asosiy, lotinni ikkinchi alifbo sifatida qonunlashtiraylik.
Sakson yilda qoldirilgan asarlarni tishga bosadiganlari lotin yozuviga o‘girib bo‘lindi. O‘tkazilmaganlari bo‘lsa, siz kabi marifatparvarlar yoshlar kelajagi uchun o‘sha qolib ketgan asarlarni ham lotin yozuviga o‘girishda tashabbuskor bo‘lmog‘ingiz darkor emasmi? Hech bo‘lmasa, siz bong urayotgan kelajak uchun.
Bugungi kunda mamlakatimiz yangi tarixni boshdan o‘tkazmoqda. Unda ba’zi bir sovet davridan qolgan eskicha qarashlarga o‘rin yo‘q. Laganbardorlar mum tishlagan davr. Hammadan ishlash talab qilinmoqda. Shu sabab, ishdan qochmasdan, qonunchiligimizda belgilab qo‘yilgan yozuvning targ‘iboti uchun bel bog‘laylik. Uni chetga surish yaramaydi, qaysi yozuvda qolishni bir adabiyotshunos emas, xalq hal qiladi.
Hurmatli Shuhrat aka,
Aytgancha, payti kelganda kichik bir maslahat, mutaxassisligimdan kelib chiqib. Tarqatma materiallarni ingliz tiliga o‘girishda tajribali tarjimon yollash kerak. Chunki, «Jahon adabiyoti» jurnalisizlar. Undagi xatolar jurnal obro‘si uchun to‘g‘ri kelmaydi.
Nima uchun lotin yozuviga o‘tishimiz kerakligi haqida avvalgi maqolam bilan bu yerda tanishishingiz mumkin.
Fikrlari o‘qilish va tarqalish adadi «Jahon adabiyoti» jurnalidan ancha ko‘p bo‘lgan kishilarning mavzu yuzasidan xatingizga munosabatini bu yerda o‘qishingiz mumkin.
Hurmat ila Xurshid Maroziqov
tadbirkor va bloger
Manba: http://sof.uz
Ассалому алайкум Хуршид ака!
Сизнинг Шуҳрат Ризаевнинг мактубига жавобингизни ўқиб, тўғриси ҳайрон бўлиб қолдим:» Миллатга намуна бўладиган ўзбек зиёлилаларига нима бўляпти ўзи? Шуҳрат Ризаев, майли, сизнингча тўғрими, нотўғрими ўз фикрларини ёзибди, билдирибди. Хўш нима бўлибди? Уларга қўшилмасангиз қизишмасдан, эҳтиросларга берилмасдан фикр билдириш ҳам мумкин-ку! Нега у дарров олақарға — «қарсакбоз», «маддоҳ», «лаганбардор»,»буйруққа тескари борадиган», «эски совет тарафдори» бўлиб қолиши керак?! Сиз ўз фикрини билдирган Шуҳрат Ризаевни 17 миллион, яна бири (Kun.uz) 50 милион билан қўрқитади! Афсус… Масалан, мен Шуҳрат Ризаевнинг мактуб, нома, хат, мурожаатидаги ҳамма фикрларига қўшилдим. Энди мен ҳам эгнимни қисиб атрофга хавотирли боқишим керакми? Жуда тўғри айтасиз, қайси ёзувда қолишни бир адабиётшунос ҳал қилмайди, халқ ҳал қилади. Шуҳрат Ризаев эса шу халқнинг, шу халқ зиёлиларининг бир вакили. Келинг, шу халқ вакилига ўз фикрини эмин -эркин ифодалашга имкон берайлик.Умуман олганда халқ, давлат тараққиёти миллатнинг қайси алифбода иш олиб боришига боғлиқ ҳам эмас. Агар боғлиқ бўлса энг сўнгги шарт сифатида боғлиқдир. Масалан Япония, Хитой ёки Ҳиндистонни олинг. Уларнинг қайси бири кирилл ёки лотинда иш олиб боради? Тараққётни ўша халқнинг бир мақсад атрофида бирлашуви, маданияти ва шаклланган савияси ҳал қилади. Маданиятли халқ эса ҳеч қачон бир — бировини ҳеч бир сабаб билан тошбўрон қилмайди. Биз, айниқса зиёлилар ҳамиша айтиб мақтанадиганимиз ота — боболаримизнинг бағрикенглигини унутмайлик.Бир — бировига қасд қилган зиёлидан худо асрасин!
Ҳурмат билан Шуҳарт Маткарим. Хоразм вилояти.
P/S/ Агар иложи бўлса бу гапларни сайтда эълон қилсангиз. Мунозара учун эмас, бир фикр сифатида.
Ваалайкум ассалом, Шуҳрат! Эсон-омонмисиз? Ижодлар кетяптими?
Сиз хатингизда кўтарган айрим муаммолару саволларга кеча sharh.uz да эълон қилинган бир муносабат юзасидан ёзган бор хатим билан жавоб беришга уринаман. Аммо, бир гапни айтишим шарт: Сиз мени қизишмасдан, эҳтиросларга берилмасдан фикр билдиришга чақирасизу ўзингиз бунга амал қилмайсиз.Ҳатто мен айтмаган мана бу гапларни: Нега у дарров олақарға — «қарсакбоз», «маддоҳ», «лаганбардор»,»буйруққа тескари борадиган», «эски совет тарафдори» бўлиб қолиши керак?! менга ёпиштирасиз. Қачон ва Қаерда мен Шуҳратни «қарсакбоз», «маддоҳ», «лаганбардор»,»буйруққа тескари борадиган», «эски совет тарафдори» деб айтибман?
Энди ушбу муаммо муносабати билан юртдошингиз Мирзабек Жапаковга ёзилган хатимни илова қиламан:
МИРЗАБEК ЖАПАҚОВГА ОЧИҚ ХАТ
Kuzatib boring, maqola to’ldirilib borilishi mumkin
МИРЗАБEК ЖАПАҚОВГА ОЧИҚ ХАТ
Мирзабек, сизнинг кирилча алифбони ёқлаб ёзган мақолангизни ўқидим. Мақолангиз юзасидан қисқа тарзда айрим фикрларимни айтиш истаги туғилди. Мабодо баҳслашишни истасангиз тўлиқ жавоб беришга ҳам тайёрман.
1. Сиз ўзбек алифбоси тарихидан мутлақ бехабар экансиз.1940 йилда лотинчадан кирилчага ўтиш ўзбек зиёлилари саъи ҳаракати билан эмас, туркий халқларни бўлиб ташлаш учун, уларга эргашиб лотинчага ўтган Туркиядан узоқлаштириш учун советлар томонидан мажбурий амалга оширилган эди. Бир пайтлар, аниқроғи рус подшоси даврида ягона арабча имло қўллаб келинган. Шунинг учун Самарқанду Тошкентдаги одам Баку ёки Қозонда чоп этилган матбуотни бемалол ўқий олган. Шуни назарда тутиб, кирилчага ўтказилаётганда, шундай худбин ва маккорона сиёсат тутилдики, ҳар бир турк халқи учун бир-биридан узоқ кирил алифбоси яратилди. Мақсад Разделяй и властвуй эди.
Энг ачинарлиси, сиз советнинг ёлғончи демагоглари шиор қиган «кирил туфайли ўзбекларнинг саводсизлиги тугатилди деб уялмай аҳуҳаннос соласиз. Ҳолбуки, 1913 йилда чор Россиясида ўтказилган сўровлар ўзбеклар руслардан бир неча баробар кўпроқ мактабга тортилганини исботлайди. Фақат совет демагоглари ҳисоб-китоб пайтида миллий мадрасаларимизда таълим олган ёшларни ҳисобга киритмай, фақатгина чор тузуми асос солган рус-тузем мактабларида таълим олган ўқувчиларни саноққа киритган. Бунга ишониш учун рус олимаси Кастельскаянинг китобини ўқиш кифоя (Кастельская З.Д. Из истории Туркестанского края. (1865 1917). Год издания: 1980)
2. Ўзини ҳуқуқшунос журналист деб таништирган одам нега бошқа фикрда бўлган одамларни «лўттибозлар» деб ҳақоратлайди. Бундай ҳуқуқни ким унга берди? Бундай ҳақорат учун қандай маънавий ҳуқуқи бор? Бундай ўйламай айтилган бетамизлик учун жавоб бериш кераклигини ўйламайдими? Ёки Ўзбекистонни ҳуқуқсиз давлат деб биладими? Ёки тепадан айтилган буйруқ остида шу гапларни айтишга мажбурми?
3. Японлару хитойликларни пеш қилишингиз ҳам ўринсиздир. Улар минг йилликлар давомида ўз она алифболарини қўллаб келишади, улар ҳеч ҳеч қачон тоталитар тузум зуғуми остида биз — ўзбеклардай икки марта алифбосини ўзгартиришга мажбур қилинмаган. Йиллар давомида алифбо ўзгариши туфайли юзага келган орқага кетганимизни яширолмаймиз ва уни, сиз айтган «совет даври ютуқларини» пеш қилиб оқлай ололмаймиз. Балки 2 марта алифбомиз ўзгармаганда биз — ўзбеклар ҳам бугун Япония, Хитой, Жанубий Корея, Малайзия каби дунё пешқадамлари бўлармидик. Бундай дейишимга сабабим бор: сиз айтган «совет даври ютуқлари»дан бир неча баробар юксак ва энг муҳими кирилча алифбога мутлақо алоқаси бўлмаган, инсониятга буюк кашфиётлар берган аждодларимиз илми, алгебраю алгоритм эгалари Хоразмию Берунийлар, дунё медитсинаси асосчиларидан бири Ибн Сино, илк нота асосини кашф этган Форобий, хуллас Фарғонийлар, Улуғбеклар қолдирган илмий мерос бу фикримнинг ёрқин исботидир. Айтинг, улар сиз топинган кирилда асарлар ёзишганми?
3. Нима эмиш: Бу «Ташаббускорлар», яъни лотин тарафдорлари, «ўзларини саводли қилган, илмий, бадиий асарларини ёзган, уларни бутун СССРда танитган кирилчага хиёнат қилаётган эканлар? Эй, СССРни соғинган банда, менга бутун СССР таниган битта ўзбек адиби ёки олими номини айтингчи?! Бундай забардаст ижодкорлар бор эди, аммо уларни Ўзбекистон ҳудудидан ташқарига чиқаришмасди. Нима Чўлпонни, Абдулла Қодирийни, Усмон Носирни танирмиди? Ёки Абдулла Орипов, Рауф Парфилар Расул Ҳамзатову Қайсин Қулиевдан, Шукур Холмирзаев, Одил Ёқубовлар рус адибларидан каммиди? Беруний, Фарғоний, Форобийлар чиққан тупроқдан улар билан бўйлашган қайси олим чиқди? Шунинг учун, совет давридаги ютуқлардан чўпчак айтманг.
4. Сиз масхаромуз тарзда қайд этган «эр»ни «er», «эл»ни «el»га айлантиришда лотин алифбосининг мутлақ айби йўқ. Айб худди сиздек «ҳуқуқшунос» бўлиб бошқа фикрдаги инсонлар ҳуқуқини тан олмаган чаламулладек, «тилшунос» бўлиб бу илмдан бехабар ва айнан совет даврида шаклланган, илмни сиёсатга алмаштирган, шамол қайга эсса ўша ёққа эгиладиган олимлар айбдор.
5. Сиз нега лотин тарафдорларини «лотин алифбоси ҳимоясига чиққан четда туғилган ўзбеклар номидан иш кўраётганлар» дейсиз? Бундай дейишга қандай асосингиз бор? Яна шуни унутмангки, Ўзбек тилининг асосчиси сифатида тан олинган Алишер Навоий ҳам, сиз айтгандай, четда туғилган. Балки сиз Навоийдан ҳам воз кечишга тайёрдирсиз, мен воз кечолмайман. Ўша хат ёзиб дардини айтган ўзбек ёшларидан ҳам воз кечолмайман!
P.S. Мен — Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон, сиз айтгандай «кирилча одам қилган»ларнинг бириман. Умрим кирил сояси остида ўтди. Шунинг учун лотинчада кўп хато қиламан. Аммо, бугун орамиздаги масалада хато қилишни истамайман. Зеро, яна кирилчага қайтиш кетаётган авлодни деб Мустақиликнинг 26 йили давомида кириб келган 17 миллиондан ортиқ ёш авлодни қурбон қилиш дегани бўлади. Мирзабек, биз кетаётганлардан келаётган авлод кўп эканини ҳеч қачон унутманг. Ўзбекистон ёшлари деб жон куйдираётган, уларга катта-катта ваъдалар бераётган одам ҳам унутмасин!
Vaalaykum assalom, Shuhrat! Eson-omonmisiz? Ijodlar ketyaptimi?
Siz xatingizda ko‘targan ayrim muammolaru savollarga kecha sharh.uz da e’lon qilingan bir munosabat yuzasidan yozgan bor xatim bilan javob berishga urinaman:
MIRZABEK JAPAQOVGA OCHIQ XAT
Кузатиб боринг, мақола тўлдирилиб борилиши мумкин
Mirzabek, sizning kirilcha alifboni yoqlab yozgan maqolangizni o‘qidim. Maqolangiz yuzasidan qisqa tarzda ayrim fikrlarimni aytish istagi tug‘ildi. Mabodo bahslashishni istasangiz to’liq javob berishga ham tayyorman.
1. Siz o‘zbek alifbosi tarixidan mutlaq bexabar ekansiz.1940 yilda lotinchadan kirilchaga o‘tish o‘zbek ziyolilari sa’i harakati bilan emas, turkiy xalqlarni bo‘lib tashlash uchun, ularga ergashib lotinchaga o‘tgan Turkiyadan uzoqlashtirish uchun sovetlar tomonidan majburiy amalga oshirilgan edi. Bir paytlar, aniqrog‘i rus podshosi davrida yagona arabcha imlo qo‘llab kelingan. Shuning uchun Samarqandu Toshkentdagi odam Baku yoki Qozonda chop etilgan matbuotni bemalol o‘qiy olgan. Shuni nazarda tutib, kirilchaga o‘tkazilayotganda, shunday xudbin va makkorona siyosat tutildiki, har bir turk xalqi uchun bir-biridan uzoq kiril alifbosi yaratildi. Maqsad Разделяй и властвуй edi.
Eng achinarlisi, siz sovetning yolg‘onchi demagoglari shior qigan «kiril tufayli o‘zbeklarning savodsizligi tugatildi deb uyalmay ahuhannos solasiz. Holbuki, 1913 yilda chor Rossiyasida o‘tkazilgan so‘rovlar o‘zbeklar ruslardan bir necha barobar ko‘proq maktabga tortilganini isbotlaydi. Faqat sovet demagoglari hisob-kitob paytida milliy madrasalarimizda ta’lim olgan yoshlarni hisobga kiritmay, faqatgina chor tuzumi asos solgan rus-tuzem maktablarida ta’lim olgan o‘quvchilarni sanoqqa kiritgan. Bunga ishonish uchun rus olimasi Kastelskayaning kitobini o‘qish kifoya (Kastelskaya Z.D. Iz istorii Turkestanskogo kraya. (1865 1917). God izdaniya: 1980)
Iltimos, gap shu yerda qolib ketmasin. Kastelskaya kitobini hech bo’lmasa varaqlab chiqing.
2. O‘zini huquqshunos jurnalist deb tanishtirgan odam nega boshqa fikrda bo‘lgan odamlarni «lo‘ttibozlar» deb haqoratlaydi. Bunday huquqni kim unga berdi? Bunday haqorat uchun qanday ma’naviy huquqi bor? Bunday o‘ylamay aytilgan betamizlik uchun javob berish kerakligini o’ylamaydimi? Yoki O‘zbekistonni huquqsiz davlat deb biladimi? Yoki tepadan aytilgan buyruq ostida shu gaplarni aytishga majburmi?
3. Yaponlaru xitoyliklarni pesh qilishingiz ham o‘rinsizdir. Ular ming yilliklar davomida o‘z ona alifbolarini qo‘llab kelishadi, ular hech hech qachon totalitar tuzum zug‘umi ostida biz — o‘zbeklarday ikki marta alifbosini o‘zgartirishga majbur qilinmagan. Yillar davomida alifbo o‘zgarishi tufayli yuzaga kelgan orqaga ketganimizni yashirolmaymimz va uni , siz aytgan «sovet davri yutuqlari»ni pesh qilib oqlay ololmaymiz. Balki 2 marta alifbomiz o‘zgarmaganda biz — o‘zbeklar ham bugun Yaponiya, Xitoy, Janubiy Koreya, Malayziya kabi dunyo peshqadamlari bo‘larmidik. Bunday deyishimga sababim bor: siz aytgan «sovet davri yutuqlari»dan bir necha barobar yuksak va eng muhimi kirilcha alifboga mutlaqo aloqasi bo‘lmagan, insoniyatga buyuk kashfiyotlar bergan ajdodlarimiz ilmi, algebrayu algoritm egalari Xorazmiyu Beruniylar, dunyo meditsinasi asoschilaridan biri Ibn Sino, ilk nota asosini kashf etgan Forobiy, xullas Farg‘oniylar, Ulug‘beklar qoldirgan ilmiy meros bu fikrimning yorqin isbotidir. Ayting, ular siz topingan kirilda asarlar yozishganmi?
3. Nima emish: Bu «Tashabbuskorlar», ya’ni lotin tarafdorlari, «o‘zlarini savodli qilgan, ilmiy, badiiy asarlarini yozgan, ularni butun SSSRda tanitgan kirilchaga xiyonat qilayotgan ekanlar? Ey, SSSRni sog‘ingan banda, menga butun SSSR tanigan bitta o‘zbek adibi yoki olimi nomini aytingchi?! Bunday zabardast ijodkorlar bor edi, ammo ularni O‘zbekiston hududidan tashqariga chiqarishmasdi. Nima Cho‘lponni, Abdulla Qodiriyni, Usmon Nosirni tanirmidi? Yoki Abdulla Oripov, Rauf Parfilar Rasul Hamzatovu Qaysin Quliyevdan, Shukur Xolmirzayev, Odil Yoqubovlar rus adiblaridan kammidi? Beruniy, Farg‘oniy, Forobiylar chiqqan tuproqdan ular bilan bo‘ylashgan qaysi olim chiqdi? Shuning uchun, sovet davridagi yutuqlardan cho‘pchak aytmang.
4. Siz masxaromuz tarzda qayd etgan «эр»ni «er», «эл»ni «el»ga aylantirishda lotin alifbosining mutlaq aybi yo‘q. Ayb xuddi sizdek «huquqshunos» bo‘lib boshqa fikrdagi insonlar huquqini tan olmagan chalamulladek, «tilshunos» bo‘lib bu ilmdan bexabar va aynan sovet davrida shakllangan, ilmni siyosatga almashtirgan, shamol qayga essa o‘sha yoqqa egiladigan olimlar aybdor.
5. Siz nega lotin tarafdorlarini «lotin alifbosi himoyasiga chiqqan chetda tug‘ilgan o‘zbeklar nomidan ish ko‘rayotganlar» deysiz? Bunday deyishga qanday asosingiz bor? Yana shuni unutmangki, O‘zbek tilining asoschisi sifatida tan olingan Alisher Navoiy ham, siz aytganday, chetda tug‘ilgan. Balki siz Navoiydan ham voz kechishga tayyordirsiz, men voz kecholmayman. O‘sha xat yozib dardini aytgan o‘zbek yoshlaridan ham voz kecholmayman!
P.S. Men — O‘zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron, siz aytganday «kirilcha odam qilgan»larning biriman. Umrim kiril soyasi ostida o‘tdi. Shuning uchun Lotin imlosida ko‘p xato qilaman. Ammo, bugun oramizdagi masalada xato qilishni istamayman. Zero, yana kirilchaga qaytish ketayotgan avlodni deb Mustaqilikning 26 yili davomida kirib kelgan 17 milliondan ortiq yosh avlodni qurbon qilish degani bo‘ladi.. Mirzabek, biz ketayotganlardan kelayotgan avlod ko‘p ekanini hech qachon unutmang. O‘zbekiston yoshlari deb jon kuydirayotgan, ularga katta-katta va’dalar berayotgan odam ham unutmasin!
«Кириллми, лотинми?» деган баҳсда ҳамма эмасу, кўпчилик, шубҳасиз, ўз манфаатига кўра муносабат билдиради. Дейлик, лотинда саводи чиққанлар «лотин ёзуви қолсин» дейди. Ва аксинча. Бу табиий ҳол, албатта.
Менгаям, тайинки, кирилл қулай.
Аммо туркий дунё билан ёки умуман дунё билан уйғунлашиш, мустабид ўтмиш руҳидан халос бўлиш сингари факторларни бир четга суриб қўйгандаям, лотин ёзувида савод чиқарган, маърифат оламига шу ёзув орқали кирган, моддий ва руҳий-маънавий дунёни шу орқали таниган-таниётган фарзандлар манфаати, шу фарзандларимиз сиймосида воқеланадиган миллат ва юрт истиқболи манфаати лотин ёзувини қўллаб-қувватлашни тақозо этади. Бу саволга жавобнинг қандай бўлиши зиёлилик даражамизни кўрсатади, деб ўйлайман.
Кирил алифбоси йук булиб лотин алифбос жорий булганида лотин алифбони укиган ешларимиз 30 ешдан ошишди. Мен узим уша вактларда юкори синфда укир эдим. Биз хам лотин алифбосини укиб урганганмиз. Уша вактларда бу езувни урганиш шарт кейинчалик кирилл алифбоси йук булиб кетади дейилган эди. Лекин мана ешим 37 етганига карамай хозирда хеч кайси ташкилот бу езув билан ишламаяпти. Хозир бу езувни укиган ешлар олий укув юртларини тугатишди. Бирок улар корхоналарга ишга келишганда кирилл алифбосини урганиб шу езувда иш юритишларига тугри келаяпти. Бу кетишда качон аник бир езувда коламиз. Юкори ташкилотлар кирилл алифбосида ишлагандан кейин бошкалардан нимани кутиш мумкин.Ахир 30 еш бу инсон умрининг ишга лаекатлилик вактининг ярми булса.