Саҳифа устоз шоир Жамол Камол таваллудининг 80 йиллигига бағишланади
Адабиёт ўқиб, уни ўрганиб, шу хулосага келдимки, дунёда ҳамма фанлар бир тараф, адабиёт бир тараф. Ҳамма фанлар танингга хизмат қилади, адабиёт эса жонингга, руҳингга қувват беради…
АДАБИЁТ – ҲАҚИҚАТ ЖАРЧИСИ
Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол билан суҳбат
Жамол Қамол 1938 йили Бухоро вилоятининг Шофиркон туманидаги Читкарон қишлоғида туғилган. Ота-онадан эрта айрилгач тоғаси қўлида тарбия кўрди. Бухоро педагогика институтининг тарих-филология факультетида таҳсил олди. Ўқишни тугаллаб, шу ерда ўқитувчилик қилди. “Бухоро ҳақиқати” вилоят газетасида (1965-1969) ишлади. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Тил ва адабиёт институтида аспирант бўлиб, “Лирик шеъриятда композиция” деган мавзуда номзодлик диссертациясини ёқлади (1969-1972). Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг Бухоро вилояти бўлими масъул котиби (1970-1972), кейинчалик Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси раиси лавозимларида фаолият олиб борди.
Унинг “Олам кирар юрагимга” номли биринчи шеърий тўплами 1968 йилда чоп этилди. Шундан сўнг “Чўққиларга ёғилди ёғду” (1971), “Тош туғён” (1973), “Ҳасан ва ой” (1974), “Қуёш чашмаси” (1975), “Достонлар” (1978), “Тафаккур” (1979), “Сувайдо” (1983), “Умидли дунё” (1988) тўпламлари, “Армон”, “Варахша”, “Эшикдаги ой тўлқини”, “Тош туғён”, “Шаҳрибону” каби достонлари нашр этилди.
Вильям Шекспирнинг “Ҳамлет”, “Отелло”, “Антоний ва Клеопатра”, “Қиш эртаги”, “Венеция савдогари”, “Қирол Генрих IV”, “Макбет” каби ўндан ортиқ драмаларини бевосита инглиз тилидан ўзбек тилига таржима қилди.
Сўнгги йилларда унинг “Аср билан видолашув” (Сайланма, 2007), “Яна кўнглимда уч ой” (2010), “Сафар дафтари” (2012), «Бош устина, бош устина» (2016) сингари бир қатор асарлари чоп этилди. Жалолиддин Румийнинг “Маснавий маънавий” (2002-2004), Ҳазрати Алининг “Девон”и (2006), Фаридиддин Атторнинг ‘Мантиқ ут тайр” (2006) ҳамда “Илоҳийнома”, “Асрорнома”, “Панднома ва булбулнома”, “Ҳикматлар” (2007-7012), Абдураҳмон Жомийнинг “Гулшанингда сўлмасин Гул” (2008), Вильям Шекспирнинг “Сонетлар” (2009), Алишер Навоийнинг “Фоний гулшани” (2011) каби жами йигирма еттита асарни она тилимизга ўгирди. Шунингдек, Радий Фишнинг “Жалолиддин Румий”, Сотим Улуғзоданинг “Фирдавсий” каби романлари таржимаси ҳам Жамол Камол қаламига мансубдир.
У публицист сифатида “Маккайи Мукаррама, Мадинайи Мунаввара” (1992), «Буюклардан буюк Муҳаммад алайҳиссалом» ( 2017) асарини яратиб, исломий маърифат ва маънавиятнинг ривожига ҳисса қўшди.
Жамол Камол адабиётимиздаги муносиб хизматлари учун 1992 йилда “Ўзбекистон халқ шоири” унвонига сазовор бўлди.
– Мақолаларингиздан бирида зиёлиларни жамият ҳавосининг озон қатламига менгзагансиз. Бугун адабиёт аҳлининг ҳаётдаги ўрни қандай?
– Дунё ҳар бир миллатни, аввало, унинг олиму фузалолари, шоиру удаболари, яъни адиблари орқали танийди. Боболаримиз илму адаб, деб бекорга айтишмаган. Фарзандларни ҳамиша илм олиб, адаб ўрганишга ундаган. Оламни билиш одамни билиш, Аллоҳни билиш – илм. Адаб – одамийликдир.
Мавлоно Жалолиддин Румий демишлар:
Одамийро одамият лозимаст,
Гул агар хушбў набошат, ҳезумаст …
Яъни, одам фарзандига одамийлик лозим. Гулнинг атри бўлмаса, у гул эмас, хашак… Ҳамма нарса парваришга муҳтож бўлганидек, бу фазилатлар ҳам тарбияга муҳтож. Тарбиячи ким? Тарбиячи – адабиёт. Адабиёт назму наср воситасида ҳар лаҳза таъкидлаб туради: “Ҳой инсон, Аллоҳнинг ер юзидаги халифаси, севимли бандаси, зоти шарифдирсан! Шу ному мақомга муносиб бўл! Назарингни баланд тут, балойи нафсга қул бўлма! Сўнгги борар жойинг Ҳақ даргоҳи эканини унутма!”.
Адабиёт ўқиб, уни ўрганиб, шу хулосага келдимки, дунёда ҳамма фанлар бир тараф, адабиёт бир тараф. Ҳамма фанлар танингга хизмат қилади, адабиёт эса жонингга, руҳингга қувват беради. Танинг тупроқдан, руҳинг – Аллоҳнинг даргоҳидан. “Илҳом” сўзининг таг-тагида “илоҳ” ётишини эсласак, манзара аён бўлади. Илҳом шоирга берилган Аллоҳнинг гўзал неъматидир. Илҳомга йўғрилган сўз, адабиёт – руҳият, маънавият фани. Келишган қадду қоматинг бўлсаю шунга ярашиқ руҳиятинг, маънавиятинг бўлмаса, баҳойинг сариқ чақа. Адабиёт ўқиган билан ўқимаганнинг фарқи бор. Адабиёт ўқиганларда сўз туйғуси, адолат туйғуси баланд бўлади. Юриш-туриши, сўз-муомаласида кўнгил софлиги, самимият акс этиб туради. Демоқчиманки, яшасин адабиёт! Савияси баланд, байроғи юксак, фикри теран, тасаввури чексиз, инсонда инсонни тарбиялаб, уни ҳимоя қиладиган адабиёт. Миллат адабиёти билан гўзал, адабиёт ҳақиқати билан. Адабиёт – ҳақиқат жарчиси, ҳақиқат – адабиёт байроғи. Замирида ҳақиқат қони гупуриб оқмаган адабиёт адабиёт эмас.
– Бугун қалам аҳлига эътибор анчайин баланд. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси учун муҳташам бино, ёзувчилар учун янги шинам уй-жойлар… Хуллас, ижод қилиш учун барча шароит муҳайё. Шундай муҳитда ижодкорларимиздан етук, баркамол, ҳикмати асрларга татигулик асарлар кутишга ҳақлимизми?
– Албатта, ҳақлимиз. Қулай шароит бўлиши, бўлмаслигидан қатъи назар, ҳамиша етук асарлар яратилишини кутиб, умидвор бўлиб яшаймиз. Унутманг, устоз Ойбек “Навоий” романини танчада ўтириб, керосин лампа ёруғида ёзган…
Илҳом Аллоҳдан, деб бекорга айтмадим. Истеъдод ва ғайрат қўшилган жойда эса мўъжиза юз беради, уни адабиёт, деб аташади. Шу ўринда афсус билан айтишим керакки, ёш ижодкорларимизда етарлича шижоат, ҳаракат кўрмаяпман. Улар жаҳон адабиётини, айниқса, Шарқ адабиёти дурдоналарини ўқиши, таъбир жоиз бўлса, симириб ичиши керак.
Мен Ҳазрати Али девонини ўқидим. Шайх Атторнинг “Мантиқут тайр” ёхуд “Асрорнома”, Мавлоно Румийнинг “Маснавий”сини ўқидим, деган бирорта ёш каламкашни ҳали учратмадим. Нега “Қуш тили” олти ёшли Алишерни шунчалар мафтун этган? Нега “Асрорнома” ўн икки ёшли Жалолиддинни маҳлиё қилган? Наҳотки, бу саволлар ёшларни қизиқтирмаса? Сўраб кўринг-чи, улар Навоийнинг неча ғазалини ёд билишар экан? Айниқса, Зулфия мукофотини олаётган ёш шоиралардан. Биладиганлари оз.
Ижод – машаққатли меҳнат, узлуксиз ўқиш, изланиш, интилиш демак. Бу меҳнатни бўйнига олганлар мақсадига эришади. Енгил-елпи муносабатдан ҳеч нарса чиқмайди.
– Ижодкор сифатида бугунги миллий журналистиканинг ҳолатини қандай баҳолайсиз. Сизни қониқтирадими?
– Йўқ, қониқтирмайди… Президент Шавкат Мирзиёев бир чиқишида қабул қилаётган янги фармонларимиз, қонунларимиз жамиятининг қуйи қатламларида етарлича ишламаяпти, деб куйиниб гапирганини эшитдим. Нега ишламаяпти? Сабаби нима?
Сабабки, ўша қуйи қатламларда маҳаллий амалдорлар устидан ўрнатилган жамоатчилик назорати ҳали-ҳамон суст. Улар ҳамон ўша-ўша, ўзи хон, кўланкаси майдон. Пора билан қўлга тушган амалдорларни эшитаяпмиз. Уларга жазо тайин, лекин ҳали ҳам кўпчилиги порасини олиб, ялло қилиб юрибди. Уларни халқ матбуот орқали назорат қилиши керак эди. Матбуот эса жонсиз.
Хўш, нима қилиш керак? Ҳукумат ёки парламент органи бўлмиш газеталар обунасига бир оз қарашиб, бошқа газеталарга эрк бериш керак. Токи улар аравасини ўзи тортсин. Шунда мусобақа бўлади. Халқ дардига дармон бўлгудек мақолалар билан чиқа олган газеталар яшайди, қолганлар майдонни тарк этади. Айтмоқчиманки, тўртинчи ҳокимият ишлаши керак. Уч ғилдираги ишлаб, бир ғилдираги ишламаса, машина юрадими? Жамиятимиз ҳозир айни шу ҳолатни бошдан кечирмоқда.
– Сиз тажрибали таржимонсиз. Яқинда Тошкентда ўзбек мумтоз ва замонавий адабиётни халқаро миқёсда ўрганиш ва тарғиб қилишга бағишланган халқаро анжуман бўлиб ўтди. Унда бугунги таржимонлик мактабининг оғриқли масалалари ҳам муҳокама этилди. Бу ҳақда сизнинг фикрингиз қандай?
– Афсуски, ўша анжуманга мени таклиф этишмади.
Таржима – олийжаноб санъат, қудратли қурол, восита. Элларни элларга, дилларни дилларга улайди. Таржима воситасида бошқа халқларнинг ҳаёт сабоқлари, кўнгил тажрибаси билан танишамиз, руҳониятимизни бойитамиз.
Жаҳон адабиётидан қилган таржималаримни бир чеккадан тизса, ўттиз жилдга етади. Мавлоно Жалолиддин Румийнинг олти китобдан иборат “Маснавий”си, Шайх Фаридуддин Атторнинг олти китоби, Вильям Шекспирнинг ўн икки драмаси, бир юз эллик тўрт сонети, Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоийнинг (“Фоний“ туркумидаги) ғазаллар ва қасидалардан иборат китоблари, Шайх Маҳмуд Шабустарийнинг “Гулшани роз”, Радий Фишнинг “Жалолидин Румий”, Сотим Улуғзоданинг “Абулқосим Фирдавсий” романлари, Қуръони карим маъноларининг адабий-назмий таржимаси шулар жумласидандир.
Таржимада фақат маъно аниқлиги ва тиниқлиги кифоя қилмайди. Унда муаллиф руҳи ҳам акс этиши керак. Бу сатрлар, мисралар ва жумлаларнинг қандай жаранглашига боғлиқ. Таржимон муаллиф руҳини ҳис этиши, уни юрагидан ўтказиб, қоғозга тушириши лозим.
– Шу кунларда нималар билан машғулсиз?
– Озарбайжон Республикаси элчихонаси Маданият марказининг таклифи ва ёр-дўстларнинг ташвиқоти билан оғир юкни елкамга олдим. Бундан уч йил аввал Шайх Низомий Ганжавий “Хамса”си таржимасига киришдим. Жами беш достон, олти китоб. Бугунга келиб, “Махзанул асрор”, “Лайли ва Мажнун”, “Иқболнома” нашр этилди. “Шарафнома” чоп этилмоқда. “Хусрав ва Ширин” босмага тайёр. “Ҳафт пайкар”, яъни “Етти гўзал” таржимасини яқинда тугатдим.
Биласиз, Шайх Низомий Ганжавийнинг “Хамса”си Шарқ адабиётида хамсачиликни бошлаб берган асар. “Уммул хамса“ деган шуҳрати бор, яъни “Хамса”лар онаси“. Буюк бобомиз Алишер Навоий “Хамса”си ҳам ана шу китобга пайров қилиб яратилган. Ҳазратнинг ўзлари буни алоҳида таъкидлаганлар:
Эмас осон бу майдон ичра турмоқ,
Низомий панжасига панжа урмоқ.
Керак шер ҳамласига шер жанги,
Агар шер бўлмаса, бори паланги.
Шундай асар таржимаси менга насиб этгани учун Худойимга шукроналар айтаман…
– Устоз, суҳбатимиз якунида янги шеърларингиздан тақдим этсангиз.
– Марҳамат:
МЕН ШУКРУЛЛО ДЕСАМ…
Бир улфатим тутди саволга мени:
Изҳор айламоққа, ана, келди пайт,
Шукрулло деганда кўрасан кимни?
Бир сўз билан унинг таърифини айт…
Ҳай, осон эмишми? Жудаям мушкул,
Бир сўз билан буни қандоқ айтаман?
Бир асрга яқин шоир умри ул,
Қара, қайга бориб, қайдан қайтаман…
Мен Шукрулло десам ҳар сафар, илло,
Бир инсон бўй чўзар қаршимда буюк.
Ҳақ сўзини доим айтгувчи бурро,
Элига ардоқли, халқига суюк.
Мен Шукрулло десам, осонмас менга,
Юрагим тирналиб, бағрим қонланар.
Замонлар кўринар бурканиб тунга,
Мустабид тузумнинг турқи жонланар.
Мен Шукрулло десам, ёдимга шу дам
Топталган элимнинг фарёди келур.
Ҳар ўн йилда бир бор боши кесилган
Халқимнинг мунаввар авлоди келур.
Мен Шукрулло десам, жоним увушар,
Фитрату Қодирий, Чўлпонлар ҳамон,
Усмон Носир, Элбек ёдимга тушар,
Боту авахтада чекади фиғон…
Мен Шукрулло десам, кўринар албат
Ҳориб, ҳансираган, тани жиққа тер,
Олис Магаданда чекиб машаққат,
Қорнига тош бойлаб, ғалтак сурган эр!
Мен Шукрулло десам, тасаввур аро
Бир сиймо кўринар метин бардошли.
Элим, ватаним деб кўксида яро,
Кулса, йиғласа ҳам кўзлари ёшли.
Мен Шукрулло десам, кўраман шаксиз,
Ярқираб саф чекар неча китоблар.
Истиқлол нашъаси ила ёниқ сўз,
Юксак минбарлардан учган хитоблар…
Мен Шукрулло десам, меҳрим жўш уриб,
Қалбимда ғурурим бўлур зиёда.
Бир юрак қаршимда ёнар гупириб,
Юлдуздек чарақлаб турар ирода.
Ўқиб шоиримиз қисмат номасин,
Жоиздир ҳар сафар, ё Оллоҳ, демак.
Жам этиб шодлигу ғами ҳаммасин
Бир сўз билан айтсак, Шукрулло демак!..
ЁЛҒОН ГАПИРМАСЛИК
Малайзияликлардан сўрашибди: “Тараққиётга қандай эришдингиз?”
Улар жавоб беришибди: «Биз ёлғондан воз кечдик…”
Башарнинг дардига бўлгай даво ёлғон гапирмаслик,
Азалдин бандага амри Худо ёлғон гапирмаслик.
Саҳарлар, одамийга не нажот деб сен фалакдин сўр,
Келур авжи фалакдин бир нидо: ёлғон гапирмаслик!
Кишига аввалин ҳусну шараф не, тингласанг, айтай,
Анга ҳусну шарафдир аввало ёлғон гапирмаслик.
Ўқи, минг бир китоб ичра, илоҳий ҳар хитоб ичра,
Буюрмиш анбиёву авлиё ёлғон гапирмаслик.
Ҳаётинг бўлса беравнақ, замона бўлса бешафқат,
Аламга чорадир, эй бенаво, ёлғон гапирмаслик.
Эшик ортидами пойинг, баланд минбардами жойинг,
Шиор эт, эй гадо, эй подшо, ёлғон гапирмаслик.
Битар кўнгилда армонлар, яшар осуда инсонлар,
Муяссар бўлса гар олам аро ёлғон гапирмаслик.
Жамолга ҳақ жамолингдин, бериб росту ҳалолингдин,
Насиб этгил анга, эй Раббано, ёлғон гаримаслик!
ҲАҚИҚАТ, МЕН СЕНИ СЕВДИМ …
Ҳақиқат, мен сени севдим,
келур сендин саодатлар,
Агарчи гоҳи севмаслар,
бўлакдир бизда одатлар.
Ҳақиқат, мен сени севдим,
ўзинг масжиду меҳробим,
Сенинг пойингда қилгаймен
дуо бирлан ибодатлар…
Ҳақиқат, мен сени севдим,
кўнгил офтобни севмасму,
Қуёшга ошиқ эрмасму,
саҳар бонг урса соатлар?
Ҳақиқат, мен сени севдим,
йўлимда бўлмасанг пайдо,
Қани жонимга роҳатлар,
қани жисмимга тоқатлар?
Ҳақиқат, мен сени севдим,
мунофиқларни севмасман,
Улардан кутганим ҳар дам
маломатлар, маломатлар.
Ҳақиқат, мен сени севдим,
бировлар севсалар мендек,
Очилгайди саховатлар,
кўмилгайди адоватлар.
Ҳақиқат, мен сени севдим,
сенинг бағрингда жо эрмиш
Буюклардан – буюкларга
насиб этган омонатлар.
Ҳақиқат, мен сени севдим,
агарчи масканинг осмон,
Сени тупроққа қоргайдир
иҳонатлар, хиёнатлар.
Ҳақиқат, мен сени севдим,
хиёнатпешалар севмас,
Улар кўп, сен эсанг танҳо,
тиларман сенга омадлар…
Ҳақиқат, мен сени севдим,
башарга қайда бор сенсиз
Бу дунёда диёнатлар,
у дунёда ижобатлар?
Ҳақиқат, мен сени севдим,
сени хор айласа миллат,
Қуюндек боши узра айланур
ҳар кун қабоҳатлар…
Ҳақиқат, мен сени севдим,
ўзинг Раббимсан, Оллоҳим,
Сени дерман, сени, гар келса
бошимга қиёматлар.
Ҳақиқат, мен сени севдим…
Суҳбатдош: И. Аҳатова
Манба: ЎзА
SAHIFA USTOZ SHOIR JAMOL KAMOL TAVALLUDINING 80 YILLIGIGA BAGʻISHLANADI
Adabiyot oʻqib, uni oʻrganib, shu xulosaga keldimki, dunyoda hamma fanlar bir taraf, adabiyot bir taraf. Hamma fanlar taningga xizmat qiladi, adabiyot esa joningga, ruhingga quvvat beradi…
ADABIYOT – HAQIQAT JARCHISI
Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol Kamol bilan suhbat
Jamol Qamol 1938 yili Buxoro viloyatining Shofirkon tumanidagi Chitkaron qishlogʻida tugʻilgan. Ota-onadan erta ayrilgach togʻasi qoʻlida tarbiya koʻrdi. Buxoro pedagogika institutining tarix-filologiya fakultetida tahsil oldi. Oʻqishni tugallab, shu yerda oʻqituvchilik qildi. “Buxoro haqiqati” viloyat gazetasida (1965-1969) ishladi. Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutida aspirant boʻlib, “Lirik sheʼriyatda kompozitsiya” degan mavzuda nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi (1969-1972). Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasining Buxoro viloyati boʻlimi masʼul kotibi (1970-1972), keyinchalik Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisi lavozimlarida faoliyat olib bordi.
Uning “Olam kirar yuragimga” nomli birinchi sheʼriy toʻplami 1968 yilda chop etildi. Shundan soʻng “Choʻqqilarga yogʻildi yogʻdu” (1971), “Tosh tugʻyon” (1973), “Hasan va oy” (1974), “Quyosh chashmasi” (1975), “Dostonlar” (1978), “Tafakkur” (1979), “Suvaydo” (1983), “Umidli dunyo” (1988) toʻplamlari, “Armon”, “Varaxsha”, “Eshikdagi oy toʻlqini”, “Tosh tugʻyon”, “Shahribonu” kabi dostonlari nashr etildi.
Vilyam Shekspirning “Hamlet”, “Otello”, “Antoniy va Kleopatra”, “Qish ertagi”, “Venetsiya savdogari”, “Qirol Genrix IV”, “Makbet” kabi oʻndan ortiq dramalarini bevosita ingliz tilidan oʻzbek tiliga tarjima qildi.
Soʻnggi yillarda uning “Asr bilan vidolashuv” (Saylanma, 2007), “Yana koʻnglimda uch oy” (2010), “Safar daftari” (2012), “Bosh ustina, bosh ustina” (2016) singari bir qator asarlari chop etildi. Jaloliddin Rumiyning “Masnaviy maʼnaviy” (2002-2004), Hazrati Alining “Devon”i (2006), Farididdin Attorning ʻMantiq ut tayr” (2006) hamda “Ilohiynoma”, “Asrornoma”, “Pandnoma va bulbulnoma”, “Hikmatlar” (2007-7012), Abdurahmon Jomiyning “Gulshaningda soʻlmasin Gul” (2008), Vilyam Shekspirning “Sonetlar” (2009), Alisher Navoiyning “Foniy gulshani” (2011) kabi jami yigirma yettita asarni ona tilimizga oʻgirdi. Shuningdek, Radiy Fishning “Jaloliddin Rumiy”, Sotim Ulugʻzodaning “Firdavsiy” kabi romanlari tarjimasi ham Jamol Kamol qalamiga mansubdir.
U publitsist sifatida “Makkayi Mukarrama, Madinayi Munavvara” (1992), “Buyuklardan buyuk Muhammad alayhissalom” ( 2017) asarini yaratib, islomiy maʼrifat va maʼnaviyatning rivojiga hissa qoʻshdi.
Jamol Kamol adabiyotimizdagi munosib xizmatlari uchun 1992 yilda “Oʻzbekiston xalq shoiri” unvoniga sazovor boʻldi.
– Maqolalaringizdan birida ziyolilarni jamiyat havosining ozon qatlamiga mengzagansiz. Bugun adabiyot ahlining hayotdagi oʻrni qanday?
– Dunyo har bir millatni, avvalo, uning olimu fuzalolari, shoiru udabolari, yaʼni adiblari orqali taniydi. Bobolarimiz ilmu adab, deb bekorga aytishmagan. Farzandlarni hamisha ilm olib, adab oʻrganishga undagan. Olamni bilish odamni bilish, Allohni bilish – ilm. Adab – odamiylikdir.
Mavlono Jaloliddin Rumiy demishlar:
Odamiyro odamiyat lozimast,
Gul agar xushboʻ naboshat, hezumast …
Yaʼni, odam farzandiga odamiylik lozim. Gulning atri boʻlmasa, u gul emas, xashak… Hamma narsa parvarishga muhtoj boʻlganidek, bu fazilatlar ham tarbiyaga muhtoj. Tarbiyachi kim? Tarbiyachi – adabiyot. Adabiyot nazmu nasr vositasida har lahza taʼkidlab turadi: “Hoy inson, Allohning yer yuzidagi xalifasi, sevimli bandasi, zoti sharifdirsan! Shu nomu maqomga munosib boʻl! Nazaringni baland tut, baloyi nafsga qul boʻlma! Soʻnggi borar joying Haq dargohi ekanini unutma!”.
Adabiyot oʻqib, uni oʻrganib, shu xulosaga keldimki, dunyoda hamma fanlar bir taraf, adabiyot bir taraf. Hamma fanlar taningga xizmat qiladi, adabiyot esa joningga, ruhingga quvvat beradi. Taning tuproqdan, ruhing – Allohning dargohidan. “Ilhom” soʻzining tag-tagida “iloh” yotishini eslasak, manzara ayon boʻladi. Ilhom shoirga berilgan Allohning goʻzal neʼmatidir. Ilhomga yoʻgʻrilgan soʻz, adabiyot – ruhiyat, maʼnaviyat fani. Kelishgan qaddu qomating boʻlsayu shunga yarashiq ruhiyating, maʼnaviyating boʻlmasa, bahoying sariq chaqa. Adabiyot oʻqigan bilan oʻqimaganning farqi bor. Adabiyot oʻqiganlarda soʻz tuygʻusi, adolat tuygʻusi baland boʻladi. Yurish-turishi, soʻz-muomalasida koʻngil sofligi, samimiyat aks etib turadi. Demoqchimanki, yashasin adabiyot! Saviyasi baland, bayrogʻi yuksak, fikri teran, tasavvuri cheksiz, insonda insonni tarbiyalab, uni himoya qiladigan adabiyot. Millat adabiyoti bilan goʻzal, adabiyot haqiqati bilan. Adabiyot – haqiqat jarchisi, haqiqat – adabiyot bayrogʻi. Zamirida haqiqat qoni gupurib oqmagan adabiyot adabiyot emas.
– Bugun qalam ahliga eʼtibor anchayin baland. Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi uchun muhtasham bino, yozuvchilar uchun yangi shinam uy-joylar… Xullas, ijod qilish uchun barcha sharoit muhayyo. Shunday muhitda ijodkorlarimizdan yetuk, barkamol, hikmati asrlarga tatigulik asarlar kutishga haqlimizmi?
– Albatta, haqlimiz. Qulay sharoit boʻlishi, boʻlmasligidan qatʼi nazar, hamisha yetuk asarlar yaratilishini kutib, umidvor boʻlib yashaymiz. Unutmang, ustoz Oybek “Navoiy” romanini tanchada oʻtirib, kerosin lampa yorugʻida yozgan…
Ilhom Allohdan, deb bekorga aytmadim. Isteʼdod va gʻayrat qoʻshilgan joyda esa moʻjiza yuz beradi, uni adabiyot, deb atashadi. Shu oʻrinda afsus bilan aytishim kerakki, yosh ijodkorlarimizda yetarlicha shijoat, harakat koʻrmayapman. Ular jahon adabiyotini, ayniqsa, Sharq adabiyoti durdonalarini oʻqishi, taʼbir joiz boʻlsa, simirib ichishi kerak.
Men Hazrati Ali devonini oʻqidim. Shayx Attorning “Mantiqut tayr” yoxud “Asrornoma”, Mavlono Rumiyning “Masnaviy”sini oʻqidim, degan birorta yosh kalamkashni hali uchratmadim. Nega “Qush tili” olti yoshli Alisherni shunchalar maftun etgan? Nega “Asrornoma” oʻn ikki yoshli Jaloliddinni mahliyo qilgan? Nahotki, bu savollar yoshlarni qiziqtirmasa? Soʻrab koʻring-chi, ular Navoiyning necha gʻazalini yod bilishar ekan? Ayniqsa, Zulfiya mukofotini olayotgan yosh shoiralardan. Biladiganlari oz.
Ijod – mashaqqatli mehnat, uzluksiz oʻqish, izlanish, intilish demak. Bu mehnatni boʻyniga olganlar maqsadiga erishadi. Yengil-yelpi munosabatdan hech narsa chiqmaydi.
– Ijodkor sifatida bugungi milliy jurnalistikaning holatini qanday baholaysiz. Sizni qoniqtiradimi?
– Yoʻq, qoniqtirmaydi… Prezident Shavkat Mirziyoyev bir chiqishida qabul qilayotgan yangi farmonlarimiz, qonunlarimiz jamiyatining quyi qatlamlarida yetarlicha ishlamayapti, deb kuyinib gapirganini eshitdim. Nega ishlamayapti? Sababi nima?
Sababki, oʻsha quyi qatlamlarda mahalliy amaldorlar ustidan oʻrnatilgan jamoatchilik nazorati hali-hamon sust. Ular hamon oʻsha-oʻsha, oʻzi xon, koʻlankasi maydon. Pora bilan qoʻlga tushgan amaldorlarni eshitayapmiz. Ularga jazo tayin, lekin hali ham koʻpchiligi porasini olib, yallo qilib yuribdi. Ularni xalq matbuot orqali nazorat qilishi kerak edi. Matbuot esa jonsiz.
Xoʻsh, nima qilish kerak? Hukumat yoki parlament organi boʻlmish gazetalar obunasiga bir oz qarashib, boshqa gazetalarga erk berish kerak. Toki ular aravasini oʻzi tortsin. Shunda musobaqa boʻladi. Xalq dardiga darmon boʻlgudek maqolalar bilan chiqa olgan gazetalar yashaydi, qolganlar maydonni tark etadi. Aytmoqchimanki, toʻrtinchi hokimiyat ishlashi kerak. Uch gʻildiragi ishlab, bir gʻildiragi ishlamasa, mashina yuradimi? Jamiyatimiz hozir ayni shu holatni boshdan kechirmoqda.
– Siz tajribali tarjimonsiz. Yaqinda Toshkentda oʻzbek mumtoz va zamonaviy adabiyotni xalqaro miqyosda oʻrganish va targʻib qilishga bagʻishlangan xalqaro anjuman boʻlib oʻtdi. Unda bugungi tarjimonlik maktabining ogʻriqli masalalari ham muhokama etildi. Bu haqda sizning fikringiz qanday?
– Afsuski, oʻsha anjumanga meni taklif etishmadi.
Tarjima – oliyjanob sanʼat, qudratli qurol, vosita. Ellarni ellarga, dillarni dillarga ulaydi. Tarjima vositasida boshqa xalqlarning hayot saboqlari, koʻngil tajribasi bilan tanishamiz, ruhoniyatimizni boyitamiz.
Jahon adabiyotidan qilgan tarjimalarimni bir chekkadan tizsa, oʻttiz jildga yetadi. Mavlono Jaloliddin Rumiyning olti kitobdan iborat “Masnaviy”si, Shayx Fariduddin Attorning olti kitobi, Vilyam Shekspirning oʻn ikki dramasi, bir yuz ellik toʻrt soneti, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiyning (“Foniy“ turkumidagi) gʻazallar va qasidalardan iborat kitoblari, Shayx Mahmud Shabustariyning “Gulshani roz”, Radiy Fishning “Jalolidin Rumiy”, Sotim Ulugʻzodaning “Abulqosim Firdavsiy” romanlari, Qurʼoni karim maʼnolarining adabiy-nazmiy tarjimasi shular jumlasidandir.
Tarjimada faqat maʼno aniqligi va tiniqligi kifoya qilmaydi. Unda muallif ruhi ham aks etishi kerak. Bu satrlar, misralar va jumlalarning qanday jaranglashiga bogʻliq. Tarjimon muallif ruhini his etishi, uni yuragidan oʻtkazib, qogʻozga tushirishi lozim.
– Shu kunlarda nimalar bilan mashgʻulsiz?
– Ozarbayjon Respublikasi elchixonasi Madaniyat markazining taklifi va yor-doʻstlarning tashviqoti bilan ogʻir yukni yelkamga oldim. Bundan uch yil avval Shayx Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”si tarjimasiga kirishdim. Jami besh doston, olti kitob. Bugunga kelib, “Maxzanul asror”, “Layli va Majnun”, “Iqbolnoma” nashr etildi. “Sharafnoma” chop etilmoqda. “Xusrav va Shirin” bosmaga tayyor. “Haft paykar”, yaʼni “Yetti goʻzal” tarjimasini yaqinda tugatdim.
Bilasiz, Shayx Nizomiy Ganjaviyning “Xamsa”si Sharq adabiyotida xamsachilikni boshlab bergan asar. “Ummul xamsa“ degan shuhrati bor, yaʼni “Xamsa”lar onasi“. Buyuk bobomiz Alisher Navoiy “Xamsa”si ham ana shu kitobga payrov qilib yaratilgan. Hazratning oʻzlari buni alohida taʼkidlaganlar:
Emas oson bu maydon ichra turmoq,
Nizomiy panjasiga panja urmoq.
Kerak sher hamlasiga sher jangi,
Agar sher boʻlmasa, bori palangi.
Shunday asar tarjimasi menga nasib etgani uchun Xudoyimga shukronalar aytaman…
– Ustoz, suhbatimiz yakunida yangi sheʼrlaringizdan taqdim etsangiz.
– Marhamat:
MЕN SHUKRULLO DЕSAM…
Bir ulfatim tutdi savolga meni:
Izhor aylamoqqa, ana, keldi payt,
Shukrullo deganda koʻrasan kimni?
Bir soʻz bilan uning taʼrifini ayt…
Hay, oson emishmi? Judayam mushkul,
Bir soʻz bilan buni qandoq aytaman?
Bir asrga yaqin shoir umri ul,
Qara, qayga borib, qaydan qaytaman…
Men Shukrullo desam har safar, illo,
Bir inson boʻy choʻzar qarshimda buyuk.
Haq soʻzini doim aytguvchi burro,
Eliga ardoqli, xalqiga suyuk.
Men Shukrullo desam, osonmas menga,
Yuragim tirnalib, bagʻrim qonlanar.
Zamonlar koʻrinar burkanib tunga,
Mustabid tuzumning turqi jonlanar.
Men Shukrullo desam, yodimga shu dam
Toptalgan elimning faryodi kelur.
Har oʻn yilda bir bor boshi kesilgan
Xalqimning munavvar avlodi kelur.
Men Shukrullo desam, jonim uvushar,
Fitratu Qodiriy, Choʻlponlar hamon,
Usmon Nosir, Elbek yodimga tushar,
Botu avaxtada chekadi figʻon…
Men Shukrullo desam, koʻrinar albat
Horib, hansiragan, tani jiqqa ter,
Olis Magadanda chekib mashaqqat,
Qorniga tosh boylab, gʻaltak surgan er!
Men Shukrullo desam, tasavvur aro
Bir siymo koʻrinar metin bardoshli.
Elim, vatanim deb koʻksida yaro,
Kulsa, yigʻlasa ham koʻzlari yoshli.
Men Shukrullo desam, koʻraman shaksiz,
Yarqirab saf chekar necha kitoblar.
Istiqlol nashʼasi ila yoniq soʻz,
Yuksak minbarlardan uchgan xitoblar…
Men Shukrullo desam, mehrim joʻsh urib,
Qalbimda gʻururim boʻlur ziyoda.
Bir yurak qarshimda yonar gupirib,
Yulduzdek charaqlab turar iroda.
Oʻqib shoirimiz qismat nomasin,
Joizdir har safar, yo Olloh, demak.
Jam etib shodligu gʻami hammasin
Bir soʻz bilan aytsak, Shukrullo demak!..
YOLGʻON GAPIRMASLIK
Malayziyaliklardan soʻrashibdi: “Taraqqiyotga qanday erishdingiz?”
Ular javob berishibdi: «Biz yolgʻondan voz kechdik…”
Basharning dardiga boʻlgay davo yolgʻon gapirmaslik,
Azaldin bandaga amri Xudo yolgʻon gapirmaslik.
Saharlar, odamiyga ne najot deb sen falakdin soʻr,
Kelur avji falakdin bir nido: yolgʻon gapirmaslik!
Kishiga avvalin husnu sharaf ne, tinglasang, aytay,
Anga husnu sharafdir avvalo yolgʻon gapirmaslik.
Oʻqi, ming bir kitob ichra, ilohiy har xitob ichra,
Buyurmish anbiyovu avliyo yolgʻon gapirmaslik.
Hayoting boʻlsa beravnaq, zamona boʻlsa beshafqat,
Alamga choradir, ey benavo, yolgʻon gapirmaslik.
Eshik ortidami poying, baland minbardami joying,
Shior et, ey gado, ey podsho, yolgʻon gapirmaslik.
Bitar koʻngilda armonlar, yashar osuda insonlar,
Muyassar boʻlsa gar olam aro yolgʻon gapirmaslik.
Jamolga haq jamolingdin, berib rostu halolingdin,
Nasib etgil anga, ey Rabbano, yolgʻon garimaslik!
HAQIQAT, MЕN SЕNI SЕVDIM …
Haqiqat, men seni sevdim,
kelur sendin saodatlar,
Agarchi gohi sevmaslar,
boʻlakdir bizda odatlar.
Haqiqat, men seni sevdim,
oʻzing masjidu mehrobim,
Sening poyingda qilgaymen
duo birlan ibodatlar…
Haqiqat, men seni sevdim,
koʻngil oftobni sevmasmu,
Quyoshga oshiq ermasmu,
sahar bong ursa soatlar?
Haqiqat, men seni sevdim,
yoʻlimda boʻlmasang paydo,
Qani jonimga rohatlar,
qani jismimga toqatlar?
Haqiqat, men seni sevdim,
munofiqlarni sevmasman,
Ulardan kutganim har dam
malomatlar, malomatlar.
Haqiqat, men seni sevdim,
birovlar sevsalar mendek,
Ochilgaydi saxovatlar,
koʻmilgaydi adovatlar.
Haqiqat, men seni sevdim,
sening bagʻringda jo ermish
Buyuklardan – buyuklarga
nasib etgan omonatlar.
Haqiqat, men seni sevdim,
agarchi maskaning osmon,
Seni tuproqqa qorgaydir
ihonatlar, xiyonatlar.
Haqiqat, men seni sevdim,
xiyonatpeshalar sevmas,
Ular koʻp, sen esang tanho,
tilarman senga omadlar…
Haqiqat, men seni sevdim,
basharga qayda bor sensiz
Bu dunyoda diyonatlar,
u dunyoda ijobatlar?
Haqiqat, men seni sevdim,
seni xor aylasa millat,
Quyundek boshi uzra aylanur
har kun qabohatlar…
Haqiqat, men seni sevdim,
oʻzing Rabbimsan, Ollohim,
Seni derman, seni, gar kelsa
boshimga qiyomatlar.
Haqiqat, men seni sevdim…
Suhbatdosh: I. Ahatova
Manba: OʻzA
