7 ноябр — ёзувчи Набижон Боқий таваллуд топган кун

Роппа-роса 34 йил аввал «Ёшлик» журнали ёш ёзувчи Набижон Боқий ҳикояларини ушбу кириш сўзи билан тақдим этган эди:  «Ёш ижодкорнинг адабиётга кириб келиши ҳар хил бўлади. Биров ҳеч кимни ажаблантирмайдиган, синашта йўлдан юришни маъқул кўради, биров эса, дастлабки қадамлариданоқ ўзига хосликка – воқеликни идрок этишда, объект танлашда, ифода усулида бошқаларга ўхшамасликка тиришади; бундай қаламкаш матбуотда тенгдошларига нисбатан кечроқ кўринади, лекин бир-икки нарсаси биланоқ дарров эътиборни тортади.

Набижон Боқиев, бизнинг назаримизда, ана шу тоифага мансуб – мураккаб йўлда изланаётган қаламкашлардан. Унинг машқлари биз билган, биз ўрганиб қолган одатдаги ҳикояларга унчалик ўхшамайди. Ёш ёзувчи воқеликнинг бир қарашда аҳамиятсиздек туюладиган қирраларини янгича назар билан кашф этиб, уни янги бир нафасга йўғириб тасвирлашга интиладики, бу адабиётга энди қадам қўяётган ижодкор учун жуда муҳим, унинг келажагига умид уйғотади.

Ёш авторнинг изланишлари ҳақида кенгроқ тасаввур ҳосил бўлиши учун, унинг турли мавзудаги, турли савияда ёзилган асарларидан намуналар эълон қилмоқдамиз (“Ёшлик” журнали, 1983 йил, № 12)».

Набижон Боқий
ЁШЛИК ҲИКОЯЛАРИ

Набижон Боқий 1956 йил 7 ноябрда Фарғона вилояти Боғдод туманидаги Чуваланчи қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган(1984). «Бир муҳаббат қиссаси» (1990), 30-йиллар қатағонига бағишланган «Қатлнома» (1992), «Гулзамира» (1994), «Чингиз афандига мактублар» (2004), «Анвар пошонинг васияти» (Истанбул, 2006) ва бошқа асарлари чоп этилган. Р. Л. Стивенсоннинг «Меросхўр», «Катриона» романларини (1990) ҳамда Чингиз Айтматов ва Мухтор Шохонов ёзган «Чўққида қолган овчининг охи зори» (1998, Е. Хўжамбердиев билан ҳамкорликда) китобини ўзбек тилига таржима қилган. «Шуҳрат» медали билан тақдирланган (1995).

ИЗҲОРИ ДИЛ

Мен ҳеч қачон “Ҳуснияни бошқалар ҳам яхши кўришини, ҳатто кимдир мендан-да қаттиқроқ, самимийроқ яхши кўрган бўлиши мумкин-ку!” деб ўйламаган эдим. Ўйлай олмас эдим… Бир дамгина, нафас ростлаш учунгина маконимга қўниб ўтган қушчам! Армоним менинг… Учиб кетдинг… Шунчалар шошдингки… Сендан фақат жажжигина, ширингина, тилсиз-забонсиз беғубор бир қўшиқ қолди. Бу қўшиқни қандай тинглаш керак – билмайман, бу қўшиқни қандай овутишни ҳам билмайман…

Ҳусния ташлаб кетган китобларни тартибга солаётиб, муқоваларидан саҳифаларидан унинг бармоқ изларини қидираётиб… жавоннинг тубидан бир даста хат топиб олдим.

Сирингни, ҳатто мендан пинҳон тутган сирингни ошкор этаётгани учун кечир, Ҳусния! “Мендан тонди”, деб ўйлама, Ҳусния! Қаршингда яна бир бор тиз чўкмоқчиман, изларингни кўзимга суртмоқчиман, жоним-жонажоним!..

БИРИНЧИ МАКТУБ

Саломалайкум, Ҳусния!
Нега менга бундай қарайсиз? Бегонадек, етти ёт бегонадек! Айбим нима, ахир? Ёшлигимизда бизни “бешиккетди” қилиб қўйишганими? Наҳотки, мени сарқитларга ишонади, деб ўйлайсиз? Наҳотки, даҳрийлигимни исботлаш учунгина сиздан воз кечишим, сизни севмаслигим керак?! Тушунинг, бу мумкин эмас, мумкин эмас, ахир! Орамизда ўша лаънати ғов бўлмаганда, кўнгилдаги дардимни Сизга аллақачон айтган бўлар эдим. Кеча-кундуз миямни бир савол кемиради: “Яхши кўраманми? Яхши кўраманми?..” Одамнинг ақлдан озиши ҳеч гап эмас экан. Етар, хавотирлар жонга тегди! Менга атаб рўмолчага тугиб қўйган сўзингизни айтинг, ўтинаман. Эҳтимол тош тугилгандир, эҳтимол гавҳар – билмайман, лекин билишни истайман. Яширманг дилингизни, “Севмайман!” деб айтсангиз ҳам майли. Шунда яхши бўлса керак…
Саттор

ИККИНЧИ МАКТУБ

Ҳусния!
Бу гал Сизга хат орқали мурожаат қиляпман. Юзма-юз туриб берган саволимга жавоб бермадингиз. Уялдингизми? Майли, қиз боланинг иболи бўлгани яхши. Ерга қўйсанг, осмонга сапчийдиганларидан худо асрасин!

Мана, институтни тугатяпман. Аввал айтганимдек, “қизил диплом” билан, албатта. Аспирантурада қолдиришмоқчи. Яқинда домламнинг ёрдами билан оилавий ётоқхонага кўчиб ўтдим. Икки йилдан кейин квартира ҳам беришмоқчи.

Ҳусния, ўзингизга маълум, ҳозирги замонда техникумнинг дипломи билан оёқ остида қолиб кетиш ҳеч гап эмас. Очиқ ёзаётганим учун хафа бўлманг, Сизни камситмоқчи эмасман, ачинганимдан куйиб-пишяпман, холос. Ўсиш ниятингиз бўлса, келинг: энг яхши лабораториядан иш топиб бераман. Қўлимдан келади, мақтаняпти, деб ўйламанг. Сиз мени биласиз-ку!

Хўп десангиз, тўйимизни ёзда ўтказиб қўя қолардик. Мамашка ҳеч қўймаяпти. Қарияларни ўзингиз биласиз-ку… Сиз хавотирланманг, ўқишингиз тўхтаб қолмайди. Домлалардан танишларим кўп, дарров сиртқи бўлимга жойлаб қўяман. Агар бир-икки йил сабр қилайлик десангиз, унга ҳам розиман. Фақат, келсангиз – бас. Квартирамда бемалол яшайверасиз. Ижара ҳақи олмайман (ҳазил.) Яна бир карра ўйлаб кўринг. Интизорлик билан кутаман, деб
БАХТИЁРОВ.

УЧИНЧИ МАКТУБ

“Зим-зиё тун. Зоғ учмайди…” каби ибораларни китоблардан кўп ўқингансиз. Тўғрими? Лекин, бу ҳолатни бутун даҳшати билан тасаввур эта оласизми?.. Мен авваллари ҳис қилмасдим. Ҳозир эса, барханлар узра кезиб, ҳар хил товушларга қулоқ тутиб, бирор нима тушуниб олишга уринар эканман, эртаклардаги тасвирларнинг нақадар қўрқинчлигини аниқ-тиниқ сезяпман…

Нимадир чирс этиб синади. Ўйлайсан: бирор қаттол оёғи остида топталдимикан ёки тун хўжайини – кўрсичқоннинг бемаъни ҳазилими бу?.. Вужудинг қулоққа айланиб кутасан, кутаверасан, токи навбатдаги шарпани сезмагунингча чидайсан. “Чий-й!” Юрагинг ҳаприқиб кетади! Ўзинг билмаган ҳолда пешонангдаги совуқ терни артиб оалсан-да, “Хайрият-э, сичқон экан”, деб қўясан. Худо ҳаққи, бундай пайтлари кўксимда биттагина нажоткор тумор бўлишини жуда-жуда истайман.

Ҳусния, эсингиздами, болалигимизда ҳаммамиз тумор осиб юрардик? Ичига седана солинган. Шундай тотли ҳид таратардики… У бизни гўё оч кўзлардан асрарди.
Ҳусния, илтимос, менга жавоб ёзиб юборинг. Шунчаки хат бўлса ҳам майли. Хатингиздан тумор ясаб олмоқчиман. Одам ўзини ўзи енгиб яшайдиган паллада тумор шунчалик зарурки… буни ўзингиз ҳам тушунасиз. Айтмоқчи, хатга қўшиб битта, учу тўрт бўлсаям майли, расмингизни юбора олмайсизми?..
Самимий истаклар билан
АКБАР

ТЎРТИНЧИ МАКТУБ

Сўлим-сўлим шеърий мисраларга ўхшайсан. Ҳусни! Шоир эмасман, таърифингни мунчоқдек тиза олмайман, лекин гўзаллигингни шоирдан кўра кучлироқ ҳис қиламан.

Ҳусния, шундайлигингни биласан-а! Мен ўзимнинг хунуклигимни биламан-ку! Тўғри, менга кўпинча илтифот қилишга уринасан. “Инсоннинг гўзаллиги қалбида, Иброҳим ака”, дейсан. Эҳтимол шундайдир. Эҳтимол, ўзинг бунга ишонмасанг ҳам, шундай деб ўйлашга ҳаракат қиларсан… Ростини айт-чи, кўнглингнинг бир четида, бир бурчагида миттигина ўтинч – “Инсон сиртдан ҳам чиройли бўлиши керак!” деган ўтинч ғимирламайдими? Ғимирласа керак. Менинг юрагимда ғимирлайди-ку, ахир! Балки бу худбинлигимдандир. Нима қилай, шунақаман. Мўғулбашаралигим гўё сенга ёқмаётгандек туюлади. Овозаси асрлар оша етиб келган Чингиз ваҳшатидек жирканч кўринсам керак, деб ўйлайман…

Яширма, сен мукаммал инсонни кутяпсан. Кутавер, кутишга ҳаққинг бор. Чунки сен чиндан ҳам гўзалсан! Бекам-кўстликни орзу қилмаган одам борми дунёда? Лекин, табиатда инсон иродасидан ташқарида яшайдиган азалий ва абадий қонунлар борки, уларни ҳеч ким ўзгартира олмайди. Менимча, шулардан бири – ирсият қонуни, азизим. Ҳусния, мен сендан кечмоқчи эмасман, йўқ, юрагингда бир умрлик армон қолишини истамайман, холос. Мени бошқа ҳеч ким билан алмаштириш мумкин эмаслигини аниқ ишонган кўйи сева оласанми – шуни билмоқчиман.

Сўнгги сўзни айтиш пайти келди, Ҳусния. Сени яхши кўраман, жудаям. Сен-чи?..
ИБРОҲИМ

БЕШИНЧИ МАКТУБ

Ассалому алайкум, Ҳусния!
Ушбу хатим етиб маълум бўлсинки, қўшнимиз Ҳуснияга деб билурман.

Асса-лом-алай-кум, Ҳуснияхон! Қалай, тан-жонингиз соғми?.. Нега булоққа қатнамай қўйдингиз? Ёки уйингиздагилар қўлингизни ушлаганимни кўриб қолибдими? Жудаям қўрқяпман. Очиғи, унчалик қўрқаётганим йўқ, соғиниб кетдим.

Ҳусния, Сизга олдиндан бир гапни айтиб қўймоқчиман (сўзимиз бир жойдан чиқиши учун): душанба куни онамни уйларингга киритаман – совчиликка. Илтимос, йўқ деманг, қаттиқ хафа бўламан. Девор-дармиён қўшниларнинг гаплашмай қўйиши – уят, қишлоққа кулги бўламиз. Шунинг учун рози бўлақолинг. Кейин нима десангиз, қаршингизда қўл қовуштириб тураман, отамга ўхшамайман, Сизни ҳеч қачон бўкиртириб урмайман.

Бугун Сизнинг олдингизга чиқолмайман. Исфарага бодринг олиб кетяпман. У ердан “бўлиштирар”нинг миёнчасини қилиб келаман. Хатни синглим олиб кириб беради (қайнсинглингизга мен тўғримда оғиз очакўрманг, отамга айтиб қўяди).
Хўп, хайр, шошяпман. Дуойи салом билан
АБУБАКР.

ОЛТИНЧИ МАКТУБ

Салом, Ҳусния!
Қоғозга ўралган чучмал имо-ишоралар билан бошингизни қотириш ниятим йўқ: Сизни яхши кўраман! Кулманг. Жиддий ёзяпман. Бу гапим алдамчи эҳтироқ бўлганда, икки йилдан бери кўксимда олиб юрмаган бўлар эдим…

Ўша учрашув ёдингиздами?

Қўқон… Худоёрхоннинг собиқ кошонаси… Автобус бекати… Изғирин… Ниҳоят, акангиз Қаҳҳор иккаламиз иссиққина “Икарус”га чиқамиз, Сиз очиқ ҳавода турибсиз. Лабларингиз гезарган. Совқотяпсиз. Мен ойнадан “михдек” ишорасини қиламан. Қаҳҳор қўлини силтайди: “Кетаверсангчи!..” Мотор гувиллайди.

Қўзғалдик ва беихтиёр “Хат ёзаман, Ҳусния!” деб юбордим. Эҳ, суяксиз тил! Сизларнинг иборангиз билан айтганда, “қовун туширган” эдим. Қаҳҳор хўмрайиб олди. Юзларим қизариб кетди, чамамда. Тошкентга етгунимизча гап гапга қовушмади. Ўзимни худди жиноят устида қўлга тушган товламачидек ҳис қилардим. “Наҳотки шундай бўлсам?..” Бу савол мени ўшандан бери қийнайди. Ниҳоят, хат ёзишга аҳд қилдим…

Сизни яхши кўраман. Нима учун? Билмайман. Эҳтимол, бошқалардек, мўридан чиққан чумчуққа ўхшамаслигингиз учундир. “Шугинами?”, дерсиз… Шугина бўлмаса керак. Ахир, юракдаги ҳар қандай туйғуни сўз билан ифодалаб бўлмайди-ку.

Ҳусния, ростдан ҳам товламачиманми?

Бир вақтлар, эҳтирос билангина яшаш мумкин, турмуш қуриш мумкин, деб ўйлардим. Эҳтирос сўнгач, пиёла тубидаги бир чимдим шамадек юракда озгина қуйқа қолишини билмасдим. Билганимда, уйланармидим ўшанда!.. Ҳаммаси ўткинчи экан. Юракда эса бир тутамгина армон қолди, холос. Шоир айтмоқчи, бундай юракни “туфлаб” ташлагим келади!

Ҳусния, мен Сизга нолойиқдирман балки? Балки аллақачон Муҳаббатга хиёнат ҳам қилгандирман. Эҳтимол, бу хатом хиёнатга тенг қилиб қолгандир…

Ушбу мактубни Сиздан шафқат сўраш учун ёзаётганим йўқ, Ҳусния. Ўзимнинг ҳақиқий баҳоимни билиш учун, устимдан чиқариладиган адолатли ҳукмни эшитиш учун ёзяпман.
Томошахонада чироқ ёнди. Актёр юзидан гримни сидириб ташлаб, Сизга таъзим қилмоқда.
ВОҲИД

ЕТТИНЧИ МАКТУБ

Салом, Ҳусния!
Аслида, Сизга хат (проза) ёзмасам ҳам бўлаверади-ю, лекин ёзяпман. Чунки, муҳаббат ҳақида прозада (дағал тилди) гапириб бўлмайди. Буни шеърдагина ўхшатиб айтса бўлади. Очиғини айтсам, бу мавзуга янги туркум бағишладим. Уни биринчи китобимга киритаман. Нокамтарлик бўлса ҳам, ёзяпман. Сиздан яширадиган сирим йўқ.

Ҳусния, тўғри тушунинг, мен шоирман, шуни учун Сизнинг савиянгиз ҳам каминага яраша бўлиши лозим. Сал-пал тантироқ бўлсангиз, яна яхши. Арзимаган қусурга ёпишиб олиб, мени хуноб қилаверсангиз, ижодим бўғилиб қолади. Ахир, ижодкорни авайлаш, асраш даркор. Ниҳолча остига тез-тез сув қуйиб турилмаса қуриб қолади. Лекин уни сувга бўктириб қўйиш ҳам ярамайди, томири чирийди. Шоли – бошқа гап.

Севгилим, тезроқ дил розингизни маълум қилинг.

Кстати, ушбу хатимни ўзимга қайтариб юбориш эсингиздан чиқмасин. Кейинчалик тадқиқотчиларга тўла асарларимни чоп эттиришда асқотиши мумкин. Эҳтиром билан,
Ҳамид Бўка.

САККИЗИНЧИ МАКТУБ

Ҳусния, менинг хатим дағалроқ чиқиши мумкин. Бунинг сабабини ўзингиз биласиз: қизларга биринчи марта хат ёзишим. Ёлғон гапираётган бўлсам, ҳаром ўлай!.. Касбим унчалик мақтанадиган эмас – ассимляторлик. Колхоз фермасида ишлайман. Лекин топиш-тутишим яхши. Бир юзу саксондан икки юзу ўттизгача оламан. Қишлоқ шароити учун бу катта пул. Беш-тўрт йилда машинали бўлиш мумкин.

Деҳқончиликда бир ҳикмат бор: “Яхши ҳосил олиш учун сара уруғнинг ўзигина кифоя қилмайди, етилган замин ҳам даркор”. Жуда тўғри гап. Тупроқ семиз бўлса, уруғ бехато унади. Бу гапни бизнинг касбимизга ҳам оз-моз алоқаси борлиги учун айтяпман, тағин кўнглингизга бошқа хаёл келмасин.

Ҳусния, гап бундоқ: менга юрагингиз чопадими? Чопса, икки энлик хат ёзиб юборсангиз. Сиздан сўрамай, уйларингга совчи юбориб шарманда бўлгандан кўра, ўзингиздан аниғини билиб қўя қолганим маъқул. Шундай эмасми?

Отангизга салом айтинг. Мен у кишини танийман. Бурноғи йил фермамизга ғунажинларингизни олиб келган эди… “Маъмур акам салом айтибди”, десангиз, ўзлари билади.
Хайр, саломатлик тилайман, деб
МАЪМУР.

ТЎҚҚИЗИНЧИ МАКТУБ

Дилдоргинам, хотиржам бўлинг, Сизни яхши кўрмайман. Кеча шунчаки кўзларимиз тўқнашиб кетди, холос. Қизардимми?.. Нима бўпти, ҳамма ҳам қизаради. Ҳатто, токчада турган ғўр помидор ҳам қизараверади-ку! Хоҳласа, бўзаради.

Бундан кейин дафъатан ортингизга ўгирилмай ўтиринг. Менга ўхшаб, доим домлага қараб ўтиринг.

Наҳотки, ҳалиям шубҳа қилаётибсиз? Гапимга ишонмаяпсизми?.. Ишонмасангиз – ишонманг! Ўзим ҳам ишонмайман.

Жавоб ёзманг, “профессор” кўриб қолса, уришиб беради. Иккаламизни ҳам дарсдан ҳайдаб чиқариши мумкин.
ЮНУС

ЎНИНЧИ МАКТУБ

Яхши қиз, стипендиянгизни олишингиз биланоқ марҳамат қилиб қарзларингизни тўлаб қўйинг. Ортиқ кутолмайман. Бас! Қаро кунларимга атаб қўйган тийинларимни Сизга сарфлаган эдим. Шуни ҳам билмадингиз… Майли, садқаи сар, фақат қарзларни чўзинг. Ён дафтарчамга ҳаммасини ёзиб қўйганман. Мана рўйхати: бир юзу йигирма тийинлик музқаймоқ, олтмиш тийинлик семичка, тўртта қирқ саккиз тийинлик дафтар, бешта йигирма тўрт тийинлик ироқи совун. Жами – тўрт юзу тўқсон икки тийин. Беш сўм берсангиз, Сизга яна битта ироқи совун олиб бераман.

Ҳисобли дўст айрилмас, дейдилар, оппоққиз.
ҲОСИЛБЕК

…Ҳусния! Мана, сенга келган ўн мактуб, ўн изҳори дил!.. Мен не дейин, менга не қолди?

DESPERADO

“Оила қуриш керак”. “Оила қуриш керак!” “Оила қуриш керак!!!”
Хабар. Огоҳлантириш. Буйруқ.
Бош тортдим.

Яна буйруқ… Шундан кейин “буйруқ”лар худди кўкрак нишонларидек бир-бирига мингашиб кетди.

“Оила қуриш керак!..” (Қарсаклар)
“Оила қуриш керак!..” (Гулдурос қарсаклар)
“Оила қуриш керак!!!” (Давомли, гулдурос қарсаклар)

Мен ким биландир бир умр (бир умр!) “бир ёстиққа бош қўйиб” яшашни тасаввур қилолмайман. Наҳотки, шундай яшаш мумкин? Даҳшат-ку!

Мактабга боргунимга қадар эски уйимизда яшардик. Унда бувам тирик эди. Энамнинг талабига кўра, ҳар куни бувамнинг кўчага чиқишини, бирор ёққа отланишини пойлаб турардим. Бувам кўчага чиқиши биланоқ дарвозахонага югуриб борардим-да, энам ҳозирлаб қўйган тошларни дўппига солиб орқасидан ота бошлардим.

– Илойим, изгинанг ўчсин!
– Худоё худовандо, ўлигингни кўрай!
– Худойим имонингдан айирсин!
– Илойим, Алининг қиличига учрагин!
– Дўзахга шалоп этиб тушмасанг, у дунёю бу дунё рози эмасман!..

Дўппидаги тош тугагунча бувамнинг кетидан отаверардим, отаверардим. Энамнинг хоҳиш-талаби шу эди-да.

Бир-бирига қарши, энамнинг пинҳона, бувамнинг эса очиқ-ошкор кураши бир дақиқа тинмасди. “Одамлар бир-бирини тезроқ ўлдириш, ўлигини кўриш, дафн этиш учун бирга яшаса керак”, деб ўйлардим. Ўлимдан жуда қўрқардим. Ҳеч қачон, ҳеч ким билан бирга яшамасликка онт ичиб қўйган эдим ўшанда.

Бувам ўлгач, энам иккаламиз янги уйга кўчиб ўтдик. Бу ерда дадам билан бувим ўртасида ўшандай азалий ва абадий жанг давом этди. Мен энди дадамнинг кетидан тош отмас эдим: мактабга қатнардим, бунга вақтим бўлмасди. Чамамда, бувим менинг “чақиб” қўйишимдан хавфсирарди. Шунинг учун энам билан бувим жойнамоз устида дадамга ўлим тилаш билангина чекланишарди.

Дадамга эса жин ҳам урмасди – ҳар куни маст бўлиб келверар, бувимни ураверар, энамни уйдан қувиб чиқараверар эди…

Нега? Нима учун? Сабаби – ўша, эски гап: улар бирга яшашарди. “Оила шунақа бўлади ўзи”, “Жон бор жойда жанжал бор”. Қиёмат кунининг охири кўринмасди…

Шундай қилиб:
– Оила қуриш керак, – дейди энам, – эски уй хароб бўляпти.
– Оила қуриш керак, – дейди бувим, – неварамнинг қўлидан сув ичгим келяпти.
– Оила қуриш керак! – дейди дадам. – Учраган одам: “Ўғлингни қачон уйлайсан?” деб сўрайди, қишлоқда бош кўтариб юролмай қолдим.

Энамга бувамнинг арвоҳи тинчлик бермайди. Бувимга “тошотар” керак. Дадамга-чи?.. Гўрков!
Мен эса ким биландир, бир умр (бир умр!) ит-мушук бўлиб яшашни тасаввур қила олмайман. Чунки мен… Сенинг, Сенинг, Сенинг, муҳаббат, бахтли бўлишингни истайман!..

БУВАМ БИЛАН СУҲБАТ

Пешонамни тириштириб мундоқ ўйлаб кўрсам, етти-саккиз ёшлигимдаёқ менда мухбирликнинг илк нишоналари пайдо бўла бошлаган экан.

Ўшанда бувам жудаям қариб, барча қишлоқ чолларига ўхшаб “пессимист” бўлиб қолган эди. Ҳар пайшанба оқшомида Қуръондан қиладиган ёдаки тиловати ҳамон қулоқларим остида.

У бирор юмушга уннаётган пайтда кимнингдир халал беришини ёқтирмасди. Ҳадеб атрофида гирдикапалак бўлаверсам, мени рўпарасига ўтқазиб, қандайдир азиз-авлиёлар, пайғамбарлар таърифи билан миямни ачитиб юборарди. Гўё бувам мени доим мазах қилаётгандек туюларди: “Насиҳати чин бўлса, юмушини тўхтатиб, мени тиззасига ўтқазиб оларди”, деб ўйлардим ичимда.

Кунларнинг бирида шайтон мени йўлдан урдими, ишқилиб, гапдонлигим қўзиб:
– Бува, худо зўрми ёки Муҳаммад пайғамбар? – деб сўрадим.

Бувам қалашиб ётган темир-терсаклар ичидан эски кетмонни топиб, ўроқранда билан унга соп ясаётган эди.

– Тавба қилдим де, шапшак! Бўлмасам, сенга ким зўрлигини кўрсатиб қўяман! – дея дўқ уриб қолди у, йўнилмаган таёғини бурнимга тақаб.

– Тавба қилдим, – дедим таёқнинг учидан кўз узмай. – Сиззи зўрлигингизни ўзим ҳам биламан…

– Қўрқиб кетганимдан овозим аранг эшитилди.

– Бурнингни арт!.. Рўмолчанг қани? Битта гапни неччи марта қайтаришим керак сен пандавақига?! – У бурнимни артмаётганимни кўриб баттар тутақди.

– Рўмолчамни йўқотиб қўйдим, –дея ўзимни оқладим.

– “Йўқотиб қўйдим” эмиш… Қиз бола бўлганингда Ҳидоятип сениям аллақачон бўғиб ўлдирган бўларди… Бери кел, манқа!

Бувамнинг ёнига бордим. У пичан ҳиди анқиб турган чопонининг ўнгири билан бурнимни артиб, кетимга шаппатилаб қўйди – эркалади.

Бувамнинг мурувватидан талтайиб, саволимни қайтардим.

– Худо – битта. Пайғамбарлар эса – кўпчилик. Муҳаммад – шуларнинг орасида энг зўри, билингми? – У чуқур хўрсиниб, яна иши билан машғул бўлди.

– Пайғамбарлар кўпчилик бўлса, худони тутиб олиб дўппослашмайдими? Аҳмаднинг укалари мени тутиб олиб дўппослашди-ку!

– Худога тил теккизиб бўлмайди, аҳмоқ!
– Ёнғоғидан бермаса-чи?

– Худо сенга ўхшаб, қўйнини тўлдириб ёнғоқ олиб юрмайди…
– Ёнғоқларини ютқазиб қўйганми?
– Нима?!

– Ютқазиб қўйганми уларни? Манавинақа… – Мен қўйнимдан боя ютиб олган ёнғоқларимни чиқардим.

– Қўлингни кўрсат-чи!

Кўрсатмадим. Чунки қўлим хина қўйилгандек қип-қизил эди.

– Аҳ, ярамас!

Ўрнимдан туришга ҳам улгуролмай қолдим. Кетмонсоп ҳавода ғув этдию юмшоқ жойимга гуп этиб тушди. Бўкириб юбордим…

Демак, пешонамни тириштириб мундоқ ўйлаб кўрсам, биринчи интервьюни бувамдан олган эканман. Биринчи сабоқни ҳам. Ўшандан бери “қаҳрамонларим” билан телефон орқали гаплашишни афзал кўраман.

ЗАВҚ

Лола сайлига чиқиб, очиқ ҳавода тунаб қолган бўлсангиз, гулхан ёққансиз, албатта. Маза, а? (Кўзларингизни юмиб, “Оҳ!” денг-да.) Гулхан ёниб-ёниб, алангаси сўна бошлайди. Ўтин ҳам тугайди. Шох-шабба теришга эриндиларинг, ундан кўра иссиқ мамлакатлар ҳақида эртак эшитишни афзал кўрдиларинг (кўпинча шундай бўлади), дейлик. Эртакчи йигитнинг оғзига маҳлиё бўлиб, гулхан ёддан кўтарилади. Қип-қизил чўғ устини кул қоплайди… Жунжика бошлайсизлар. Хаёлларингда – қумига тухум кўмса пишадиган Саҳрои Кабир. Маза, а? (“Ҳа!” денг-да.) Шу пайт майингина шабада эсади-да, кулни елпиб ўтади. Лаҳча чўғ милтиллайди. Қуёшни кўргандек чапак чалиб юборасизлар. Кимдир севинчини ичига сиғдира олмай ўйинга тушиб кетади, кимдир магнитофон тугмачасини босади: Ўзбекистон булбулининг шўх-шодон овози янграйди. Маз-за!.. Юраклар ҳаприқади, томирларда қон гупиради. “Яшасин ҳаёт!” деб ҳайқирасизлар…

Энди мажозни бир четга қўйиб турайлик. Фараз қилингки, кўнглингизда жимитдеккина, устини хира ғубор қоплаган хотира бор: ел ана шу хотира устини яллиғлаб кетди… Юрак дукиллайди. Ҳаяжонланасиз. Дарҳол тамакига ёпишасиз, гугурт қидирасиз. Ўпкангизни тўлдириб тутун сўрасиз, қайтарасиз. Қўлингиздан келса, менинг бир танишимга ўхшаб, тутундан ҳалқа ясайсиз ва аввалги ҳалқа орасидан кейинги ҳалқани ўтказиб юборасиз. Бекорчиликдан эмас, хаёлни чалғитиш учун шундай қиласиз. Ҳатто СССР Соғлиқни сақлаш министрлигининг огоҳлантиришини ҳам унутасиз. Маз-за!..

Энди лирик чекиниш ҳам етар, мана шу айтилганларнинг барчасини иккинчи шахсдан биринчи шахсга кўчирамиз.

Демак, гап бундоқ: ёз кунларининг бирида дўкондан рангли журнал сотиб олдим. Муқовада “Завқ” деб номланган сурат босилибди. Рақсга тушаётган қизлар… Эгниларида турли халқларнинг миллий кийимлари – буюк дўстликнинг сийқа намойиши. Ҳамманинг чеҳрасида кулги – бахтиёрлик белгиси. Сураткашнинг буйруғи билан тиржайиб туришгани шундоққина маълум. Сураткаш: “Диққат, оляпман. Кулинг! Кулинг!..” деявериб роса ҳолдан тойдирган бўлса керак. Суратга қайтаман: муқованинг чап томонидаги қиз кўзимга иссиқ кўринди. Юз бичими, тимқора қўнғироқ сочлари, лабидаги хол, кўзлари… оҳ, унинг кўзлари!.. Агар Сирдарёнинг турклар яшайдиган қишлоғида учратганим Муҳаббат исмли қиз ҳам шу суратни кўрган бўлса, беихтиёр “Менга ўхшар экан”, деб ўйлаганига аминман. Қаеридир Кумушга, қаеридир Шарлоттага ва яна қаеридир ҳеч кимга ўхшамайдиган Муҳаббатни ёдимга солди бу нотаниш раққоса…

Ўшанда эндигина университетнинг биринчи курсини тугатган эдим. Курсдошларим ёзги таътилда ўзларини “меҳнат қучоғи”га отишди. Мен командиримизга бетоблигим ҳақидаги дўхтир берган қоғозни рўкач қилиб, “ССО”дан қолдим. Тўғри, менга ҳам пул керак эди, мен ҳам чиниқишим керак эди. Ҳатто, бошқаларга қараганда кўпроқ чиниқишим лозим! Чунки нимжонгина эдим-да. Шунинг учун таътил пайти анча-мунча семириб, кейин туяга ўхшаб ўз ёғимни ўзим е-еб юришни кўпдан бери ният қилиб қўювдим. Сабаби, нима учундир стипендиям ойдан ойга етмасди. Мартин Идендек ҳар куни нонушта ўрнига биратўла тушлик қилсам ҳам, бари бир чўнтагим қаппаймасди. “Пул ҳисобни яхши кўради”. Чамамда, мен пул топиб, ҳисоб топмаган тентак эдим. Ниҳоят, семирадиган пайт келди. Сирдарёга кўчиб бориб, ўша ёқда ўтроқлашиб қолган бир ҳамқишлоғим – болалик дўстим (у политехника институтида ўқийди) мени уйларига таклиф қилиб қолди: “Нима қиласан шаҳарда биқиниб олиб, ундан кўра юр, чўлга чиқиб яйраб келасан. Маз-за!.. Эрта-индин қўшнимиз ҳашар қилади, кирамиз. Бунинг “ССО”дан қаери кам?”

Хуллас, Рустам иккимиз тушдан кейин оддийгина бир қишлоққа кириб бордик.

– Бу ердан шаҳаргача йигирма тийинлик йўл, – деди у.

– Хайрият, фарқ унчалик катта эмас экан. “Сиёсий иқтисод” домламизнинг гапига қараганда, яқин орада шаҳар билан қишлоқ ўртасида тафовут умуман тугатилармиш.

Кечқурун менинг шарафимга зиёфат берилди. Зиёфатга Рустамларнинг қўшниси ҳам чиқди, йўқ, шахсан турк Султони ташриф буюрдилар гўё. Фарғонача мулозамат Сирдарёда ғалатироқ кўринар экан. Шундан бўлса керак, Султон акамлар ўнғайсиз аҳволга тушиб қолдилар.

– Оға, туркмисиз? – деб сўрадим ундан, зиёфат хийла маромига етгач.
– Ҳа, туркман.

Мен Рустамга қарадим, у қошини учириб қўйди.

– Туркманмисиз ёки Азиз Несинми?
– Турк дедим-ку, ўғлон, туркмен деганим йўқ.

– Несин қамоқдан чиқдими?
– Билмадим, ўғлон. Бизникида Анқаранинг қамоқхонасига уланган прямой телефон йўқ…

Шу билан гап узилди.

Икки-уч кун меҳмондорчиликдан сўнг эрталаб Рустам иккаламиз ҳашарга чиқдик.

– Инструментлар тап-тайёр, – деди оғамиз бизни қаршиларкан, тантанали оҳангда.
– Миллий чолғу асбоблари-чи? Уларсиз классик куйни ижро этиб бўлмайди.

Жиддийроқ гап айтяптимикан деб қулоқ солиб турган мезбон ҳафсаласи пир бўлиб, қуруққина “Юринглар!”, деди. У ҳазилга кулмайдиган одам экан. Эҳтимол тушунмас. Азиз Несин ундан кўра менга яқинроқлигидан ичимда суюниб, атрофи қанор билан тўсилган ҳовлига кирдик. Оғамиз олти хонали данғиллама иморатнинг пойдеворини қуйиб қўйибдилар.

– Материаллар тайёр. Фақат ғиштга қараб турибмиз.
– Тўртта тақа топилса, устига битта отни михлаб, улоқ чопиш мумкин…

Рустам енгимдан тортди. Мезбоннинг қошлари чимирилди, пишқириб юборадигандек икки лунжини шиширди. Лекин индамади. Мўйловимни ҳурмат қилди, шекилли. Кейин экскурсоводларга ўхшаб, бизни иш шароити билан таништира бошлади: “Мана – бу кетмон, ўнинчи аср ёдгорлиги. Ноёб топилма. Буниси – қолип, энамиздан аввалги бувимиздан қолган. Мерос. Анави – тупроқ. Икки машина. Ўн мингтача ғишт қуйиш мумкин. Фақат лойни исроф қилмаслик керак. Сув – текин, бақирлаб қуяверасизлар”. Кун қизиб кетса, ўн беш яшар чинорвой елкасига сочиқ ташлаб, қўлимизга сув қуядиган бўлди.

Бу ерларда ҳашар бошқачароқ бўларкан: бутун қишлоқ бирданига ёпирилиб чиқмас, ҳар бир оила вақтига қараб, ишлаб берар экан. Лекин ҳашар қилаётган киши қорасини кўрсатмас эмиш. Ажабо, ўзга сайёрага тушиб қолдимми, дейсан киши.

– Рустам, нега бундай?
– Семириб, қорин қўйиб юборишган. Эгилишга қийналишади.
– Ундоқ бўлса, бошладик…

Оқшомда тупроқни юмшатиб, сув қуйиб қўямиз, азонда лой пиширамиз, чой маҳалигача гуп-гуп ташлаймиз. Иккита қолип хизматда. Бир киши лой солиб туради, бир киши ташийверади… Бир – қолип остига қум сеп. Икки – қўлларни олдинга чўзиб гувала яса. Уч – лойни қолипга чапла-да, устини текисла… Бир – эгилиб, қолипни кўтар. Икки – зинғилла. Уч, икки, бир… Ва ҳоказо. Фақат у ёғига ҳам, бу ёғига ҳам – уч. Уч – чегара. Бир ёзувчи таъбири билан айтганда: “Шу чегарадан ҳатлаб ўтсанг – марра сеники, хоҳласанг, миллионгача ҳам санайверасан”. Лекин чегарадан ҳатлаб ўтиш тақиқланган. Маром бузилади. Маром бузилгач, оҳанг тўғрисида сўз ҳам бўлиши мумкин эмас. Тўғрими?

“Тўғри-ку-я, лекин бу гапингиз фақат қўшиққа дахлдор”.

Бир, икки, уч… Чап оёқлаб юришни бошладик: бир… бир.. бир… Ўнг оёғини ташлаётган ким?.. Буржуй, сенми? Ҳозир Маяковский келиб кетингга тепади. Оёғингни мослаб ол! Бир… Бир… Бир… Яхши, яхши! Юришдан тўх-танг… Шундай қилиб, эрталабки бадантарбия машғулотларимиз тугайди. Ювинишга ҳожат йўқ. Қўлимизни, лабимизни чайиб олсак кифоя. Юзларимиз лойлигича чой ичаверамиз. Вақтдан ютиш керак. Акс ҳолда, кун исиб кетади, кучдан ютқазамиз. Механиканинг олтин қоидаси шунақа…

Кунлар шу зайлда ўтарди. Мен бу ерга меҳмон эканимни ҳам унутиб юбордим. Бора-бора оёқларимиз оғирлаша бошлади. Эски шимларимизнинг почасини узиб ташладик. Попукли калта иштонимиз бизни америкалик ҳиндуларга ўхшатиб қўйди. Лекин хийла енгиллашдик. Барибир ибтидоий одамлар бизга қараганда унумлироқ ишлаган бўлса керак, деб ўйлайман.

Эмаклай-эмаклаб тушликка чиқамиз. Чинор соясида чўзи-ли-иб қоламиз. Дастурхон тепасига келиб ўтиришимиз биланоқ, оқи оққа, қизили қизилга ажрала бошлаган момиққина қиз келади:

– Ако, қатуғ опкеллим.
– Раҳмат.

– Гугуртимиз тугаб қолди…
– Ҳозир Баҳром опкела-а.

У кетади. Биз унга термилиб қоламиз. Рустам мени нуқийди:
“Кўрдингми?”

“Ургандан турткан ёмон, бемаза! Шундоқ ҳам кўриб турибман-ку!”

Рустам барибир қилиғини ташламайди. Қиз кўринмай кетгунча нуқийверади. Одати шунақа: ҳаяжонини менга юқтирмаса ўлиб қолади. Олти яшар Баҳром гугурт келтиради. Уни гапга соламиз. Алдаймиз, авраймиз: “Тошкентга борганингда “Пахтакор” стадионига олиб тушамиз

Ўшанда “Пахтакор” “Спартак”ни ўну нолга ютади. Мана кўрасан!” деймиз.

Рустамни кўрсатиб, “Уни почча дегин”, деб ўргатаман. Баҳром гапга кўнадиган бола. “Хўп”, дейди. Оғзини тўлдириб “Почча!” деб бақиради.

– Содиқ, шу ерда қолгин, ошна. Бундан зўр қайнотани Маккадан ҳам тополмайсан! – дейди Рустам аламини олиш учун.

– Ўзинг кўчиб чиқақолсанг яхши бўларди. Ҳадемай уй битади. Шундан кейин, манави саройда (қўлим билан чайлани кўрсатаман) ановиларни қўриқла-аб ётасан. Ойига юз сўмдан маош. Овқати текин. Боқчанинг итидек роса семирсанг керак ўзиям!..

Кун қайтгунча узун-узун уҳ тортиб ўтирамиз. Сўнг қолган лойни гуп-гуп ташлаб, янгисини қорамиз. Тунда Унинг кўзларини эслаб, секин-секин гаплашамиз. Тушимизда ўзини кўрамиз (Аслида ҳеч қандай туш-пуш кўрмаймиз). Маз-за…

Бир куни ғалати воқеа рўй берди.

Биз, ҳар кунгидек, ўлиб-тирилиб ишлардик. Мен қолип кўтарардим, Рустам лой чаплаб турарди. Белим увишди. Қаддимни ростлагач, негадир моллар ётадиган бостирмага қарагим келди. Қарадим. Бостирма қўраларига чирмашган палакларда калладек-калладек ошқовоқлар осилиб турибди. Палак ортида бир шарпани илғаб қолдим. Наҳотки, бизни яширинча назорат қилиб туришса!.. Ахир, “ҳашар”га келганмиз-ку! Ёки анави қизмикан?.. Шарпа қилт этмасди. Сув ичиш баҳонасида сояга қараб юрдим. Сув ичиб, белимнинг чигилини ёзиш учун машқ қилар эканман, яна ўша ёққа назар ташладим: шарпа кўринмасди. Атайлаб бостирма томонга бордим.

У бузоқчани қашиб турган экан.

– Исмингиз нима? – деб сўрадим кўйлагимнинг тугилган ўнгирини ўйнаб.
– Муҳаббат.
– Меники Содиқ… Исмингиз чиройли экан.

– Студентмисиз?
– Дадангиз айтдими?

– Йўғ-е, ўзим билдим. “ССО” тўғрисида газетада кўп ёзишади. – Муҳаббат енгимдаги лой чапланган “ССО” эмблемасига ишора қилди.

– Мактабни битирганмисиз?
– Ўнга ўтдим.

– Ўқишга борасизми?
– Билмадим. Опамни юборишмаган… Эрга беришган…

Гап тополмай, бир-биримизга қарадик. Кўз-кўзга тушди. Юраклар жиз этди. У маъсумона жилмайди. Оҳ, унинг лаблари! Мен ўзимни тутолмай, қизнинг қўлларидан ушладим-да, лабидаги холидан ўпиб олдим. Қучоқлашмадик, ҳаммаёғим лой эди.

– Хоҳлайсизми, мен сизни Бахтлар водийсига олиб кетаман, – дедим энтикиб.

– Қаерга?
– Фарғонага.

– Ҳазилкаш экансиз… Қатуғ опкелайми?
– Кейинроқ. Ҳозир ишлаш керак.

Муҳаббат қўлларини бўшатиб, ҳовли томон кетди. Худди мендан кўнгил узолмаётгандек, югуриб келиб бағримга ўзини отадигандек орқасига қараб-қараб, бир-бир босиб кетди…

Аслида-чи! У менга, мен унга бир оғиз ҳам гапирганимиз йўқ. Муҳаббат (исмини Рустамнинг “қайноға”сидан билиб олганман) бир зумгина менга қараб турди-ю, йиғлаши лозимлигини билиб турган одамдек зўрма-зўраки жилмайди. Жилмайганда ҳам менга хайрихоҳлигидан, ачинганидан эмас, жилмаймоқ заруратини яшириш мақсадидагина жилмайди, холос. Мен эса ўзимни овутиш, армонимни сездирмаслик, қолаверса, ҳикоя динамикасини ҳисобга олиб ёлғон гапиряпман. Шунда қизиқроқ чиқади деб ўйлайман.

Рустам ҳаммасини кўриб турарди.

– Оғайни, эсингни едингми?! Отасига айтиб берса, нима бўлади? Сўйиб ташлайди, вассалом.

– Бўлмаган гап. У бизни томоша қилаётган экан, мен ҳам уни томоша қилдим. Биру бир…

Чинор соясига келиб нам тупроққа чўзилдим. Вужудим енгилгина титрарди. Мен Муҳаббатни ҳеч қачон “Бахтлар водийси”га олиб кета олмаслигимдан, унга бир калима ҳам сўз айта олмаслигимдан азобланар, савоғидан узилиб тушган шафтолидек эзилиб ётар эдим. Чунки шу ҳолатда, ҳеч қандай оҳ-воҳларсиз, ўртамизда қатъий бир чегара бор эди. Чегаранинг у томонида ҚЎРҚУВ (“азоб” эмас), мен томонида ҳам ҚЎРҚУВ (“одоб” эмас) ҳукм сурарди. Қўрқув… Хоразм шоҳи шаҳар дарвозаларини ёвга очиб берди, мўғул саркардаси пойига тиз чўкди, Ватанига хиёнат қилди. Нега? Нима учун?.. Қўрқув шоҳни еб қўйди! Шоҳ – қўрқувни…

Кечга яқин Султон оғамиз яна икки машина тупроқ олиб келди. Мен энди бу ердан кетишга қарор қилиб қўйган эдим. Ҳеч нарсага қарамай, Рустамнинг уйидагиларни ҳам ҳайратга солиб жўнаб кетдим. Маз-за!..

Янглишмасам, худди ўша куни менинг “завқли ёшлигим” бўлакча тусга кирди. Олдингиси эса ҳалигача олис-олислардан мени масхара қилиб тургандек туюлади. Эҳтимол, шу боисдан ҳам журнал муқовасидаги қиз илжаяётганга ўхшагандир. Серзавқ одамнинг кўзига дунё ҳам ўзгача кўринаркан. Хафа бўлмайсиз-да, оғайни.

Манба: “Ёшлик” журнали, 1983 йил, № 12

ҒЎЗАПОЯ МИНГАН БОЛА
Эртакдек ҳикоя

Ҳовлимизга кираверишда, дарвозанинг чап томонида каттакон тош бор. Узоқдан силилқ кўринади. Яқинроқ келсангиз, бужир-бужир: кичкиналигида чечак чиққан – ўшанинг изи… Билсангиз, шу тош меники.

У энамдан бесўроқ ўйнагани кетиб қолмайди, мушуги тешиккулчасини еб қўйган боладек аразлаб ётаверади. Жаҳлим чиқиб, тепсам ҳам индмайди… На дардини айтади, на йиғлайди! Манови кирпига ўхшаб тумтайиб олгани-чи!

Дарров тошни унутаман, энам оёқ-қўлимни ювиб ўринга тиқиб қўймагунича шу кирпига термилиб ўтиравераман. Юришини кўрмоқчи бўламан-да. Игналарига помидор санчиб қўйсам ҳам, барибир – юрмайди.

– Эна, кирпининг оёғи борми?
– Бор.

– Нега бўлмаса манови юрмаяпти?
– Оёғининг панд беришини билиб турибди. Шунинг учун калласини ишлатяпти.

– Ие, калласи ҳам борми? Кўринмаяпти-ку…
– Калла кўз-кўз қилинадиган ўйинчоқ эмас, калла – ишлайди, билдинг!

– Ишлаётган бўлса, шовқини эшитилмаяпти-ю?
– Кирпининг калласи тарактирмидики, ишлаётганда шовқин чиқарса, аҳмоқ!
– Ҳа-а… эсимдан чиқибди.

Мен кампирлар даврасида кўп бўламан. Шунинг учун “тоғдан” гап бошлаб қўйиб, “боғдан” давом эттириб кетавераман. Одатда, кампирлар шунақа қилишади.

Тошимнинг эси кўп, ичи ғиж-ғиж ақл. Шокирнинг қари итига ўхшаб ухлагани ухлаган. Менинг эсим сал камроқ – кўп ухламайман. Шокир мендан ҳам кам ухлайди – эси йўқ ҳисоб. Тошим эслигина. Ирилламайди, суяк ташлаган кишининг оёғини ҳам яламайди. Шокирнинг ити доим шунақа қилади. Лекин, қўрқоқ. Тикилиброқ қараб қўйсангиз – бас, дарров жуфтакни ростлаб қолади. Тошимнинг устига миниб ўтиришни яхши кўраман. Шокирнинг ити эса миндирмайди, сўрининг тагига қараб қочади. Қулоғидан, думидан тортқилаб чиқармоқчи бўлсам, ғингшийди, вангиллайди, ярамас.

– Итти қийнаманглар! – деб бақиради Шокирнинг энаси.
– Ўзи қочиб кетмасин-да. – Шокир йиғламсирайди.

– Ит эшак бўлсаки, устига минсанг! Яна мингашганинг нимаси!
– Авазнинг тоши қочиб кетмайди-ку!

– У – тош, ит эмас, эшак!
– Эшак эмас, тош… – дейман хафа бўлиб.

– Эшак! Эшак ҳам эмас, қўтос! – дейди Шокирнинг энаси тутақиб.
– Қўтос эмас, тош!

– Бор-э, турқинг қурсин! Кап-катта одам билан гап талашади-я, аргиндик! Бети йўқ, уятсиз!
– Шокирингизни тошимга миндирмайман…

– Миндирмасанг миндирма, қуриб кетсин ўша тошинг! Ёғи артилмаган “тириллоқ” бўлгандаям бир нави эди ордона қолгур! Тошига миндирмасмиш!.. Ана, ўзининг ити бор – минаверади.

– Қизғанчиқ, қиз бола! – Энасининг ён босаётганини пайқаган Шокирвой шартта ёқамга ёпишади.

– Ўзинг қиз бола!
– Мана сенга!
– Ҳой, хулиган, чотига ёпишма! Ғирром!..

Олишув Шокирнинг бурни қонашию энасининг сўридан тушиб, дағдаға қилиши билан якунланади. Қочаман. Шокир ортимдан қувлайди.

– Қоч-қоқ! Ўл-а, қўрқдинг-ку! – дея чапак чалади Шокир.
– Энангга айтгин, бурнингни артиб қўйсин, Тарзан!..

Ўзимнинг тошим яхши. Шокирнинг ити тош эмас, эшак! Эшак ҳам эмас, қўтос!

Кечга яқин Шокир келади. Энасининг қутисидан бир дўппи ёнғоқ ўмарибди. Хурсанд, оғзи қулоғида.

– Яна калтак егинг кепқолдими?
– Аваз ўртоқ, ёнғоқ емайсанми?.. Ўзим чақиб бераман.

– Нега емас эканман, сени қара-ю…
– Тошингга минди-ир…

– Майли, мингаш. Фақат белимдан ушламай ўтирасан. Биласан-ку, қитиғим бор. – Шокир ёнғоқ чақиб, мағзини менга битта-битталаб узата бошлайди. – Ўртоқ, қаерга ҳайдай?

– Масковга.
– Бензиним кам.

– Яна ярим дўппи олиб чиқсам-чи?
– Бир дўппи!

– Хўп, фақат бугун эмас… Ёнғоқни кўп ема, товушинг битиб қолади.
– А-а, – дея бепарво қўл силтайман, – жин ҳам урмайди, ўрганиб кетганман.

– Дўппингни бер бўлмаса, энам ухлаб ётибди, кириб опчиқай.
– Судралиб юрма тағин, кетиб қоламан-а!

– Зув этиб кираману зув этиб чиқаман.
– Кўзингни оч, қўлга тушиб қолмагин!

Шокир зум ўтмай қайтиб келди. Мамнун.

– Хўш, оғайни, тўппа-тўғри Масковга ҳайдайми, ё Ҳиндистонга қўниб ўтамизми?

– Ҳиндистонда нима қиламиз?
– Ҳинд чойи керак эмасми?

– Мен чой ичмайман, қаймоқ яхши.
– Ундоқ бўлса, колхоз пермасига тушиб ўтамиз.

– Э-э… бўлмайди. Пермада сигирлар арқонсиз юрармиш, Мамир акам айтган. Сузонғичига дуч келсак борми!.. Аваз ўртоқ, тошинг бугунча от бўлақолсин, майлими? Бирам кишнагим келяптики!..

– Бўпти, қизилларнинг оти бўлади.
– Босмачиларникиям зўр: ви-и-ий!..

– Уларники дарров ўлиб қолаверади – ёмон.
– Барибир чопағон, қизиллар етолмайди.

– Етиб олишади, қочиб қаёққа ҳам боришарди! Бизникилар пистирмада туришади-да.
– Биласанми, Аваз ўртоқ, уларнинг ичида битта кўри бор. Жуда хунук! Нуқул қўрқитади.

– Қаерда кўргансан?
– Чуваланчидаги клубда.

Оқшом пайтлари энам тошимнинг ёнига чиқиб ўтиради. Биргалашиб одамларнинг даладан қайтишини томоша қиламиз.

Кимёхон деган семиз хотин бор. У мени “куёв” дейди. Бир куни чақалоғининг қулоғини тишлатган. Барибир қизини олмайман. Ўша аёл: “Қани куёв, ўпиб қўяй-чи!.. Оҳ-оҳ, мунча ширинсан! Уяляпти. Ҳайт, бўйгинангдан холанг айлансин!” дейди нуқул.

У ўпишни билмайди, ўпган жойини ҳўллаб қўяди. Шуям ўпиш бўлди-ю! Ибодат ая яхши ўпади: чўлп этказади, холос, тилини бетимга текизмайди. Нафасимни бўғиб, юзимни бағрига босмайди. Орқамни сийпалаб “Полвон, полвон!” дея қўяди.

Болали хотинлар ўтиб бўлгач, жуфт-жуфт бўлишиб қизлар келади. Қизлар қизиқ, доимо нималарнидир пичирлаб юришади, ашула айтишса бўлмайдими? Энамнинг гапига қараганда, қиз боланинг битта “сир”и бўлармиш…

– Уста Ортиқнинг қизи бўй етиб қолди. Совчи келаётгандир-а, нима дединг?
– Билмадим, эна. Чақирайми?

– Кимни?
– Умида опамни-да.

– Нимага?
– Ўзидан сўраймиз.

– Қўй-э, уялади. Шокирнинг энасидан сўраб кўрармиз.

– Бўпти. Мана, чўнтагимга кесак солиб қўйяпман, бу – уста Ортиқнинг қизига совчи келяптимикан, деганим. Эсингизда турсин!

– Эҳтиёт қил, ушаланиб кетмасин.
– Ушалмайди – шўҳак.

Энг кейин валасапидини ғийтиллатиб бригадир ўтади.

– Энам, қалайсиз? Невара катта бўляптими? Радио гапиряптими? Қўшнингиз замиканий қилмаяптими, ишқилиб?

– Гапиряпти, гапиряпти, худога шукр!
– Яхши-яхши, гапираверсин.

Одамлар ўтиб бўлиши биланоқ олдимизга Шокирнинг энаси келади.

– Қундузбуви, неварангиз ёмон бола бўляпти, ҳар куни Шокирни уриб қочади.
– Нега урасан?
– …

– Ўзларидан ўзлари бирдан гап талашиб қолишади.
– Шокирингиз сал бетамизроқ, битта гапдан қолса, Асакаси кетадими!

– Нодон-да, нодон.
– Эси кириб қолар.

– Ишқилиб, омон бўлишсин… Худо хоҳласа, келаси йилдан мактабга боришади.
– Аваз, эшитяпсанми? Бу йилдан кейин мактабга борасан.

– Бормайман.

– Ие, мановини қаранг, бир умр шу тошни миниб ўтиб кетаман деб ўйлаяпти, шекилли. Борасан, ўзим қулоғингдан чўзи-иб ташлаб келаман.

– Шокир ҳам боради, икковларинг гангир-гунгур қилиб юрасизлар, зерикмайсизлар.
– Мен солдат бўламан!

– Бекорларни айтибсан, раис бўласан!
– Раис бўлмайман, раис семиз-ку-у!

– Ўксима, сен ҳам семириб кетасан.
– Ў-ў, семирмайман.

– Майли, шундай юраверасан кўкрагингнинг четани чиқиб, менга нима!

– Унақа деманг, Қундузбуви! Авазингиз Дамин қассобдек, юзидан ёғ томадиган йигит бўпкетади, мана кўрасиз.

– Қизларбуви, уста Ортиқнинг қизи бўй етиб қолибдими, а?
– Ҳа-я, шуни айтинг!

– Эрга бериш керак.
– Тўғри, қиз бола – бировнинг ҳасми.

– Вақтида тенгига узатиб, қутулган яхши. Совчи келаётгандир?
– Қайдам.

– Йўлдош товуқбоқарнинг ўғли Алпомишдек йигит бўпти.
– Кўзим тушмаган.

– Кўринг. Тошканда дўхтирликка ўқияптиймиш.
– А-а.

– Эна, бошим оғрияпти.
– Маҳалламизга битта дўхтир керак.

– Ана, эшитдингизми, районга боришдан қутулиб қолармидик…
– Мен турай, Қундузбуви.

Ниҳоят, энам мени уйга судрайди.

– Эна, тошимни биров ўғирлаб кетмайдими?
– Кимга керак бу сабилинг!

…Шокирни Америкага олиб кетаётган эдим (кира ҳақи – бир чўнтак туршак), кўчамиздан “Диги-Диги” бува ўтиб қолди (энам уни урушдан эси оғиб қайтган, дейди). Ёғоч оёғини дўқиллатганча келиб пешонамиздан ўпди, соқолини бурнимизга ишқаб қитиғимизни келтирди: ҳирингладик.

– Ҳа-а, хўрозлар, нима қиляпсизлар? – деб сўради у.
– Ўйнаяпмиз, – дедим.

– Диги-Диги ўйнамайсизларми, жуда зўр ўйин!
– Милтиғимиз йўқ.

– Чакки, чакки… – У бошини сарак-сарак қилди: хафа бўлди, чоғи. – Мен сизларга ўғилбола ўйин ўргатайми?

– Ўргатинг!
– Ўргатинг!

– Ундоқ бўлса, қани отдан тушинглар-чи, полвонлар.
– От эмас, тош, – деди Шокир.

– Самолёт-ку, аҳмоғ-эй! – дея жўрттага “газни кучайтирдим”. – Гув-в-в… гув-в-в. Бува, моторни ўчираверайми?

– Ўчирақол, қулоқни батанг қилдинг-ку, хумпар!
– Гув-в-в… виқ! Ўчди.
– Айтинглар-чи, қайси биринг зўр!

Шокир менга қаради, мен унга. Иккаламиз ҳам индамадик.

– Доим бирга ўйнаб, бирга юриб ким зўрлигини ажрим қилиб олмабсизлар-да, аттанг!

– Биз уришмаймиз.
– Аваз менинг ўртоғим.

– Жуда яхши! Мен сизларни уриштирмоқчи эмасман. Кураш – ўйин, уруш эмас. Қани, белларни ушланглар.

– Мен йиқиламан, – деди Шокир.

– Ие, ўғил бола ҳам шундай дейдими? Ушла, маҳкам ушла, ўзим ёрдамлашиб юбораман.

– Мен курашмайман, қитиғим бор.
– Қиз боламисан, нима бало! Қитиғи бор эмиш…

– Курашсак, уришиб кетамиз.

– Бор-э, тирранчалар! Вақтимни бекорга кетказиб, сенларга ўғилбола ўйин ўргатаман деб ўтирибман-а! Айтиб қўяй, икковингдан ҳам солдат чиқмайди…

Ҳар кунгидек, энам иккаламиз кўчада ўтирардик. Бетартиб оломон сафининг охирида бригадир келди. Валасапидини етала-аб. Балони тешилибди.

– Қани, йигитча, пастга тушинг-чи!.. Қачон қарамай, неварангиз шетта ўтиради-я, эна?

– Тошни яхши кўради.
– Кимники ўзи шу? – деди бригадир тошга ўтираркан.

– Меники!
– Бизники, болам.

– Э-э! Қизиқсиз-а, эна, худди хат-ҳужжати бордай, “бизники” дейсиз-а!

– Қанақа ҳужжат?
– Паспортга ўхшаган-да.

– Ҳеч жаҳонда тошниям паспорти бўларканми?
– Бўлиши керак, ҳатто валасапидники ҳам бор.

– Валасапитти зовутта чиқаришган.
– Во-во-во… шунинг учун ҳам тош сизники эмас.

– Кимники бўлмаса?
– Кимники бўларди, халқники-да. Тошни шийпонга обориб қўямиз.

– Кўтариб бўпсан!
– Бу ёғини бизга қўйиб берасиз: халқнинг оғирини енгил қиладиган техника бор.

– Бекорларни айтибсан! Буни неварам ўйнайди.
– Шийпонда темир-терсак тўлиб ётибди, марҳамат, бориб ўйнайверсин.

– Темир-терсагинг бош-шингдан қолсин!
– Тушунсангиз-чи, мунча оми бўлмасангиз, ахир, бу тош бизга керак, деяпман-ку!

– Кимга?
– Бизга… халққа!

– Халқ бу тошнинг устига чиқиб, қошига ўсма қўядими, нима бало?!
– Йўғ-э! Нутқ сўзлайди, билдингиз?

– Ерда туриб гапирсанг одамлар қулоқ солмаяптими?
– Во-во-во! Топдингиз. Тўғри танқид. Ташвиқот усулимни ўзгартирмоқчиман. Баланддан гапирсам…

– Гапингда туз борми ўзи?

– Бўлди-да энди, мен оғзимдан капчённий балиқнинг ҳидини эмас, буйруқ чиқариб ўрганганман. Хўп, эртага ҳал қиламиз.

Бригадир кетиши билан калишини судраганча Шокирнинг энаси келди.

– Қундузбуви, эшитдингизми, уста Ортиқ қизини эрга бермасмиш!
– Бўрдоқига боқармикан? – деди энам жаҳли чиқиб.

– Шунақага ўхшайди… Анави нима деяпти?
– Тошни олиб кетармиш!

– Вой! Қаёққа?
– Шийпонга.

– Нимага?
– Харидор бўлиб келди. Минбар қилармиш.

– Унда, ғўзапояга алмаштириб юборавермадингизми, сиздан нима кетди?
– Вой ўлай, шу нарса эсимга келмапти-я!

– Эна, алмаштирмайлик!
– Сен жим тур, қоқбош!

– Алмаштиринг, Қунбузбуви! Ўзим ўртада тураман.
– Уддасидан чиқасизми, ахир?

– Ўлибманми шунинг уддасидан чиқмай! Неччи боғ ғўзапоя керак?
– Итим билами.

– Нега билмайсиз?
– Қайдам. Ҳеч тош сотиб кўрмаганман.

– Айтаверинг, оғзингизга сиққанича айтинг! Бозор шунақа бўлади ўзи.
– Ўзингиз сўрай қолинг.

– Йигирма боғ десам-чи?
– Берармикан?

– Бермаса, бошқа харидор топамиз. Бозор шунақа бўлади, деяпман-ку.
– Бир бопланг, Қизларбуви!
– Хотиржам бўлинг…

Шундай қилиб, ҳаммаси тугади. Тош кетди. Афсус, жуда арзон кетди-да. “Бир пақирга”. Энам Шокирнинг энасидан хафа. Шокирнинг энаси – бригадирдан, бригадир – новвойдан, мен эсам ҳаммадан хафаман. Чунки дулдул отим ғўзапояга алмашиб кетди! Менинг отим, отгинам…

Барибир, тош зўр эди. Энди у йўқ. Ўрнига ўн икки боғ ғўзапоя олдик. Эсиз, ғўзапоя тош эмас-да. Эшак ҳам эмас. Шокирнинг итиям ундан яхши. Ғўзапояни миниб бўлмайди.. Масков бориш ҳам қолиб кетди. Уни фақат тандирга қалаш мумкин. Тандирга қалаб, энам дўлтали кулчалар ёпади. Нонни кўп еса, одам семиради (энамнинг гапи). Семирса, раис бўлади (бу – менинг гапим). Уф-ф! Ахир солдат бўлмоқчийдим-ку! Ё.. Раис бўлиб қолсам-а?

Йўқ, барибир солдат бўлмоқчийдим-ку?!

Манба: “Ёшлик” журнали, 1984 йил, №5

  Roppa-rosa 34 yil avval «Yoshlik» jurnali yosh yozuvchi Nabijon Boqiy hikoyalarini ushbu kirish so’zi bilan taqdim etgan edi: «Yosh ijodkorning adabiyotga kirib kelishi har xil bo’ladi. Birov hech kimni ajablantirmaydigan, sinashta yo’ldan yurishni ma’qul ko’radi, birov esa, dastlabki qadamlaridanoq o’ziga xoslikka – voqelikni idrok etishda, ob’ekt tanlashda, ifoda usulida boshqalarga o’xshamaslikka tirishadi; bunday qalamkash matbuotda tengdoshlariga nisbatan kechroq ko’rinadi, lekin bir-ikki narsasi bilanoq darrov e’tiborni tortadi.

Nabijon Boqiev, bizning nazarimizda, ana shu toifaga mansub – murakkab yo’lda izlanayotgan qalamkashlardan. Uning mashqlari biz bilgan, biz o’rganib qolgan odatdagi hikoyalarga unchalik o’xshamaydi. Yosh yozuvchi voqelikning bir qarashda ahamiyatsizdek tuyuladigan qirralarini yangicha nazar bilan kashf etib, uni yangi bir nafasga yo’g’irib tasvirlashga intiladiki, bu adabiyotga endi qadam qo’yayotgan ijodkor uchun juda muhim, uning kelajagiga umid uyg’otadi.

Yosh avtorning izlanishlari haqida kengroq tasavvur hosil bo’lishi uchun, uning turli mavzudagi, turli saviyada yozilgan asarlaridan namunalar e’lon qilmoqdamiz  (“Yoshlik” jurnali, 1983 yil, № 12)».

Nabijon Boqiy
YoSHLIK HIKOYALARI

Nabijon Boqiy 1956 yil 7 noyabrda Farg‘ona viloyati Bog‘dod tumanidagi Chuvalanchi qishlog‘ida tug‘ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan(1984). «Bir muhabbat qissasi» (1990), 30-yillar qatag‘oniga bag‘ishlangan «Qatlnoma» (1992), «Gulzamira» (1994), «Chingiz afandiga maktublar» (2004), «Anvar poshoning vasiyati» (Istanbul, 2006) va boshqa asarlari chop etilgan. R. L. Stivensonning «Merosxo‘r», «Katriona» romanlarini (1990) hamda Chingiz Aytmatov va Muxtor Shoxonov yozgan «Cho‘qqida qolgan ovchining oxi zori» (1998, Ye. Xo‘jamberdiyev bilan hamkorlikda) kitobini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. «Shuhrat» medali bilan taqdirlangan (1995).

IZHORI DIL

Men hech qachon “Husniyani boshqalar ham yaxshi ko‘rishini, hatto kimdir mendan-da qattiqroq, samimiyroq yaxshi ko‘rgan bo‘lishi mumkin-ku!” deb o‘ylamagan edim. O‘ylay olmas edim… Bir damgina, nafas rostlash uchungina makonimga qo‘nib o‘tgan qushcham! Armonim mening… Uchib ketding… Shunchalar shoshdingki… Sendan faqat jajjigina, shiringina, tilsiz-zabonsiz beg‘ubor bir qo‘shiq qoldi. Bu qo‘shiqni qanday tinglash kerak – bilmayman, bu qo‘shiqni qanday ovutishni ham bilmayman…

Husniya tashlab ketgan kitoblarni tartibga solayotib, muqovalaridan sahifalaridan uning barmoq izlarini qidirayotib… javonning tubidan bir dasta xat topib oldim.

Siringni, hatto mendan pinhon tutgan siringni oshkor etayotgani uchun kechir, Husniya! “Mendan tondi”, deb o‘ylama, Husniya! Qarshingda yana bir bor tiz cho‘kmoqchiman, izlaringni ko‘zimga surtmoqchiman, jonim-jonajonim!..

BIRINCHI MAKTUB

Salomalaykum, Husniya!
Nega menga bunday qaraysiz? Begonadek, yetti yot begonadek! Aybim nima, axir? Yoshligimizda bizni “beshikketdi” qilib qo‘yishganimi? Nahotki, meni sarqitlarga ishonadi, deb o‘ylaysiz? Nahotki, dahriyligimni isbotlash uchungina sizdan voz kechishim, sizni sevmasligim kerak?! Tushuning, bu mumkin emas, mumkin emas, axir! Oramizda o‘sha la’nati g‘ov bo‘lmaganda, ko‘ngildagi dardimni Sizga allaqachon aytgan bo‘lar edim. Kecha-kunduz miyamni bir savol kemiradi: “Yaxshi ko‘ramanmi? Yaxshi ko‘ramanmi?..” Odamning aqldan ozishi hech gap emas ekan. Yetar, xavotirlar jonga tegdi! Menga atab ro‘molchaga tugib qo‘ygan so‘zingizni ayting, o‘tinaman. Ehtimol tosh tugilgandir, ehtimol gavhar – bilmayman, lekin bilishni istayman. Yashirmang dilingizni, “Sevmayman!” deb aytsangiz ham mayli. Shunda yaxshi bo‘lsa kerak…
Sattor

IKKINCHI MAKTUB

Husniya!
Bu gal Sizga xat orqali murojaat qilyapman. Yuzma-yuz turib bergan savolimga javob bermadingiz. Uyaldingizmi? Mayli, qiz bolaning iboli bo‘lgani yaxshi. Yerga qo‘ysang, osmonga sapchiydiganlaridan xudo asrasin!

Mana, institutni tugatyapman. Avval aytganimdek, “qizil diplom” bilan, albatta. Aspiranturada qoldirishmoqchi. Yaqinda domlamning yordami bilan oilaviy yotoqxonaga ko‘chib o‘tdim. Ikki yildan keyin kvartira ham berishmoqchi.

Husniya, o‘zingizga ma’lum, hozirgi zamonda texnikumning diplomi bilan oyoq ostida qolib ketish hech gap emas. Ochiq yozayotganim uchun xafa bo‘lmang, Sizni kamsitmoqchi emasman, achinganimdan kuyib-pishyapman, xolos. O‘sish niyatingiz bo‘lsa, keling: eng yaxshi laboratoriyadan ish topib beraman. Qo‘limdan keladi, maqtanyapti, deb o‘ylamang. Siz meni bilasiz-ku!

Xo‘p desangiz, to‘yimizni yozda o‘tkazib qo‘ya qolardik. Mamashka hech qo‘ymayapti. Qariyalarni o‘zingiz bilasiz-ku… Siz xavotirlanmang, o‘qishingiz to‘xtab qolmaydi. Domlalardan tanishlarim ko‘p, darrov sirtqi bo‘limga joylab qo‘yaman. Agar bir-ikki yil sabr qilaylik desangiz, unga ham roziman. Faqat, kelsangiz – bas. Kvartiramda bemalol yashayverasiz. Ijara haqi olmayman (hazil.) Yana bir karra o‘ylab ko‘ring. Intizorlik bilan kutaman, deb
BAXTIYOROV.

UCHINCHI MAKTUB

“Zim-ziyo tun. Zog‘ uchmaydi…” kabi iboralarni kitoblardan ko‘p o‘qingansiz. To‘g‘rimi? Lekin, bu holatni butun dahshati bilan tasavvur eta olasizmi?.. Men avvallari his qilmasdim. Hozir esa, barxanlar uzra kezib, har xil tovushlarga quloq tutib, biror nima tushunib olishga urinar ekanman, ertaklardagi tasvirlarning naqadar qo‘rqinchligini aniq-tiniq sezyapman…

Nimadir chirs etib sinadi. O‘ylaysan: biror qattol oyog‘i ostida toptaldimikan yoki tun xo‘jayini – ko‘rsichqonning bema’ni hazilimi bu?.. Vujuding quloqqa aylanib kutasan, kutaverasan, toki navbatdagi sharpani sezmaguningcha chidaysan. “Chiy-y!” Yuraging hapriqib ketadi! O‘zing bilmagan holda peshonangdagi sovuq terni artib oalsan-da, “Xayriyat-e, sichqon ekan”, deb qo‘yasan. Xudo haqqi, bunday paytlari ko‘ksimda bittagina najotkor tumor bo‘lishini juda-juda istayman.

Husniya, esingizdami, bolaligimizda hammamiz tumor osib yurardik? Ichiga sedana solingan. Shunday totli hid taratardiki… U bizni go‘yo och ko‘zlardan asrardi.
Husniya, iltimos, menga javob yozib yuboring. Shunchaki xat bo‘lsa ham mayli. Xatingizdan tumor yasab olmoqchiman. Odam o‘zini o‘zi yengib yashaydigan pallada tumor shunchalik zarurki… buni o‘zingiz ham tushunasiz. Aytmoqchi, xatga qo‘shib bitta, uchu to‘rt bo‘lsayam mayli, rasmingizni yubora olmaysizmi?..
Samimiy istaklar bilan
AKBAR

TO‘RTINCHI MAKTUB

So‘lim-so‘lim she’riy misralarga o‘xshaysan. Husni! Shoir emasman, ta’rifingni munchoqdek tiza olmayman, lekin go‘zalligingni shoirdan ko‘ra kuchliroq his qilaman.

Husniya, shundayligingni bilasan-a! Men o‘zimning xunukligimni bilaman-ku! To‘g‘ri, menga ko‘pincha iltifot qilishga urinasan. “Insonning go‘zalligi qalbida, Ibrohim aka”, deysan. Ehtimol shundaydir. Ehtimol, o‘zing bunga ishonmasang ham, shunday deb o‘ylashga harakat qilarsan… Rostini ayt-chi, ko‘nglingning bir chetida, bir burchagida mittigina o‘tinch – “Inson sirtdan ham chiroyli bo‘lishi kerak!” degan o‘tinch g‘imirlamaydimi? G‘imirlasa kerak. Mening yuragimda g‘imirlaydi-ku, axir! Balki bu xudbinligimdandir. Nima qilay, shunaqaman. Mo‘g‘ulbasharaligim go‘yo senga yoqmayotgandek tuyuladi. Ovozasi asrlar osha yetib kelgan Chingiz vahshatidek jirkanch ko‘rinsam kerak, deb o‘ylayman…

Yashirma, sen mukammal insonni kutyapsan. Kutaver, kutishga haqqing bor. Chunki sen chindan ham go‘zalsan! Bekam-ko‘stlikni orzu qilmagan odam bormi dunyoda? Lekin, tabiatda inson irodasidan tashqarida yashaydigan azaliy va abadiy qonunlar borki, ularni hech kim o‘zgartira olmaydi. Menimcha, shulardan biri – irsiyat qonuni, azizim. Husniya, men sendan kechmoqchi emasman, yo‘q, yuragingda bir umrlik armon qolishini istamayman, xolos. Meni boshqa hech kim bilan almashtirish mumkin emasligini aniq ishongan ko‘yi seva olasanmi – shuni bilmoqchiman.

So‘nggi so‘zni aytish payti keldi, Husniya. Seni yaxshi ko‘raman, judayam. Sen-chi?..
IBROHIM

BЕSHINCHI MAKTUB

Assalomu alaykum, Husniya!
Ushbu xatim yetib ma’lum bo‘lsinki, qo‘shnimiz Husniyaga deb bilurman.

Assa-lom-alay-kum, Husniyaxon! Qalay, tan-joningiz sog‘mi?.. Nega buloqqa qatnamay qo‘ydingiz? Yoki uyingizdagilar qo‘lingizni ushlaganimni ko‘rib qolibdimi? Judayam qo‘rqyapman. Ochig‘i, unchalik qo‘rqayotganim yo‘q, sog‘inib ketdim.

Husniya, Sizga oldindan bir gapni aytib qo‘ymoqchiman (so‘zimiz bir joydan chiqishi uchun): dushanba kuni onamni uylaringga kiritaman – sovchilikka. Iltimos, yo‘q demang, qattiq xafa bo‘laman. Devor-darmiyon qo‘shnilarning gaplashmay qo‘yishi – uyat, qishloqqa kulgi bo‘lamiz. Shuning uchun rozi bo‘laqoling. Keyin nima desangiz, qarshingizda qo‘l qovushtirib turaman, otamga o‘xshamayman, Sizni hech qachon bo‘kirtirib urmayman.

Bugun Sizning oldingizga chiqolmayman. Isfaraga bodring olib ketyapman. U yerdan “bo‘lishtirar”ning miyonchasini qilib kelaman. Xatni singlim olib kirib beradi (qaynsinglingizga men to‘g‘rimda og‘iz ochako‘rmang, otamga aytib qo‘yadi).
Xo‘p, xayr, shoshyapman. Duoyi salom bilan
ABUBAKR.

OLTINCHI MAKTUB

Salom, Husniya!
Qog‘ozga o‘ralgan chuchmal imo-ishoralar bilan boshingizni qotirish niyatim yo‘q: Sizni yaxshi ko‘raman! Kulmang. Jiddiy yozyapman. Bu gapim aldamchi ehtiroq bo‘lganda, ikki yildan beri ko‘ksimda olib yurmagan bo‘lar edim…

O‘sha uchrashuv yodingizdami?

Qo‘qon… Xudoyorxonning sobiq koshonasi… Avtobus bekati… Izg‘irin… Nihoyat, akangiz Qahhor ikkalamiz issiqqina “Ikarus”ga chiqamiz, Siz ochiq havoda turibsiz. Lablaringiz gezargan. Sovqotyapsiz. Men oynadan “mixdek” ishorasini qilaman. Qahhor qo‘lini siltaydi: “Ketaversangchi!..” Motor guvillaydi.

Qo‘zg‘aldik va beixtiyor “Xat yozaman, Husniya!” deb yubordim. Eh, suyaksiz til! Sizlarning iborangiz bilan aytganda, “qovun tushirgan” edim. Qahhor xo‘mrayib oldi. Yuzlarim qizarib ketdi, chamamda. Toshkentga yetgunimizcha gap gapga qovushmadi. O‘zimni xuddi jinoyat ustida qo‘lga tushgan tovlamachidek his qilardim. “Nahotki shunday bo‘lsam?..” Bu savol meni o‘shandan beri qiynaydi. Nihoyat, xat yozishga ahd qildim…

Sizni yaxshi ko‘raman. Nima uchun? Bilmayman. Ehtimol, boshqalardek, mo‘ridan chiqqan chumchuqqa o‘xshamasligingiz uchundir. “Shuginami?”, dersiz… Shugina bo‘lmasa kerak. Axir, yurakdagi har qanday tuyg‘uni so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi-ku.

Husniya, rostdan ham tovlamachimanmi?

Bir vaqtlar, ehtiros bilangina yashash mumkin, turmush qurish mumkin, deb o‘ylardim. Ehtiros so‘ngach, piyola tubidagi bir chimdim shamadek yurakda ozgina quyqa qolishini bilmasdim. Bilganimda, uylanarmidim o‘shanda!.. Hammasi o‘tkinchi ekan. Yurakda esa bir tutamgina armon qoldi, xolos. Shoir aytmoqchi, bunday yurakni “tuflab” tashlagim keladi!

Husniya, men Sizga noloyiqdirman balki? Balki allaqachon Muhabbatga xiyonat ham qilgandirman. Ehtimol, bu xatom xiyonatga teng qilib qolgandir…

Ushbu maktubni Sizdan shafqat so‘rash uchun yozayotganim yo‘q, Husniya. O‘zimning haqiqiy bahoimni bilish uchun, ustimdan chiqariladigan adolatli hukmni eshitish uchun yozyapman.
Tomoshaxonada chiroq yondi. Aktyor yuzidan grimni sidirib tashlab, Sizga ta’zim qilmoqda.
VOHID

YETTINCHI MAKTUB

Salom, Husniya!
Aslida, Sizga xat (proza) yozmasam ham bo‘laveradi-yu, lekin yozyapman. Chunki, muhabbat haqida prozada (dag‘al tildi) gapirib bo‘lmaydi. Buni she’rdagina o‘xshatib aytsa bo‘ladi. Ochig‘ini aytsam, bu mavzuga yangi turkum bag‘ishladim. Uni birinchi kitobimga kiritaman. Nokamtarlik bo‘lsa ham, yozyapman. Sizdan yashiradigan sirim yo‘q.

Husniya, to‘g‘ri tushuning, men shoirman, shuni uchun Sizning saviyangiz ham kaminaga yarasha bo‘lishi lozim. Sal-pal tantiroq bo‘lsangiz, yana yaxshi. Arzimagan qusurga yopishib olib, meni xunob qilaversangiz, ijodim bo‘g‘ilib qoladi. Axir, ijodkorni avaylash, asrash darkor. Niholcha ostiga tez-tez suv quyib turilmasa qurib qoladi. Lekin uni suvga bo‘ktirib qo‘yish ham yaramaydi, tomiri chiriydi. Sholi – boshqa gap.

Sevgilim, tezroq dil rozingizni ma’lum qiling.

Kstati, ushbu xatimni o‘zimga qaytarib yuborish esingizdan chiqmasin. Keyinchalik tadqiqotchilarga to‘la asarlarimni chop ettirishda asqotishi mumkin. Ehtirom bilan,
Hamid Bo‘ka.

SAKKIZINCHI MAKTUB

Husniya, mening xatim dag‘alroq chiqishi mumkin. Buning sababini o‘zingiz bilasiz: qizlarga birinchi marta xat yozishim. Yolg‘on gapirayotgan bo‘lsam, harom o‘lay!.. Kasbim unchalik maqtanadigan emas – assimlyatorlik. Kolxoz fermasida ishlayman. Lekin topish-tutishim yaxshi. Bir yuzu saksondan ikki yuzu o‘ttizgacha olaman. Qishloq sharoiti uchun bu katta pul. Besh-to‘rt yilda mashinali bo‘lish mumkin.

Dehqonchilikda bir hikmat bor: “Yaxshi hosil olish uchun sara urug‘ning o‘zigina kifoya qilmaydi, yetilgan zamin ham darkor”. Juda to‘g‘ri gap. Tuproq semiz bo‘lsa, urug‘ bexato unadi. Bu gapni bizning kasbimizga ham oz-moz aloqasi borligi uchun aytyapman, tag‘in ko‘nglingizga boshqa xayol kelmasin.

Husniya, gap bundoq: menga yuragingiz chopadimi? Chopsa, ikki enlik xat yozib yuborsangiz. Sizdan so‘ramay, uylaringga sovchi yuborib sharmanda bo‘lgandan ko‘ra, o‘zingizdan anig‘ini bilib qo‘ya qolganim ma’qul. Shunday emasmi?

Otangizga salom ayting. Men u kishini taniyman. Burnog‘i yil fermamizga g‘unajinlaringizni olib kelgan edi… “Ma’mur akam salom aytibdi”, desangiz, o‘zlari biladi.
Xayr, salomatlik tilayman, deb
MA’MUR.

TO‘QQIZINCHI MAKTUB

Dildorginam, xotirjam bo‘ling, Sizni yaxshi ko‘rmayman. Kecha shunchaki ko‘zlarimiz to‘qnashib ketdi, xolos. Qizardimmi?.. Nima bo‘pti, hamma ham qizaradi. Hatto, tokchada turgan g‘o‘r pomidor ham qizaraveradi-ku! Xohlasa, bo‘zaradi.

Bundan keyin daf’atan ortingizga o‘girilmay o‘tiring. Menga o‘xshab, doim domlaga qarab o‘tiring.

Nahotki, haliyam shubha qilayotibsiz? Gapimga ishonmayapsizmi?.. Ishonmasangiz – ishonmang! O‘zim ham ishonmayman.

Javob yozmang, “professor” ko‘rib qolsa, urishib beradi. Ikkalamizni ham darsdan haydab chiqarishi mumkin.
YUNUS

O‘NINCHI MAKTUB

Yaxshi qiz, stipendiyangizni olishingiz bilanoq marhamat qilib qarzlaringizni to‘lab qo‘ying. Ortiq kutolmayman. Bas! Qaro kunlarimga atab qo‘ygan tiyinlarimni Sizga sarflagan edim. Shuni ham bilmadingiz… Mayli, sadqai sar, faqat qarzlarni cho‘zing. Yon daftarchamga hammasini yozib qo‘yganman. Mana ro‘yxati: bir yuzu yigirma tiyinlik muzqaymoq, oltmish tiyinlik semichka, to‘rtta qirq sakkiz tiyinlik daftar, beshta yigirma to‘rt tiyinlik iroqi sovun. Jami – to‘rt yuzu to‘qson ikki tiyin. Besh so‘m bersangiz, Sizga yana bitta iroqi sovun olib beraman.

Hisobli do‘st ayrilmas, deydilar, oppoqqiz.
HOSILBЕK

…Husniya! Mana, senga kelgan o‘n maktub, o‘n izhori dil!.. Men ne deyin, menga ne qoldi?

DESPERADO

“Oila qurish kerak”. “Oila qurish kerak!” “Oila qurish kerak!!!”
Xabar. Ogohlantirish. Buyruq.
Bosh tortdim.

Yana buyruq… Shundan keyin “buyruq”lar xuddi ko‘krak nishonlaridek bir-biriga mingashib ketdi.

“Oila qurish kerak!..” (Qarsaklar)
“Oila qurish kerak!..” (Gulduros qarsaklar)
“Oila qurish kerak!!!” (Davomli, gulduros qarsaklar)

Men kim bilandir bir umr (bir umr!) “bir yostiqqa bosh qo‘yib” yashashni tasavvur qilolmayman. Nahotki, shunday yashash mumkin? Dahshat-ku!

Maktabga borgunimga qadar eski uyimizda yashardik. Unda buvam tirik edi. Enamning talabiga ko‘ra, har kuni buvamning ko‘chaga chiqishini, biror yoqqa otlanishini poylab turardim. Buvam ko‘chaga chiqishi bilanoq darvozaxonaga yugurib borardim-da, enam hozirlab qo‘ygan toshlarni do‘ppiga solib orqasidan ota boshlardim.

– Iloyim, izginang o‘chsin!
– Xudoyo xudovando, o‘ligingni ko‘ray!
– Xudoyim imoningdan ayirsin!
– Iloyim, Alining qilichiga uchragin!
– Do‘zaxga shalop etib tushmasang, u dunyoyu bu dunyo rozi emasman!..

Do‘ppidagi tosh tugaguncha buvamning ketidan otaverardim, otaverardim. Enamning xohish-talabi shu edi-da.

Bir-biriga qarshi, enamning pinhona, buvamning esa ochiq-oshkor kurashi bir daqiqa tinmasdi. “Odamlar bir-birini tezroq o‘ldirish, o‘ligini ko‘rish, dafn etish uchun birga yashasa kerak”, deb o‘ylardim. O‘limdan juda qo‘rqardim. Hech qachon, hech kim bilan birga yashamaslikka ont ichib qo‘ygan edim o‘shanda.

Buvam o‘lgach, enam ikkalamiz yangi uyga ko‘chib o‘tdik. Bu yerda dadam bilan buvim o‘rtasida o‘shanday azaliy va abadiy jang davom etdi. Men endi dadamning ketidan tosh otmas edim: maktabga qatnardim, bunga vaqtim bo‘lmasdi. Chamamda, buvim mening “chaqib” qo‘yishimdan xavfsirardi. Shuning uchun enam bilan buvim joynamoz ustida dadamga o‘lim tilash bilangina cheklanishardi.

Dadamga esa jin ham urmasdi – har kuni mast bo‘lib kelverar, buvimni uraverar, enamni uydan quvib chiqaraverar edi…

Nega? Nima uchun? Sababi – o‘sha, eski gap: ular birga yashashardi. “Oila shunaqa bo‘ladi o‘zi”, “Jon bor joyda janjal bor”. Qiyomat kunining oxiri ko‘rinmasdi…

Shunday qilib:
– Oila qurish kerak, – deydi enam, – eski uy xarob bo‘lyapti.
– Oila qurish kerak, – deydi buvim, – nevaramning qo‘lidan suv ichgim kelyapti.
– Oila qurish kerak! – deydi dadam. – Uchragan odam: “O‘g‘lingni qachon uylaysan?” deb so‘raydi, qishloqda bosh ko‘tarib yurolmay qoldim.

Enamga buvamning arvohi tinchlik bermaydi. Buvimga “toshotar” kerak. Dadamga-chi?.. Go‘rkov!
Men esa kim bilandir, bir umr (bir umr!) it-mushuk bo‘lib yashashni tasavvur qila olmayman. Chunki men… Sening, Sening, Sening, muhabbat, baxtli bo‘lishingni istayman!..

BUVAM BILAN SUHBAT

Peshonamni tirishtirib mundoq o‘ylab ko‘rsam, yetti-sakkiz yoshligimdayoq menda muxbirlikning ilk nishonalari paydo bo‘la boshlagan ekan.

O‘shanda buvam judayam qarib, barcha qishloq chollariga o‘xshab “pessimist” bo‘lib qolgan edi. Har payshanba oqshomida Qur’ondan qiladigan yodaki tilovati hamon quloqlarim ostida.

U biror yumushga unnayotgan paytda kimningdir xalal berishini yoqtirmasdi. Hadeb atrofida girdikapalak bo‘laversam, meni ro‘parasiga o‘tqazib, qandaydir aziz-avliyolar, payg‘ambarlar ta’rifi bilan miyamni achitib yuborardi. Go‘yo buvam meni doim mazax qilayotgandek tuyulardi: “Nasihati chin bo‘lsa, yumushini to‘xtatib, meni tizzasiga o‘tqazib olardi”, deb o‘ylardim ichimda.

Kunlarning birida shayton meni yo‘ldan urdimi, ishqilib, gapdonligim qo‘zib:
– Buva, xudo zo‘rmi yoki Muhammad payg‘ambar? – deb so‘radim.

Buvam qalashib yotgan temir-tersaklar ichidan eski ketmonni topib, o‘roqranda bilan unga sop yasayotgan edi.

– Tavba qildim de, shapshak! Bo‘lmasam, senga kim zo‘rligini ko‘rsatib qo‘yaman! – deya do‘q urib qoldi u, yo‘nilmagan tayog‘ini burnimga taqab.

– Tavba qildim, – dedim tayoqning uchidan ko‘z uzmay. – Sizzi zo‘rligingizni o‘zim ham bilaman…

– Qo‘rqib ketganimdan ovozim arang eshitildi.

– Burningni art!.. Ro‘molchang qani? Bitta gapni nechchi marta qaytarishim kerak sen pandavaqiga?! – U burnimni artmayotganimni ko‘rib battar tutaqdi.

– Ro‘molchamni yo‘qotib qo‘ydim, –deya o‘zimni oqladim.

– “Yo‘qotib qo‘ydim” emish… Qiz bola bo‘lganingda Hidoyatip seniyam allaqachon bo‘g‘ib o‘ldirgan bo‘lardi… Beri kel, manqa!

Buvamning yoniga bordim. U pichan hidi anqib turgan choponining o‘ngiri bilan burnimni artib, ketimga shappatilab qo‘ydi – erkaladi.

Buvamning muruvvatidan taltayib, savolimni qaytardim.

– Xudo – bitta. Payg‘ambarlar esa – ko‘pchilik. Muhammad – shularning orasida eng zo‘ri, bilingmi? – U chuqur xo‘rsinib, yana ishi bilan mashg‘ul bo‘ldi.

– Payg‘ambarlar ko‘pchilik bo‘lsa, xudoni tutib olib do‘pposlashmaydimi? Ahmadning ukalari meni tutib olib do‘pposlashdi-ku!

– Xudoga til tekkizib bo‘lmaydi, ahmoq!
– Yong‘og‘idan bermasa-chi?

– Xudo senga o‘xshab, qo‘ynini to‘ldirib yong‘oq olib yurmaydi…
– Yong‘oqlarini yutqazib qo‘yganmi?
– Nima?!

– Yutqazib qo‘yganmi ularni? Manavinaqa… – Men qo‘ynimdan boya yutib olgan yong‘oqlarimni chiqardim.

– Qo‘lingni ko‘rsat-chi!

Ko‘rsatmadim. Chunki qo‘lim xina qo‘yilgandek qip-qizil edi.

– Ah, yaramas!

O‘rnimdan turishga ham ulgurolmay qoldim. Ketmonsop havoda g‘uv etdiyu yumshoq joyimga gup etib tushdi. Bo‘kirib yubordim…

Demak, peshonamni tirishtirib mundoq o‘ylab ko‘rsam, birinchi intervyuni buvamdan olgan ekanman. Birinchi saboqni ham. O‘shandan beri “qahramonlarim” bilan telefon orqali gaplashishni afzal ko‘raman.

ZAVQ

Lola sayliga chiqib, ochiq havoda tunab qolgan bo‘lsangiz, gulxan yoqqansiz, albatta. Maza, a? (Ko‘zlaringizni yumib, “Oh!” deng-da.) Gulxan yonib-yonib, alangasi so‘na boshlaydi. O‘tin ham tugaydi. Shox-shabba terishga erindilaring, undan ko‘ra issiq mamlakatlar haqida ertak eshitishni afzal ko‘rdilaring (ko‘pincha shunday bo‘ladi), deylik. Ertakchi yigitning og‘ziga mahliyo bo‘lib, gulxan yoddan ko‘tariladi. Qip-qizil cho‘g‘ ustini kul qoplaydi… Junjika boshlaysizlar. Xayollaringda – qumiga tuxum ko‘msa pishadigan Sahroi Kabir. Maza, a? (“Ha!” deng-da.) Shu payt mayingina shabada esadi-da, kulni yelpib o‘tadi. Lahcha cho‘g‘ miltillaydi. Quyoshni ko‘rgandek chapak chalib yuborasizlar. Kimdir sevinchini ichiga sig‘dira olmay o‘yinga tushib ketadi, kimdir magnitofon tugmachasini bosadi: O‘zbekiston bulbulining sho‘x-shodon ovozi yangraydi. Maz-za!.. Yuraklar hapriqadi, tomirlarda qon gupiradi. “Yashasin hayot!” deb hayqirasizlar…

Endi majozni bir chetga qo‘yib turaylik. Faraz qilingki, ko‘nglingizda jimitdekkina, ustini xira g‘ubor qoplagan xotira bor: yel ana shu xotira ustini yallig‘lab ketdi… Yurak dukillaydi. Hayajonlanasiz. Darhol tamakiga yopishasiz, gugurt qidirasiz. O‘pkangizni to‘ldirib tutun so‘rasiz, qaytarasiz. Qo‘lingizdan kelsa, mening bir tanishimga o‘xshab, tutundan halqa yasaysiz va avvalgi halqa orasidan keyingi halqani o‘tkazib yuborasiz. Bekorchilikdan emas, xayolni chalg‘itish uchun shunday qilasiz. Hatto SSSR Sog‘liqni saqlash ministrligining ogohlantirishini ham unutasiz. Maz-za!..

Endi lirik chekinish ham yetar, mana shu aytilganlarning barchasini ikkinchi shaxsdan birinchi shaxsga ko‘chiramiz.

Demak, gap bundoq: yoz kunlarining birida do‘kondan rangli jurnal sotib oldim. Muqovada “Zavq” deb nomlangan surat bosilibdi. Raqsga tushayotgan qizlar… Egnilarida turli xalqlarning milliy kiyimlari – buyuk do‘stlikning siyqa namoyishi. Hammaning chehrasida kulgi – baxtiyorlik belgisi. Suratkashning buyrug‘i bilan tirjayib turishgani shundoqqina ma’lum. Suratkash: “Diqqat, olyapman. Kuling! Kuling!..” deyaverib rosa holdan toydirgan bo‘lsa kerak. Suratga qaytaman: muqovaning chap tomonidagi qiz ko‘zimga issiq ko‘rindi. Yuz bichimi, timqora qo‘ng‘iroq sochlari, labidagi xol, ko‘zlari… oh, uning ko‘zlari!.. Agar Sirdaryoning turklar yashaydigan qishlog‘ida uchratganim Muhabbat ismli qiz ham shu suratni ko‘rgan bo‘lsa, beixtiyor “Menga o‘xshar ekan”, deb o‘ylaganiga aminman. Qayeridir Kumushga, qayeridir Sharlottaga va yana qayeridir hech kimga o‘xshamaydigan Muhabbatni yodimga soldi bu notanish raqqosa…

O‘shanda endigina universitetning birinchi kursini tugatgan edim. Kursdoshlarim yozgi ta’tilda o‘zlarini “mehnat quchog‘i”ga otishdi. Men komandirimizga betobligim haqidagi do‘xtir bergan qog‘ozni ro‘kach qilib, “SSO”dan qoldim. To‘g‘ri, menga ham pul kerak edi, men ham chiniqishim kerak edi. Hatto, boshqalarga qaraganda ko‘proq chiniqishim lozim! Chunki nimjongina edim-da. Shuning uchun ta’til payti ancha-muncha semirib, keyin tuyaga o‘xshab o‘z yog‘imni o‘zim ye-yeb yurishni ko‘pdan beri niyat qilib qo‘yuvdim. Sababi, nima uchundir stipendiyam oydan oyga yetmasdi. Martin Idendek har kuni nonushta o‘rniga birato‘la tushlik qilsam ham, bari bir cho‘ntagim qappaymasdi. “Pul hisobni yaxshi ko‘radi”. Chamamda, men pul topib, hisob topmagan tentak edim. Nihoyat, semiradigan payt keldi. Sirdaryoga ko‘chib borib, o‘sha yoqda o‘troqlashib qolgan bir hamqishlog‘im – bolalik do‘stim (u politexnika institutida o‘qiydi) meni uylariga taklif qilib qoldi: “Nima qilasan shaharda biqinib olib, undan ko‘ra yur, cho‘lga chiqib yayrab kelasan. Maz-za!.. Erta-indin qo‘shnimiz hashar qiladi, kiramiz. Buning “SSO”dan qayeri kam?”

Xullas, Rustam ikkimiz tushdan keyin oddiygina bir qishloqqa kirib bordik.

– Bu yerdan shahargacha yigirma tiyinlik yo‘l, – dedi u.

– Xayriyat, farq unchalik katta emas ekan. “Siyosiy iqtisod” domlamizning gapiga qaraganda, yaqin orada shahar bilan qishloq o‘rtasida tafovut umuman tugatilarmish.

Kechqurun mening sharafimga ziyofat berildi. Ziyofatga Rustamlarning qo‘shnisi ham chiqdi, yo‘q, shaxsan turk Sultoni tashrif buyurdilar go‘yo. Farg‘onacha mulozamat Sirdaryoda g‘alatiroq ko‘rinar ekan. Shundan bo‘lsa kerak, Sulton akamlar o‘ng‘aysiz ahvolga tushib qoldilar.

– Og‘a, turkmisiz? – deb so‘radim undan, ziyofat xiyla maromiga yetgach.
– Ha, turkman.

Men Rustamga qaradim, u qoshini uchirib qo‘ydi.

– Turkmanmisiz yoki Aziz Nesinmi?
– Turk dedim-ku, o‘g‘lon, turkmen deganim yo‘q.

– Nesin qamoqdan chiqdimi?
– Bilmadim, o‘g‘lon. Biznikida Anqaraning qamoqxonasiga ulangan pryamoy telefon yo‘q…

Shu bilan gap uzildi.

Ikki-uch kun mehmondorchilikdan so‘ng ertalab Rustam ikkalamiz hasharga chiqdik.

– Instrumentlar tap-tayyor, – dedi og‘amiz bizni qarshilarkan, tantanali ohangda.
– Milliy cholg‘u asboblari-chi? Ularsiz klassik kuyni ijro etib bo‘lmaydi.

Jiddiyroq gap aytyaptimikan deb quloq solib turgan mezbon hafsalasi pir bo‘lib, quruqqina “Yuringlar!”, dedi. U hazilga kulmaydigan odam ekan. Ehtimol tushunmas. Aziz Nesin undan ko‘ra menga yaqinroqligidan ichimda suyunib, atrofi qanor bilan to‘silgan hovliga kirdik. Og‘amiz olti xonali dang‘illama imoratning poydevorini quyib qo‘yibdilar.

– Materiallar tayyor. Faqat g‘ishtga qarab turibmiz.
– To‘rtta taqa topilsa, ustiga bitta otni mixlab, uloq chopish mumkin…

Rustam yengimdan tortdi. Mezbonning qoshlari chimirildi, pishqirib yuboradigandek ikki lunjini shishirdi. Lekin indamadi. Mo‘ylovimni hurmat qildi, shekilli. Keyin ekskursovodlarga o‘xshab, bizni ish sharoiti bilan tanishtira boshladi: “Mana – bu ketmon, o‘ninchi asr yodgorligi. Noyob topilma. Bunisi – qolip, enamizdan avvalgi buvimizdan qolgan. Meros. Anavi – tuproq. Ikki mashina. O‘n mingtacha g‘isht quyish mumkin. Faqat loyni isrof qilmaslik kerak. Suv – tekin, baqirlab quyaverasizlar”. Kun qizib ketsa, o‘n besh yashar chinorvoy yelkasiga sochiq tashlab, qo‘limizga suv quyadigan bo‘ldi.

Bu yerlarda hashar boshqacharoq bo‘larkan: butun qishloq birdaniga yopirilib chiqmas, har bir oila vaqtiga qarab, ishlab berar ekan. Lekin hashar qilayotgan kishi qorasini ko‘rsatmas emish. Ajabo, o‘zga sayyoraga tushib qoldimmi, deysan kishi.

– Rustam, nega bunday?
– Semirib, qorin qo‘yib yuborishgan. Egilishga qiynalishadi.
– Undoq bo‘lsa, boshladik…

Oqshomda tuproqni yumshatib, suv quyib qo‘yamiz, azonda loy pishiramiz, choy mahaligacha gup-gup tashlaymiz. Ikkita qolip xizmatda. Bir kishi loy solib turadi, bir kishi tashiyveradi… Bir – qolip ostiga qum sep. Ikki – qo‘llarni oldinga cho‘zib guvala yasa. Uch – loyni qolipga chapla-da, ustini tekisla… Bir – egilib, qolipni ko‘tar. Ikki – zing‘illa. Uch, ikki, bir… Va hokazo. Faqat u yog‘iga ham, bu yog‘iga ham – uch. Uch – chegara. Bir yozuvchi ta’biri bilan aytganda: “Shu chegaradan hatlab o‘tsang – marra seniki, xohlasang, milliongacha ham sanayverasan”. Lekin chegaradan hatlab o‘tish taqiqlangan. Marom buziladi. Marom buzilgach, ohang to‘g‘risida so‘z ham bo‘lishi mumkin emas. To‘g‘rimi?

“To‘g‘ri-ku-ya, lekin bu gapingiz faqat qo‘shiqqa daxldor”.

Bir, ikki, uch… Chap oyoqlab yurishni boshladik: bir… bir.. bir… O‘ng oyog‘ini tashlayotgan kim?.. Burjuy, senmi? Hozir Mayakovskiy kelib ketingga tepadi. Oyog‘ingni moslab ol! Bir… Bir… Bir… Yaxshi, yaxshi! Yurishdan to‘x-tang… Shunday qilib, ertalabki badantarbiya mashg‘ulotlarimiz tugaydi. Yuvinishga hojat yo‘q. Qo‘limizni, labimizni chayib olsak kifoya. Yuzlarimiz loyligicha choy ichaveramiz. Vaqtdan yutish kerak. Aks holda, kun isib ketadi, kuchdan yutqazamiz. Mexanikaning oltin qoidasi shunaqa…

Kunlar shu zaylda o‘tardi. Men bu yerga mehmon ekanimni ham unutib yubordim. Bora-bora oyoqlarimiz og‘irlasha boshladi. Eski shimlarimizning pochasini uzib tashladik. Popukli kalta ishtonimiz bizni amerikalik hindularga o‘xshatib qo‘ydi. Lekin xiyla yengillashdik. Baribir ibtidoiy odamlar bizga qaraganda unumliroq ishlagan bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman.

Emaklay-emaklab tushlikka chiqamiz. Chinor soyasida cho‘zi-li-ib qolamiz. Dasturxon tepasiga kelib o‘tirishimiz bilanoq, oqi oqqa, qizili qizilga ajrala boshlagan momiqqina qiz keladi:

– Ako, qatug‘ opkellim.
– Rahmat.

– Gugurtimiz tugab qoldi…
– Hozir Bahrom opkela-a.

U ketadi. Biz unga termilib qolamiz. Rustam meni nuqiydi:
“Ko‘rdingmi?”

“Urgandan turtkan yomon, bemaza! Shundoq ham ko‘rib turibman-ku!”

Rustam baribir qilig‘ini tashlamaydi. Qiz ko‘rinmay ketguncha nuqiyveradi. Odati shunaqa: hayajonini menga yuqtirmasa o‘lib qoladi. Olti yashar Bahrom gugurt keltiradi. Uni gapga solamiz. Aldaymiz, avraymiz: “Toshkentga borganingda “Paxtakor” stadioniga olib tushamiz

O‘shanda “Paxtakor” “Spartak”ni o‘nu nolga yutadi. Mana ko‘rasan!” deymiz.

Rustamni ko‘rsatib, “Uni pochcha degin”, deb o‘rgataman. Bahrom gapga ko‘nadigan bola. “Xo‘p”, deydi. Og‘zini to‘ldirib “Pochcha!” deb baqiradi.

– Sodiq, shu yerda qolgin, oshna. Bundan zo‘r qaynotani Makkadan ham topolmaysan! – deydi Rustam alamini olish uchun.

– O‘zing ko‘chib chiqaqolsang yaxshi bo‘lardi. Hademay uy bitadi. Shundan keyin, manavi saroyda (qo‘lim bilan chaylani ko‘rsataman) anovilarni qo‘riqla-ab yotasan. Oyiga yuz so‘mdan maosh. Ovqati tekin. Boqchaning itidek rosa semirsang kerak o‘ziyam!..

Kun qaytguncha uzun-uzun uh tortib o‘tiramiz. So‘ng qolgan loyni gup-gup tashlab, yangisini qoramiz. Tunda Uning ko‘zlarini eslab, sekin-sekin gaplashamiz. Tushimizda o‘zini ko‘ramiz (Aslida hech qanday tush-push ko‘rmaymiz). Maz-za…

Bir kuni g‘alati voqea ro‘y berdi.

Biz, har kungidek, o‘lib-tirilib ishlardik. Men qolip ko‘tarardim, Rustam loy chaplab turardi. Belim uvishdi. Qaddimni rostlagach, negadir mollar yotadigan bostirmaga qaragim keldi. Qaradim. Bostirma qo‘ralariga chirmashgan palaklarda kalladek-kalladek oshqovoqlar osilib turibdi. Palak ortida bir sharpani ilg‘ab qoldim. Nahotki, bizni yashirincha nazorat qilib turishsa!.. Axir, “hashar”ga kelganmiz-ku! Yoki anavi qizmikan?.. Sharpa qilt etmasdi. Suv ichish bahonasida soyaga qarab yurdim. Suv ichib, belimning chigilini yozish uchun mashq qilar ekanman, yana o‘sha yoqqa nazar tashladim: sharpa ko‘rinmasdi. Ataylab bostirma tomonga bordim.

U buzoqchani qashib turgan ekan.

– Ismingiz nima? – deb so‘radim ko‘ylagimning tugilgan o‘ngirini o‘ynab.
– Muhabbat.
– Meniki Sodiq… Ismingiz chiroyli ekan.

– Studentmisiz?
– Dadangiz aytdimi?

– Yo‘g‘-ye, o‘zim bildim. “SSO” to‘g‘risida gazetada ko‘p yozishadi. – Muhabbat yengimdagi loy chaplangan “SSO” emblemasiga ishora qildi.

– Maktabni bitirganmisiz?
– O‘nga o‘tdim.

– O‘qishga borasizmi?
– Bilmadim. Opamni yuborishmagan… Erga berishgan…

Gap topolmay, bir-birimizga qaradik. Ko‘z-ko‘zga tushdi. Yuraklar jiz etdi. U ma’sumona jilmaydi. Oh, uning lablari! Men o‘zimni tutolmay, qizning qo‘llaridan ushladim-da, labidagi xolidan o‘pib oldim. Quchoqlashmadik, hammayog‘im loy edi.

– Xohlaysizmi, men sizni Baxtlar vodiysiga olib ketaman, – dedim entikib.

– Qayerga?
– Farg‘onaga.

– Hazilkash ekansiz… Qatug‘ opkelaymi?
– Keyinroq. Hozir ishlash kerak.

Muhabbat qo‘llarini bo‘shatib, hovli tomon ketdi. Xuddi mendan ko‘ngil uzolmayotgandek, yugurib kelib bag‘rimga o‘zini otadigandek orqasiga qarab-qarab, bir-bir bosib ketdi…

Aslida-chi! U menga, men unga bir og‘iz ham gapirganimiz yo‘q. Muhabbat (ismini Rustamning “qaynog‘a”sidan bilib olganman) bir zumgina menga qarab turdi-yu, yig‘lashi lozimligini bilib turgan odamdek zo‘rma-zo‘raki jilmaydi. Jilmayganda ham menga xayrixohligidan, achinganidan emas, jilmaymoq zaruratini yashirish maqsadidagina jilmaydi, xolos. Men esa o‘zimni ovutish, armonimni sezdirmaslik, qolaversa, hikoya dinamikasini hisobga olib yolg‘on gapiryapman. Shunda qiziqroq chiqadi deb o‘ylayman.

Rustam hammasini ko‘rib turardi.

– Og‘ayni, esingni yedingmi?! Otasiga aytib bersa, nima bo‘ladi? So‘yib tashlaydi, vassalom.

– Bo‘lmagan gap. U bizni tomosha qilayotgan ekan, men ham uni tomosha qildim. Biru bir…

Chinor soyasiga kelib nam tuproqqa cho‘zildim. Vujudim yengilgina titrardi. Men Muhabbatni hech qachon “Baxtlar vodiysi”ga olib keta olmasligimdan, unga bir kalima ham so‘z ayta olmasligimdan azoblanar, savog‘idan uzilib tushgan shaftolidek ezilib yotar edim. Chunki shu holatda, hech qanday oh-vohlarsiz, o‘rtamizda qat’iy bir chegara bor edi. Chegaraning u tomonida QO‘RQUV (“azob” emas), men tomonida ham QO‘RQUV (“odob” emas) hukm surardi. Qo‘rquv… Xorazm shohi shahar darvozalarini yovga ochib berdi, mo‘g‘ul sarkardasi poyiga tiz cho‘kdi, Vataniga xiyonat qildi. Nega? Nima uchun?.. Qo‘rquv shohni yeb qo‘ydi! Shoh – qo‘rquvni…

Kechga yaqin Sulton og‘amiz yana ikki mashina tuproq olib keldi. Men endi bu yerdan ketishga qaror qilib qo‘ygan edim. Hech narsaga qaramay, Rustamning uyidagilarni ham hayratga solib jo‘nab ketdim. Maz-za!..

Yanglishmasam, xuddi o‘sha kuni mening “zavqli yoshligim” bo‘lakcha tusga kirdi. Oldingisi esa haligacha olis-olislardan meni masxara qilib turgandek tuyuladi. Ehtimol, shu boisdan ham jurnal muqovasidagi qiz iljayayotganga o‘xshagandir. Serzavq odamning ko‘ziga dunyo ham o‘zgacha ko‘rinarkan. Xafa bo‘lmaysiz-da, og‘ayni.

Manba: “Yoshlik” jurnali, 1983 yil, № 12

G‘O‘ZAPOYA MINGAN BOLA
Ertakdek hikoya

Hovlimizga kiraverishda, darvozaning chap tomonida kattakon tosh bor. Uzoqdan sililq ko‘rinadi. Yaqinroq kelsangiz, bujir-bujir: kichkinaligida chechak chiqqan – o‘shaning izi… Bilsangiz, shu tosh meniki.

U enamdan beso‘roq o‘ynagani ketib qolmaydi, mushugi teshikkulchasini yeb qo‘ygan boladek arazlab yotaveradi. Jahlim chiqib, tepsam ham indmaydi… Na dardini aytadi, na yig‘laydi! Manovi kirpiga o‘xshab tumtayib olgani-chi!

Darrov toshni unutaman, enam oyoq-qo‘limni yuvib o‘ringa tiqib qo‘ymagunicha shu kirpiga termilib o‘tiraveraman. Yurishini ko‘rmoqchi bo‘laman-da. Ignalariga pomidor sanchib qo‘ysam ham, baribir – yurmaydi.

– Ena, kirpining oyog‘i bormi?
– Bor.

– Nega bo‘lmasa manovi yurmayapti?
– Oyog‘ining pand berishini bilib turibdi. Shuning uchun kallasini ishlatyapti.

– Ie, kallasi ham bormi? Ko‘rinmayapti-ku…
– Kalla ko‘z-ko‘z qilinadigan o‘yinchoq emas, kalla – ishlaydi, bilding!

– Ishlayotgan bo‘lsa, shovqini eshitilmayapti-yu?
– Kirpining kallasi taraktirmidiki, ishlayotganda shovqin chiqarsa, ahmoq!
– Ha-a… esimdan chiqibdi.

Men kampirlar davrasida ko‘p bo‘laman. Shuning uchun “tog‘dan” gap boshlab qo‘yib, “bog‘dan” davom ettirib ketaveraman. Odatda, kampirlar shunaqa qilishadi.

Toshimning esi ko‘p, ichi g‘ij-g‘ij aql. Shokirning qari itiga o‘xshab uxlagani uxlagan. Mening esim sal kamroq – ko‘p uxlamayman. Shokir mendan ham kam uxlaydi – esi yo‘q hisob. Toshim esligina. Irillamaydi, suyak tashlagan kishining oyog‘ini ham yalamaydi. Shokirning iti doim shunaqa qiladi. Lekin, qo‘rqoq. Tikilibroq qarab qo‘ysangiz – bas, darrov juftakni rostlab qoladi. Toshimning ustiga minib o‘tirishni yaxshi ko‘raman. Shokirning iti esa mindirmaydi, so‘rining tagiga qarab qochadi. Qulog‘idan, dumidan tortqilab chiqarmoqchi bo‘lsam, g‘ingshiydi, vangillaydi, yaramas.

– Itti qiynamanglar! – deb baqiradi Shokirning enasi.
– O‘zi qochib ketmasin-da. – Shokir yig‘lamsiraydi.

– It eshak bo‘lsaki, ustiga minsang! Yana mingashganing nimasi!
– Avazning toshi qochib ketmaydi-ku!

– U – tosh, it emas, eshak!
– Eshak emas, tosh… – deyman xafa bo‘lib.

– Eshak! Eshak ham emas, qo‘tos! – deydi Shokirning enasi tutaqib.
– Qo‘tos emas, tosh!

– Bor-e, turqing qursin! Kap-katta odam bilan gap talashadi-ya, argindik! Beti yo‘q, uyatsiz!
– Shokiringizni toshimga mindirmayman…

– Mindirmasang mindirma, qurib ketsin o‘sha toshing! Yog‘i artilmagan “tirilloq” bo‘lgandayam bir navi edi ordona qolgur! Toshiga mindirmasmish!.. Ana, o‘zining iti bor – minaveradi.

– Qizg‘anchiq, qiz bola! – Enasining yon bosayotganini payqagan Shokirvoy shartta yoqamga yopishadi.

– O‘zing qiz bola!
– Mana senga!
– Hoy, xuligan, chotiga yopishma! G‘irrom!..

Olishuv Shokirning burni qonashiyu enasining so‘ridan tushib, dag‘dag‘a qilishi bilan yakunlanadi. Qochaman. Shokir ortimdan quvlaydi.

– Qoch-qoq! O‘l-a, qo‘rqding-ku! – deya chapak chaladi Shokir.
– Enangga aytgin, burningni artib qo‘ysin, Tarzan!..

O‘zimning toshim yaxshi. Shokirning iti tosh emas, eshak! Eshak ham emas, qo‘tos!

Kechga yaqin Shokir keladi. Enasining qutisidan bir do‘ppi yong‘oq o‘maribdi. Xursand, og‘zi qulog‘ida.

– Yana kaltak yeging kepqoldimi?
– Avaz o‘rtoq, yong‘oq yemaysanmi?.. O‘zim chaqib beraman.

– Nega yemas ekanman, seni qara-yu…
– Toshingga mindi-ir…

– Mayli, mingash. Faqat belimdan ushlamay o‘tirasan. Bilasan-ku, qitig‘im bor. – Shokir yong‘oq chaqib, mag‘zini menga bitta-bittalab uzata boshlaydi. – O‘rtoq, qayerga hayday?

– Maskovga.
– Benzinim kam.

– Yana yarim do‘ppi olib chiqsam-chi?
– Bir do‘ppi!

– Xo‘p, faqat bugun emas… Yong‘oqni ko‘p yema, tovushing bitib qoladi.
– A-a, – deya beparvo qo‘l siltayman, – jin ham urmaydi, o‘rganib ketganman.

– Do‘ppingni ber bo‘lmasa, enam uxlab yotibdi, kirib opchiqay.
– Sudralib yurma tag‘in, ketib qolaman-a!

– Zuv etib kiramanu zuv etib chiqaman.
– Ko‘zingni och, qo‘lga tushib qolmagin!

Shokir zum o‘tmay qaytib keldi. Mamnun.

– Xo‘sh, og‘ayni, to‘ppa-to‘g‘ri Maskovga haydaymi, yo Hindistonga qo‘nib o‘tamizmi?

– Hindistonda nima qilamiz?
– Hind choyi kerak emasmi?

– Men choy ichmayman, qaymoq yaxshi.
– Undoq bo‘lsa, kolxoz permasiga tushib o‘tamiz.

– E-e… bo‘lmaydi. Permada sigirlar arqonsiz yurarmish, Mamir akam aytgan. Suzong‘ichiga duch kelsak bormi!.. Avaz o‘rtoq, toshing buguncha ot bo‘laqolsin, maylimi? Biram kishnagim kelyaptiki!..

– Bo‘pti, qizillarning oti bo‘ladi.
– Bosmachilarnikiyam zo‘r: vi-i-iy!..

– Ularniki darrov o‘lib qolaveradi – yomon.
– Baribir chopag‘on, qizillar yetolmaydi.

– Yetib olishadi, qochib qayoqqa ham borishardi! Biznikilar pistirmada turishadi-da.
– Bilasanmi, Avaz o‘rtoq, ularning ichida bitta ko‘ri bor. Juda xunuk! Nuqul qo‘rqitadi.

– Qayerda ko‘rgansan?
– Chuvalanchidagi klubda.

Oqshom paytlari enam toshimning yoniga chiqib o‘tiradi. Birgalashib odamlarning daladan qaytishini tomosha qilamiz.

Kimyoxon degan semiz xotin bor. U meni “kuyov” deydi. Bir kuni chaqalog‘ining qulog‘ini tishlatgan. Baribir qizini olmayman. O‘sha ayol: “Qani kuyov, o‘pib qo‘yay-chi!.. Oh-oh, muncha shirinsan! Uyalyapti. Hayt, bo‘yginangdan xolang aylansin!” deydi nuqul.

U o‘pishni bilmaydi, o‘pgan joyini ho‘llab qo‘yadi. Shuyam o‘pish bo‘ldi-yu! Ibodat aya yaxshi o‘padi: cho‘lp etkazadi, xolos, tilini betimga tekizmaydi. Nafasimni bo‘g‘ib, yuzimni bag‘riga bosmaydi. Orqamni siypalab “Polvon, polvon!” deya qo‘yadi.

Bolali xotinlar o‘tib bo‘lgach, juft-juft bo‘lishib qizlar keladi. Qizlar qiziq, doimo nimalarnidir pichirlab yurishadi, ashula aytishsa bo‘lmaydimi? Enamning gapiga qaraganda, qiz bolaning bitta “sir”i bo‘larmish…

– Usta Ortiqning qizi bo‘y yetib qoldi. Sovchi kelayotgandir-a, nima deding?
– Bilmadim, ena. Chaqiraymi?

– Kimni?
– Umida opamni-da.

– Nimaga?
– O‘zidan so‘raymiz.

– Qo‘y-e, uyaladi. Shokirning enasidan so‘rab ko‘rarmiz.

– Bo‘pti. Mana, cho‘ntagimga kesak solib qo‘yyapman, bu – usta Ortiqning qiziga sovchi kelyaptimikan, deganim. Esingizda tursin!

– Ehtiyot qil, ushalanib ketmasin.
– Ushalmaydi – sho‘hak.

Eng keyin valasapidini g‘iytillatib brigadir o‘tadi.

– Enam, qalaysiz? Nevara katta bo‘lyaptimi? Radio gapiryaptimi? Qo‘shningiz zamikaniy qilmayaptimi, ishqilib?

– Gapiryapti, gapiryapti, xudoga shukr!
– Yaxshi-yaxshi, gapiraversin.

Odamlar o‘tib bo‘lishi bilanoq oldimizga Shokirning enasi keladi.

– Qunduzbuvi, nevarangiz yomon bola bo‘lyapti, har kuni Shokirni urib qochadi.
– Nega urasan?
– …

– O‘zlaridan o‘zlari birdan gap talashib qolishadi.
– Shokiringiz sal betamizroq, bitta gapdan qolsa, Asakasi ketadimi!

– Nodon-da, nodon.
– Esi kirib qolar.

– Ishqilib, omon bo‘lishsin… Xudo xohlasa, kelasi yildan maktabga borishadi.
– Avaz, eshityapsanmi? Bu yildan keyin maktabga borasan.

– Bormayman.

– Ie, manovini qarang, bir umr shu toshni minib o‘tib ketaman deb o‘ylayapti, shekilli. Borasan, o‘zim qulog‘ingdan cho‘zi-ib tashlab kelaman.

– Shokir ham boradi, ikkovlaring gangir-gungur qilib yurasizlar, zerikmaysizlar.
– Men soldat bo‘laman!

– Bekorlarni aytibsan, rais bo‘lasan!
– Rais bo‘lmayman, rais semiz-ku-u!

– O‘ksima, sen ham semirib ketasan.
– O‘-o‘, semirmayman.

– Mayli, shunday yuraverasan ko‘kragingning chetani chiqib, menga nima!

– Unaqa demang, Qunduzbuvi! Avazingiz Damin qassobdek, yuzidan yog‘ tomadigan yigit bo‘pketadi, mana ko‘rasiz.

– Qizlarbuvi, usta Ortiqning qizi bo‘y yetib qolibdimi, a?
– Ha-ya, shuni ayting!

– Erga berish kerak.
– To‘g‘ri, qiz bola – birovning hasmi.

– Vaqtida tengiga uzatib, qutulgan yaxshi. Sovchi kelayotgandir?
– Qaydam.

– Yo‘ldosh tovuqboqarning o‘g‘li Alpomishdek yigit bo‘pti.
– Ko‘zim tushmagan.

– Ko‘ring. Toshkanda do‘xtirlikka o‘qiyaptiymish.
– A-a.

– Ena, boshim og‘riyapti.
– Mahallamizga bitta do‘xtir kerak.

– Ana, eshitdingizmi, rayonga borishdan qutulib qolarmidik…
– Men turay, Qunduzbuvi.

Nihoyat, enam meni uyga sudraydi.

– Ena, toshimni birov o‘g‘irlab ketmaydimi?
– Kimga kerak bu sabiling!

…Shokirni Amerikaga olib ketayotgan edim (kira haqi – bir cho‘ntak turshak), ko‘chamizdan “Digi-Digi” buva o‘tib qoldi (enam uni urushdan esi og‘ib qaytgan, deydi). Yog‘och oyog‘ini do‘qillatgancha kelib peshonamizdan o‘pdi, soqolini burnimizga ishqab qitig‘imizni keltirdi: hiringladik.

– Ha-a, xo‘rozlar, nima qilyapsizlar? – deb so‘radi u.
– O‘ynayapmiz, – dedim.

– Digi-Digi o‘ynamaysizlarmi, juda zo‘r o‘yin!
– Miltig‘imiz yo‘q.

– Chakki, chakki… – U boshini sarak-sarak qildi: xafa bo‘ldi, chog‘i. – Men sizlarga o‘g‘ilbola o‘yin o‘rgataymi?

– O‘rgating!
– O‘rgating!

– Undoq bo‘lsa, qani otdan tushinglar-chi, polvonlar.
– Ot emas, tosh, – dedi Shokir.

– Samolyot-ku, ahmog‘-ey! – deya jo‘rttaga “gazni kuchaytirdim”. – Guv-v-v… guv-v-v. Buva, motorni o‘chiraveraymi?

– O‘chiraqol, quloqni batang qilding-ku, xumpar!
– Guv-v-v… viq! O‘chdi.
– Aytinglar-chi, qaysi biring zo‘r!

Shokir menga qaradi, men unga. Ikkalamiz ham indamadik.

– Doim birga o‘ynab, birga yurib kim zo‘rligini ajrim qilib olmabsizlar-da, attang!

– Biz urishmaymiz.
– Avaz mening o‘rtog‘im.

– Juda yaxshi! Men sizlarni urishtirmoqchi emasman. Kurash – o‘yin, urush emas. Qani, bellarni ushlanglar.

– Men yiqilaman, – dedi Shokir.

– Ie, o‘g‘il bola ham shunday deydimi? Ushla, mahkam ushla, o‘zim yordamlashib yuboraman.

– Men kurashmayman, qitig‘im bor.
– Qiz bolamisan, nima balo! Qitig‘i bor emish…

– Kurashsak, urishib ketamiz.

– Bor-e, tirranchalar! Vaqtimni bekorga ketkazib, senlarga o‘g‘ilbola o‘yin o‘rgataman deb o‘tiribman-a! Aytib qo‘yay, ikkovingdan ham soldat chiqmaydi…

Har kungidek, enam ikkalamiz ko‘chada o‘tirardik. Betartib olomon safining oxirida brigadir keldi. Valasapidini yetala-ab. Baloni teshilibdi.

– Qani, yigitcha, pastga tushing-chi!.. Qachon qaramay, nevarangiz shetta o‘tiradi-ya, ena?

– Toshni yaxshi ko‘radi.
– Kimniki o‘zi shu? – dedi brigadir toshga o‘tirarkan.

– Meniki!
– Bizniki, bolam.

– E-e! Qiziqsiz-a, ena, xuddi xat-hujjati borday, “bizniki” deysiz-a!

– Qanaqa hujjat?
– Pasportga o‘xshagan-da.

– Hech jahonda toshniyam pasporti bo‘larkanmi?
– Bo‘lishi kerak, hatto valasapidniki ham bor.

– Valasapitti zovutta chiqarishgan.
– Vo-vo-vo… shuning uchun ham tosh sizniki emas.

– Kimniki bo‘lmasa?
– Kimniki bo‘lardi, xalqniki-da. Toshni shiyponga oborib qo‘yamiz.

– Ko‘tarib bo‘psan!
– Bu yog‘ini bizga qo‘yib berasiz: xalqning og‘irini yengil qiladigan texnika bor.

– Bekorlarni aytibsan! Buni nevaram o‘ynaydi.
– Shiyponda temir-tersak to‘lib yotibdi, marhamat, borib o‘ynayversin.

– Temir-tersaging bosh-shingdan qolsin!
– Tushunsangiz-chi, muncha omi bo‘lmasangiz, axir, bu tosh bizga kerak, deyapman-ku!

– Kimga?
– Bizga… xalqqa!

– Xalq bu toshning ustiga chiqib, qoshiga o‘sma qo‘yadimi, nima balo?!
– Yo‘g‘-e! Nutq so‘zlaydi, bildingiz?

– Yerda turib gapirsang odamlar quloq solmayaptimi?
– Vo-vo-vo! Topdingiz. To‘g‘ri tanqid. Tashviqot usulimni o‘zgartirmoqchiman. Balanddan gapirsam…

– Gapingda tuz bormi o‘zi?

– Bo‘ldi-da endi, men og‘zimdan kapchyonniy baliqning hidini emas, buyruq chiqarib o‘rganganman. Xo‘p, ertaga hal qilamiz.

Brigadir ketishi bilan kalishini sudragancha Shokirning enasi keldi.

– Qunduzbuvi, eshitdingizmi, usta Ortiq qizini erga bermasmish!
– Bo‘rdoqiga boqarmikan? – dedi enam jahli chiqib.

– Shunaqaga o‘xshaydi… Anavi nima deyapti?
– Toshni olib ketarmish!

– Voy! Qayoqqa?
– Shiyponga.

– Nimaga?
– Xaridor bo‘lib keldi. Minbar qilarmish.

– Unda, g‘o‘zapoyaga almashtirib yuboravermadingizmi, sizdan nima ketdi?
– Voy o‘lay, shu narsa esimga kelmapti-ya!

– Ena, almashtirmaylik!
– Sen jim tur, qoqbosh!

– Almashtiring, Qunbuzbuvi! O‘zim o‘rtada turaman.
– Uddasidan chiqasizmi, axir?

– O‘libmanmi shuning uddasidan chiqmay! Nechchi bog‘ g‘o‘zapoya kerak?
– Itim bilami.

– Nega bilmaysiz?
– Qaydam. Hech tosh sotib ko‘rmaganman.

– Aytavering, og‘zingizga siqqanicha ayting! Bozor shunaqa bo‘ladi o‘zi.
– O‘zingiz so‘ray qoling.

– Yigirma bog‘ desam-chi?
– Berarmikan?

– Bermasa, boshqa xaridor topamiz. Bozor shunaqa bo‘ladi, deyapman-ku.
– Bir boplang, Qizlarbuvi!
– Xotirjam bo‘ling…

Shunday qilib, hammasi tugadi. Tosh ketdi. Afsus, juda arzon ketdi-da. “Bir paqirga”. Enam Shokirning enasidan xafa. Shokirning enasi – brigadirdan, brigadir – novvoydan, men esam hammadan xafaman. Chunki duldul otim g‘o‘zapoyaga almashib ketdi! Mening otim, otginam…

Baribir, tosh zo‘r edi. Endi u yo‘q. O‘rniga o‘n ikki bog‘ g‘o‘zapoya oldik. Esiz, g‘o‘zapoya tosh emas-da. Eshak ham emas. Shokirning itiyam undan yaxshi. G‘o‘zapoyani minib bo‘lmaydi.. Maskov borish ham qolib ketdi. Uni faqat tandirga qalash mumkin. Tandirga qalab, enam do‘ltali kulchalar yopadi. Nonni ko‘p yesa, odam semiradi (enamning gapi). Semirsa, rais bo‘ladi (bu – mening gapim). Uf-f! Axir soldat bo‘lmoqchiydim-ku! Yo.. Rais bo‘lib qolsam-a?

Yo‘q, baribir soldat bo‘lmoqchiydim-ku?!

Manba: “Yoshlik” jurnali, 1984 yil, №5