14 феврал — Ўзбекистон халқ шоири Омон Матжон таваллуд топган кун
…Эсимда, қишлоғимизда чоллар, халфа кампирлар, кўпинча, туркман шоирлари: Мулланафас, Махтумқули шеърларини жуда кўп ўқишарди. Бизнинг уйимизда ҳам бу шоирлар шеърияти катта қизиқиш ва меҳр билан ўқиларди. Яна шундай кексалар бор эдики, улар кечқурунлари йиғилишиб, ашулалар айтишарди. Аёллар эса кечалари мойчироқ ёруғида кўрак чувишиб, эртаклар айтишарди, халқ қўшиқларини куйлашарди. Мен, мактаб ёшига кирмаган бола, бу сеҳрли куй, қўшиқ, эртакларнинг барисини ухламасдан, қизиқиш билан, қандайдир ҳайрат билан тинглардим. Балки болаликдаги мана шу қизиқиш ва ҳайрат менинг қалбимда шеъриятга бўлган улкан муҳаббат ҳиссининг илк куртакларини уйғотгандир…
ЎЗИМ ЎЗ ҚАЛБИМНИНГ БЎЛСАМ КОЛУМБИ…
Ўзбекистон халқ шоири Омон Матжон билан суҳбат
Суҳбатдош: Марҳабо Қўчқорова
Ҳозирги ўзбек шеъриятининг дарғаларидан бири Омон Матжон. Унинг илк шеърий тўплами “Очиқ деразалар” (1970) номи билан нашр этилган. Шундан буён қирқ йиллик ижодий тажриба ва меҳнат фаолиятига эга бўлган шоирнинг “Карвон қўнғироғи” (1973), “Қуёш соати” (1974), “Драматик достонлар” (1975), “Ёнаётган дарахт” ( 1977), “Ярадор чақмоқ” (1979), “Ҳаққуш қичқириғи” (1979), “Сени яхши кўраман” (1983), “Дарахтлар ва гиёҳлар китоби” (1984), “Гаплашадиган вақтлар” (1986), “Минг бир ёғду” (1989), “Ўртамизда биргина олма” (1990), “Одамнинг сояси қуёшга тушди” (1991), “Қуш йўли” (1993), “Иймон ёғдуси” (1995), “Дийдор азиз” (2011), “Халоскор руҳ” (2012) каби йигирмага яқин шеърий, насрий, драматик китоблари чоп қилинди.
Омон Матжон 1943 йил 14 февралда Хоразм вилоятининг Гурлан туманида туғилди. Унинг отаси – Матжон Жуманиёзов (1905-1976) шу туманда почта бўлимининг бошлиғи лавозимида ишлар эди. Онаси – Хотира Эрматованинг (1916-1946) умри жуда қисқа экан, ўттиз ёшга тўлганида, тўрт фарзандини чирқиллатиб, боқий дунёга рихлат қилади. Ёш Омон онаси вафот этганида, уч яшар гўдак бўлган. Шу боис, Омон ака туққан онаси – Хотира опани тугал эслай олмаслиги табиий ҳол бўлиб, уни тарбиялаб-ўстирган ўгай онаси – Ўрозбика опа номларини жуда ҳурмат ва эҳтиром билан тилга олдилар. Омон аканинг вояга етишишида унинг иккита опаси – Гулсара ва Ойимжонларнинг ҳам хизматлари катта бўлганлигини тусмол қиламиз. Минг таассуфлар бўлсинким, Хотира опанинг умри қисқалиги, қизлари қисматига ҳам битилган экан. Бу қисмат қизларига она мерос қолган эканми? Ёки бошқа бир сабабми? Билмадик… Омон аканинг эслашича, катта опаси – Гулсара жуда хушрўй, келишган қиз бўлиб, унинг нафис, ғоят билимдонлиги, одоби ёш Омон қалбини ўзига ром этади. Опасининг мактаб топшириқларини, биргина, она тили ва адабиётдан берилган иншо ва машқларни зўр иштиёқ билан бажаришини кўриб, укаси – Омон ҳам унга эргашиб, олти ёшида қишлоқдаги Оржаникидзе номидаги ўрта мактабга: “Мен ҳам мактабда ўқийман”, дея ўжарлик қилиб боради ва биринчи синфга ўқишга қабул қилинади. Айниқса, опасининг ҳуснихати жуда гўзал, саводли, тоза ёзилганлигини Омон ака қувонч ва илиқ хотиралар билан эслади. Опаси – Гулсара боши қаттиқ шамоллаб, шу дард билан гуллаган ўн олти ёшида оламдан кўз юмади. Омон аканинг хотирлашича, қизининг бевақт ўлими отаси – Матжон Жуманиёзовни чуқур қайғуга ботиради, бир кунда сочлари оқариб кетади.
Омон аканинг иккинчи опаси – Ойимжон эса турмушга чиқиб, йигирма олти ёшида бевақт вафот этади. Омон Матжон ота ва онаси бир Зариф аканинг ҳам алоҳида феъли, қизиқишлари ва характери ҳақида гапирдилар. Зариф ака туғма санъат шайдоси бўлсалар-да, тарих фани бўйича мутахассис бўлиб етишади. Зариф ака Самарқанд Давлат университетини тугаллаб, ўша ерда қўним топиб, бугун ҳам ўша ерда оиласи билан умр кечирмоқда.
Матжон Жуманиёзовнинг иккинчи турмуш аёлидан туғилган фарзандлари: Собир, Ҳамро, Қадам акалар бугун ҳам Гурлан туманида ҳаёт кечиришмоқда.
Ёш Омон қалбида адабиётга, сўз санъатига меҳру муҳаббатнинг уйғонишида, икки опаси ҳамда акасининг ҳам таъсири бўлди, десак янглишмаймиз. Албатта, шоир шахсиятининг шаклланишида, унинг бадиий тафаккури, поэтик нигоҳининг камол топишида жуда кўп омиллар, оилавий муҳит билан биргаликда, устозлар меҳнати, шахсий мутолаа (газета- журналлар, бадиий адабиёт мутолааси) ҳам катта аҳамиятга молик. Унинг шоир Ҳамид Олимжоннинг бувисига ўхшаган эртакчи бувиси, сўзга чечан энаси йўқ эди. Лекин қишлоқда халқ мутолааси, парихон муллалар, оқшомлар уюштирилган шеърхонлик ва достончилик анъаналари ёш Омон қалбини нурлантириб, йўналиш бергани аниқ. Бу соҳир кечалар ва яқинлари, оиласи ҳақида шоир шундай ҳикоя қилади:
“Менинг катта бобом Хоразмда – Ферузшоҳ замонида – саройда девонбеги бўлганлар. Исми – Эрмуҳаммад бобо (Гап Омон Матжонни туққан онаси – Хотира опанинг отаси ҳақида кетаяпти. Таъкид бизники. М.Қ.) бўлган. Бу тарихий маълумотларни турли мавқели идоралардан истаб, ўрганиб кўрганман. Аммо булар 1917 йил бутун шўро мамлакатидаги “эврилишлар” оловида ёндирилган, тупроққа кўмилган. Амударёга ташлаб, оқизиб юборилган. Бу замон воқеалари ҳақидаги нолаларим “Икки дарё оралиғида” шеъримда бироз акс этган…
…Болалик майли ўзи дунёнинг турли информатив оқимларига ошуфта этади. Эсимда, қишлоғимизда чоллар, халфа кампирлар, кўпинча, туркман шоирлари: Муланафас, Махтумқули шеърларини жуда кўп ўқишарди. Бизнинг уйимизда ҳам бу шоирлар шеърияти катта қизиқиш ва меҳр билан ўқиларди. Яна шундай кексалар бор эдики, улар кечқурунлари йиғилишиб, ашулалар айтишарди. Аёллар эса кечалари мойчироқ ёруғида кўрак чувишиб, эртаклар айтишарди, халқ қўшиқларини куйлашарди. Мен, мактаб ёшига кирмаган бола, бу сеҳрли куй, қўшиқ, эртакларнинг барисини ухламасдан, қизиқиш билан, қандайдир ҳайрат билан тинглардим. Балки болаликдаги мана шу қизиқиш ва ҳайрат менинг қалбимда шеъриятга бўлган улкан муҳаббат ҳиссининг илк куртакларини уйғотгандир”.
Ёш Омон мактабда ўқувчилар томонидан тайёрланадиган деворий газета ишларига бош-қош бўлади. Газета саҳифасини расмлар, шеърлар билан тўлдирганини Омон ака суҳбатларида таъкидладилар. Ўша йилларда Янгибозорда “Коммунизм учун” район газетаси нашр этиларди. Омон аканинг ўқувчилик йилларида ёзилган “Балиқ билан чирик тўр” номли илк шеъри шу газетада чоп қилинади. Мазкур шеърнинг яратилиши ҳақида шоир болалик хотираларини эринмасдан гапириб бердилар. Айтишларича, Омон ака дўстлари билан Амударёдан оқиб келадиган уй олдидан ўтадиган ёпдан (сув йўли, каналдан кичикроқ сув йўли Хоразмда ёп дейилади. – М.Қ.) ёз кунлари балиқ тутишади. Дарё сувидан ичиб, чанқоғини босишади. Ёп ва шу ердаги балиқ ови ҳақидаги болалик кунлари натижасида “Балиқ билан чириган тўр” шеъри ёзилади.
Шеърда тўрга илинган балиқ ва чириган тўр мулоқот қилади. Бу услуб ёш Омоннинг болаларча бадиий тафаккури, фантазиясини акс эттирган бўлса, айни пайтда, ўзи англаб-англамаган ҳолда мажозий, фалсафий шеър намунасини яратганлигига гувоҳ бўласиз. Чирик тўр – чириган тузум рамзи бўлса, тўрга илинган балиқ – собиқ шўро одами. Чирик тўр балиқни тезроқ овчига етказмоқчи бўлади. Аммо уддабурон, қўрқмас балиқ чириган тўрни доғда қолдириб, озодликка интилади. Бу ишнинг уддасидан чиқади ҳам. Шеър хулосаси чуқур оптимизм ва гуманизм ғоялари билан суғорилган. Умуман шеърда ёш шоирнинг ижтимоий муносабатлар, эзгулик ва ёвузлик, тутқунлик ва эркинлик ўртасидаги абадий зиддиятлар ҳақидаги таъсирли ҳукм-хулосаси тимсолли образларда ўз аксини топган.
Келинг, яхшиси булар ҳақида шоирнинг ўзларидан эшитайлик:
“Биринчи шеърим эсимда, унинг номи “Балиқ ва чириган тўр” эди:
Балиқ билан чирик тўр,
Жанжал қилди жуда зўр.
Чирик тўр дер: Балиқвой,
Ишинг чатоқ, ҳолинг вой…
Сени ўраб оламан
Ва халтамга соламан.
Овчига етказаман,
Кунингни битказаман.
Бу шеърнинг бошланиш қисми холос, у ёғи эсимда қолмаган. Бу шеър Янгибозор райони газетаси “Коммунизм учун”да чоп этилган. Ўша йиллари Янгибозорда машҳур журналист ва шоир Дўстжон Матжон ишларди. У менга шеър ёзиш санъати ҳақида маслаҳатлар ҳам берган. Биз бу инсон билан кўп учрашганмиз. У болалар шоири ҳам эди”.
Омон Матжон ота касбини эгаллаш учун мактабни тугатгач, дастлаб, Тошкент Алоқа институтига ҳужжатларини топширади. Бир ҳужжат туфайли, бу олийгоҳ талабаси бўлиш шарафига муяссар бўла олмайди. Сўнгра, шу институт қошидаги Алоқа билим юртига ўқишга киради. Бир йиллик таҳсилдан сўнг, Гурланга қайтиб келиб, томма-том юриб, кимнингдир телефон симларини, яна кимнингдир радиосини, хуллас, нимаики техника жиҳозлари бўлса, уларни тузатиб-бузиб, устачилик билан шуғулланади. Гурланда монтёрлик вазифасини сидқидилдан бажаради. Радио-техникага, газета-журналга ихлослик унга ота мерос касб эди. Шу боис, радиотехник Анвар образи Омон Матжоннинг “Гаплашадиган вақтлар” шеърий қиссасига бежиз олиб кирилмаган. Китобга, техникага, кашфиётга, билим олишга ўч Анвар Омон Матжонга ўхшаб кетади. Аммо Омон Матжонга ҳаёт бошқачароқ кашфиётчиликни инъом этди. Яъни, у техник кашфиётчи эмас, бадиий сўз кашфиётчиси бўлиб етишди. Мазкур қиссадаги кўпгина воқеалар, образларнинг ҳаётий асослари бор.
Шоир ўзининг таълим ва таҳсил йиллари, фаолияти ҳақида шундай ҳикоя қилади:
“Мен 1961 йилда акам – Зарифнинг маслаҳати билан Самарқанд Давлат университети филология факультетининг француз тили бўлимига ўқишга кирдим. Аммо иккинчи курсга ўтган йилим армия хизматига чақирилганман. Талабанинг ҳам ҳарбий хизматга чақирилиши тарихий-ижтимоий ҳодиса: чунки, 1941-45 йилларда Иккинчи жаҳон уруши йилларида, ниҳоятда, кўп одамлар, айниқса, эркаклар қурбон бўлиб кетишган. Отамнинг елкасида урушдан олдинроқ авто-авария туфайли содир бўлган жароҳат бор эди, шундан уни фронтга олишмаган.
Шундай қилиб, мен, 1962 йилда хизматга кетдим ва, ўша пайтда, Германиянинг Дрезден, Майсен шаҳарларида уч йил ҳарбий хизмат бурчимни ўтадим. Ҳарбий қисмимизда жуда катта кутубхона бор эди. Мен ўйладим: уч йил – минг кун… Ҳар куни сал бўш қолсам, китоб ўқийман. Кўп ўқиш болаликдаги ички қизиқишимга руҳий қувват берди. Шеърлар ёзабошладим. У пайтларда, аспирантларга ҳарбий хизмат муддати икки йил эди. Ленинободлик Исоқул Тўрақулов деган ҳарбий хизматчи-дўстим шеъримдан бир-икки дастасини Тошкентга олиб кетди. У шеърларимни ўша пайтда, “Шарқ юлдузи”да ишлаётган устоз Шуҳратга бериб кетибди. Устоз эҳтиромли эътибори билан, бирга ишлашаётган Ҳусниддин Шариповга оқ йўл ёздириб, 1965 йилнинг 6 сон (июнь)ида “Солдат ўйлари” сарлавҳаси билан шеърларимни эълон этишган. Отам битта журнални ҳарбий қисмга жўнатганлар. Мен журнални олдим. Шундай қилиб, мен ҳарбий хизматдан шоир Омон Матжон бўлиб қайтиб келдим. Хизматдан қайтишда ҳарбий кийимда “Шарқ юлдузи” журнали редакциясига кириб, устоз Шуҳрат билан учрашдим… Устоз мени қучоқлаб: “А-ай, солдат гонорар олдингми?” дедилар… Мен Хоразмга – уйга – Боғолонга эртасига ярим кечаси етиб бордим… Мен устоз Шуҳратнинг нурли эҳтиромларини кўп туйганман…
1965 йилда хизматдан қайтиб келиб, дорилфунунда ўқишни давом эттирдим. Лекин мен энди француз филологиясида ўқишни хоҳламадим. Ҳарбий хизматда юрган пайтимда қарорим ўзгарди. Ўқишимни ўзбек филология факультетига алмаштирдим. Университетда менга дарс берган: Воҳид Абдуллаев, Улуғ Турсунов, Нуриддин Шукуров, Қўнғуров каби азиз зотлар – устозларим бўлганидан фахрланаман.
1969 йилда таҳсилни тугатгач, устозларим мени шаҳри азим Тошкентга жўнатишди, бу ерда Навоий кўчасида жойлашган Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида ишлашга имкон, йўл-йўриқ беришди.
Бу нашриёт у пайтлар бутун республикада танилган нашр даргоҳи эди. “Навоий – 30”. Деярли, барча йирик босмахоналар, газета-журналларга ҳам меҳрли мураббийлар маскани бўлиб, ўша йиллари, Шуҳрат, Саид Аҳмад, Саида Зуннунова, Кибриё Қаҳҳорова, Рамз Бобожон, Мирзакалон Исмоилий, Мавлон Икром, Ҳамид Ғулом сингари кўплаб ижодкорларни кўриш бахтига муяссар бўлганман.
1969 йилнинг охиридан бошлаб, то 1986 йилгача мазкур даргоҳда ишлаган давримда, мен учун яна янги нашр академияси эшик очгандай бўлди. Бу ерда, нафақат, улуғ устоз Ҳамид Ғулом билан ёрқин иш фаолиятимиз, улуғ ижодкор акаларимиз билан танишув, балки бутун вилоятлар, Марказий Осиёдаги кўплаб ижодкор шоирлар, таржимонлар билан танишув, хизмат жараёни ҳам бўлди…”
Омон Матжоннинг биринчи шеърий тўплами “Очиқ деразалар”(1970) нашр этилгач, адабий танқидчилик, жамоатчилик унга илиқ муносабат билдирди. Маълумки, шоир уруш йилларида туғилди, мурғак болалик йиллари уруш ва урушдан кейинги қийин ижтимоий-тарихий даврга тўғри келди. Шу боис, кўп қийинчиликлар, замона қаттиқликларини бошидан кечирган ёш шоир илк шеърий китобини “Очиқ деразалар” деб номлади. Сарлавҳага чиқарилган шеър матнига эътибор қаратсак, Омон Матжоннинг ижодий кредоси, бадиий-эстетик аъмоли бор бўйи басти билан кўз олдимизда намоён бўлади. Шоир ўз деразасини, дераза ортидан ёғду, соя, кулги эшитилиб турадиган фаровон, осойишта оила, руҳий хотиржам уй, Ватанни орзу қилади. Ёш шоир ўз йўлини излайди, бедор руҳий тўлғанишларини шеърга солади. Мазкур тўпламга кирган: “Очиқ деразалар”, “Шеърият”, “Бошқалардек севишдик биз ҳам”, “Фируза”, “Шар”, “Дўстларим”, “Буғдой” каби ўнлаб шеърларида ёш шоирнинг олам ва одам муносабатларига лиро-романтик, фалсафий, патетик, ҳиссий тафаккури ўз муҳрини босган.
Ижодкор шеърдан-шеърга, фикрдан-фикрга, образдан-образга томон ўсиш ва ўзгаришда давом этди. У бадиий ижодда тиним билмай меҳнат қилди.
Китобларининг сарлавҳа – номлари ҳақида шоир шундай дейди:
“Китобларимнинг номлари кўнглимда, ҳали асарим чиқмай, кўп олдин зоҳир бўлиб юрар эди. Ҳозир ҳам…
“Карвон қўнғироғи”. Тасаввур қилинг, қадим Хоразм замини, овул-эли. Бу қадимий карвон йўллари диёри…
Хоразмнинг барча шаҳар, кент, овул-қишлоқларининг, ҳар бирининг номи жуда қадим пур маъно. Битта Боғолонни олинг, Бўзқалъа, Чўболончи, Дўсимбий, Мискин бобо… Амударёнинг “орқа” – шимоли “Қирқ қиз”, “Тупроққалъа”, “Элликқалъа”…
Мен Навоийнинг асарларини ўқиб-ўрганишларим натижасида, бинобарин, унинг “Хамса”сидан таъсирланиб, “Минг бир ёғду” асаримни яратдим”.
Омон Матжон Ватанимиз тарихи, маданияти, урф-одатлари, фольклорини, ўзга халқлар тарихини чуқур биладиган, бир сўз билан айтганда, катта билим ва тафаккур эгаси. Бу қирралар унинг шеъриятида ёрқин кўринади. Яна Омон Матжон шеърларидаги руҳ шундан иборатки, у кўп дунё кўрган, кўп инсонлар билан танишган, уларнинг ҳаёти, дарду изтиробини чуқур ҳис этган ижодкор сифатида кўз олдимизда намоён бўлади. Адабиётшунос Умарали Норматов уни: “Омон жаҳонгашта шоир”, деб таърифлаган эди. Омон Матжон шеърларида халқоналик, аллегорик образлилик, ижтимоийлик, насрга хос эпик тасвирни шеърий йўлда ифодалаш, фалсафийлик, ҳақиқатпарастлик, давр фожиаларини, инсон дардини дадил айтиш жиҳатлари ёрқин намоён бўлади. Шу маънода, унинг юксак маҳорат, баланд бадиий дид натижаси ўлароқ, “Гаплашадиган вақтлар” шеърий қиссаси, “Паҳлавон Маҳмуд”, “Хоразмийнинг тўрт саёҳати ва саккиз башорати”, “Тўғон”, “Ҳаққуш қичқириғи” каби драматик, фалсафий, тарихий достонлари, сўнгги йилларда эса “Нажмиддин Кубро” трагедияси, “Тўрабекахоним” насрий қиссаси яратилди.
Омон Матжон лирик, лиро-эпик, драматик турнинг турли жанрларида баракали ижод қилди. Шу билан бирга моҳир таржимон сифатида ҳам уни яхши биламиз. Жумладан, турли миллат шоирлари: Шиллер, Бодлер, Евгений Евтушенко, Расул Ҳамазатов, Юстинас Марцинякивичюс, Шандор Петефи, Берди Кербобоев, Суҳроб Тоҳир, Ибройим Юсуповлар ижодидан таржималар қилди.
Зеро, бадиий таржима ҳам алоҳида санъат ҳисобланади. Таржимон билан ўзга миллат ижодкори руҳияти орасида қандайдир уйғунлик, руҳий яқинлик бўлиши лозим, дейишади таржима назарияси билан шуғулланувчи олимларимиз. Ўзининг таржимонлик фаолияти хусусида шоир шундай дейди:
“Таржималарга келсак, мен жуда уста таржимон эмасман. Муайян вақт учун, ижодий жараён руҳига бир: “Ҳорманг!” тарзида кучим етганча Шиллер, Бодлер ва бошқа шоирлардан озгина таржималар қилдим. Евгений Евтушенко билан жуда яқин ижодий ҳамкорлигимиз бор. У менинг шеърларимни рус тилига таржима қилди. Ҳатто хонадонимизда бир неча бор меҳмон ҳам бўлган. Жуда яхши эслайман, у билан биринчи маротаба Тошкентда учрашганимизда шундай деган эди: “Мен минглаб юлдузларни кашф этган буюк мунажжим Мирзо Улуғбек туғилган она заминни, унинг одамларини бир кўрсам эди, – деб орзу қилардим. – Улуғбек, Беруний, Ибн Сино, Ал Хоразмий каби буюклар туғилган юрт одамлари қандай экан? Улар қандай тилда гаплашар экан? Улар қандай миллат экан? – деб қизиқар эдим. Ниҳоят, мен шундай қутлуғ заминни кўриш бахтига муяссар бўлдим!” деган эди. Евгений Евтушенко, асли сибирлик. Музлар, қорлар қоплаган бир юртдан…
Таржимонлик иши ҳақиқатданам машаққатли касб, таржимон билан ўзга ижодкор ўртасида, албатта, руҳий боғлиқлик бўлиши шарт. Шу маънода, мен таржима қилган шоирларнинг руҳини бир қадар топа олиш керак, деб ўйлайман. Балки, шунинг учундир, улар ўзбек бадиий таржима адабиётида ўз ўрнини топа билди. Хусусан, Евгений Евтушенконинг Ўзбекистондаги энг ишончли таржимони мен бўлиб қолдим. У менга шундай ваколат берди: “Фақат Омон Матжон менинг шеърларимни таржима қилсин!” Евгений Евтушенко бир келганида, унинг истаги билан Ўзбекистоннинг гўзал шаҳарларини биргаликда айланиб чиқдик.
Яна бир гап. Еттинчи-саккизинчи синфларда ўқиб юрган пайтларимда, менда, бир орзу пайдо бўлган эди: “Қани қирқ ёшимгача ҳеч қурса ярим дунёни кўриб келсам…” Пирлар ёр бўлди. Шу ниятим амалга ошди. Мен Франция, Америка, Германия, Чехославакия, Туркия, Мўғулистон мамлакатларига, Россиянинг Москва, Свердловск каби шаҳарларига саёҳат қилдим. Французларда шундай гап бор экан: “Уч марта Парижни кўрмаган шоир – шоир эмас!”
Эҳтимолки, хорижий мамлакатларга қилган сафарларим ҳам бадиий таржимага туртки бергандир…”
Омон Матжон шеърий, драматик достонларида тарихий шахслар ҳаётига кўп мурожаат этди. Масалан, Ал Хоразмий, Беруний, Маъмун, Нажмиддин Кубро, Паҳлавон Маҳмуд, Хўжа Аҳмад Яссавий, Дравархоним (Тўрабекахоним) каби тарихий образлар қатор драматик достон, трагедия ва қиссаларида акс эттирилган. Тарихий асар яратишда ўзига хос бадиий шартлилик талаблари мавжуд. Ижодкор тарихий фактни, айнан, кўчириб эмас, унга бадиий тўқима образлар қўшиб, воқеликни хаёлан тўлиқ тасаввур этиб, тарихий воқеликни бадиий ҳақиқатга айлантиришда бир қанча мезонларга таяниши лозим. Масалан, ўтмишни тасвирлаш учун, табиий равишда, ўша давр лексикасини асарда қўллаши, тарихий миллий колоритни асарнинг руҳига сингдириб юбориши лозим бўлади. Қолаверса, тарихий асар фонида замонавий кун тартибдаги муҳим ижтимоий, маънавий-ахлоқий, фалсафий ғояларга ҳам жиддий эътибор берилиши лозим.
Омон Матжоннинг “Дийдор азиз” номли янги китобига иккита тарихий асар киритилган. Улардан бири Кубровия тариқатининг асосчиси Нажмиддин Куброга бағишланган. Трагедияда Нажмиддин Кубро тимсолида иродаси кучли шахсни кўрамиз. Қолаверса, бу валийтарош, мутасаввуф тимсолида ватанпарвар, миллатпарвар, инсонпарвар шахс образи мужассамлаштирилган. Ижодкор тез-тез тилга олганидек, Нажмиддин Кубро шартли ерий инъомлару, ерий орзу-истаклардан анча юқорига кўтарила олган зот.
“Нажмиддин Кубро” трагедиясида жиддий танқид этилган маънавий, ижтимоий муаммолардан бири ўша давр муҳитидаги хиёнаткорлик, сотқинликдир. Ички низолар, адоват-кин, кўра олмаслик, катта истеъдодларни тан олмаслик, қандай бўлмасин уларни мағлуб қилиш учун бутун бошли миллатни маҳв этишга муваффақ бўлган худкашлар образи кўрсатиб берилган. Мазкур трагедиядаги салбий иллат, бундан салкам йигирма-ўттиз йиллар олдин яртилган “Беруний”, “Ал Хоразмий”, “Паҳлавон Маҳмуд” драматик достонларида ҳам ишонарли очиб берилган эди. Демак, Омон Матжон шахс табиатига хос хиёнаткорлик, сотқинлик, ҳасадгўйлик каби салбий иллатларни қизил ип мисоли кўпгина асарларида давомий ўрганади, аёвсиз танқид қилади.
“Нажмиддин Кубро” трагедиясининг яратилиши, ижодий жараён лаҳзалари ҳақида сўраганимизда, Омон Матжон шундай жавоб бердилар:
“Менинг бу асарни ёзиш ҳақидаги ижодий режам йигирма йил олдин миямда бор эди. “Дийдор азиз” китобимга янги икки асаримни киритдим. Иккиси ҳам тарихий мавзуда. Ўрта мактабда ўқиб юрган кезларимизда, тарих ўқитувчимиз биз – ўқувчиларни Хивага зиёратга олиб борди. Шунда, муаллимимиз Дўсиммат ака Нажмиддин Кубро билан Тўрабекахоним ҳақидаги тарихий ҳикоятларни гапириб берган. Шу ҳикоятлар менга кучли таъсир қилган эди, ўша пайтда. Қолаверса, Хоразм тарихини ўрганган рус олими Толстовнинг китобларига суяндим. Умуман, мен, асосан, ижодимда, Х-ХIII асрлар Хоразм тарихини, шу даврдаги энг машҳур, қаҳрамон деб аташга лойиқ шахслар ҳақида ёздим”.
Омон Матжон шеъриятининг асос ўзагини Хоразм нафаси, Хоразм одамлари, Хоразм тарихи, Хоразмнинг қадимий минг йиллик урф-одатлари, Хоразм характери, табиати, иқлими бир сўз билан айтганда, Хоразм миллий колорити ташкил этади. Шоир асарларидан Хоразм оҳанглари уфуриб туради. “Сиз Хоразм заминида туғилганингиздан, гурланлик эканингиздан фахр ҳиссини туясизми? Гурланликлар қайсар, ўжар одамлар бўлади. Сизнинг табиатингизда ҳам шундай хислатлар борми?” деб сўраганимизда, Омон Матжон шундай жавоб қилдилар:
“Хоразмда менга энг катта раҳбар ҳам, боғчага кетаётган болакай ҳам бари руҳ гўзаллиги, эҳтироми, деб биламан! Ижод ҳам гоҳида шахмат ўйинини эслатмайдими? Менда унча ҳам шахматчиликка салоҳият йўқ. Баъзан бир пиёданинг юриши кифоя! Шоҳнинг ҳимояси эса асосий ғоя!
Мен, албатта, буюклар туғилган она замин Хоразмда туғилганимдан фахрланаман! Унинг ҳар бир қарич ери, одамлари, янтоғи, чўли, суви – ҳаммаси мен учун бирдек қадрли!
Биласизми, мен, “Ҳаққуш қичқириғи” достонимга “Гурланликлар” ҳақида бир афсонани киритган эдим. Умуман, Гурлан ва гурланликларнинг пайдо бўлиши ҳақида турли тахминлар, халқ афсоналари, чўпчаклар юради, халқ орасида. Шулардан биттаси кўр ва ланг одам ҳақидаги афсона. Шу афсонанинг моҳиятидан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, гурланликлар уддабурон, ишнинг кўзини биладиган, оғир шароитдан, халқ таъбири билан айтганда, “тегирмондан бутун чиқадиган” қавм деб ўйлайман. Менда, ўша ота-боболаримнинг характер, фазилатлари бор, албатта…”
Омон Матжон ҳаёти ва ижодининг асосий қисми шўро замонида кечган бўлса-да, унинг асарларида ўзбек халқининг дарди, изтироби, экологик, ижтимоий, маънавий-ахлоқий муаммолари айтилган. Масалан, биргина “Гаплашадиган вақтлар” шеърий қиссаси бунга мисол. Шоир ҳаёти ва ижодини тадқиқ этган Ж.Жумабоева мазкур қиссани “кўп тармоқли асар”, У.Норматов эса “мураккаб асар”, деб белгилашган. Унда, ўша пайтларда айтилиши мумкин бўлмаган жуда жиддий муаммолар кўтариб чиқилган.
Жоиз бўлса, “Гаплашадиган вақтлар” шеърий қиссаси қат-қат муаммолар, қат-қат фалсафа, қат-қат маънолар мавжуд серқирра асар. “Битта акса урса, ўттизта протокол тузилади”, деган жумла билан собиқ шўро давридаги даҳшатли қоғозбозлик, расмиятчилик устидан шоир қаҳқаҳа уриб кулади, ўтли қалам кучи билан мавжуд ижтимоий иллатни аёвсизларча танқид этади. Қиссада англашимча, биографик деталлар билан бир қаторда, тарихий воқелик, тарихий шахслар ҳаёти яширин бир тарзда берилган. Мазкур ўринларга бироз аниқлик киритиб беришини шоирдан сўрадик. “Тўрт дарвеш образини яратишдан мақсадингиз нима эди? Нима учун дарвешларга исм қўймагансиз?”
“Тўғри англабсиз, қиссада тўрт дарвеш образи бор. Уларга мен атайлаб исм қўймаганман. Чунки, мен, дастлаб, Аҳмад Яссавий образини яратмоқчи бўлганман, шу қиссамда. Лекин бу пиримизнинг номлари ҳам, асарларини ўқиш ҳам, уни тарғиб этиш ҳам қатъиян ман этилган давр эди. Биласиз, Аҳмад Яссавий бобомиз олтмиш уч ёшга тўлганларида: “Пайғамбаримиздан ортиқ умр кўришни ўзларига эп кўрмай, ер остига кириб кетганлар! “Гаплашадиган вақтлар” қиссамдаги сирли дарвеш, аслида, бу – Аҳмад Яссавий эди.
Мен яқинда, дастлаб чиққан “Очиқ деразалар”, “Карвон қўнғироғи” китобларимни варақлаб: “Шукур, ҳақ бизга қутлуғ замонни иноят қилган экан!” дедим ўзимга-ўзим.
“Ҳаққуш қичқириғи”, “Гаплашадиган вақтлар”, “Карвон қўнғироғи” сингари китобларим бугун ҳам дунёнинг турли кўп информ нашрларида фойдаланилаяпти. Мен бу жиҳатдан жуда бахтли ижодкорман!”
Омон Матжон Тошкентда иш фаолиятини бошлаган даврларида, Навоий – 30 кўчасида, бўлажак рафиқаси Мақсуда Тоҳирова билан танишиб қолади. У, ўша пайтларда, ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети ўзбек филологияси факультетининг кечки бўлимида таҳсил олар, шу билан бирга, нашриётда корректор лавозимида ишлар эди. Уларнинг дунёқарашлари, гаплашадиган гаплари, интилишлари, ҳаётга муносабатлари мос тушади. Шундай қилиб, икки ёш турмуш қуришга аҳду паймон қилишади.
1970 йилда Омон Матжон билан Мақсуда опаларнинг муборак никоҳ тўйлари бўлиб ўтади. Мана, улар қирқ уч йилдан бери бирга умргузаронлик қилишмоқда. Тўрт фарзанднинг ота-онаси. Матжоновлар сулоласи давом этмоқда. Фарзандлари: Райҳона, Диёр, Элёр, Назиҳа. Уларнинг касблари: иқтисодчи, техник, шарқшунос (япон тили мутахассиси), психолог.
Дастлаб, нашриётда иш фаолиятини бошлаган Омон Матжон турли таҳририят ва даргоҳларда астойдил меҳнат қилди.
Омон Матжон билан суҳбатлашиш учун хонадонларига қадам ранжида қилар эканман, ҳар сафар унинг ижодий лабораторияси билан яқиндан танишиш имкониятига эга бўлдим. Унинг ҳаётда, ижодда кўрган-кечирганлари, болалик ва навқирон ёшлик хотиралари билан танишдим. Энг сўнгги маротаба борганимда, адабий жараён учун муҳим бўлган янги бир гап айтиб қолдилар. Шоир шахсий архивида “Ибн Сино” ҳақидаги тайёр сценарий ёзиб тугалланганлигини, аммо уни шу пайтгача, ҳеч қаерда нашр этмаганлигини гапирди. Бир пайтлари Шароф Рашидовнинг ижодий маслаҳати билан шоира Зулфия ҳаёти ва ижоди ҳақида “Садоқат” номли либретто ҳам ёзганлигини қайд этди. Сўнгра, ижодкор янада бир қизиқ фактни қистириб ўтди. Айтишича, “Қуёш соати” шеърий тўплами ҳажман катта, мазмунан фалсафий лирикага бой бўлган. Аммо нашриётда уни, ниҳоятда, ихчамлаштириб, кўпгина шеърларини олиб ташлаб, чоп этишган.
Бугун Омон Матжон фарзандлар, неваралар ва қизғин ижодий меҳнат қўйнида яшамоқда. 1968 йилда яратган “Шеърият” шеърида шоир шундай деган эди:
Шеърият – ҳамманинг ўзи, ўзлиги!
Шеърият ўзинг-ку, қалбдан-қалбларга
Эзгуликнинг беқиёс ганжин
Ишонч қоғозисиз элтиб бергувчи!..
…Мен ҳам шошиляпман сенга, шеърият!
Сен сари кетгувчи улкан кемадан
Фақат юкларимга жой топсам, майли.
Шеърият!
Шу ишонч тинчитмас такрор,
Сирли кашфлар сари судрар солимни.
Сенга содиқлигим байроғи шулки,
Ҳар гал,
Ҳар шеъримда,
Ҳар тепганда қалб –
Ўзим ўз қалбимнинг бўлсам Колумби.
Ҳа, атоқли шоир Омон Матжон табиий равишда, ўз қалбининг кашфиётчиси – Колумби бўлди!
Омон ака сизни илк бор ўзбек халқига танитган “Шарқ юлдузи” журнали таҳририяти ва мухлисларингизга тилакларингизни изҳор этсангиз!
“Юқорида айтганимдек, менинг илк шеърларим, 1965 йил июнь ойида “Солдат ўйлари” сарлавҳаси билан “Шарқ юлдузи” журналида нашр этилган. Ўша пайтларда, устоз Шуҳрат, Ҳусниддин Шариповлар кўп эътибор билан қарашган. Бугун ҳам ушбу жонажон журналимиз ижодкорларига, ўқувчиларига юксак руҳониятлар тилайман.
Эҳтиром ила Омон МАТЖОН”.
Манба: «Шарқ юлдузи» журнали, 2013 йил, 2-сон
O’ZIM O’Z QALBIMNING BO’LSAM KOLUMBI…
O’zbekiston xalq shoiri Omon Matjon bilan suhbat
Suhbatdosh: Marhabo Qo’chqorova
Hozirgi o‘zbek she’riyatining zabardast vakillaridan biri – Omon Matjon. Uning ilk she’riy to‘plami “Ochiq derazalar” (1970) nomi bilan nashr etilgan. Shundan buyon qirq yillik ijodiy tajriba va mehnat faoliyatiga ega bo‘lgan shoirning “Karvon qo‘ng‘irog‘i” (1973), “Quyosh soati” (1974), “Dramatik dostonlar” (1975), “Yonayotgan daraxt” (1977), “Yarador chaqmoq” (1979), “Haqqush qichqirig‘i” (1979), “Seni yaxshi ko‘raman” (1983), “Daraxtlar va giyohlar kitobi” (1984), “Gaplashadigan vaqtlar” (1986), “Ming bir yog‘du” (1989), “O‘rtamizda birgina olma” (1990), “Odamning soyasi quyoshga tushdi” (1991), “Qush yo‘li” (1993), “Iymon yog‘dusi” (1995), “Diydor aziz” (2011), “Xaloskor ruh” (2012) kabi yigirmaga yaqin she’riy, nasriy, dramatik kitoblari chop qilindi.
Omon Matjon 1943 yil 14 fevralda Xorazm viloyatining Gurlan tumanida tug‘ildi. Uning otasi – Matjon Jumaniyozov (1905-1976) shu tumanda pochta bo‘limining boshlig‘i lavozimida ishlar edi. Onasi – Xotira Ermatovaning (1916-1946) umri juda qisqa ekan, o‘ttiz yoshga to‘lganida to‘rt farzandini chirqillatib, boqiy dunyoga rixlat qiladi. Yosh Omon onasi vafot etganida uch yashar go‘dak bo‘lgan. Shu bois, Omon aka tuqqan onasi – Xotira opani tugal eslay olmasligi tabiiy hol bo‘lib, uni tarbiyalab-o‘stirgan o‘gay onasi – O‘rozbika opa nomlarini juda hurmat va ehtirom bilan tilga oladilar. Omon akaning voyaga yetishida uning ikkita opasi – Gulsara va Oyimjonlarning ham xizmatlari katta bo‘lganligini tusmol qilamiz. Ming taassuflar bo‘lsinkim, Xotira opaning umri qisqaligi, qizlari qismatiga ham bitilgan ekan. Bu qismat qizlariga ona meros qolgan ekanmi? Yoki boshqa bir sababmi? Bilmadik… Omon akaning eslashicha, katta opasi – Gulsara juda xushro‘y, kelishgan qiz bo‘lib, uning nafis, g‘oyat bilimdonligi, odobi yosh Omon qalbini o‘ziga rom etadi. Opasining maktab topshiriqlarini birgina ona tili va adabiyotdan berilgan insho va mashqlarni zo‘r ishtiyoq bilan bajarishini ko‘rib, ukasi – Omon ham unga ergashib, olti yoshida qishloqdagi Orjanikidze nomidagi o‘rta maktabga: “Men ham maktabda o‘qiyman”, deya o‘jarlik qilib boradi va birinchi sinfga o‘qishga qabul qilinadi. Ayniqsa, opasining husnixati juda go‘zal, savodli, toza yozilganligini Omon aka quvonch va iliq xotiralar bilan esladi. Opasi – Gulsara boshi qattiq shamollab, shu dard bilan gullagan o‘n olti yoshida olamdan ko‘z yumadi. Omon akaning xotirlashicha, qizining bevaqt o‘limi otasi – Matjon Jumaniyozovni chuqur qayg‘uga botiradi, bir kunda sochlari oqarib ketadi.
Omon akaning ikkinchi opasi – Oyimjon esa turmushga chiqib, yigirma olti yoshida bevaqt vafot etadi. Omon Matjon ota va onasi bir Zarif akaning ham alohida fe’li, qiziqishlari va xarakteri haqida gapirdilar. Zarif aka tug‘ma san’at shaydosi bo‘lsalar-da, tarix fani bo‘yicha mutaxassis bo‘lib yetishadi. Zarif aka Samarqand Davlat universitetini tugallab, o‘sha yerda qo‘nim topib, bugun ham o‘sha yerda oilasi bilan umr kechirmoqda.
Matjon Jumaniyozovning ikkinchi turmush ayolidan tug‘ilgan farzandlari – Sobir, Hamro, Qadam akalar bugun ham Gurlan tumanida hayot kechirishmoqda.
Yosh Omon qalbida adabiyotga, so‘z san’atiga mehru muhabbatning uyg‘onishida ikki opasi hamda akasining ham ta’siri bo‘ldi, desak yanglishmaymiz. Albatta, shoir shaxsiyatining shakllanishida, uning badiiy tafakkuri, poetik nigohining kamol topishida juda ko‘p omillar, oilaviy muhit bilan birgalikda, ustozlar mehnati, shaxsiy mutolaa (gazeta-jurnallar, badiiy adabiyot mutolaasi) ham katta ahamiyatga molik. Uning shoir Hamid Olimjonning buvisiga o‘xshagan ertakchi buvisi, so‘zga chechan enasi yo‘q edi. Lekin qishloqda xalq mutolaasi, parixon mullalar, oqshomlar uyushtirilgan she’rxonlik va dostonchilik an’analari yosh Omon qalbini nurlantirib, yo‘nalish bergani aniq. Bu sohir kechalar va yaqinlari, oilasi haqida shoir shunday hikoya qiladi:
“Mening katta bobom Xorazmda – Feruzshoh zamonida – saroyda devonbegi bo‘lganlar. Ismi – Ermuhammad bobo (Gap Omon Matjonni tuqqan onasi – Xotira opaning otasi haqida ketayapti. Ta’kid bizniki – M.Q.) bo‘lgan. Bu tarixiy ma’lumotlarni turli mavqeli idoralardan istab, o‘rganib ko‘rganman. Ammo bular 1917 yil butun sho‘ro mamlakatidagi “evrilishlar” olovida yondirilgan, tuproqqa ko‘milgan. Amudaryoga tashlab, oqizib yuborilgan. Bu zamon voqealari haqidagi nolalarim “Ikki daryo oralig‘ida” she’rimda biroz aks etgan…
…Bolalik mayli o‘zi dunyoning turli informativ oqimlariga oshufta etadi. Esimda, qishlog‘imizda chollar, xalfa kampirlar, ko‘pincha, turkman shoirlari – Mulanafas, Maxtumquli she’rlarini juda ko‘p o‘qishardi. Bizning uyimizda ham bu shoirlar she’riyati katta qiziqish va mehr bilan o‘qilardi. Yana shunday keksalar bor ediki, ular kechqurunlari yig‘ilishib, ashulalar aytishardi. Ayollar esa kechalari moychiroq yorug‘ida ko‘rak chuvishib, ertaklar aytishardi, xalq qo‘shiqlarini kuylashardi. Men, maktab yoshiga kirmagan bola, bu sehrli kuy, qo‘shiq, ertaklarning barisini uxlamasdan, qiziqish bilan, qandaydir hayrat bilan tinglardim. Balki bolalikdagi mana shu qiziqish va hayrat mening qalbimda she’riyatga bo‘lgan ulkan muhabbat hissining ilk kurtaklarini uyg‘otgandir”.
Yosh Omon maktabda o‘quvchilar tomonidan tayyorlanadigan devoriy gazeta ishlariga bosh-qosh bo‘ladi. Gazeta sahifasini rasmlar, she’rlar bilan to‘ldirganini Omon aka suhbatlarida ta’kidladilar. O‘sha yillarda Yangibozorda “Kommunizm uchun” rayon gazetasi nashr etilardi. Omon akaning o‘quvchilik yillarida yozilgan “Baliq bilan chirik to‘r” nomli ilk she’ri shu gazetada chop qilinadi. Mazkur she’rning yaratilishi haqida shoir bolalik xotiralarini erinmasdan gapirib berdilar. Aytishlaricha, Omon aka do‘stlari bilan Amudaryodan oqib keladigan uy oldidan o‘tadigan yopdan (suv yo‘li, kanaldan kichikroq suv yo‘li Xorazmda yop deyiladi. – M.Q.) yoz kunlari baliq tutishadi. Daryo suvidan ichib, chanqog‘ini bosishadi. Yop va shu yerdagi baliq ovi haqidagi bolalik kunlari natijasida “Baliq bilan chirik to‘r” she’ri yoziladi.
She’rda to‘rga ilingan baliq va chirigan to‘r muloqot qiladi. Bu uslub yosh Omonning bolalarcha badiiy tafakkuri, fantaziyasini aks ettirgan bo‘lsa, ayni paytda, o‘zi anglab-anglamagan holda majoziy, falsafiy she’r namunasini yaratganligiga guvoh bo‘lasiz. Chirik to‘r – chirigan tuzum ramzi bo‘lsa, to‘rga ilingan baliq – sobiq sho‘ro odami. Chirik to‘r baliqni tezroq ovchiga yetkazmoqchi bo‘ladi. Ammo uddaburon, qo‘rqmas baliq chirigan to‘rni dog‘da qoldirib, ozodlikka intiladi. Bu ishning uddasidan chiqadi ham. She’r xulosasi chuqur optimizm va gumanizm g‘oyalari bilan sug‘orilgan. Umuman, she’rda yosh shoirning ijtimoiy munosabatlar, ezgulik va yovuzlik, tutqunlik va erkinlik o‘rtasidagi abadiy ziddiyatlar haqidagi ta’sirli hukm-xulosasi timsolli obrazlarda o‘z aksini topgan.
Keling, yaxshisi bular haqida shoirning o‘zlaridan eshitaylik:
“Birinchi she’rim esimda, uning nomi “Baliq va chirik to‘r” edi:
Baliq bilan chirik to‘r
Janjal qildi juda zo‘r.
Chirik to‘r der: Baliqvoy,
Ishing chatoq, holing voy…
Seni o‘rab olaman
Va xaltamga solaman.
Ovchiga yetkazaman,
Kuningni bitkazaman.
Bu she’rning boshlanish qismi, xolos, u yog‘i esimda qolmagan. Bu she’r Yangibozor rayoni gazetasida chop etilgan. O‘sha yillari Yangibozorda mashhur jurnalist va shoir Do‘stjon Matjon ishlardi. U menga she’r yozish san’ati haqida maslahatlar ham bergan. Biz bu inson bilan ko‘p uchrashganmiz. U bolalar shoiri ham edi”.
Omon Matjon ota kasbini egallash uchun maktabni tugatgach, dastlab, Toshkent Aloqa institutiga hujjatlarini topshiradi. Bir hujjat tufayli bu oliygoh talabasi bo‘lish sharafiga muyassar bo‘la olmaydi. So‘ngra shu institut qoshidagi Aloqa bilim yurtiga o‘qishga kiradi. Bir yillik tahsildan so‘ng Gurlanga qaytib kelib, tomma-tom yurib, kimningdir telefon simlarini, yana kimningdir radiosini, xullas, nimaiki texnika jihozlari bo‘lsa, ularni tuzatib-buzib, ustachilik bilan shug‘ullanadi. Gurlanda montyorlik vazifasini sidqidildan bajaradi. Radio-texnikaga, gazeta-jurnalga ixlos unga ota meros edi. Shu bois, radiotexnik Anvar obrazi Omon Matjonning “Gaplashadigan vaqtlar” she’riy qissasiga bejiz olib kirilmagan. Kitobga, texnikaga, kashfiyotga, bilim olishga o‘ch Anvar Omon Matjonga o‘xshab ketadi. Ammo Omon Matjonga hayot boshqacharoq kashfiyotchilikni in’om etdi. Ya’ni, u texnik kashfiyotchi emas, badiiy so‘z kashfiyotchisi bo‘lib yetishdi. Mazkur qissadagi ko‘pgina voqealar, obrazlarning hayotiy asoslari bor.
Shoir o‘zining ta’lim va tahsil yillari, faoliyati haqida shunday hikoya qiladi:
“Men 1961 yilda akam – Zarifning maslahati bilan Samarqand Davlat universiteti filologiya fakultetining frantsuz tili bo‘limiga o‘qishga kirdim. Ammo ikkinchi kursga o‘tgan yilim armiya xizmatiga chaqirilganman. Talabaning ham harbiy xizmatga chaqirilishi tarixiy-ijtimoiy hodisa: chunki, 1941-45 yillarda Ikkinchi jahon urushi yillarida, nihoyatda ko‘p odamlar, ayniqsa, erkaklar qurbon bo‘lib ketishgan. Otamning yelkasida urushdan oldinroq avto-avariya tufayli sodir bo‘lgan jarohat bor edi, shundan uni frontga olishmagan.
Shunday qilib, men, 1962 yilda xizmatga ketdim va o‘sha paytda, Germaniyaning Drezden, Maysen shaharlarida uch yil harbiy xizmat burchimni o‘tadim. Harbiy qismimizda juda katta kutubxona bor edi. Men o‘yladim: uch yil – ming kun… Har kuni sal bo‘sh qolsam, kitob o‘qiyman. Ko‘p o‘qish bolalikdagi ichki qiziqishimga ruhiy quvvat berdi. She’rlar yozaboshladim. U paytlarda, aspirantlarga harbiy xizmat muddati ikki yil edi. Leninobodlik Isoqul To‘raqulov degan harbiy xizmatchi-do‘stim she’rimdan bir-ikki dastasini Toshkentga olib ketdi. U she’rlarimni o‘sha paytda, “Sharq yulduzi”da ishlayotgan ustoz Shuhratga berib ketibdi. Ustoz ehtiromli e’tibori bilan, birga ishlashayotgan Husniddin Sharipovga oq yo‘l yozdirib, 1965 yilning 6 son (iyun)ida “Soldat o‘ylari” sarlavhasi bilan she’rlarimni e’lon etishgan. Otam bitta jurnalni harbiy qismga jo‘natganlar. Men jurnalni oldim. Shunday qilib, men harbiy xizmatdan shoir Omon Matjon bo‘lib qaytib keldim. Xizmatdan qaytishda harbiy kiyimda “Sharq yulduzi” jurnali redaktsiyasiga kirib, ustoz Shuhrat bilan uchrashdim… Ustoz meni quchoqlab: “A-ay, soldat gonorar oldingmi?” dedilar… Men Xorazmga – uyga – Bog‘olonga ertasiga yarim kechasi yetib bordim… Men ustoz Shuhratning nurli ehtiromlarini ko‘p tuyganman…
1965 yilda xizmatdan qaytib kelib, dorilfununda o‘qishni davom ettirdim. Lekin men endi frantsuz filologiyasida o‘qishni xohlamadim. Harbiy xizmatda yurgan paytimda qarorim o‘zgardi. O‘qishimni o‘zbek filologiya fakultetiga almashtirdim. Universitetda menga dars bergan Vohid Abdullaev, Ulug‘ Tursunov, Nuriddin Shukurov, Qo‘ng‘urov kabi aziz zotlar – ustozlarim bo‘lganidan faxrlanaman.
1969 yilda tahsilni tugatgach, ustozlarim meni shahri azim Toshkentga jo‘natishdi, bu yerda Navoiy ko‘chasida joylashgan G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida ishlashga imkon, yo‘l-yo‘riq berishdi.
Bu nashriyot u paytlar butun respublikada tanilgan nashr dargohi edi. “Navoiy – 30”. Deyarli, barcha yirik bosmaxonalar, gazeta-jurnallarga ham mehrli murabbiylar maskani bo‘lib, o‘sha yillari, Shuhrat, Said Ahmad, Saida Zunnunova, Kibriyo Qahhorova, Ramz Bobojon, Mirzakalon Ismoiliy, Mavlon Ikrom, Hamid G‘ulom singari ko‘plab ijodkorlarni ko‘rish baxtiga muyassar bo‘lganman.
1969 yilning oxiridan boshlab to 1986 yilgacha mazkur dargohda ishlagan davrimda men uchun yana yangi nashr akademiyasi eshik ochganday bo‘ldi. Bu yerda, nafaqat, ulug‘ ustoz Hamid G‘ulom bilan yorqin ish faoliyatimiz, ulug‘ ijodkor akalarimiz bilan tanishuv, balki butun viloyatlar, Markaziy Osiyodagi ko‘plab ijodkor shoirlar, tarjimonlar bilan tanishuv, xizmat jarayoni ham bo‘ldi…”
Omon Matjonning birinchi she’riy to‘plami “Ochiq derazalar”(1970) nashr etilgach, adabiy tanqidchilik, jamoatchilik unga iliq munosabat bildirdi. Ma’lumki, shoir urush yillarida tug‘ildi, murg‘ak bolalik yillari urush va urushdan keyingi qiyin ijtimoiy-tarixiy davrga to‘g‘ri keldi. Shu bois, ko‘p qiyinchiliklar, zamona qattiqliklarini boshidan kechirgan yosh shoir ilk she’riy kitobini “Ochiq derazalar” deb nomladi. Sarlavhaga chiqarilgan she’r matniga e’tibor qaratsak, Omon Matjonning ijodiy kredosi, badiiy-estetik a’moli bor bo‘yi basti bilan ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladi. Shoir o‘z derazasini, deraza ortidan yog‘du, soya, kulgi eshitilib turadigan farovon, osoyishta oila, ruhiy xotirjam uy, Vatanni orzu qiladi. Yosh shoir o‘z yo‘lini izlaydi, bedor ruhiy to‘lg‘anishlarini she’rga soladi. Mazkur to‘plamga kirgan “Ochiq derazalar”, “She’riyat”, “Boshqalardek sevishdik biz ham”, “Firuza”, “Shar”, “Do‘stlarim”, “Bug‘doy” kabi o‘nlab she’rlarida yosh shoirning olam va odam munosabatlariga liro-romantik, falsafiy, patetik, hissiy tafakkuri o‘z muhrini bosgan.
Ijodkor she’rdan she’rga, fikrdan fikrga, obrazdan obrazga tomon o‘sish va o‘zgarishda davom etdi. U badiiy ijodda tinim bilmay mehnat qildi.
Kitoblarining sarlavha – nomlari haqida shoir shunday deydi:
“Kitoblarimning nomlari ko‘nglimda, hali asarim chiqmay, ko‘p oldin zohir bo‘lib yurar edi. Hozir ham…
“Karvon qo‘ng‘irog‘i”. Tasavvur qiling, qadim Xorazm zamini, ovul-eli. Bu qadimiy karvon yo‘llari diyori…
Xorazmning barcha shahar, kent, ovul-qishloqlarining, har birining nomi juda qadim pur ma’no. Bitta Bog‘olonni oling, Bo‘zqal’a, Cho‘bolonchi, Do‘simbiy, Miskin bobo… Amudaryoning “orqa” – shimoli “Qirq qiz”, “Tuproqqal’a”, “Ellikqal’a”…
Men Navoiyning asarlarini o‘qib-o‘rganishlarim natijasida, xususan, uning “Xamsa”sidan ta’sirlanib, “Ming bir yog‘du” asarimni yaratdim”.
Omon Matjon Vatanimiz tarixi, madaniyati, urf-odatlari, folklorini, o‘zga xalqlar tarixini chuqur biladigan, bir so‘z bilan aytganda, katta bilim va tafakkur egasi. Bu qirralar uning she’riyatida yorqin ko‘rinadi. Yana Omon Matjon she’rlaridagi ruh shundan iboratki, u ko‘p dunyo ko‘rgan, ko‘p insonlar bilan tanishgan, ularning hayoti, dardu iztirobini chuqur his etgan ijodkor sifatida ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladi. Adabiyotshunos Umarali Normatov uni “Omon – jahongashta shoir”, deb ta’riflagan edi. Omon Matjon she’rlarida xalqonalik, allegorik obrazlilik, ijtimoiylik, nasrga xos epik tasvirni she’riy yo‘lda ifodalash, falsafiylik, haqiqatparastlik, davr fojialarini, inson dardini dadil aytish jihatlari yorqin namoyon bo‘ladi. Shu ma’noda uning yuksak mahorat, baland badiiy did natijasi o‘laroq, “Gaplashadigan vaqtlar” she’riy qissasi, “Pahlavon Mahmud”, “Xorazmiyning to‘rt sayohati va sakkiz bashorati”, “To‘g‘on”, “Haqqush qichqirig‘i” kabi dramatik, falsafiy, tarixiy dostonlari, so‘nggi yillarda esa “Najmiddin Kubro” tragediyasi, “To‘rabekaxonim” nasriy qissasi yaratildi.
Omon Matjon lirik, liro-epik, dramatik turning turli janrlarida barakali ijod qildi. Shu bilan birga, mohir tarjimon sifatida ham uni yaxshi bilamiz. Jumladan, turli millat shoirlari – Shiller, Bodler, Yevgeniy Yevtushenko, Rasul Hamazatov, Yustinas Martsinyakivichyus, Shandor Petefi, Berdi Kerboboev, Suhrob Tohir, Ibroyim Yusupovlar ijodidan tarjimalar qildi.
Zero, badiiy tarjima ham alohida san’at hisoblanadi. Tarjimon bilan o‘zga millat ijodkori ruhiyati orasida qandaydir uyg‘unlik, ruhiy yaqinlik bo‘lishi lozim, deyishadi tarjima nazariyasi bilan shug‘ullanuvchi olimlarimiz. O‘zining tarjimonlik faoliyati xususida shoir shunday deydi:
“Tarjimalarga kelsak, men juda usta tarjimon emasman. Muayyan vaqt uchun, ijodiy jarayon ruhiga bir “Hormang!” tarzida kuchim yetgancha Shiller, Bodler va boshqa shoirlardan ozgina tarjimalar qildim. Yevgeniy Yevtushenko bilan juda yaqin ijodiy hamkorligimiz bor. U mening she’rlarimni rus tiliga tarjima qildi. Hatto xonadonimizda bir necha bor mehmon ham bo‘lgan. Juda yaxshi eslayman, u bilan birinchi marotaba Toshkentda uchrashganimizda shunday degan edi: “Men minglab yulduzlarni kashf etgan buyuk munajjim Mirzo Ulug‘bek tug‘ilgan ona zaminni, uning odamlarini bir ko‘rsam edi, – deb orzu qilardim. – Ulug‘bek, Beruniy, Ibn Sino, Al Xorazmiy kabi buyuklar tug‘ilgan yurt odamlari qanday ekan? Ular qanday tilda gaplashar ekan? Ular qanday millat ekan? – deb qiziqar edim. Nihoyat, men shunday qutlug‘ zaminni ko‘rish baxtiga muyassar bo‘ldim!” degan edi. Yevgeniy Yevtushenko, asli sibirlik, muzlar, qorlar qoplagan bir yurtdan…
Tarjimonlik ishi haqiqatdanam mashaqqatli kasb, tarjimon bilan o‘zga ijodkor o‘rtasida, albatta, ruhiy bog‘liqlik bo‘lishi shart. Shu ma’noda men tarjima qilgan shoirlarning ruhini bir qadar topa olish kerak, deb o‘ylayman. Balki shuning uchundir, ular o‘zbek badiiy tarjima adabiyotida o‘z o‘rnini topa bildi. Xususan, Yevgeniy Yevtushenkoning O‘zbekistondagi eng ishonchli tarjimoni men bo‘lib qoldim. U menga shunday vakolat berdi: “Faqat Omon Matjon mening she’rlarimni tarjima qilsin!” Yevgeniy Yevtushenko bir kelganida, uning istagi bilan O‘zbekistonning go‘zal shaharlarini birgalikda aylanib chiqdik.
Yana bir gap. Yettinchi-sakkizinchi sinflarda o‘qib yurgan paytlarimda, menda bir orzu paydo bo‘lgan edi: “Qani qirq yoshimgacha hech qursa yarim dunyoni ko‘rib kelsam…” Pirlar yor bo‘ldi. Shu niyatim amalga oshdi. Men Frantsiya, Amerika, Germaniya, Chexoslavakiya, Turkiya, Mo‘g‘uliston mamlakatlariga, Rossiyaning Moskva, Sverdlovsk kabi shaharlariga sayohat qildim. Frantsuzlarda shunday gap bor ekan: “Uch marta Parijni ko‘rmagan shoir – shoir emas!”
Ehtimolki, xorijiy mamlakatlarga qilgan safarlarim ham badiiy tarjimaga turtki bergandir…”
Omon Matjon she’riy, dramatik dostonlarida tarixiy shaxslar hayotiga ko‘p murojaat etdi. Masalan, Al Xorazmiy, Beruniy, Ma’mun, Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud, Xoja Ahmad Yassaviy, Dravarxonim (To‘rabekaxonim) kabi tarixiy obrazlar qator dramatik doston, tragediya va qissalarida aks ettirilgan. Tarixiy asar yaratishda o‘ziga xos badiiy shartlilik talablari mavjud. Ijodkor tarixiy faktni aynan ko‘chirib emas, unga badiiy to‘qima obrazlar qo‘shib, voqelikni xayolan to‘liq tasavvur etib, tarixiy voqelikni badiiy haqiqatga aylantirishda bir qancha mezonlarga tayanishi lozim. Masalan, o‘tmishni tasvirlash uchun, tabiiy ravishda, o‘sha davr leksikasini asarda qo‘llashi, tarixiy milliy koloritni asarning ruhiga singdirib yuborishi lozim bo‘ladi. Qolaversa, tarixiy asar fonida zamonaviy kun tartibdagi muhim ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy, falsafiy g‘oyalarga ham jiddiy e’tibor berilishi lozim.
Omon Matjonning “Diydor aziz” nomli yangi kitobiga ikkita tarixiy asar kiritilgan. Ulardan biri Kubroviya tariqatining asoschisi Najmiddin Kubroga bag‘ishlangan. Tragediyada Najmiddin Kubro timsolida irodasi kuchli shaxsni ko‘ramiz. Qolaversa, bu valiytarosh, mutasavvif timsolida vatanparvar, millatparvar, insonparvar shaxs obrazi mujassamlashtirilgan. Ijodkor tez-tez tilga olganidek, Najmiddin Kubro shartli zaminiy in’omlaru, zaminiy orzu-istaklardan ancha yuqoriga ko‘tarila olgan zot.
“Najmiddin Kubro” tragediyasida jiddiy tanqid etilgan ma’naviy, ijtimoiy muammolardan biri o‘sha davr muhitidagi xiyonatkorlik, sotqinlikdir. Ichki nizolar, adovat-kin, ko‘ra olmaslik, katta iste’dodlarni tan olmaslik, qanday bo‘lmasin, ularni mag‘lub qilish uchun butun boshli millatni mahv etishga muvaffaq bo‘lgan xudkashlar obrazi ko‘rsatib berilgan. Mazkur tragediyadagi illatlar, bundan salkam yigirma-o‘ttiz yillar oldin yartilgan “Beruniy”, “Al Xorazmiy”, “Pahlavon Mahmud” dramatik dostonlarida ham ishonarli ochib berilgan edi. Demak, Omon Matjon shaxs tabiatiga xos xiyonatkorlik, sotqinlik, hasadgo‘ylik kabi illatlarni qizil ip misoli ko‘pgina asarlarida davomiy o‘rganadi, ayovsiz tanqid qiladi.
“Najmiddin Kubro” tragediyasining yaratilishi, ijodiy jarayon lahzalari haqida so‘raganimizda, Omon Matjon shunday javob beradi:
“Mening bu asarni yozish haqidagi ijodiy rejam yigirma yil oldin miyamda bor edi. “Diydor aziz” kitobimga yangi ikki asarimni kiritdim. Ikkisi ham tarixiy mavzuda. O‘rta maktabda o‘qib yurgan kezlarimizda tarix o‘qituvchimiz biz – o‘quvchilarni Xivaga ziyoratga olib bordi. Shunda muallimimiz Do‘simmat aka Najmiddin Kubro bilan To‘rabekaxonim haqidagi tarixiy hikoyatlarni gapirib bergan. Shu hikoyatlar menga kuchli ta’sir qilgan edi o‘sha paytda. Qolaversa, Xorazm tarixini o‘rgangan rus olimi Tolstovning kitoblariga suyandim. Umuman, men, asosan, ijodimda X-XIII asrlar Xorazm tarixini, shu davrdagi eng mashhur, qahramon deb atashga loyiq shaxslar haqida yozdim”.
Omon Matjon she’riyatining asos o‘zagini Xorazm nafasi, Xorazm odamlari, Xorazm tarixi, Xorazmning qadimiy ming yillik urf-odatlari, Xorazm xarakteri, tabiati, iqlimi bir so‘z bilan aytganda, Xorazm milliy koloriti tashkil etadi. Shoir asarlaridan Xorazm ohanglari ufurib turadi. “Siz Xorazm zaminida tug‘ilganingizdan, gurlanlik ekaningizdan faxr hissini tuyasizmi? Gurlanliklar qaysar, o‘jar odamlar bo‘ladi. Sizning tabiatingizda ham shunday xislatlar bormi?” deb so‘raganimizda, Omon Matjon shunday javob qildi:
“Xorazmda menga eng katta rahbar ham, bog‘chaga ketayotgan bolakay ham bari ruh go‘zalligi, ehtiromi, deb bilaman! Ijod ham gohida shaxmat o‘yinini eslatmaydimi? Menda uncha ham shaxmatchilikka salohiyat yo‘q. Ba’zan bir piyodaning yurishi kifoya! Shohning himoyasi esa asosiy g‘oya!
Men, albatta, buyuklar tug‘ilgan ona zamin Xorazmda tug‘ilganimdan faxrlanaman! Uning har bir qarich yeri, odamlari, yantog‘i, cho‘li, suvi – hammasi men uchun birdek qadrli!
Bilasizmi, men, “Haqqush qichqirig‘i” dostonimga “Gurlanliklar” haqida bir afsonani kiritgan edim. Umuman, Gurlan va gurlanliklarning paydo bo‘lishi haqida turli taxminlar, xalq afsonalari, cho‘pchaklar yuradi xalq orasida. Shulardan bittasi ko‘r va lang odam haqidagi afsona. Shu afsonaning mohiyatidan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, gurlanliklar uddaburon, ishning ko‘zini biladigan, og‘ir sharoitdan, xalq ta’biri bilan aytganda, “tegirmondan butun chiqadigan” qavm deb o‘ylayman. Menda o‘sha ota-bobolarimning xarakter, fazilatlari bor, albatta…”
Omon Matjon hayoti va ijodining asosiy qismi sho‘ro zamonida kechgan bo‘lsa-da, uning asarlarida o‘zbek xalqining dardi, iztirobi, ekologik, ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy muammolari aytilgan. Masalan, birgina “Gaplashadigan vaqtlar” she’riy qissasi bunga misol. Shoir hayoti va ijodini tadqiq etgan J.Jumaboeva mazkur qissani “ko‘p tarmoqli asar”, U.Normatov esa “murakkab asar”, deb belgilashgan. Unda o‘sha paytlarda aytilishi qiyin bo‘lmagan juda jiddiy muammolar ko‘tarib chiqilgan.
Joiz bo‘lsa, “Gaplashadigan vaqtlar” she’riy qissasi qat-qat muammolar, qat-qat falsafa, qat-qat ma’nolar mavjud serqirra asar. “Bitta aksa ursa, o‘ttizta protokol tuziladi”, degan jumla bilan sobiq sho‘ro davridagi dahshatli qog‘ozbozlik, rasmiyatchilik ustidan shoir qahqaha urib kuladi, o‘tli qalam kuchi bilan mavjud ijtimoiy illatni ayovsizlarcha tanqid etadi. Qissada anglashimcha, biografik detallar bilan bir qatorda, tarixiy voqelik, tarixiy shaxslar hayoti yashirin bir tarzda berilgan. Mazkur o‘rinlarga biroz aniqlik kiritib berishini shoirdan so‘radik. “To‘rt darvesh obrazini yaratishdan maqsadingiz nima edi? Nima uchun darveshlarga ism qo‘ymagansiz?”
“To‘g‘ri anglabsiz, qissada to‘rt darvesh obrazi bor. Ularga men ataylab ism qo‘ymaganman. Chunki, men dastlab Ahmad Yassaviy obrazini yaratmoqchi bo‘lganman shu qissamda. Lekin bu pirimizning nomlari ham, asarlarini o‘qish ham, uni targ‘ib etish ham qat’iyan man etilgan davr edi. Bilasiz, Ahmad Yassaviy bobomiz oltmish uch yoshga to‘lganlarida “Payg‘ambarimizdan ortiq umr ko‘rishni o‘zlariga ep ko‘rmay, yer ostiga kirib ketganlar! “Gaplashadigan vaqtlar” qissamdagi sirli darvesh, aslida, bu – Ahmad Yassaviy edi.
“Haqqush qichqirig‘i”, “Gaplashadigan vaqtlar”, “Karvon qo‘ng‘irog‘i” singari kitoblarim bugun ham dunyoning turli inform nashrlarida foydalanilayapti. Men bu jihatdan juda baxtli ijodkorman!”
Omon Matjon Toshkentda ish faoliyatini boshlagan davrlarida, Navoiy – 30 ko‘chasida, bo‘lajak rafiqasi Maqsuda Tohirova bilan tanishib qoladi. U o‘sha paytlarda hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti o‘zbek filologiyasi fakultetining kechki bo‘limida tahsil olar, shu bilan birga, nashriyotda korrektor lavozimida ishlar edi. Ularning dunyoqarashlari, gaplashadigan gaplari, intilishlari, hayotga munosabatlari mos tushadi. Shunday qilib, ikki yosh turmush qurishga ahdu paymon qilishadi.
1970 yilda Omon Matjon bilan Maqsuda opalarning nikoh to‘ylari bo‘lib o‘tadi. Mana ular qirq uch yildan beri birga umrguzaronlik qilishmoqda. To‘rt farzandning ota-onasi. Matjonovlar sulolasi davom etmoqda. Farzandlari –Rayhona, Diyor, Elyor, Naziha. Ularning kasblari – iqtisodchi, texnik, sharqshunos (yapon tili mutaxassisi), psixolog.
Omon Matjon bilan suhbatlashish uchun xonadonlariga qadam ranjida qilar ekanman, har safar uning ijodiy laboratoriyasi bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ldim. Uning hayotda, ijodda ko‘rgan-kechirganlari, bolalik va navqiron yoshlik xotiralari bilan tanishdim. Eng so‘nggi marotaba borganimda, adabiy jarayon uchun muhim bo‘lgan yangi bir gap aytib qoldilar. Shoir shaxsiy arxivida “Ibn Sino” haqidagi tayyor stsenariy yozib tugallanganligini, ammo uni shu paytgacha hech qaerda nashr etmaganligini gapirdi. Bir paytlar shoira Zulfiya hayoti va ijodi haqida “Sadoqat” nomli libretto ham yozganligini qayd etdi.
Bugun Omon Matjon farzandlar, nevaralar va qizg‘in ijodiy mehnat qo‘ynida yashamoqda. 1968 yilda yaratgan “She’riyat” she’rida shoir shunday degan edi:
She’riyat – hammaning o‘zi, o‘zligi!
She’riyat o‘zing-ku, qalbdan-qalblarga
Ezgulikning beqiyos ganjin
Ishonch qog‘ozisiz eltib berguvchi!..
…Men ham shoshilyapman senga, she’riyat!
Sen sari ketguvchi ulkan kemadan
Faqat yuklarimga joy topsam, mayli.
She’riyat!
Shu ishonch tinchitmas takror,
Sirli kashflar sari sudrar solimni.
Senga sodiqligim bayrog‘i shulki,
Har gal,
Har she’rimda,
Har tepganda qalb –
O‘zim o‘z qalbimning bo‘lsam Kolumbi.
Ha, atoqli shoir Omon Matjon o‘z qalbining kashfiyotchisi – Kolumbi bo‘ldi!
Omon aka, sizni ilk bor o‘zbek xalqiga tanitgan “Sharq yulduzi” jurnali tahririyati va muxlislaringizga tilaklaringizni izhor etsangiz.
“Yuqorida aytganimdek, mening ilk she’rlarim 1965 yil iyun oyida “Soldat o‘ylari” sarlavhasi bilan “Sharq yulduzi” jurnalida nashr etilgan. O‘sha paytlarda ustoz Shuhrat, Husniddin Sharipovlar ko‘p e’tibor bilan qarashgan. Bugun ham ushbu jonajon jurnalimiz ijodkorlariga, o‘quvchilariga yuksak ruhoniyat tilayman!
Ehtirom ila Omon MATJON”.
Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2013 yil, 1-son.
