28 декабр – Ўзбекистон халқ шоири, Ўзбекистон Қаҳрамони Эркин Воҳидов таваллудининг 80 йиллиги

   Ўтган аср миёнасида мустабид ҳукмдор вафотидан сўнг юз берган нисбий илиқлик шароитида, “иккинчи миллий уйғониш” деб аталган тарихий жараён таъсирида мамлакатда янги бир адабий авлод етишиб чиқди. Улар сафида шоир Эркин Воҳидов, Абдулла Ориповдек ноёб истеъдод соҳиблари бор эди

МОҲИРУ МЕҲРУ МАҲОРАТ
Умарали НОРМАТОВ
филология фанлари доктори, профессор

Ўтган аср миёнасида мустабид ҳукмдор вафотидан сўнг юз берган нисбий илиқлик шароитида, “иккинчи миллий уйғониш” деб аталган тарихий жараён таъсирида мамлакатда янги бир адабий авлод етишиб чиқди. Улар сафида шоир Эркин Воҳидов, Абдулла Ориповдек ноёб истеъдод соҳиблари бор эди. Ўша кезлари оғизга тушган жасур адиб Абдулла Қаҳҳор адабий муҳити ҳамда ҳозирда Миллий университет деб аталаётган қутлуғ ўқув даргоҳида М.Қўшжонов, О.Шарафиддинов асос солган адабий танқид мактаби айни шу навқирон авлоднинг раҳнамосига айланган эди. Кўплаб ёш иқтидорли қаламкашлар қатори ноёб шеърий истеъдод соҳиби Эркин Воҳидовнинг ижоддаги илк дадил қадамларини ҳимоя қилган, рағбатлантирган, элга танитган айни ўша табаррук сиймолардир. Абдулла Қаҳҳордек улкан сиймо ёш бошловчи шоир Эркинжоннинг тўртлигини машҳур “Маҳалла” ҳикоясига эпиграф қилиб олган, марказий матбуотда чиққан бир мақоласида “Нидо” ­достони ҳақида илиқ гаплар айтган; Озод Шарафиддинов эса шоирнинг илк шеърий китоби — “Тонг нафаси” ҳақида махсус мақола ёзиб, миллий шеъриятимизда янги бир ноёб истеъдод майдонга чиққанини эл-юртга ошкор этган эди.

Ана шундай рағбат туфайли 14-15 ёшидаёқ қўлига қалам олган шоирнинг ижодий имкониятлари йилдан-йилга тобланиб, чирой оча бошлади. Шоир 1960 йили 24 ёшида битган мана бу сатрларда ўзининг ҳам бетакрор, ҳам ҳаётий ижодий ақидаларини баён этган эди:

Моҳиру меҳру маҳорат,
Олиму илму амал.
Ошиқу ишқу машаққат,
Шоиру шеъру шуур.

Шахсан камина гувоҳ: бу беназир истеъдод соҳиби, ҳазрат Навоий сўзлари билан айтганда, дили поку, сўзи поку, ўзи пок сиймо умрининг сўнгги дақиқаларига қадар бир умр ижодда, ҳаётда ўша юксак ақидаларига содиқ қолди. Моҳиру меҳру муҳаббат ижодда унинг бош шиорига айланди, филолог олим сифатида илму амал йўлидан борди; “Сўз латофати” китоби орқали чин олимлик иқтидорини исбот этди; ҳаётга шайдолик, чин меҳр-муҳаббат кўйида жамики машаққатларни енгиб ўтди; ­шоиру шеъру шуур оламида ёниб яшади. Мана шу ноёб фазилатларининг ҳосиласи ўлароқ 80 ёш бўсағасида саккиз жилдга жо этилган мукаммал асарларини шоиримиз ўз қўли билан кўркам китоблар ҳолида тайёрлаб, сизу бизга, келажак авлодларга ҳадя этиб кетди.

Эркинжон шахсияти, характерининг шаклланишида у туғилиб ўсган, улғайган оилавий муҳитнинг таъсири катта. Фарғонанинг Олтиариқ туманида зиёли оилада дун­ёга келган дўстимиз иккинчи жаҳон уруши қурбони отаси, сўнг онаси вафотидан кейин Тошкентдаги тоғаси Соҳибоевлар хонадонида униб-ўсиб вояга етган.

Бу оила аъзолари адабиётга, санъатга, умуман, маърифатга ташна одамлар эди, хонадонда тез-тез шоир ва хонандаларнинг мароқли давралари бўлиб турарди. Эркин Воҳидовдаги нафосатга, шеъриятга меҳр ва майл шу хонадонда, ана шу давраларда шаклланди. Бу хонадондаги давра қатнашчилари орасида Алихонтўра Соғуний каби ислом маърифатининг дарғалари ҳам бор эди. Эркин Воҳидов табиатидаги Шарқ маданияти ва адабиётига чуқур эҳтиром, шарқона одоб-андиша, тавозе, бир чекаси, ана шу давра иштирокчилари таъсирида тобланган.

Шоирнинг йигирма уч ёшида чиққан биринчи шеърлар тўплами — “Тонг нафаси” миллий шеъриятимизга янги нафас олиб кирди. Унга тақриз ёзган устоз Озод Шарафиддинов таъкидлаганидек, ёш шоир илк машқларида кўпроқ дунёни энди кашф этаётган, ўзининг кашфиётидан ўзи завқланиб, қувончидан бошқаларни хабардор этишга ошиқаётган, ҳаёт бениҳоя гўзал, ноёб неъмат эканини тушуниб келаётган мурғак қалбнинг қувончлари бор. Кейинроқ шоир ақл ва ҳис баҳсига ўтди. Мадҳия, фахрия, қасидачилик кайфиятларига берилган онлари ҳам бўлди, романтик хаёллар оғушида ишқий ғазаллар битди. Шу асарлар қаторида беғубор қувноқ юмор, ҳазил-мутойибалар билан йўғрилган шеърлар ҳам яратди; айни пайтда кўнгил армонларини, ўкинчларини, халқимизнинг оғир ва шонли кечмишини, тарихимизнинг қора ва нурли саҳифаларини, уруш келтирган офатларни ҳам шеърларга солди, лекин барибир, некбин руҳ – ҳаёт мадҳи, севги сурури, фахр-ифтихор туйғуси ижодида етакчилик қилди. Бу хусусият 1969 йили чоп этилган “Ёшлик девони” китобида ёрқин кўринди.

Бу китоб фақат Эркиннинг 60-йиллар ижоди намунаси, ўша йиллардаги шоир кайфияти, ўй-мушоҳадалари ифодаси бўлибгина қолмай, умуман, миллий шеъриятимиз тараққиётидаги муайян тамойилнинг кўриниши сифатида ҳам қимматлидир. Гап шундаки, адабиётда вульгар социологизм балоси ҳукмрон бўлган кезлари ҳаммаёқни ижтимоий-сиёсий мавзудаги тумтароқ шеърлар босиб кетган, севги, шахсий-интим кечинмалар шеъриятдан бадарға қилинган эди. 60-йилларга келиб аҳвол ўзгара бошлади, анъанавий севги тароналари учун қисман йўл очилди. Шуниси характерлики, поэзиямизда севги мотивларининг қайта ҳаёти анъанавий шакл, айниқса, ғазалнинг жонланишига олиб келди. “Ёшлик девони” шу жараённинг энг жиддий ҳодисаси, шоирнинг улкан ижодий жасоратидир. Шоир Абдулла Орипов ёзганидай, “Мумтоз адабиётимизнинг олтин эшиклари абадий бекилади, дея каромат қилишаётганда ёш авлод орасида биринчилардан бўлиб Эркин Воҳидов арузнинг табаррук остонасида посбон янглиғ пайдо бўлди”. Кўҳна аруз вазнини янги замон шеъри услубига, оҳангига яқинлаштириш учун уринган Чўлпон, ўафур ўулом, Усмон Носирлар анъанасини юқори босқичга кўтарди. Эркин Воҳидов ғазаллари, шоирнинг ўз арузи, ўз ғазали шаклига айлангани учун ҳам миллий адабиётимиз, шеъриятимиз ривожида ҳодиса бўлди. Уларда биз фақат Эркиннинг ўзига хос шаклини юзага келтирган ҳиссий оҳангини, қалб садосини, юрак тебранишларини, ўйлаш-фикрлаш йўсинини кўрамиз.

Тун билан йиғлабди булбул
ўунча ҳажри доғида.

Кўз ёши шабнам бўлиб
Қолмиш унинг япроғида.

Ниҳоятда гўзал, мангуликка муҳрланиб қолган беназир ҳолат, жараённинг бу қадар нафис, чиройли, сирли-сеҳрли оҳангларга йўғрилган ифодасини “Ёшлик девони”дагина учратиш мумкин.

Фақат “Ёшлик девони” ғазаллари эмас, шоирнинг 60-йилларда яратган бошқа жанрлардаги сара асарлари ҳам эл орасида ниҳоятда машҳур бўлиб кетди. Бевосита шоир шахсий ҳаёти, таржимаи ҳоли – фашизмга қарши уруш қурбони бўлган ўз отаси ҳақидаги “Нидо” достони лирик қаҳрамонининг қалб садоси, андуҳлари, Абдулла Қаҳҳор ёзганидек, миллион-миллион кишиларнинг нидоси, урушга нафрати, урушда ҳалок бўлганлар хотирасига эҳтироми каби янгради.

Табиийки, ўша йиллар шоир шеъриятининг энг авж палласи “Ўзбегим” қасидасидир. Бу ўринда қасидани махсус шарҳлаб ўтиришга ҳожат йўқ: у ҳақда кўп ёзилди. Асар дарсликлардан жой олган. Миллатнинг шаъни-ғурури топталган, тарих дарсликларида халқимизнинг шонли ўтмиши қора бўёқлар билан бўялган, ҳар тонгда куйланадиган давлат мадҳияси улуғ оғага, партияга ҳамду санолар билан бошланадиган замонларда кечмишнинг шонли саҳифаларини улуғловчи “Ўзбегим” қасидаси ғайрирасмий миллий мадҳияга айланди. Шу тариқа “Ўзбегим” 60-йиллари бирин-кетин чиққан бешта шеърлар тўплами, “Нидо”, “Палаткада ёзилган достон”лардаги ижодий изланишларнинг муайян якуни бўлди.

Йиллар ўтган сари Эркин ижодида фикрлар уфқи кенгайиб, ҳис-туйғулар тобора сержило бўлиб борди. Шунга қарамай, шоирда эришган ютуқлардан қониқмаслик, ўзини янгилашга мойиллик кайфияти ортиб борди. Бу ҳолат 70-йиллар бошларида битилган “Йўқолган шеър”да яхши ифодаланган: шоир ўз асрига мос, фақат миллатнинг эмас, бутун оламнинг шавқини, дардини ўзида мужассам этадиган шеърлар излайди, шундай шеърлар ёзишни орзу қилади. Ниҳоят, бу орзу-интилиш, изланишнинг самараси 70-80-йилларда яратилган “Тирик сайёралар”, “Шарқий қирғоқ”, “Куй авжида узилмасин тор”, “Яхшидир аччиқ ҳақиқат” каби тўпламларидан жой олган шеърларида, “Руҳлар исёни”, “Истанбул фожиаси” достонларида яққол кўринди. Бу асарлардаги ҳар бир сўз, ҳар бир сатрда инсоният қисматидан безовта қалб кечинмалари, замон тақдирига жавобгарлик ҳисси билан тепаётган юрак ҳаяжонлари ловуллаб туради. “Инсон”, “Сирдарё ўлани”, “Арслон ўйнатувчи” каби ўткир фуқаролик руҳи-нафаси билан йўғрилган достон ва шеърларни ХХ аср миллий шеъриятмизнинг нодир намуналаридан десак асло муболаға бўлмайди.

1979 йили ёзиб тугатган “Руҳлар исёни” достонида миллий истиқлол тўғрисида сўз очиш асло мумкин бўлмаган бир замонда мустабид тузум қатағони қурбони Фитратнинг “Чин севиш”, “Ҳинд истилолчилари” асарлари изидан бориб, декорацияни Ҳинд элига кўчириб, шоир Назрул Ислом тимсоли орқали ўз она юртида эрк, озодлик йўлига ҳаётини тиккан Қодирий, Чўлпон, Фитратлар қисматига ишора этишга, ривояту, ҳикоятлар орқали шахс эрки ғоясини умуминсоний миқёсларда туриб ифодалашга эришади.

Ўтган асрнинг 80-йиллари охири 90-йиллар бошларида битилган шеърларини ўз ичига олган “Яхшидир аччиқ ҳақиқат” тўпламини ўша тарихий бурилиш даври шоир қалбининг кардиограммаси дейиш мумкин. Тўпламга хос бош хусусият ундаги шеърларда руҳий эркинликнинг тўла намоён бўлганлигидир. Бу ниҳоятда муҳим фазилат. Бусиз чинакам бадиий кашфиётлар дунёга келиши мумкин эмас. Новаторлик деймизми, ижодий оригиналлик деймизми, услубнинг ўзига хослиги, шаклий топилмалар деймизми – барчасининг ибтидоси шу руҳий эркинликдан бошланади. Етмиш йил давомида миллий шеъриятимиз, ижодкорларимиз ҳукмрон мафкура, сиёсат тазйиқида бўлиб келди. Бу тазйиқдан четда туришга, мустабид тузум ақидалари қобиғини ёриб чиқишга дадил уринишлар ҳам бўлди. Бироқ жасур, ҳақгўй ижод аҳли ҳар қанча уринмасин, барибир, қандайдир ҳадик, Чўлпон айтган сусткашлик давом этди, тут­қунлик зуғуми ўз асоратини қолдирди. Фақат истиқлол арафасига келиб шоирларимизда руҳий эркинлик тўла намоён бўла бошлади. Э.Воҳидовнинг шу давр маҳсули саналмиш “Ватан умиди” шеърида шундай сатрлар бор:

Агарчи исмим Эркин,
Эрки йўқ, банди кишан бўлдим.
Кўзим боғлиқ, дилим доғлиқ,
Тилим йўқ, бесухан бўлдим.

У бор овоз билан “Бас, етар ёлғон саодат, Ёлғон эрк, ёлғон ватан!” дея ҳайқиради.

Эркиннинг истиқлол йилларидаги шеърлари топталган миллий қадриятларни тиклаш, ўзини топиш, ўзлигини танишдек машаққатли йўл ғоят шарафли эканини яна бир бор тасдиқлайди. Агар у “Ёшлик девони”да “Ёшлигим, кел, куйга тўлган Қалбим олтин сози бўл, Мен қўшиқ айтай тўлиб, Бир лаҳза жўр овози бўл” дея шўх-шодон куйлаган бўлса, энди дангал “Кексалик келгач насибинг Йўлга боқиб ўлтириш. Энди манзил ҳеч харита — Ичра номи йўқ диёр, Кексалик – ул мамлакатга Йўл тадоригин кўриш” деб ёзади. Айни пайтда яна, улуғ Навоий иборалари билан айтганда, қарилик чоғда ҳам ёр васлидан кўнгил узолмайди, “Мен ҳаётда бор эканман, Ўйласам, сен бор учун, Кўксим ичра қалб урар Тун-кун ўзинг­га зор учун… То жаҳонда бор эканман, Борлиғим сен ёр учун” сингари оловли мисралар тизади. Қўл қовуштириб ўтирмай, эл-юртнинг бугунги муаммолари устида бош қотиришда давом этади, миллат мустақилликка эришиб ўз куч-қудрати, ақл-заковатини тўла намоён этиш даври келганида, унинг парвози йўлидаги тўғаноқлар, юз йил бурун жадид боболаримизни доғда қолдирган қолоқ удумлар устида аламли ўйларга толади.

Эркин Воҳидов шеърияти, аниқроғи, унинг сара шеърлари биринчи галда шоирнинг ўзи учун энг ардоқли, дил қаъридан сизиб чиққан шахсий кечинма-туйғулар ҳосиласидир. Айни пайтда ана шу шахсий кечинмалар кўпчилик учун ҳам қадрли ва тушунарлидир. Эркиннинг ёзганлари қоғозда қолиб кетадиган сатрлар эмас, улар тиллардан дилларга кўчиб, у ерда муқим жой олган етук шеъриятдир. Шоир шеърлари сиртдан содда, етти ёшдан етмишгача барча учун бирдек тушунарли туюлса-да, улардаги тагмаънога етиш, уларни уқиш осон эмас. “Ўзбегим”, “Инсон” қасидаларини, “Руҳлар исёни” достонини англаб етиш учун қанчалар билим, бой ҳаётий ва адабий тажриба кераклиги аён.

Эркин Воҳидов ижодий фаолиятини жамоат ишлари билан қўшиб олиб борди. Айниқса, атоқли ва ардоқли шоиримиз мустақиллик йиллари Олий Кенгаш, Олий Мажлис депутати, Сенат аъзоси бўлиб масъул лавозимларда ишлаган кезлари давлат арбоби сифатида ҳам танилди. “Одамларга фақат шеъринг эмас, ўзинг ҳам кераклигингни сезиш — бу катта бахт,— дейди шоир. — Шунинг учун ҳам жамоат меҳнатидан ҳеч қачон қочган эмасман. Қайноқ ҳаёт ичида яшаб, ишлаб ўрганганман”. У беназир шеъру достонлари билан баробар Мустақиллигимизнинг Бош меъмори Биринчи Президентимиз ёнида туриб истиқлол идеалларини рўёбга чиқариш йўлидаги хайрли хизматлари билан ҳам миллатимиз учун ардоқлидир. Эркин Воҳидов Давлат мукофоти лауреати, “Халқ шоири”, “Ўзбекистон Қаҳрамони”дек юксак мукофоту унвонларга ҳар жиҳатдан муносиб ижодкор эди.

Ардоқли шоиримизнинг 80 ёшлик тўйини муносиб нишонлашга доир тадбирлар, жумладан, 80 нафар муаллиф қаламига мансуб Эркин Воҳидов ҳаёти, ижодий қиёфаси ҳақида таассуротлар, талқинлар, тадқиқотлардан иборат салмоқдор “То қуёш сочгайки нур…” деб номланган кўркам салмоқдор китобнинг “Ўзбекистон” нашриёти томонидан чоп этилиши, шунингдек, бу савоб тадбирга ўз ҳиссасини қўшаётган озод мамлакатимиз раҳбарияти, қолаверса, халқимиз, ижодий зиёлиларимизнинг беназир истеъдод соҳибига, миллатнинг ардоқли асл ўғлонига беқиёс эҳтироми тасдиғидир.

ЭРКИН ВОҲИДОВ СУВ ИЧГАН ДАРЁ
Улуғбек ҲАМДАМОВ

Ҳар бир ижодкорнинг ижодкор ўлароқ шаклланишида муҳим роль ўйнаган шахслар, уларнинг мерослари, қисматлар, воқеалар бўлади. Атоқли шоир, Ўзбекистон халқ қаҳрамони Эркин Воҳидовнинг ҳаёт йўлига назар ташласак ҳам ана шундай улуғ сиймолардан бўлмиш Абдулла Қодирий мероси таъсирини кўрамиз. Э. Воҳидов ижодининг А. Қодирий меросига алоқадорлиги бир қарашда кўзга яққол ташланмаслиги мумкин, лекин синчиклаб кўздан кечирилганда устоз-шогирд маъносидаги ижодий таъсирланишни кўрмаслик мумкин эмас. Умуман олганда эса, Қодирийдан кейин ўзбек адабиёти майдонига кирган жиддий ижодкорларнинг деярли ҳаммаси бу улуғ ёзувчи сиймоси ва меросидан бевосита ёки билвосита таъсирланган, деб айтиш тўғри бўлади. Чунки Қодирий истеъдодининг кучи шу даражада кўламли эдики, у нафақат ўзбек романчилигига асос солди, нафақат Беҳбудий, Фитрат, Ҳамза ва Чўлпонлар билан биргаликда янги ўзбек адабиёти таъмал тошини қўйди, айни дамда, қардош туркий халқлар насрига ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Бу фикрларни замонамизнинг забардаст ижодкори, Ўзбекистон қаҳрамони, халқ шоири Эркин Воҳидов ҳам тасдиқлайди. Унинг Қодирий билан боғлиқ фикр-мулоҳазалари “Изтироб” ва “Шоиру шеъру шуур” номли адабий-танқидий мақолалари, суҳбатлари жамланган китобларида ўз аксини топган. “Изтироб” тўпламидан жой олган “Қадримиз, қадриятимиз” номли мўъжаз мақоласида Э. Воҳидов Қодирийю Чўлпонлар қисмати билан, дастлаб, асосан, устозларнинг ҳикоятлари воситасида танишганини айтади. “Отанинг, узтознинг муқаддас вазифаси фарзанд, шогирд қалбига ҳақиқат уруғини экмоқдир. Домла Ғайратий ана шундай ота ва устоз эди. У эллигинчи йилларнинг бошида, Чўлпон, Қодирийлар тўғрисида сўзлашиш ҳам қатағон бир замонда биз – еттинчи, саккизинчи синф ўқувчилари бўлган “дилдошлари”га уларнинг ҳаётини, ижодини сўзлаб берарди. “Ўтган кунлар” нинг боблари устоз овози билан қулоғимда қолган” .

Фитрат, Қодирий, Чўлпон каби талай Истиқлол фидойиларининг асарлари миллатимизнинг чинакам мард зиёлилари, китобхонлари томонидан узоқ вақт мобайнида уйларининг ертўласи, томбошиси ва оғилхоналарининг кўздан пана кунжларига беркитилган, баъзан эса хотиралар қаърида сақланган десак, муболаға бўлмайди. Чунки менинг ўзим ҳам тахминан 1988-89 йилларда худди шунга яқин бир ҳолнинг гувоҳи бўлганман. Аввалги ТошДУ, ҳозирги ЎзМУ филология факультетидаги дарслардан бирида профессор А. Алиев А.Чўлпоннинг улуғ рус шоири А.С. Пушкиндан амалга оширган “Булбул ва гул” номли шеърини ёддан ўқиб, сўнг бу шеърни у болалик чоғида ёд олгани, шеърнинг қуйма оҳангдор ва мазмундор бўлгани учун сираям ёдидан чиқармаганини айтиб берган эди. Чунки адабиёт тарихидан яхши биламизки, Чўлпоннинг илмий-бадиий ва таржима асарлари чоп этилмас, қачондир чоп этилганларининг мутолаасига ҳам мутлақо рухсат йўқ эди. Худдди шундай, А. Қодирийнинг асарлари ҳам неча ўн йиликлар мобайнида халқдан олисда тутилди. Шунга қарамасдан, одамлар қайси бир йўллар билан улуғ адибдан қолган меросга талпиниб, ўз бадиий-эстетик завқини қондиришга уриниб келди. Эркин Воҳидов ёзади: “Эски қоронғи қазноқ шифтидан топиб олганим (белбоққа тугиб ўралган) “Меҳробдан чаён” мени бир ҳафта бурчак жинниси қилиб қўйган эди. Кўзлардан йироқ жойни топиб олиб мук тушганча ўқиганим ўқиган эди.

Агар Фарҳоднинг Ширин, бўлса Мажнунларнинг Лайлоси,
Насиб этмиш менга гулшан аро гулларнинг Раъноси.

Ҳозир шу сатрларни ўқисам, ўша қазноқнинг нимёруғ бурчаги ёдимга тушади, сарғайган варақлар кўзимга кўринади, чанг ҳиди димоғимга урилади”. Бу сатрлар шоирга бир умр ёд бўлиб келгани, уни илҳомлантиргани, Навоийю Фузулийларнинг ижодидаги шоҳбайтлар янглиғ аруз вазнига меҳр боғлашига туртки бўлгани, умуман, унинг ижодий кредосини кўп жиҳатдан белгилаганини Э. Воҳидовнинг ўзи эътироф этади: “Киши умрида ўқиган китоблар ичида шундоқ китоблар бўладики, улар умрининг бир қисмига, инсон ўзлигининг таркибига айланиб қолади. “Ўтган кунлар” ва “Меҳробдан чаён” мен учун ана шундай китоблардан. Улар мени одам қилиб шакллантирган. Дунёқарашимни, юрагим ҳолатини белгилаган, умрим бойлиги бўлган китоблар сирасига киради” . Кўринадики, Қодирийнинг юқорида исмлари зикр этилган икки романи Ўзбекистон Халқ шоири ижодининг шаклланишида жуда катта ўрин тутган. Аслида, ушбу фикрни ривожлантириб, янада каттароқ миқёсларда айтиш мумкин ва керак. Чунки бир қарашда, Қодирий ва Воҳидов ижодларида ҳеч қандай зоҳирий муштараклик йўқдек. Аммо масалага ичкаридан, ижодкорнинг бадиий-эстетик дидининг тадрижи нуқтаи назардан қаралса-чи? Бунда вазият бутунлай ўзгача манзара касб этади. Э. Воҳидовнинг ўз эътирофи бўйича, “Ўтган кунлар” ва “Меҳробдан чаён” асарлари шоир умрининг бир қисмига, унинг ўзлиги таркибига айланиб кетган. Бу дегани шуки, ташқаридан бу икки ижодкор асарлари ҳар қанча тафовут қилса-да (бири ХХ аср аввалида, насрда, бошқаси ХХ асрнинг олтмишинчи йилларидан кейин, назмда ижод қилган), ботинан узвийлик касб этиб, ворисийлик халқаларини пайдо қилади. Шу томондан боқилганда, Қодирий, Чўлпон ва Ҳамза каби асосчи санъаткорларнинг асарлари бутун бошли ХХ аср ўзбек адабиётининг равишига Янги ўзбек адабиёти тонги отгандан бери залворли таъсир кўрсатиб келаётир, дея баралла айтиш мумкин ва зарур. Бу таъсир Қодирий ва Чўлпон асарлари ўқилиши ман этилган чоғларда ҳам тўхтаган эмас, тўхташи мумкин ҳам эмасди. Чунки улар Навоий асос солган ёзма ўзбек адабиётида яна бир янги йўлни бошлаб берган йўлбошчилар эди. Бу таъсир, аввало, дунёни бадиий-эстетик идрок этишда, адабий методда, қолаверса, образлар тизимию бадиий приёмларда, услубда сезилади. Мана, Э. Воҳидовнинг ўзи бу ҳақда нима дейди: “Абдулла Қодирий руҳи бизни уйғоқликка чақиради. Қўйдек юввош тарқоқ ва бечораҳол бўлмасликка ундайди. Ўз ҳаққи, ҳуқуқини таниган инсон – бутун инсон. Ўз қадру қиймати, шону шарафини асраётган халқ – бутун халқдир” . Кўринадики, Қодирий ўз ҳаёти ва асарлари билан келгуси авлодни уйғоқликка чақирар, уни ўз ҳаққини билиб яшашга ундар экан. Шундан келиб чиққан ҳолда, Э. Воҳидов қаламига мансуб “Руҳлар исёни” достони қатларидаги исён мотивини эслангангиз, ҳаммаси яна-да тушунарли бўлади. Дунёқарашининг шаклланишида Қодирийнинг ўрни ва таъсирини шоир икки жабҳада кўради. Бири тақдири, бошқаси ижоди мисолида. “Исёнкор шеърларим зимнида ана шу таъсир бор. Шу маънода мен — мен кўрган, яқин мулоқотда бўлган одамлардан, асарларини ўқиган ижодкорлардан иборат бўлсам керак, деб ўйлайман” дейди у суҳбат асносида .

Э. Воҳидов шеърларида Қодирий асарлари (романлари) дан бевосита таъсирланган ўринларни топиб кўрсатиш, албаттаки, мушкул. Аммо ХХ асрнинг иккинчи ярмида ғазал жанрига янги замон тўнини кийдира олган (“Ёшлик” девони билан) шоирнинг ўзи айтадики, “менинг мумтоз шеъриятимизга қизиқишимда Навоийю Фузулийлардан кейин Қодирийнинг “Меҳробдан чаён” романида келтирилган ғазаллар бениҳоя катта таъсир қилган. Шу маънода Қодирий асарлари руҳи ижодимда сезилиб туради, дея бемалол айта оламан” дейди. Бунинг исботини яна шу далилда кўрса бўладики, шоир Қодирий романларини ислоҳ қилинган алифболарнинг барчасида (араб, лотин ва кирилл имлоларида) ўқиб чиққанлигини таъкидлаб айтади. “Қодирий асарлари назаримда проза эмас, поэзиядир. Улар шеърдек ўқилади. Қодирий ва Чўлпонларга тузумнинг муносабати аслида менинг ва тенгдошларимнинг тузумга бўлган муносабатларимизни маълум маънода белгилаган эди”, дейди шоир суҳбат чоғида.

“Қодирийнинг Европа унчалик яхши қабул қилмайди. Чунки Шарқ ва Ғарб дунёқараши ва фалсафаси ўртасида катта фарқлар мавжуд. Масалан, Европа ва ҳатто рус кишиси “Ўткан кунлар” романи бош қаҳрамони Отабекни муҳокама қилган бўларди, “Нима учун у ўз эркини ота-онасига топшириб қўйди, ўз бахти ва муҳаббати учун курашмади?” деган бўларди. Албатта, бу эътирозлар Ғарб дунёқараши ва фалсафаси нуқтаи назаридан тўғридир, лекин Қодирий асарларини, унинг ранго ранг қаҳрамонлари руҳиятини тўғри тушуниш учун ўқувчи Шарқ инсони бўлиши шарт. Европа куч-қудратни яхши кўради. Мажнун табиатида ожизлик бор, бўйсунишга мойиллик бор. Аммо бу шунчаки ожизлик эмас, балки Оллоҳ олдидаги ожизлик билан боғлиқ фалсафага бориб тақалади. Бундай ожизликни Ғарб қабул қилмайди, тушунмайди. Шунинг учун Қодирийни Европалик тўғри баҳолай олмайди” , дейди шоир. Яъни, бошқача айтганда, Қодирий асарлари шоирнинг Ғарбу Шарқ ҳақидаги ўй-мулоҳазаларига, умуман, ижодининг камол топишига улкан таъсир қилган.

Асрнинг илк чорагида Абдулла Қодирий, Эркин Воҳидов таъбири билан айтганда, “бутун инсон” сифатида яшаб, ижод этган кўйи халқининг бутунлигига муносиб ҳисса қўшган эса, асрнинг сўнгги чорагига келганда, Воҳидовнинг ўзи улуғ салаф адиб йўлидан бориб, миллат дарди акс этган ёниқ шеърлар, дилрабо ғазаллар, қалбу онгларга муҳрланадиган достонлар битди, натижада, бу икки ижодкор “ҳамкорлиги” мисолида авлодлар ўртасидаги ворисийлик анъанасининг давом этиб келаётганини кузатишимиз мумкин бўлди.

2014

MOHIRU MEHRU MAHORAT
Umarali NORMATOV
filologiya fanlari doktori, professor

O‘tgan asr miyonasida mustabid hukmdor vafotidan so‘ng yuz bergan nisbiy iliqlik sharoitida, “ikkinchi milliy uyg‘onish” deb atalgan tarixiy jarayon ta’sirida mamlakatda yangi bir adabiy avlod yetishib chiqdi. Ular safida shoir Erkin Vohidov, Abdulla Oripovdek noyob iste’dod sohiblari bor edi. O‘sha kezlari og‘izga tushgan jasur adib Abdulla Qahhor adabiy muhiti hamda hozirda Milliy universitet deb atalayotgan qutlug‘ o‘quv dargohida M.Qo‘shjonov, O.Sharafiddinov asos solgan adabiy tanqid maktabi ayni shu navqiron avlodning rahnamosiga aylangan edi. Ko‘plab yosh iqtidorli qalamkashlar qatori noyob she’riy iste’dod sohibi Erkin Vohidovning ijoddagi ilk dadil qadamlarini himoya qilgan, rag‘batlantirgan, elga tanitgan ayni o‘sha tabarruk siymolardir. Abdulla Qahhordek ulkan siymo yosh boshlovchi shoir Erkinjonning to‘rtligini mashhur “Mahalla” hikoyasiga epigraf qilib olgan, markaziy matbuotda chiqqan bir maqolasida “Nido” ­dostoni haqida iliq gaplar aytgan; Ozod Sharafiddinov esa shoirning ilk she’riy kitobi — “Tong nafasi” haqida maxsus maqola yozib, milliy she’riyatimizda yangi bir noyob iste’dod maydonga chiqqanini el-yurtga oshkor etgan edi.

Ana shunday rag‘bat tufayli 14-15 yoshidayoq qo‘liga qalam olgan shoirning ijodiy imkoniyatlari yildan-yilga toblanib, chiroy ocha boshladi. Shoir 1960 yili 24 yoshida bitgan mana bu satrlarda o‘zining ham betakror, ham hayotiy ijodiy aqidalarini bayon etgan edi:

Mohiru mehru mahorat,
Olimu ilmu amal.
Oshiqu ishqu mashaqqat,
Shoiru she’ru shuur.

Shaxsan kamina guvoh: bu benazir iste’dod sohibi, hazrat Navoiy so‘zlari bilan aytganda, dili poku, so‘zi poku, o‘zi pok siymo umrining so‘nggi daqiqalariga qadar bir umr ijodda, hayotda o‘sha yuksak aqidalariga sodiq qoldi. Mohiru mehru muhabbat ijodda uning bosh shioriga aylandi, filolog olim sifatida ilmu amal yo‘lidan bordi; “So‘z latofati” kitobi orqali chin olimlik iqtidorini isbot etdi; hayotga shaydolik, chin mehr-muhabbat ko‘yida jamiki mashaqqatlarni yengib o‘tdi; ­shoiru she’ru shuur olamida yonib yashadi. Mana shu noyob fazilatlarining hosilasi o‘laroq 80 yosh bo‘sag‘asida sakkiz jildga jo etilgan mukammal asarlarini shoirimiz o‘z qo‘li bilan ko‘rkam kitoblar holida tayyorlab, sizu bizga, kelajak avlodlarga hadya etib ketdi.

Erkinjon shaxsiyati, xarakterining shakllanishida u tug‘ilib o‘sgan, ulg‘aygan oilaviy muhitning ta’siri katta. Farg‘onaning Oltiariq tumanida ziyoli oilada dun­yoga kelgan do‘stimiz ikkinchi jahon urushi qurboni otasi, so‘ng onasi vafotidan keyin Toshkentdagi tog‘asi Sohiboyevlar xonadonida unib-o‘sib voyaga yetgan.

Bu oila a’zolari adabiyotga, san’atga, umuman, ma’rifatga tashna odamlar edi, xonadonda tez-tez shoir va xonandalarning maroqli davralari bo‘lib turardi. Erkin Vohidovdagi nafosatga, she’riyatga mehr va mayl shu xonadonda, ana shu davralarda shakllandi. Bu xonadondagi davra qatnashchilari orasida Alixonto‘ra Sog‘uniy kabi islom ma’rifatining darg‘alari ham bor edi. Erkin Vohidov tabiatidagi Sharq madaniyati va adabiyotiga chuqur ehtirom, sharqona odob-andisha, tavoze, bir chekasi, ana shu davra ishtirokchilari ta’sirida toblangan.

Shoirning yigirma uch yoshida chiqqan birinchi she’rlar to‘plami — “Tong nafasi” milliy she’riyatimizga yangi nafas olib kirdi. Unga taqriz yozgan ustoz Ozod Sharafiddinov ta’kidlaganidek, yosh shoir ilk mashqlarida ko‘proq dunyoni endi kashf etayotgan, o‘zining kashfiyotidan o‘zi zavqlanib, quvonchidan boshqalarni xabardor etishga oshiqayotgan, hayot benihoya go‘zal, noyob ne’mat ekanini tushunib kelayotgan murg‘ak qalbning quvonchlari bor. Keyinroq shoir aql va his bahsiga o‘tdi. Madhiya, faxriya, qasidachilik kayfiyatlariga berilgan onlari ham bo‘ldi, romantik xayollar og‘ushida ishqiy g‘azallar bitdi. Shu asarlar qatorida beg‘ubor quvnoq yumor, hazil-mutoyibalar bilan yo‘g‘rilgan she’rlar ham yaratdi; ayni paytda ko‘ngil armonlarini, o‘kinchlarini, xalqimizning og‘ir va shonli kechmishini, tariximizning qora va nurli sahifalarini, urush keltirgan ofatlarni ham she’rlarga soldi, lekin baribir, nekbin ruh – hayot madhi, sevgi sururi, faxr-iftixor tuyg‘usi ijodida yetakchilik qildi. Bu xususiyat 1969 yili chop etilgan “Yoshlik devoni” kitobida yorqin ko‘rindi.

Bu kitob faqat Erkinning 60-yillar ijodi namunasi, o‘sha yillardagi shoir kayfiyati, o‘y-mushohadalari ifodasi bo‘libgina qolmay, umuman, milliy she’riyatimiz taraqqiyotidagi muayyan tamoyilning ko‘rinishi sifatida ham qimmatlidir. Gap shundaki, adabiyotda vulgar sotsiologizm balosi hukmron bo‘lgan kezlari hammayoqni ijtimoiy-siyosiy mavzudagi tumtaroq she’rlar bosib ketgan, sevgi, shaxsiy-intim kechinmalar she’riyatdan badarg‘a qilingan edi. 60-yillarga kelib ahvol o‘zgara boshladi, an’anaviy sevgi taronalari uchun qisman yo‘l ochildi. Shunisi xarakterliki, poeziyamizda sevgi motivlarining qayta hayoti an’anaviy shakl, ayniqsa, g‘azalning jonlanishiga olib keldi. “Yoshlik devoni” shu jarayonning eng jiddiy hodisasi, shoirning ulkan ijodiy jasoratidir. Shoir Abdulla Oripov yozganiday, “Mumtoz adabiyotimizning oltin eshiklari abadiy bekiladi, deya karomat qilishayotganda yosh avlod orasida birinchilardan bo‘lib Erkin Vohidov aruzning tabarruk ostonasida posbon yanglig‘ paydo bo‘ldi”. Ko‘hna aruz vaznini yangi zamon she’ri uslubiga, ohangiga yaqinlashtirish uchun uringan Cho‘lpon, o‘afur o‘ulom, Usmon Nosirlar an’anasini yuqori bosqichga ko‘tardi. Erkin Vohidov g‘azallari, shoirning o‘z aruzi, o‘z g‘azali shakliga aylangani uchun ham milliy adabiyotimiz, she’riyatimiz rivojida hodisa bo‘ldi. Ularda biz faqat Erkinning o‘ziga xos shaklini yuzaga keltirgan hissiy ohangini, qalb sadosini, yurak tebranishlarini, o‘ylash-fikrlash yo‘sinini ko‘ramiz.

Tun bilan yig‘labdi bulbul
o‘uncha hajri dog‘ida.

Ko‘z yoshi shabnam bo‘lib
Qolmish uning yaprog‘ida.

Nihoyatda go‘zal, mangulikka muhrlanib qolgan benazir holat, jarayonning bu qadar nafis, chiroyli, sirli-sehrli ohanglarga yo‘g‘rilgan ifodasini “Yoshlik devoni”dagina uchratish mumkin.

Faqat “Yoshlik devoni” g‘azallari emas, shoirning 60-yillarda yaratgan boshqa janrlardagi sara asarlari ham el orasida nihoyatda mashhur bo‘lib ketdi. Bevosita shoir shaxsiy hayoti, tarjimai holi – fashizmga qarshi urush qurboni bo‘lgan o‘z otasi haqidagi “Nido” dostoni lirik qahramonining qalb sadosi, anduhlari, Abdulla Qahhor yozganidek, million-million kishilarning nidosi, urushga nafrati, urushda halok bo‘lganlar xotirasiga ehtiromi kabi yangradi.

Tabiiyki, o‘sha yillar shoir she’riyatining eng avj pallasi “O‘zbegim” qasidasidir. Bu o‘rinda qasidani maxsus sharhlab o‘tirishga hojat yo‘q: u haqda ko‘p yozildi. Asar darsliklardan joy olgan. Millatning sha’ni-g‘ururi toptalgan, tarix darsliklarida xalqimizning shonli o‘tmishi qora bo‘yoqlar bilan bo‘yalgan, har tongda kuylanadigan davlat madhiyasi ulug‘ og‘aga, partiyaga hamdu sanolar bilan boshlanadigan zamonlarda kechmishning shonli sahifalarini ulug‘lovchi “O‘zbegim” qasidasi g‘ayrirasmiy milliy madhiyaga aylandi. Shu tariqa “O‘zbegim” 60-yillari birin-ketin chiqqan beshta she’rlar to‘plami, “Nido”, “Palatkada yozilgan doston”lardagi ijodiy izlanishlarning muayyan yakuni bo‘ldi.

Yillar o‘tgan sari Erkin ijodida fikrlar ufqi kengayib, his-tuyg‘ular tobora serjilo bo‘lib bordi. Shunga qaramay, shoirda erishgan yutuqlardan qoniqmaslik, o‘zini yangilashga moyillik kayfiyati ortib bordi. Bu holat 70-yillar boshlarida bitilgan “Yo‘qolgan she’r”da yaxshi ifodalangan: shoir o‘z asriga mos, faqat millatning emas, butun olamning shavqini, dardini o‘zida mujassam etadigan she’rlar izlaydi, shunday she’rlar yozishni orzu qiladi. Nihoyat, bu orzu-intilish, izlanishning samarasi 70-80-yillarda yaratilgan “Tirik sayyoralar”, “Sharqiy qirg‘oq”, “Kuy avjida uzilmasin tor”, “Yaxshidir achchiq haqiqat” kabi to‘plamlaridan joy olgan she’rlarida, “Ruhlar isyoni”, “Istanbul fojiasi” dostonlarida yaqqol ko‘rindi. Bu asarlardagi har bir so‘z, har bir satrda insoniyat qismatidan bezovta qalb kechinmalari, zamon taqdiriga javobgarlik hissi bilan tepayotgan yurak hayajonlari lovullab turadi. “Inson”, “Sirdaryo o‘lani”, “Arslon o‘ynatuvchi” kabi o‘tkir fuqarolik ruhi-nafasi bilan yo‘g‘rilgan doston va she’rlarni XX asr milliy she’riyatmizning nodir namunalaridan desak aslo mubolag‘a bo‘lmaydi.

1979 yili yozib tugatgan “Ruhlar isyoni” dostonida milliy istiqlol to‘g‘risida so‘z ochish aslo mumkin bo‘lmagan bir zamonda mustabid tuzum qatag‘oni qurboni Fitratning “Chin sevish”, “Hind istilolchilari” asarlari izidan borib, dekoratsiyani Hind eliga ko‘chirib, shoir Nazrul Islom timsoli orqali o‘z ona yurtida erk, ozodlik yo‘liga hayotini tikkan Qodiriy, Cho‘lpon, Fitratlar qismatiga ishora etishga, rivoyatu, hikoyatlar orqali shaxs erki g‘oyasini umuminsoniy miqyoslarda turib ifodalashga erishadi.

O‘tgan asrning 80-yillari oxiri 90-yillar boshlarida bitilgan she’rlarini o‘z ichiga olgan “Yaxshidir achchiq haqiqat” to‘plamini o‘sha tarixiy burilish davri shoir qalbining kardiogrammasi deyish mumkin. To‘plamga xos bosh xususiyat undagi she’rlarda ruhiy erkinlikning to‘la namoyon bo‘lganligidir. Bu nihoyatda muhim fazilat. Busiz chinakam badiiy kashfiyotlar dunyoga kelishi mumkin emas. Novatorlik deymizmi, ijodiy originallik deymizmi, uslubning o‘ziga xosligi, shakliy topilmalar deymizmi – barchasining ibtidosi shu ruhiy erkinlikdan boshlanadi. Yetmish yil davomida milliy she’riyatimiz, ijodkorlarimiz hukmron mafkura, siyosat tazyiqida bo‘lib keldi. Bu tazyiqdan chetda turishga, mustabid tuzum aqidalari qobig‘ini yorib chiqishga dadil urinishlar ham bo‘ldi. Biroq jasur, haqgo‘y ijod ahli har qancha urinmasin, baribir, qandaydir hadik, Cho‘lpon aytgan sustkashlik davom etdi, tut­qunlik zug‘umi o‘z asoratini qoldirdi. Faqat istiqlol arafasiga kelib shoirlarimizda ruhiy erkinlik to‘la namoyon bo‘la boshladi. E.Vohidovning shu davr mahsuli sanalmish “Vatan umidi” she’rida shunday satrlar bor:

Agarchi ismim Erkin,
Erki yo‘q, bandi kishan bo‘ldim.
Ko‘zim bog‘liq, dilim dog‘liq,
Tilim yo‘q, besuxan bo‘ldim.

U bor ovoz bilan “Bas, yetar yolg‘on saodat, Yolg‘on erk, yolg‘on vatan!” deya hayqiradi.

Erkinning istiqlol yillaridagi she’rlari toptalgan milliy qadriyatlarni tiklash, o‘zini topish, o‘zligini tanishdek mashaqqatli yo‘l g‘oyat sharafli ekanini yana bir bor tasdiqlaydi. Agar u “Yoshlik devoni”da “Yoshligim, kel, kuyga to‘lgan Qalbim oltin sozi bo‘l, Men qo‘shiq aytay to‘lib, Bir lahza jo‘r ovozi bo‘l” deya sho‘x-shodon kuylagan bo‘lsa, endi dangal “Keksalik kelgach nasibing Yo‘lga boqib o‘ltirish. Endi manzil hech xarita — Ichra nomi yo‘q diyor, Keksalik – ul mamlakatga Yo‘l tadorigin ko‘rish” deb yozadi. Ayni paytda yana, ulug‘ Navoiy iboralari bilan aytganda, qarilik chog‘da ham yor vaslidan ko‘ngil uzolmaydi, “Men hayotda bor ekanman, O‘ylasam, sen bor uchun, Ko‘ksim ichra qalb urar Tun-kun o‘zing­ga zor uchun… To jahonda bor ekanman, Borlig‘im sen yor uchun” singari olovli misralar tizadi. Qo‘l qovushtirib o‘tirmay, el-yurtning bugungi muammolari ustida bosh qotirishda davom etadi, millat mustaqillikka erishib o‘z kuch-qudrati, aql-zakovatini to‘la namoyon etish davri kelganida, uning parvozi yo‘lidagi to‘g‘anoqlar, yuz yil burun jadid bobolarimizni dog‘da qoldirgan qoloq udumlar ustida alamli o‘ylarga toladi.

Erkin Vohidov she’riyati, aniqrog‘i, uning sara she’rlari birinchi galda shoirning o‘zi uchun eng ardoqli, dil qa’ridan sizib chiqqan shaxsiy kechinma-tuyg‘ular hosilasidir. Ayni paytda ana shu shaxsiy kechinmalar ko‘pchilik uchun ham qadrli va tushunarlidir. Erkinning yozganlari qog‘ozda qolib ketadigan satrlar emas, ular tillardan dillarga ko‘chib, u yerda muqim joy olgan yetuk she’riyatdir. Shoir she’rlari sirtdan sodda, yetti yoshdan yetmishgacha barcha uchun birdek tushunarli tuyulsa-da, ulardagi tagma’noga yetish, ularni uqish oson emas. “O‘zbegim”, “Inson” qasidalarini, “Ruhlar isyoni” dostonini anglab yetish uchun qanchalar bilim, boy hayotiy va adabiy tajriba kerakligi ayon.

Erkin Vohidov ijodiy faoliyatini jamoat ishlari bilan qo‘shib olib bordi. Ayniqsa, atoqli va ardoqli shoirimiz mustaqillik yillari Oliy Kengash, Oliy Majlis deputati, Senat a’zosi bo‘lib mas’ul lavozimlarda ishlagan kezlari davlat arbobi sifatida ham tanildi. “Odamlarga faqat she’ring emas, o‘zing ham kerakligingni sezish — bu katta baxt,— deydi shoir. — Shuning uchun ham jamoat mehnatidan hech qachon qochgan emasman. Qaynoq hayot ichida yashab, ishlab o‘rganganman”. U benazir she’ru dostonlari bilan barobar Mustaqilligimizning Bosh me’mori Birinchi Prezidentimiz yonida turib istiqlol ideallarini ro‘yobga chiqarish yo‘lidagi xayrli xizmatlari bilan ham millatimiz uchun ardoqlidir. Erkin Vohidov Davlat mukofoti laureati, “Xalq shoiri”, “O‘zbekiston Qahramoni”dek yuksak mukofotu unvonlarga har jihatdan munosib ijodkor edi.

Ardoqli shoirimizning 80 yoshlik to‘yini munosib nishonlashga doir tadbirlar, jumladan, 80 nafar muallif qalamiga mansub Erkin Vohidov hayoti, ijodiy qiyofasi haqida taassurotlar, talqinlar, tadqiqotlardan iborat salmoqdor “To quyosh sochgayki nur…” deb nomlangan ko‘rkam salmoqdor kitobning “O‘zbekiston” nashriyoti tomonidan chop etilishi, shuningdek, bu savob tadbirga o‘z hissasini qo‘shayotgan ozod mamlakatimiz rahbariyati, qolaversa, xalqimiz, ijodiy ziyolilarimizning benazir iste’dod sohibiga, millatning ardoqli asl o‘g‘loniga beqiyos ehtiromi tasdig‘idir.

2016

ERKIN VOHIDOV SUV ICHGAN DARYO
Ulug‘bek HAMDAMOV

Har bir ijodkorning ijodkor o‘laroq shakllanishida muhim rol o‘ynagan shaxslar, ularning meroslari, qismatlar, voqealar bo‘ladi. Atoqli shoir, O‘zbekiston xalq qahramoni Erkin Vohidovning hayot yo‘liga nazar tashlasak ham ana shunday ulug‘ siymolardan bo‘lmish Abdulla Qodiriy merosi ta’sirini ko‘ramiz. E. Vohidov ijodining A. Qodiriy merosiga aloqadorligi bir qarashda ko‘zga yaqqol tashlanmasligi mumkin, lekin sinchiklab ko‘zdan kechirilganda ustoz-shogird ma’nosidagi ijodiy ta’sirlanishni ko‘rmaslik mumkin emas. Umuman olganda esa, Qodiriydan keyin o‘zbek adabiyoti maydoniga kirgan jiddiy ijodkorlarning deyarli hammasi bu ulug‘ yozuvchi siymosi va merosidan bevosita yoki bilvosita ta’sirlangan, deb aytish to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki Qodiriy iste’dodining kuchi shu darajada ko‘lamli ediki, u nafaqat o‘zbek romanchiligiga asos soldi, nafaqat Behbudiy, Fitrat, Hamza va Cho‘lponlar bilan birgalikda yangi o‘zbek adabiyoti ta’mal toshini qo‘ydi, ayni damda, qardosh turkiy xalqlar nasriga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Bu fikrlarni zamonamizning zabardast ijodkori, O‘zbekiston qahramoni, xalq shoiri Erkin Vohidov ham tasdiqlaydi. Uning Qodiriy bilan bog‘liq fikr-mulohazalari “Iztirob” va “Shoiru she’ru shuur” nomli adabiy-tanqidiy maqolalari, suhbatlari jamlangan kitoblarida o‘z aksini topgan. “Iztirob” to‘plamidan joy olgan “Qadrimiz, qadriyatimiz” nomli mo‘’jaz maqolasida E. Vohidov Qodiriyyu Cho‘lponlar qismati bilan, dastlab, asosan, ustozlarning hikoyatlari vositasida tanishganini aytadi. “Otaning, uztozning muqaddas vazifasi farzand, shogird qalbiga haqiqat urug‘ini ekmoqdir. Domla G‘ayratiy ana shunday ota va ustoz edi. U elliginchi yillarning boshida, Cho‘lpon, Qodiriylar to‘g‘risida so‘zlashish ham qatag‘on bir zamonda biz – yettinchi, sakkizinchi sinf o‘quvchilari bo‘lgan “dildoshlari”ga ularning hayotini, ijodini so‘zlab berardi. “O‘tgan kunlar” ning boblari ustoz ovozi bilan qulog‘imda qolgan” .

Fitrat, Qodiriy, Cho‘lpon kabi talay Istiqlol fidoyilarining asarlari millatimizning chinakam mard ziyolilari, kitobxonlari tomonidan uzoq vaqt mobaynida uylarining yerto‘lasi, tomboshisi va og‘ilxonalarining ko‘zdan pana kunjlariga berkitilgan, ba’zan esa xotiralar qa’rida saqlangan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki mening o‘zim ham taxminan 1988-89 yillarda xuddi shunga yaqin bir holning guvohi bo‘lganman. Avvalgi ToshDU, hozirgi O‘zMU filologiya fakultetidagi darslardan birida professor A. Aliyev A.Cho‘lponning ulug‘ rus shoiri A.S. Pushkindan amalga oshirgan “Bulbul va gul” nomli she’rini yoddan o‘qib, so‘ng bu she’rni u bolalik chog‘ida yod olgani, she’rning quyma ohangdor va mazmundor bo‘lgani uchun sirayam yodidan chiqarmaganini aytib bergan edi. Chunki adabiyot tarixidan yaxshi bilamizki, Cho‘lponning ilmiy-badiiy va tarjima asarlari chop etilmas, qachondir chop etilganlarining mutolaasiga ham mutlaqo ruxsat yo‘q edi. Xudddi shunday, A. Qodiriyning asarlari ham necha o‘n yiliklar mobaynida xalqdan olisda tutildi. Shunga qaramasdan, odamlar qaysi bir yo‘llar bilan ulug‘ adibdan qolgan merosga talpinib, o‘z badiiy-estetik zavqini qondirishga urinib keldi. Erkin Vohidov yozadi: “Eski qorong‘i qaznoq shiftidan topib olganim (belboqqa tugib o‘ralgan) “Mehrobdan chayon” meni bir hafta burchak jinnisi qilib qo‘ygan edi. Ko‘zlardan yiroq joyni topib olib muk tushgancha o‘qiganim o‘qigan edi.

Agar Farhodning Shirin, bo‘lsa Majnunlarning Laylosi,
Nasib etmish menga gulshan aro gullarning Ra’nosi.

Hozir shu satrlarni o‘qisam, o‘sha qaznoqning nimyorug‘ burchagi yodimga tushadi, sarg‘aygan varaqlar ko‘zimga ko‘rinadi, chang hidi dimog‘imga uriladi”. Bu satrlar shoirga bir umr yod bo‘lib kelgani, uni ilhomlantirgani, Navoiyyu Fuzuliylarning ijodidagi shohbaytlar yanglig‘ aruz vazniga mehr bog‘lashiga turtki bo‘lgani, umuman, uning ijodiy kredosini ko‘p jihatdan belgilaganini E. Vohidovning o‘zi e’tirof etadi: “Kishi umrida o‘qigan kitoblar ichida shundoq kitoblar bo‘ladiki, ular umrining bir qismiga, inson o‘zligining tarkibiga aylanib qoladi. “O‘tgan kunlar” va “Mehrobdan chayon” men uchun ana shunday kitoblardan. Ular meni odam qilib shakllantirgan. Dunyoqarashimni, yuragim holatini belgilagan, umrim boyligi bo‘lgan kitoblar sirasiga kiradi” . Ko‘rinadiki, Qodiriyning yuqorida ismlari zikr etilgan ikki romani O‘zbekiston Xalq shoiri ijodining shakllanishida juda katta o‘rin tutgan. Aslida, ushbu fikrni rivojlantirib, yanada kattaroq miqyoslarda aytish mumkin va kerak. Chunki bir qarashda, Qodiriy va Vohidov ijodlarida hech qanday zohiriy mushtaraklik yo‘qdek. Ammo masalaga ichkaridan, ijodkorning badiiy-estetik didining tadriji nuqtai nazardan qaralsa-chi? Bunda vaziyat butunlay o‘zgacha manzara kasb etadi. E. Vohidovning o‘z e’tirofi bo‘yicha, “O‘tgan kunlar” va “Mehrobdan chayon” asarlari shoir umrining bir qismiga, uning o‘zligi tarkibiga aylanib ketgan. Bu degani shuki, tashqaridan bu ikki ijodkor asarlari har qancha tafovut qilsa-da (biri XX asr avvalida, nasrda, boshqasi XX asrning oltmishinchi yillaridan keyin, nazmda ijod qilgan), botinan uzviylik kasb etib, vorisiylik xalqalarini paydo qiladi. Shu tomondan boqilganda, Qodiriy, Cho‘lpon va Hamza kabi asoschi san’atkorlarning asarlari butun boshli XX asr o‘zbek adabiyotining ravishiga Yangi o‘zbek adabiyoti tongi otgandan beri zalvorli ta’sir ko‘rsatib kelayotir, deya baralla aytish mumkin va zarur. Bu ta’sir Qodiriy va Cho‘lpon asarlari o‘qilishi man etilgan chog‘larda ham to‘xtagan emas, to‘xtashi mumkin ham emasdi. Chunki ular Navoiy asos solgan yozma o‘zbek adabiyotida yana bir yangi yo‘lni boshlab bergan yo‘lboshchilar edi. Bu ta’sir, avvalo, dunyoni badiiy-estetik idrok etishda, adabiy metodda, qolaversa, obrazlar tizimiyu badiiy priyomlarda, uslubda seziladi. Mana, E. Vohidovning o‘zi bu haqda nima deydi: “Abdulla Qodiriy ruhi bizni uyg‘oqlikka chaqiradi. Qo‘ydek yuvvosh tarqoq va bechorahol bo‘lmaslikka undaydi. O‘z haqqi, huquqini tanigan inson – butun inson. O‘z qadru qiymati, shonu sharafini asrayotgan xalq – butun xalqdir” . Ko‘rinadiki, Qodiriy o‘z hayoti va asarlari bilan kelgusi avlodni uyg‘oqlikka chaqirar, uni o‘z haqqini bilib yashashga undar ekan. Shundan kelib chiqqan holda, E. Vohidov qalamiga mansub “Ruhlar isyoni” dostoni qatlaridagi isyon motivini eslangangiz, hammasi yana-da tushunarli bo‘ladi. Dunyoqarashining shakllanishida Qodiriyning o‘rni va ta’sirini shoir ikki jabhada ko‘radi. Biri taqdiri, boshqasi ijodi misolida. “Isyonkor she’rlarim zimnida ana shu ta’sir bor. Shu ma’noda men — men ko‘rgan, yaqin muloqotda bo‘lgan odamlardan, asarlarini o‘qigan ijodkorlardan iborat bo‘lsam kerak, deb o‘ylayman” deydi u suhbat asnosida

E. Vohidov she’rlarida Qodiriy asarlari (romanlari) dan bevosita ta’sirlangan o‘rinlarni topib ko‘rsatish, albattaki, mushkul. Ammo XX asrning ikkinchi yarmida g‘azal janriga yangi zamon to‘nini kiydira olgan (“Yoshlik” devoni bilan) shoirning o‘zi aytadiki, “mening mumtoz she’riyatimizga qiziqishimda Navoiyyu Fuzuliylardan keyin Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanida keltirilgan g‘azallar benihoya katta ta’sir qilgan. Shu ma’noda Qodiriy asarlari ruhi ijodimda sezilib turadi, deya bemalol ayta olaman” deydi. Buning isbotini yana shu dalilda ko‘rsa bo‘ladiki, shoir Qodiriy romanlarini isloh qilingan alifbolarning barchasida (arab, lotin va kirill imlolarida) o‘qib chiqqanligini ta’kidlab aytadi. “Qodiriy asarlari nazarimda proza emas, poeziyadir. Ular she’rdek o‘qiladi. Qodiriy va Cho‘lponlarga tuzumning munosabati aslida mening va tengdoshlarimning tuzumga bo‘lgan munosabatlarimizni ma’lum ma’noda belgilagan edi”, deydi shoir suhbat chog‘ida.

“Qodiriyning Yevropa unchalik yaxshi qabul qilmaydi. Chunki Sharq va G‘arb dunyoqarashi va falsafasi o‘rtasida katta farqlar mavjud. Masalan, Yevropa va hatto rus kishisi “O‘tkan kunlar” romani bosh qahramoni Otabekni muhokama qilgan bo‘lardi, “Nima uchun u o‘z erkini ota-onasiga topshirib qo‘ydi, o‘z baxti va muhabbati uchun kurashmadi?” degan bo‘lardi. Albatta, bu e’tirozlar G‘arb dunyoqarashi va falsafasi nuqtai nazaridan to‘g‘ridir, lekin Qodiriy asarlarini, uning rango rang qahramonlari ruhiyatini to‘g‘ri tushunish uchun o‘quvchi Sharq insoni bo‘lishi shart. Yevropa kuch-qudratni yaxshi ko‘radi. Majnun tabiatida ojizlik bor, bo‘ysunishga moyillik bor. Ammo bu shunchaki ojizlik emas, balki Olloh oldidagi ojizlik bilan bog‘liq falsafaga borib taqaladi. Bunday ojizlikni G‘arb qabul qilmaydi, tushunmaydi. Shuning uchun Qodiriyni Yevropalik to‘g‘ri baholay olmaydi” , deydi shoir. Ya’ni, boshqacha aytganda, Qodiriy asarlari shoirning G‘arbu Sharq haqidagi o‘y-mulohazalariga, umuman, ijodining kamol topishiga ulkan ta’sir qilgan.

Asrning ilk choragida Abdulla Qodiriy, Erkin Vohidov ta’biri bilan aytganda, “butun inson” sifatida yashab, ijod etgan ko‘yi xalqining butunligiga munosib hissa qo‘shgan esa, asrning so‘nggi choragiga kelganda, Vohidovning o‘zi ulug‘ salaf adib yo‘lidan borib, millat dardi aks etgan yoniq she’rlar, dilrabo g‘azallar, qalbu onglarga muhrlanadigan dostonlar bitdi, natijada, bu ikki ijodkor “hamkorligi” misolida avlodlar o‘rtasidagi vorisiylik an’anasining davom etib kelayotganini kuzatishimiz mumkin bo‘ldi.

2014