28 декабр — Устоз Эркин Воҳидов таваллуд топган куннинг 80 йиллиги

    Шоир бўлмасам, ким бўлар эдим?.. С. Есенин: «Мабодо мен шоир бўлмасам, бўлар эдим безори, ўғри», деган. Шахмат бўйича собиқ чемпион А. Карпов: «Мен шахматчи бўлмаганимда, бошқа бирор соҳада, албатта, биринчи бўлар эдим», деб айтган. Менинг табиатимда на безорилик, на, албатта, биринчи бўлишга интилиш бор. Шоир бўлмасам, шарқшунос бўлишим мумкин эди, журналист бўлишим мумкин эди. Ким бўлсам ҳам, адабиёт атрофида бўлар эдим. Ҳатто шахматчи бўлганимда ҳам кўпроқ бу санъатнинг — «ақллар кураши, туйғулар жанги»нинг тарғиботчиси бўлардим.

ШЕЪРИЯТ — МЕҲР ДЕМАКДИР
Шоир Эркин Воҳидов билан суҳбат (1988)
Суҳбатдош: Наим Каримов

— Ўзбек шеърияти жаҳондаги энг бой ва юксак миллий маданият турларидан бири сифатида ривожланиб келган. У ўзининг классик даври, Навоий ва Бобурлари билангина эмас, балки Ғафур Ғулом, Ойбек, Ҳамид Олимжон сингари совет даврида туғилган чўққилари билан ҳам машҳур. Бугун ана шу чўққилар бағрида янги қоялар қад кўтармоқда. Шу қоялардан бири — Эркин Воҳидов. Унинг майдонга келиши қандай кечган?

— Ўзинг тўғрингда гапиришдек қийин нарса дунёда йўқ. Ўз елкангни қашлашдан ҳам мушкул. Яхшиси, мен ўзим тенги авлод тўғрисида гапирай.

Эллигинчи йилларнинг охири, олтмишинчи йилларнинг бошида бир авлод ёзувчилар адабиётга кириб келдилар. Улар уруш йиллари мактаб ёшида бўлган, у йилларнинг қийинчиликларини кўрган, қаҳатчилик, очарчиликни бошидан кечирган сўнгги авлод эди, — русча айтса, дай бог, ўзбекча айтса, иншооллоҳ, уруш нималигини билган охирги авлод бўлиб қолгай.

Ўн тўрт йил аввал ёзилган мақоладан кўчирма:

«Мен тенгдош ижодкор дўстим! Юртимиз бошига қора кунлар келганда, сен билан биз бола эдик. Биз «Алифбо» китоби ёнида Информбюро хабарларини ўқиб, савод чиқарганмиз, оталаримиздан келган учбурчан мактубларни таталаб, хат таниганмиз. Бизнинг мактабда тутган ҳуснихат дафтаримизда кўзёшларимизнинг изи қолган…»

— Бу сиз тўғрингизда, сизнинг авлодингиз тўғрисида ёзилган…

— Олтмишинчи йиллар бошида адабиётга ана шундай авлод кириб келди. Сизнинг ўзингиз ҳам, Наим ака, шу авлод вакилисиз. Сиз билан бизнинг «ижтимоий келиб чиқишимиз» битта, бир булоқдан сув ичганмиз. Шунинг учун бизнинг авлод манбаи, ижодий қисмати ўзингизга аён. Мен фақат бир саволга, ҳоли қудрат, жавоб беришга ҳаракат қиламан: олтмишинчи йилларнинг ёш авлоди адабиётга нима олиб кирди?

1945 йил майи — дунёни ларзага солган Буюк Ғалаба, Рейхстаг устида янграган «ура» садосининг тўлқини эллигинчи йиллар сўнгигача мамлакатимиз устида таралиб турди. Адабиёт ва санъат асарларининг руҳида ана шу тантана нашидаси ҳоким бўлди, Бу, қонуний руҳ эди. Ахир ўша Ғалабанинг оламшумул аҳамиятини то букунгача дунё унутмагай ва боқий унутмайди. Биз бугунги кун назари билан эллигинчи йиллар адабиётига «сохта кўтаринкилик», «тантанаворлик» адабиёти, деб қарамаслигимиз_керак. Ўша адабиёт ҳам миллионларнинг қалб эҳтиёжи туфайли яратилган, Твардовский, Самад Вурғун, Ғафур Ғулом, Мирзо Турсунзода каби гигантларни берган адабиёт.

Эллигинчи йиллар ўртасидан жамиятда янги руҳ, ленинча қарашлар бошланди. Адабиёт ва санъатда ҳам янгиланиш белгилари пайдо бўлди, ижод заминий ҳисларга, ҳақиқатга, инсон қалбининг мураккабликларига яқинлаша бошлади. Бу тўлқинда Р. Ҳамзатов, Е. Евтушенко, Р. Рождественский, А. Вознесенский, Б. Ахмадулиналар шеърияти, Ч. Айтматов, Ю. Бондарев, В. Распутинлар прозаси юзага чиқди ва «хаёлларнинг ҳокими» бўлди.

Менга тенгдош шоирлар ва ёзувчилар адабиётга кириб келганда, партия XX съезди ўртага қўйган демократлаштириш жараёни, шахсга сиғиниш даври исканжаларини синдириш жараёни фикрларни эгаллаган пайт эди.

— Ҳар бир шоир — муайян инсоннинг шеърият оламидаги давоми. У даставвал шеьриятда ўзининг инсоний сифатларини ифодалайди, ҳаётга шу сифатлари оша қарайди, баҳо беради. Шу маънода сиз болалик, ўсмирлик ва ёшлик чоғларингизда қандай ҳаётий ҳодисалар ва қайси кишилар таъсирида шаклландингиз? Сизнинг ижодингиздаги нафис, мулойим, дилбар оҳангларнинг манбаи қаерда?

— Мен ота-онадан тўққиз ёшимда етим қолиб, тоға қўлида тарбияланганман. Тоғам адлия ходими бўлса ҳам адабиётга қизиққан, классик шеъриятни биладиган одам эди. Мен тарбия топган хонадонга ўша даврнинг фозил кишилари — шоирлар, хонандалар йиғилиб туришар эди. Уларнинг ўтириши ичкиликсиз, фақат шеър баҳси, аскиялар билан музайян бўларди. Навоий, Бедил, Фузулий ғазалларини ўқиб, таҳлил қилиб ўтиришарди. Суҳбатларнинг бирида менинг ўша вақтда газетада босилган бир шеърим устида гап кетди. Ёши улуғ бир мулла одам бу шеърга бутунлай бошқача, мен сира хаёл қилмаган диний маъно бериб, шарҳ қила бошлади. Мен эътироз билдирмоқчи бўлиб гап бошлаганимда, тоғам мени тергаб: «Сен бола нарса нимани билар эдинг, катталар гапирганда, хўп, деб жим ўтир», деган эди. Йиллар ўтиб, ҳозир ҳам баъзи мунаққидлар менинг ёзганларимга ўзларича талқин берсалар, ўша воқеа эсимга тушади.

Менинг шеъриятга ошно бўлишимда шоир Ғайратий тўгараги, устоз Миртемир семинари, дорилфунундаги ижодий муҳит катта таъсир қилган. Ёшлигимда мени қуршаган одамлар классик адабиёт муҳиблари эдилар. Агар мен ёзган шеърларда, сиз айтгандек, «дилбар оҳанглар» бўлса, бу ўша дилбар одамларнинг суҳбатлари меваси бўлади.

— Мен баъзан сизнинг шеърларингизни ўқиб, мабодо шоирлик санъати сизни ўзига мафтун этмаганида, ким бўлиб етишар эдингиз, деб ўйлаб қоламан. Бир куни ўзингиз шахмат санъати соҳасидан кетмаганннгиздан ўксиниб гапирган эдингиз. Шахмат — ҳар ҳолда киши учун иккинчи бир касб бўлиши лозим. Масалан, Ботвинник, аслида, математик олим, Тайманов — пианист, Карпов эса журналист… Сиз-чи! Агар шеьрият бўлмаганида, сиз ким бўлиб улғаййшингиз мумкин эди?

— Шоир бўлмасам, ким бўлар эдим?.. С. Есенин: «Мабодо мен шоир бўлмасам, бўлар эдим безори, ўғри», деган. Шахмат бўйича собиқ чемпион А. Карпов: «Мен шахматчи бўлмаганимда, бошқа бирор соҳада, албатта, биринчи бўлар эдим», деб айтган. Менинг табиатимда на безорилик, на, албатта, биринчи бўлишга интилиш бор. Шоир бўлмасам, шарқшунос бўлишим мумкин эди, журналист бўлишим мумкин эди. Ким бўлсам ҳам, адабиёт атрофида бўлар эдим. Ҳатто шахматчи бўлганимда ҳам кўпроқ бу санъатнинг — «ақллар кураши, туйғулар жанги»нинг тарғиботчиси бўлардим.

Болалигимда техникага, физика, математика, астрономияга қизиққанман, кейинроқ тарих ва география мени банд қилган. Адабиёт бўлса, ўйлайманки, мени умр бўйи тарк этмаган. Ҳозир мен бошқа касб эгаси бўлишим мумкинлигини тасаввур қилолмайман. Мабодо ёзганларим элда эътибор топмаганда-чи? Унда… барибир шоир бўлардим. Шеърларини фақат ўзи учун, пинҳоний дафтарига ёзиб юргувчи, ўз ишидан ўзи завқланиб, ўзи билан ўзи гаплашиб юргувчи девона, бахтсиз шоир бўлардим. Аҳдим шуки, шеърим элга манзур бўлмай қолган кун, яъни хатлар оқими тўхтаган кун, китобим дўконда сотилмай қолган кун шеър ёзишни тўхтатаман. Прозага ўтаман. Энг бахтиёр дамларимни эслаб, хотиралар ёзаман…

Менинг икки тилагим бор. Биринчиси — ўшандай кун мумкин қадар кечроқ келса, иккинчидан, ўшандай кун келганда, менда уни илғаш туйғуси, айтилган аҳдни бажармоқ учун журъат, мардлик кўнглимда бор бўлишини тилайман.

— Мен — суҳбатимиз жуда жиддий тус олмаслиги учун — жиндек ҳазил-савол берган эдим. Сиз бу саволни қандайдир ғуссали бир кайфият билан, мен ўйлагандан кўра жиддий бир суратда қабул қилдингиз.

«Шоирлик — бу ширин жондан кечмакдир, Лиммо-лим фидолик майин ичмакдир…» Бу сатрларингиз устоз Миртемир хотирасига бағишланган. Лекин улар, айни пайтда, жамики шоирларнинг асл моҳиятини, шоирликнинг моҳиятини очишга сафарбар этилади. Ширин жондан фақат сўз, оҳанг, буёқ, мавзу топиш учунгина кечилмайди. Балки биринчи навбатда халқ манфаатини ҳимоя қилиш, улуғ ғояларга, адолат ва ҳақиқатга қалқон бўлиш учун кечилади. Снз ана шундай, ширин жонидан кечган шоирлардан бири сифатида қайси асарларингизни кўпроқ қадрлайсиз? Қайси асарларингизда халқ дарди ва ташвишлари кўпроқ очилган, деб биласиз?

— «Тирик сайёралар» китоби, «Руҳлар исёни» ва «Истамбул фожиаси». Фарзанднинг энг кичиги севимли бўлгандай, бу асарлар сўнгги йилларнинг меваси бўлгани учун ҳам менга қадрли. Лекин уларнинг олдида мен «ёшлик девони»дан ҳам, «Муҳаббат»дан ҳам кечгим келмайди. Сизнинг «ширин жондан кечмоқ» ҳақидаги фикрингизда ҳозирги замон адабиётшуносларининг ҳукмрон қарашини сезиб турибман. Яъни ҳақиқий шеърият халқ дарди, ташвишлари билан йўғрилган бўлиши керак. Бу фикрни инкор этмаган ҳолда, билъакс, йигирма беш йил аввалгидек (у пайтда «халқ дарди ва ташвиши» деган сўзни айтишнинг ўзи душманлик ҳисобланган) қўллаб қувватлаган ҳолда, адабиётнинг санъат эканлигини унутмаслигимизни истар эдим. Бир замонлар ҳаётнинг ёруғ томонларини бўрттириб ёзиш қандай урф бўлган бўлса, бугун хато ва камчиликларни кўпроқ қаламга олиш одат бўлди. У пайтлар шеъриятнинг вазифаси «бахтли ҳаётимизни мадҳ этмоқ» деб белгиланган бўлса, бугун «халқ дарди, ҳаёт муаммолари ҳақида бонг урмоқ», деб ҳисобланмоқда. Шоирлар ижодига баҳо берганда ҳам биринчи галда «у ўша замонларда бонг урган», деб мақтаяпмиз. Шеъриятнинг санъат хусусиятлари авваллари қандай эътиборсиз қолган бўлса, ҳозир ҳам шундай. Бу — хафа бўлманг-ку — адабиётшуносларимизнинг бирёқламалиги. Мадҳ этиш ҳам, рад этиш ҳам — шеърият эмас. Эл кўнглидагини топиш ва эл кўнглига йўл топиш — бу шеърият, санъат. Мана бу йўлда ширин жондан кечмоқ керак… Эътироз билдирмоқчисиз, сезиб турибман…

— Чиндан ҳам, эьтироз билдирмоқчиман. Гап шундаки, адабиётнинг, чунончи, шеьриятнинг вазифаси турли даврларда турлича бўлади. Бугунги шеърият бугунги прозадан, хусусан, Ч. Айтматов прозасидан ортда қолмаслиги учун кураш қуроли ҳам бўлиши лозим…

— Шеърият эл кўнглига йўл топмоқнинг ўзи эмас, демоқчисиз. Шошманг. Мен фикримни охиригача айтай. Тўғри, шоир — жамиятни олға бошловчи одам, у жангчи, фидойи, келажак хизматкори, ҳоказо, ҳоказо. Лекин буларнинг барчаси аввало шоир бўлишни, шоирлик санъатига эга бўлишни тақозо қилади. Сеҳр даражасидаги юксак санъат бўлмаган жойда қолган ҳаммаси — беҳуда кучаниш, қуруқ гап.

Афсуски, кейинги икки-уч ўн йилликда адабиёт билан журналистика ўртасидаги фарқ йўқолиб бормоқда. Тўғрироғи, санъат қадрсизланиб, яланғоч сўзнинг эътибори ошиб бормоқда. Насриддин Афанди: «Қофияси билан ишим йўқ, тўғрисини айтаман», деб шоир подшони ютиб чиққандай, бугун улоқ ўнг-терсига қарамай қамчи солиб бораётган чавандозларники бўлиб қолди.

— Бу мулоҳазангизда жон бор. Менимча ҳам, ҳозирги шеъриятимизнинг нисбатан ёш авлоди қанчалик истеъдодли бўлишига қарамай, баъзан шеъриятнинг аввалом бор санъат эканлигини унутиб қўяётгандек туюлади.

Сўз бугунги ва кечаги шеърият ўртасидаги муносабатлар тўғрисида борар экан, мен сизнинг эътиборингизни яна бир марта кечаги шеърият манзараларига қаратгим келади. Маълумки, бундан бир қанча йиллар илгари «Украинани севгил» шеъри учун В. Сосюра «тошбўрон» қилинган эди. «Ўзбегим» деган шеърингиз учун сиз ҳам озмунча озор чекмагансиз. Аммо, айни пайтда, сизнинг хонадонингиз шу шеър туфайли улуғ ёшдаги кишиларга саждагоҳ бўлиб қолди. Оддий кишиларнинг ана шу меҳру муҳаббати ўша кезларда сизнинг ярангизга малҳам бўла олдими? Ё ўша яра туфайли «ширин жондан кечиш» ҳунари сизга малоллик қилган ва изтироб келтирган дамлар ҳам бўлдими?

— Шеъринг ҳам фарзандинг. Бири туфайли раҳмат эшитасан, бири туфайли надомат. Ҳар икки ҳолда ҳам шоирга бардош керак бўлади — мақталганда ҳам, урилганда ҳам. Бир донишманд: «Бойлик, мартабанг жуда ошиб кетса ҳам, омадинг кетиб, гадо бўлиб қолсанг ҳам қабристонга бор. Биринчи ҳолда ҳовурдан тушиб, оқибат келадиган жойим шу, деб ўзингни босиб оласан, иккинчи ҳолда тириклар қаторида бўлганингга шукр қиласан, таскин топасан», деган экан.

Ижодий меҳнатнинг ҳам кўтарилиш ва тушишлари кўп бўлади. Шоир омад чоғида ҳам, тушкунлик чоғи ҳам мувозанатни йўқотмаслиги учун қабристонга — китоблар қабристони бўлган Книготорг омборига бориб туриши керак. Ҳар икки ҳолатда ҳам ўзига-ўзи ҳисоб бериб қайтади. Шоир учун эл назаридан қочиш — энг олий жазо. Қолганини изтироб демаса ҳам бўлади.

— Қуллуқ қил, демасман,
Юрт тупроғин ўп,
Унга қуллар эмас, фидолар керак,
Унинг сену мендек шоирлари кўп,
Буюк элга энди даҳолар керак…

Бу сатрлар билан бошланган шеърингизда ҳам фидойи шоир образи қад кўтаради. Аммо сизнинг луғатингизда у энди даҳо тушунчаси билан ўрин алмашмоқда. Сиз бу шеър орқали нима демоқчи бўлгансиз? Даҳо деб қандай шоирнинг туғилишини орзу этмоқдасиз?

— Халқнинг қаддини у яратган моддий неъматгина кўтармайди. Халқ — улуғ фарзандлари билан улуғ. Тасаввуримда, ҳар янги авлод вояга етганда, халқ унга умид кўзи билан қарайди: қадримни бир поғона юқорига кўтарадиган фарзанд шулар орасида бормикин?.. деб.

Даҳо деганда, фақат даҳо шоир назарда тутилган эмас. У олим бўлиши мумкин, раҳбар бўлиши мумкин… Даҳо деганда, мен замон тафаккуридан илгарилаб кетган ақлни, даврни ва оммани олға ҳаракат қилдирувчи ақлни тушунаман.

«Ўзбегим» шеърини тилга олдингиз. Бундай шеърлар халққа ўз қадрини англаши учун керак. Лекин мен орзу қилган шоир шундай шеър ёзадики, халқ уни ўқиб, ўз қадр-қимматини билибгина қолмай, ўзини орқага тортаётган кучларни ҳам англайди, фикрий парвозлар учун чоғланади, халқ юрагида инқилоб пайдо бўлади. Халқни мақтаган шоир улуғ эмас, унинг ўзлигини ўзига кўрсатиб беролган, аёвсиз гапни айтолган шоир улуғ. Буни асло ясама камтарликка йўйманг. Бу менинг эътиқодим.

«Ўзбегим» ёзилганига йигирма йил бўлди. Бугун аср бошида: «Бизлар-чи ўйнаб тартарак сопқон отолмаймиз ҳануз», деб ёзган Тавалло «Ўзбегим»нинг авторидан юз карра баландроқ кўринади менга. Рус ҳалқи унга одалар ёзган Тредиаковский ва Сумароковлар эмас, Плюшкинларни, Обломовларни яратган Гоголь, Гончаровларга таъзим қилса ҳақли…

Мен ўзбеклар ичидан шундай даҳолар пайдо бўлишини, даҳо асарлар ёзилишини орзу қиламан. «Йўқолган шеърида шундай сўзлар бор: «Мен ёзмасам, Майли ёзса ким, У хоҳ ғазал, қасида бўлсин — Майли, менинг бор-йўқ ёзганим Ўша шеърга бахшида бўлсин».

— Кейинги икки-уч йил орасида бўлган ва бўлаётган воқеалар ҳар қандай хато тарих томонидан тузатилмай қолмаслигини кўрсатмоқда. Шунинг учун ҳам виждон ҳамиша бедор ҳолатда яшамоғи лозим. Шеьрият ва шоирлар эса, умуман, виждонга хилоф ҳолатда яшай олмайдилар. Виждон омон экан, шоир ҳақиқат учун разиллик ва унинг минг хил кўринишларига қарши курашиши зарур бўлади. Мана, сизнинг ижодингизда ҳам бир қанча йиллардан бери внждон бонги жаранглаб турибди. (Сизга «бонг» сўзи бошқа даврларни эслатса ҳам мен бу сўздан яхши маънода фойдаланаман.) Сиз бугунги ошкоралик ва адолат учун кураш даврида қайси мллатлар ва хатоликларга қарши, уларнинг такрорланмаслиги учун бонг урмоқчисиз? Қайта қуриш даврининг диққат-эътиборини қайси масалаларга қаратишни истайсиз?

— Биз инқилобга тенг бурилиш даврини бошдан кечирмоқдамиз. Тарих тажрибасига назар солсак, бундай бурилиш даврлари ҳеч қачон хатоларсиз, ҳаддан ошишларсиз бўлган эмас. Контрреволюцияга қарши кураш, коллективлаштириш даврини олинг, ё бўлмаса, эллигинчи, олтмишинчи йиллардаги экспериментларга назар ташлаб кўринг. Қанча бегуноҳ жонлар қурбон бўлди, қанча маблағлар беҳуда сарф бўлди. Бугунги қайта қуриш даврини ҳам биз бор кўлами ва аҳамияти билан кўришимиз учун вақт ўтиши керак. Ҳозир турғунлик даври туғдирган иллатлар билан бир қаторда демократия ва ошкоралик даврида пайдо бўлган иллатларни ҳам фош этиш керак. Бундай иллатлар биринчи навбатда демократия ва ошкораликдан ғаразгўйлик мақсадида фойдаланиш, фақат ўз манфаатини ўйлаш, бошқалардан ошкора қасд олиш ва ҳоказолар бугунги кунда қанча софдил одамларни инфаркт қилмоқда. Юмалоқ хатлар асосида қанча одамларнинг вақтини олиб, асабини эговлаб текшир-текшир қилишлар… Республикамизда айниқса, раҳбар кадрларга шафқатсизлик қилинмоқда. Сўнгги уч-тўрт йил ичида ишдан олинганларнинг ҳаммаси ҳам адолатли олиндими ёки тайинланганларнинг ҳаммаси ҳам муносиб одамларми? Бу саволга вақт жавоб беради.

Лекин биз ҳозир ҳар қачонгидан ҳам хушёр бўлишимиз керак. Ўз жонимиз учун эмас, ёнимизда турган, биз тўғрилигига ишонган одамлар учун, уларни туҳмат ва ноҳақ жазодан ҳимоя қилиш учун ҳушёр бўлишимиз керак. Очиғини айтсам, шу борада бизларда шахдамлик етишмайди. Дўстимиз, яқинимиз бошига иш тушса, томошабин бўлиб тураверамиз. «Юқорида текширувчилар бор, адолат қилар», деб ўз виждонимизга таскин берамиз. Ваҳоланки, у одамнинг кимлигини «юқоридагилар» эмас, биз, у билан ёнма-ён меҳнат қилганлар биламиз. «Юқоридагилар» туҳматнинг туҳматлигини аниқлагунча у одам ҳам тамом бўлиши мумкин. Ахир Абдулла Қодирий, Усмон Носирнинг тақдирини ҳам бир замон «юқоридагиларнинг адолати»га топширганлар. Билмадим, қачон кўзимиз очилади? Қачон дўст учун, ишонган сафдош учун кўкрак тутадиган бўламиз?

— Сизнинг бу куюнчак гапларингиз Абдулла Ориповнинг «Оломонга» деган шеърини ёдимга туширмоқда. «Нимасан! Қандайин сеҳрли кучсан! Нечун томошага бунчалар ўчсан!..» Чиндан ҳам, халқимизда уюшқоқлик деймизми, тарих олдида масьулият деймизми, ўзининг энг яхши фарзандларини ёвуз чангаллардан олиб қолиш қудрати деймизми, — қандайдир энг муҳим фазилат етишмаётгандек. Бугун ана шу нуқсон туфайли Орол денгизи буюк ҳалокат ёқасида. Ана шу нуқсон туфайли пахтазор ва экинзор далаларимиз бутифос билан заҳарланган…

— Бир замонлар республикамизнинг олий даражадаги раҳбарларидан бирига бутифоснинг келтираётган офатини айтишганда, у шундай деган экан: «Пахта ҳам фронт, фронт эса қурбонсиз бўлмайди». Бу ҳам фалсафа. Сохта ватанпарварликка асосланган ғайриинсоний фалсафа. Агар биз бугун ҳам шу гапни янги шаклда такрорласак, «Қайта қуриш ҳам жанг, у ҳам қурбонсиз бўлмайди», десак, ўша сохталикдан бир қадам ҳам олис кетмаган бўламиз. Пахта ҳам, қайта қуриш ҳам, ҳамма-ҳамма нарса аввало инсон учун.

Мана шу сўзларни айтиб турганимда, далаларда фарзандларимиз лой кечиб, пахта термоқдалар, зах баракларда истиқомат қилмоқдалар. Яна ўзимиз ҳайрон бўламиз — нега ёшларда бод касаллиги кўп, нега улар соғлом эмас, деймиз. Пахта бор экан, ҳашар бор, кузги сафарбарлик бор. Нега биз ҳар гал ўзимизни алдаб, ҳосилни ҳашарчиларсиз териб оламиз, деб кўкракка уриб, куз тараддудини қилмаймиз?

Колхоз ва совхозларнинг вақтинча ётоқ ҳозирлаш учун шу кунгача тасарруф қилган ёғоч ва тахталаридан минглаб жиҳозли иссиқ вагон уйлар қурса бўлар эди. Баллон ғилдиракли бундай уйлар кўчиб юриш шароитига жуда мос тушар, қанча вақт, қанча маблағ тежалган бўлар эди. Йўқ, биз фақат шу йилни ўйлаймиз. Беш йил, ўн йилни сира хаёл қилмаймиз. Афанди айтгандай, унгача «ё подшо ўлади, ё эшак ўлади, ё мен». Биз ўзимиз-ку, дарвоза қурсак, ёғочи юз йилда чириши мумкин, деб сал қимматроқ бўлса ҳам темир дарвоза ўрнатишга ҳаракат қиламиз. Ҳа, энди бу уч-тўрт юз йил туради, деб ўзимизнинг пухта ишимиздан хурсанд бўламиз. Давлат мулки эса бизники эмас. Унинг кўпга чидаши, арзон тушиши, айниқса, ўн-ўн беш йилдан кейинги ҳолати бизни мутлақо қизиқтирмайди. Яна афандининг ўша гапи.

Қайта қуриш психологиямиздаги асосий иш ана шу фикрий ялқовликни йўқотиш бўлиши керак. Одамлардан «Бугун нима қилдинг?» дебгина эмас, «Эрта учун, келажак учун нима қилдинг?» деб ҳам сўраш керак. Она ўз фарзандини суйса, парвариш қилса, биров олдида ҳисоб бериш учун ёки бирор чақириққа жавобан қилмайди. Соҳиб ўз мулкини эҳтиёт қилса, «Мен ўз шонли бурчимни бажардим», деб кўкрак кермайди, унвону нишонлар умидида қилмайди.

— Сиз Ёзувчилар союзида бўлиб ўтган йиғинларнинг бирида Чулпон ва Фитрат ижодларини ўрганиш ва улар меросини эълон қилиш лозимлиги тўғрисида куйиниб гапирган эдингиз. Ҳозир бу масала юзасидан турли доираларда қизғин баҳслар бормоқда. Бу ёзувчиларнинг ўзбек адабиёти тарихидаги ўрнини тиклашга қарши бўлган кишилар улар меросини эълон қилиш ва ўрганиш адабиётимизга нима беради, деб яна бизни чалкаштирмоқчи бўлмоқдалар.

— Агар Чўлпон ва Фитрат ижоди бошдан-оёқ миллатчилик, Советларга қарши норозилик руҳида бўлганда, ҳозир адабий жамоатчилик бу масалани ўртага қўйиб ҳам ўтирмасди. Улар умр камолида хатоларини англаб етган, яъни жамиятни янги соз билан олқишлаган ижодкорлар. Лекин давр уларга нисбатан бешафқат бўлган. Ҳа, биз давр бешафқат бўлган, деб бугун юмшатиб, одамларга гуноҳ қўймай гапирамиз. Аслида улар устидан давр эмас, юрагида ҳасад ва кин тўла бўлганлар, уларнинг шуҳрати, халқ ўртасидаги обрўсидан кечалари ухламай чиқадиганлар ҳукм чиқарганлар. Сўнгра саллани келтир деса, каллани келтирадиган калтабин, сохта ватанпарварлар бу ҳукмни ижро этганлар. Кўпчилик эса, ўша бетараф, парвосиз томошабин бўлган кўпчилик бу ижрони бақрайиб кузатиб турган. Мана бу ҳолатлар йиғиндисини биз «даврнинг шафқатсизлиги», деб юмшоқ қилиб айтамиз.

Дунёда ҳасад ва ғаразгўйлик бор экан, калтабинлик, сохта ватанпарварлик бор экан, томоша- бин — кўпчилик бор экан, шафқатсиз даврлар бошқа қайтиб келмайди, деб бўлмас.

— Ҳамза ва Чўлпон, Фитрат ва Ойбек сингари ижодкорлар оғир тарихий даврларда, мураккаб ва машаққатли шароитларда яшаганларига қарамай, ҳар бир кундан, ҳар бир лаҳзадан самарали фойдаланишга ҳаракат қилганлар. Атиги ўттиз беш йил умр кўрган Ҳамид Олимжон катта жамоатчилик ишлари билан банд бўлганига қарамай, ўн жилддан иборат асарлар мажмуасини мерос қилиб қолдирган. Аммо адабиётимизнинг бугунги намоёндалари, шу жумладан сиз ҳам уларчалик ташналик билан ижод этмаётгандек кўринасиз. Ҳолбуки, вақт ўтиб бормоқда. Умр ўтиб бормоқда.

— Аввало гап сонда эмас, сифатда. Кўп ва хўб ёзганга нима етсин. Лекин бу иш қўлдан кел магач, ҳеч бўлмаса, оз ва соз ёзган дуруст. Бизнинг шитоб замонамиз оқ қоғоз устида диққатни жамлашга кам вақт қолдирмоқда. Ҳозир информация йигирманчи, ўттизинчи йилларга қараганда юз баравар кўп. Шоир эса дунёдан бехабар бўлиши мумкин эмас. Боз устига жамоат ишларининг юки ҳам у вақтларга қараганда бир неча бор салмоқли. У замонларда ҳаёт бугунчалик фаровон бўлмаса ҳам одамлар ҳозиргига нисбатан хотиржамроқ, қаноатлироқ бўлганлар, деб ўйлайман. Ҳозир тонг отгандан кун ботгунгача қаёққадир шошиб, энтикиб юрамиз. Кун ўтгач, нима иш қилганимизни ўзимиз билмаймиз. Ҳаёт шитоб, истакларимиз бепоён, вақтимиз оз. Умримиз ўзимиздан тез югуриб ўтаяпти. Гоҳида ҳамма нарсадан кечиб, тоғларга чиқиб кетгим келади. Тоғлардан шаҳарга боқсанг, худди боқийлик кўзи билан фоний дунёга қарагандай бўласан, киши. Ўзингни ўзинг ёмон кўриб кетасан…

— Яқинда сизнинг «ёш шоирларга» деган шеърингизни қайта ўқир эканман, бир нарсадан ажабландим. Бу шеърни ёзганингизда, эндигина қирқ ёшга тўлган эдиигиз. «Ёшлик» журналининг муҳаррири, катта бир нашриётнинг директори лавозимлари ҳали олдинда эди. Аммо ўшандаёқ хизмат машинаси сиз тенги шоирларни тонгда «мағзи» билан олиб кетиб, кечқурун «пўчоғи»ни ташлаб кетиши ҳақида ёзган экансиз. Мана, ҳозир ўша шеърнинг ёзилганига ҳам ўн йил бўлди. Бу орада журнал ва нашриёт машиналари сизнинг «пўчоғингиз»ни ростдан ҳам уйингизга ташлаб кетган кунлар оз бўлмади. Хўш, ҳозир ҳам ёш шоирларга ҳавас қиласизми! Умуман, шеърият учун ёшликнинг беғубор оламию кўтаринки ҳолати муҳимми ё етуклик ёшидаги кишининг ҳаётий тажрибасию ақлининг теран қатламларими?

— Халқимизда шундай матал бор: «Яхши гапга ҳам, ёмон гапга ҳам фаришта омин дейди». Руслар: «Накликать себе беду», дейдилар. Дарҳақиқат, ўша шеър ёзилганда, мен нашриётда камтаргина ишда эдим. Тагимда ҳукумат машинаси ҳам, ёнбошимда тўрт-бешта телефон ҳам йўқ эди. Қайдан ҳам: «Амалдор бўларсиз, курсингиз баланд, Хизматингиз қилар машина ҳар кун, Тонгда олиб кетар мағзингиз билан, Пўчоғингиз ташлаб кетар кечқурун», деб ёздим. Қайдан ҳам бу сатрлар кўнглимга келди. Орадан кўп ўтмай, шу ҳолат бошимга тушди. Шеър дафтарим узоқ вақт четга сурилиб қолди.

Ҳаётимнинг энг бахтли дақиқалари қалам ва қоғоз билан ёлғиз қолган дамларим, деб ҳисоблайман. «Оқ қоғозим… Сен бору мен бор, қалам бор, Ўртада бегона йўқ». Бу мисра энг бахтли дамлар меваси бўлган. Ёшларга, ёшликка ҳавас билан қарайман. Ёшликнинг қайноқ нафаси кўнглимни тарк зтмаслигини тилайман.

Лекин ҳар фаслнинг ўз ҳислати бор. Ҳар бир умр фаслининг ҳам. Сойнинг баҳордаги тошқини, сурони қанчалик сурурбахш бўлса, кўздаги тиниқлиги, сокин қўшиғи шунчалар дилбар бўлади. Ижодда шавқу завқ билан теранлик омухта бўлган жойда камолот бўлади.

— Боя айтганингиздек, сиз Ғайратий домланинг машҳур тўгарагида вояга етиб, Миртемир домланинг семинаридан шеьрият майдонига кириб келгансиз. Уларнинг ҳар икковлари хоксор инсонлар бўлган. Умуман, назаримда, чинакам шоирнинг табиатида хоксорлик, дарвишлик бўлади. Менимча, сиз бу шоирлардан ҳам, Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Шайхзода каби оқсоқол шоирлардан ҳам ниманидир ўргангансиз. Сиз уларнинг инсон ва шоир сифатидаги қандай фазилатларини ибратли деб биласиз? Ғайратий ва Миртемир каби хоксор шоир бўлиш адабиёт оламидаги юлдузни бенарвон урувчи кимсалар олдида хор-зор бўлишликни англатмайдими? Умуман, бугунги шоирнинг маънавий кодекси ҳақида нима дея оласиз?

— Дарҳақиқат, Ғайратий, Миртемирлар ҳаётда хоксор, дарвиш табиатли одамлар эди. Лекин «чинакам шоир табиатида… дарвишлик бўлади», деган фикрингиз, назаримда, баҳсли. Ҳамид Олимжон, Шайхзода, Зулфия…—булар ҳақиқий шоирлар. Лекин улар тўғрисида ҳеч ким дарвиш табиатли, деб гапирган эмас. Менга қолса, ҳозирги замон шоирига дарвишликдан кўра ўктамлик кўпроқ ярашади. Тўғрироғи, шундай хислат керак, зарур. Мамлакатимиз буюк, шоири кўп. Бу улкан муҳитда ажралиб кўриниш учун, демакки, халқни кўрсата билиш учун шоир дарвеш эмас, ўктам, сўзи кескир, ўзи шижоатли бўлиши керак.

— Сизнинг бутун ижодингиз ўтмишдаги «адабий илдизлар»га бориб тақалади. Сизнинг қарийб ҳар бир асарингиз асрлар қаърида ётган ана шу илдизлардан униб чиққан ниҳолга ўхшаш. Аммо сиз «Шарқий қирғоқлар» китобингиз билан жаҳон шеъриятининг ғарбий қирғоқларидан янги адабий шакл ва оҳангларни ахтаргандек бўлдингиз. Бу жараён, шубҳасиз, муайян ички эҳтиёжлар талаби билан бўлган. Сиз бундан кейин ҳам миллий анъаналарни интернационал адабий тажрибалар билан бойитиш истагида эмасмисиз! Агар шундай бўлса, «Донишқишлоқ латифалари»да яна эски ва қадрдон адабий қирғоққа қайтганингизни қандай тушунса бўлади?

— Адабиётлар ўртасидаги алоқалар шундай катта кўлам ва суръат касб этган бизнинг кунларда шарқий ва ғарбий қирғоқлар ўртасида бир-бирига таъсир бўлмаслиги мумкин эмас. Бу ҳолат шоирнинг ихтиёридан ташқари содир бўлади. Лекин мен ҳеч қачон ғарбий қирғоқлардан адабий шакл ва оҳанглар ахтарган эмасман, ўзимни икки оёқ билан шарқий қирғоқда турган одам, деб ҳисоблайман. Бундай оҳангларни шеърларимда ўзим сезмаганман, бошқа биров сезганини ҳам билмайман. Буни сиздан илк дафъа эшитиб турибман. Аслида, менинг бу масалага қарашим бошқача.

Ҳар бир халқнинг миллий хусусиятлари санъатида, адабиётида айниқса, ёрқин намоён бўлади. Миллатлар бир-биридан тили, урф-одати билангина эмас, фикрлаш хусусияти билан ҳам ажралиб туради. Шеърни нари қўйиб турганда, ҳатто оддий нутқда русча фикрлаб, ўзбекча гапирган ёки, аксинча, ўзбекча фикрлаб, русча гапирган одамнинг нутқи ғайритабиий, сунъий бўлиб туради. Шеърни-ку бошқа тилга таржима қилиб бўлмайди, деган фикрни кўп мўътабар одамлар такрор- такрор айтганлар. Зероки, у халқнинг ўзлиги, руҳияти, асрлар давомида шаклланган диди. Энди бошқа тилда фикрлаб, бошқа тилда шеър ёзадиган шоирни тасаввур қилинг. Бундай ижод маҳсулини аросатда қолган маҳсул дебгина баҳолаш мумкин..

Япон танкаси ҳам, испан верлибри ҳам манба эътибори билан ўша халқларнинг узоқ традицияларига бориб тақалади. Шунинг учун ҳам муайян оҳанглар муайян халқларга марғуб ва манзур.

Интернационализм бошқалар шеъриятидан оҳанг кўчириш эмас. Шеърий ижоддаги интернационализм ўз миллий шеъриятингни жаҳонга ва, аксинча, жаҳон шеъриятини ўз халқингга англата билиш, танита билиш, деб тушунаман. Ижодда умумжаҳон стандарти йўқ, умуман стандарт йўқ. Лекин жаҳоишумул даража, талаб бор. Шундай талаб билан ижод қилишни, яшашни за курашишни мен интернационализм, деб тушунаман.

— Сиз ҳақсиз. Аммо мен типга олган ҳодиса «Шарқий қирғоқлар» тўпламида эмас, балки «Тирик сайёралар»да озми-қўпми сезилади. Бу китобга кирган «Бонг уринг» сингари шеърларда ўзбек классик шеърияти, хусусан, сизнинг аввалги ижодингиз учун характерли бўлмаган оҳанглар борки, улар, менимча, Маяковский, Лорка, Неруда, Ҳикмат сингари шоирларни, истасак-истамасак, эслатади… Яна «Донишқишлоқ латифалари»га қайтсак. Бу латифалар реал кишилар ҳаётидан, ҳатто реал қишлоқ ҳаётидан олинган. Матмуса — шу қишлоқнинг типик вакили. Унинг хатти-ҳаракатлари XX аср шароитида кулги уйғотади. Аммо унинг характерида кишини мафтун этувчи самимийлик, беғуборлик, соддалик каби фазилатлар ҳам бор. Афсуски, бундай фазилатлар хира тортиб бормоқда. Биз ҳаммамиз қандайдир ҳиссиз, рационал одамларга, роботларга айланиб бормоқдамиз. Сиз ана шу жараёнга қарши Донишқишлоқ кишиларининг ажабтовур хислатларини тасвирламоқчи бўлдингизми? Ёхуд сизни бошқа бир истак ушбу қишлоқ сари етакладими?..

— «Донишқишлоқ латифалари»ни ўқиб, ҳамма кулади. Ваҳоланки, мен уларни йиғлаб ёзганман. Ақл-идрокка зид, тескари ишларимиз эл бошига кулфат ва уқубатлар келтириб ётгани сир эмас-ку. Косаси тескари қурилган чархпалаклар камми? Бир пардани тутганча қолаверган, бир хил оҳангни қўймай чала берган матмусалар озми? Ўзимиз яратган қолипларни тандирдай кийиб олиб, йўлни кўролмай, осмонга қараб кетаётган ҳолларимиз йўқми? Булар кулгили ишлармас, ачинарли, офатли ҳодисалар.

Бошқа жабҳаларни қўйиб, ўзим ишлаган, билган соҳани гапирай. Ўзбекистонда ўндан ортиқ нашриёт бор. Тахминан, китоб чиқарадиган шунча босмахона бор. Нашриётлар, босмахоналар билан бир йилга шартнома тузиб, белгиланган тартиб бўйича қўлёзма топширадилар ва тайёр китоб қабул қилиб оладилар. Китоб савдоси ташкилоти билан ҳам муносабат шундай. Бир қараганда, ҳамма нарса жуда оддий, оқилона. Ишлар ҳар уччала томоннинг манфаатдорлиги асосида, келишувга кўра, амалга оширилади. Нашриётлар ҳам, босмахоналар ҳам, китоб савдоси ташкилотлари ҳам яхши, сифатли, халққа керакли китобларни етказиб беришдан манфаатдор. Биз бу ишлар устидан назорат қиладиган яна бир ташкилот Давлат комитети тузиб қўйганмиз. Айтишингиз мумкин, Министрлар Советида бу соҳа билан шуғулланадиган бўлим бор-ку. Нашриёт, китоб савдоси бошқармаси ва босмахоналарнинг умумий назоратини шу бўлим амалга оширса бўлмайдими? Йўқ.

Тартиб шундай. Бўлим министрликдан ҳисоб сўраши керак. Бошлиқ ўринбосарлардан, ўринбосарлар бўлим бошлиқларидан, бўлим бошлиқлари бўлим ходимларидан, бўлим ходимлари нашриёт, босмахона директорларидан, директорлар ўринбосарлардан ҳоказо ва ҳоказо.

Буйруқлар, кўрсатмалар, қарорлар ана шу, илгаридан ўрнатилган қатъий тартиб бўйича поғонама-поғона тушиб боради. Ниҳоят, оғирлик босмахона ишчисига, нашриёт редакторига тушади.

Беш йил аввал Сурияда бўлганимда, у ерда чиқадиган ойлик адабий журнал редакциясида бўлиб, журнални чиқарувчи коллектив… икки кишидан — муҳаррир ва секретарь-машинисткадан иборат эканини билдим. Аввал бошда ишонмадим: қайта-қайта сўрадим. Ахир бизларда бундай қалин журнални йигирма беш-ўттиз киши чиқаради. Марказий журналларда эса икки баравар кўпроқ — эллик-олтмиш киши меҳнат қилади. Муҳаррирдан журналнинг имло-хатосига жавоб берувчи корректор йўқми, деб сўрадим. У жавоб берди: Мен муаллифлардан асар қабул қилиб оламан. Ўқиб, машинисткага бераман. У машинкалаб, босмахонага юборади. Хато кетиши мумкин эмас. Машинистка тез ва бехато ёзади. Билъакс ишлаши мумкин эмас.

Бу жавобни эшитиб, кўнглимдан бир фикр ўтди. Оламда, ҳеч бир мамлакатда биздагидек кенг феъллик, бемалолгарчилик, хўжасизлик бўлмаса керак. Нашриётда бир китоб энг камида ўнта қўлдан ўтади, ўнта имзо чекилади, лекин барибир хато билан чиқади. «Қўйчибон кўп бўлса, қўй ҳаром ўлади», дегандек.

Бу ҳолатлар ҳозир биз учун одатий, нормал ҳисобланса, эртанги кун кўзи билан қарасак, биз ҳозир Донишқишлоқда яшаяпмиз, демоқ мумкин.

— «Донишқишлоқ латифалари» шундай енгил ва беозор юмор билан ёзилганки, китобхон унинг замирида ётган бундай жиддий ҳаётий муаммоларни хаёлига ҳам келтирмаслиги мумкин. Бу асарнинг ҳар бир ҳужайрасидан ўзбек фолькиори асарларига хос бўлган кулги жаранглаб туради. Умуман, кулги, ҳажв, сатира ўзбек адабиётининг кучли жиҳатларидан. Бунинг сабаби шундаки, ҳаёт ҳамиша кулгибоп ҳодисалар, кулгибоп манзараларга тўла бўлган. Афсуски, бундай манзаралар бизнинг давримизда ҳам оз эмас. Шунинг учун ҳам юмор ва сатира милтиғи доим ўқланган бўлиши лозим…

— Шеърда шеър бор, ҳажвда ҳажв. Дарҳақиқат, тагида теран мағзи бўлмаган ҳажв кишига нари борса, бир лаҳзалик кайфият беради. Гарчи кайфият беришнинг ўзи ҳам катта гап, лекин бу ҳали тўла маънодаги ижод эмас. Комил ҳажв кулдириш баробарида бизни тарбиялайди, кўзимизни очади. Асарда асар бўлганидек, ўқувчида ҳам ўқувчи бор, томошабинда ҳам томошабин бор. Ҳамма ҳам кулгининг тагида нима борлигини дафъатан илғаб ололмайди. Баъзиларга Чаплиннинг ҳаракатлари бачкана масхарабозлик бўлиб туюлиши мумкин. Масхарабозлик… Бу сўз бизнинг кунларга келиб, салбий маъно касб этди. У енгил-елпи қилиқлар қилиш, деб тушунилади. Аслида, масхарабозлар ўз вақтида жамият иллатларини масхара қилганлар, подшолар, вазирлар устидан кулганлар. Улар ўз даврининг қаҳрамонлари, фидойилари бўлганлар.

«Олтин девор» спектаклининг премьерасида бир амалдор одам ёнида ўтирган одамга энгашиб: «Бу масхарабозлик-ку», деди. Ўшанда мен ўтмиш замонларда бойлар, амалдорлар, эшону қози калонлар масхарабозларми қанчалик ёмон кўрганларини тасаввур қилдим. «Олтин девор» ўн тўққиз йилдан бери қўйиляпти. Ўша амалдор эса тўрт йил аввал қамоққа олинган. Уйидан неча килограммдир тилла чиқибди. Мана сизга «масхарабозлик».

— Сизнинг исмингиз кўпинча Абдулла Орипов исми билан қофиядош бўлиб юради. Ҳолбуки, ҳар иккингизнинг ижодий услубингиз ва эстетик қарашларингиз турлича. Сизда мусиқийлик, шеърий равонлик устиворлик қилса, А. Орипов тиғдор сатрлар ва шеърларни ёқтиради. Масалан, сизнинг «Манфаат фалсафаси» деган шеърингиз бор. Ҳозирги кишилардаги манфаатпарастлик иллатини фош этувчи шеър. Дммо сиз ана шундай тиғдор мавзуни ҳам аруз вазнида ва классик мухаммас шаклидан истифода этган ҳолда ёритасизки, бу ҳол сизнинг услубингиз, инсоний ва ижодий қиёфангиздан келиб чиқади. Сизни А. Орипов билан доимий ҳамроҳликда тилга олишларининг сабабини нимада деб ўйлайсиз? Ҳар иккалангиз икки хил адабий ҳодиса сифатида бир-бирингизни тўлдирганингиз ва бугунги воқеликни мукаммал ифода эта олганингиз учунми? Сизнинг эстетик программангиз қандай?

— Ижод — юракдаги меҳр ва эзгулик туйғусининг меваси. Салбий ҳодисаларга муносабатда пайдо бўладиган нафрат туйғуси ҳам ўша меҳр ва эзгулик ҳисси туфайли дунёга келади. Ижод қилмоқ — одамлар юрагига яхшилик уруғини экмоқ, деб тушунаман. Бу уҳдани ҳар ким ўз услуби билан, ўз истеъдоди даражасида адо этади. Шоирлар бир-бирига ўхшамаслиги билан қадрлидир.

Ғалати бир ҳақиқатни айтай. Шоир ижодкор кўзи билан қараб ҳеч қачон бошқа шоирни дил- дилидан бус-бутун қабул қилолмайди. Ўқувчига айланибгина, ўқувчи кўзи билан қарабгина яйраши, тан бериши, қабул қилиши мумкин. Ижодкор сифатида эса «Мен бошқача ёзган бўлардим», дейиши табиий.

Бу асло рақобат туйғуси эмас, фақат ўша ўзига хослик натижаси. Лев Толстой Шекспирни қабул қилолмаган. Негаки, бу икки буюк ижодкорнинг эстетик принциплари тамоман бир-бирига ўхшамайди. Ва, аксинча, бир-бирига тамоман ўхшамайдиган ижодкорлар бир-бирларини юксак қадрлаганлар, иззат-икром қилганлар. Демакки, бир-бировга ўқувчи кўзи билан, холис одам кўзи билан қарай олганлар.

Мен Абдулла Орипов шеърларини яхши кўраман. Унинг фикрлаш тарзидаги ўзига хослик менга ёқади. Сатрларида асабнинг торидек таранглик бор, куюнчаклик, дардноклик, ошкор курашчанлик бор. Энг муҳими, ҳеч кимга ўхшамайдиган услуби бор.

— Бугунги ўзбек шеъриятида Абдулла Орипов катта мавқега эга. Унинг ортидан, сизнинг ортингиздан яна бир неча истеъдодли шоирлар етишиб чиқдилар. Улар туфайли бугунги ўзбек шеърияти, менимча, яна бир поғона юқори кўтарилди. Абдулла Орипов сингари ёрқин истеъдод соҳиблари ва уларнинг энг яхши асарлари сизнинг бирор яширин фазилатларингиз ва ижодий имкониятларингизнинг юзага чиқишига туртки берганми?

— Фикр фикрга, туйғу, туйғуга қайроқ бўлади. Шоир юрагидаги ҳислар, шуурида пайдо бўлган ўйлар — бу унинг дунё оҳангларига қулоқ тутиши, турли-туман кўринишдаги мулоқотлар меваси бўлади. Юқорида биз шарқий ва ғарбий қирғоқлар ўртасидаги ўзаро таъсир ҳақида баҳс қилдик. Бир замонда, бир юртда яшаб турган ижодкорларнинг ўзаро таъсири табиий ҳол. Мен ўзимга даврдош бўлган улкан адибларнигина эмас, балки адабиётга эндигина кириб келаётган ёшларнинг асарларини кўздан кечириб, ўзимни бойигандек ҳис қиламан. Қизиғи шундаки, менга мутлақо ёқмаган асарлар кўнглимда эътироз туйғусини уйғотиб, қўлимга қалам тўтқазган вақтлар бўлган.

— «Ўйласам, мен оламнинг ярмин кезиб қўйибман…» Бу мисралардан сўнг сиз, чиндан ҳам, ер юзидаги бир қанча шаҳарлар ва юртларни тилга олгансиз. Бу яқин ва олис манзилларга сиз сайёҳ сифатида эмас, шоир сифатида боргансиз. Ҳар қандай сафар шоир учун янги ижод уфқларини очади. Сизнинг «Донишқишлоқ латифалари»нгиздан Канада туркумидаги шеърларингизгача ана шундай ижодий сафарлар таъсирида ёзилган.

Ўзбек совет шеъриятида турли-туман саёҳатномалар оз эмас. Бир пайтлар улар ҳақиқатан ҳам шеъриятимизнинг тематик доирасини кенгайтирган бўлиши мумкин. Лекин кейинчалик бундай шеърий туркумлар сийқалаша бошлади.

Ижодий сафар, янги кишилар, юртлар, урф-одатлар, янги ҳаёт манзаралари билан учрашув сизга нималар берди? Сизнинг шеъриятингиз ана шундай сафарлардан кейин қандай бўёқлар билан бойиди?

— «Донишқишлоқ» саёҳат натижасида туғилган эмас. Бу туркум ўзимизнинг ҳаёт тўғрисида. Канада туркумига, «Истамбул фожиаси»га келсак, буларнинг ёзилишига сафар баҳона бўлган эса-да, асли сабаб яна ўша ўз ҳаётимиз. Арслон ўргатувчи Ванкувер циркида ҳам бор, ўзимизнинг бош бошқармаларда ҳам. Сафарнинг яхши томони шундаки, у ижод кишисининг тафаккур уфқини кенгайтиради, ўз халқи ҳаёти билан бошқа халқ турмушини қиёслаш имкониятини беради, янги мавзулар ҳадя этади.

Шоир қаер тўғрисида, нима тўғрисида ёзмасин, аввало ўзи тўғрисида, ўз халқи ва юрти тўғрисида ёзади. Кейинги шеърларимда она тилимиз тўғрисида ёзганларим Марокаш сафарида туғилди, десам, кўплар ажабланиши мумкин. Муносабат ҳақиқатан ҳам узоқ. Лекин гап шундаки, Марокашдаги Араб тили марказини кўриб, у ерлик олимлар араб тилини чуқур ўрганиш, уни янги атамалар билан бойитиш, бутун дунёда тарғиб қилиш борасида шундай ишлар қилишмоқдаки, очиғини айтганда, ўзбек тилшуносларидан хафа бўлиб кетасан киши. Бу марказда вақти-вақти билан барча араб мамлакатларидан тилшунос олимлар йиғилиб, дунё тилларида янги пайдо бўлган атамаларни араб тилида қандай ифода қилиш устида, умуман, турли тиллар билан араб тилининг ўзаро алоқалари хусусида илмий кенгаш ўтказадилар. Ижтимоий терминларга ҳам, илмий-техник терминларга ҳам эквивалент топадилар.

Бизнинг тилшунослик марказимиз нима билан шуғулланади — худонинг ўзи билади. Яқинда телевизорда бир инженернинг чиқишини кўрдим. Машҳур спектаклдаги Алишер Навоий сўзини такрорлагим келди: «Кўзим чиқсун сени кўргунча бундоқ». Нутқда ўзбек сўзлари ё ўн фоиз, ё ўн беш фоизни ташкил қилади. Гап техника ускуналари ҳақида бораётгани учун феъллар ва келишик қўшимчаларинч ҳисобга олмасак, қолгани ё, русча, ё байналминал сўзлар йиғиндисидан иборат.

Тилга эътибор — элга эътибор, деймизу, ҳеч биримиз тилимиз имкониятларидан тўлароқ фойдаланишни ўйламаймиз. Бу борада рус тилшуносларидан ҳам ўргансак бўлади. Ахир самолёт, паровоз, поезд, пароход сингари кўплаб сўзлар — тилшунослар киритган атамалар. Араблар самолётни тайёра (озарбайжонлар ҳам), поездни — қитар, автомобилни сайёра деб аташади.

Тўғри, рус тилида ҳам четдан ўзича, бетаржима қабул қилинган атамалар кўп. Лекин ўзбек тилида бундай сўзлар чет атамалар ҳисобига ҳам, русча атамалар ҳисобига ҳам жуда тезлик билан кўпайиб бормоқда.

Шуларни ўйлаб украин шоирига бағишланган шеърда:

Она тилинг дардин сақлаб кўнгилда
Нола қилсам, кўкка чиқар фарёдим,
Етмиш етти пуштим сўзлаган тилда
Сўзлармикин яна етти авлодим,

деган сатрлар ёзилган эди.

— Мен ўтган йили Фарғона водийсида бўлганимда, одамлари ниҳоятда содда бўлган бир қишлоқни кўрсатишди. Бу ё Анвар Обиджон туғилган қишлоқ, ё унга қўшни колхоз ерлари эди. Менга ҳатто «Донишқишлоқ» қаҳрамонлари шу ерда яшайди, деб ҳам айтишди. Бугунги суҳбатдан маълум бўлишича, бу маълумот кўпроқ ўша содда одамларнинг хоҳишидан туғилган кўринади.

Сиз ҳозир «Истамбул фожиаси»ни тилга олдингиз. Ҳақиқатан ҳам, бу асарда тасвирланган воқеани хоҳлаган мамлакатга кўчириш мумкин. Чунки, асар марказида Истамбул билан бевосита боғлиқ бўлган муаммо эмас, балки умуман ҳозирги даврнинг муҳим маънавий масалаларидан бири ётади…

— Ҳаётда парадокслар кўп. Ақлга мувофиқ келмайдиган тескариликлар кўпинча бадиий асарга мавзу бўладилар. Бир одам ватандан олисда унинг меҳри ва соғинчи билан яшаса-ю, бошқа одам ватанда яшаб туриб унга хиёнат қилса… Киши тирик туриб ўзимнинг тириклигини одамларга айтолмаса, чунки тириклигидан кўра барҳаётроқ яхши номи, иккинчи умри ўзига ва ҳаммага қимматли бўлса… Булар ва буларга ўхшаш муҳаббат билан боғлиқ, шуҳрат, шон орзуси билан боғлиқ парадокслар драматик достонга асос бўлди. Менинг кема саёҳати билан Истамбулда икки кеча бўлганим, кемамизнинг тўлқинда қолгани бир туртки бўлди-ю, кўнгилдаги гаплар, ҳис-туйғулар драматик достон шаклида қоғозга тушди.

Бир улуғ рассом ўз асарлари кўргазмасида кўпчиликка манзур бўлган бир асарининг қанча вақтда чизилгани ҳақидаги саволга шундай жавоб берган экан: «Бутун умримни ва уч кунимни сарф қилдим».

Дарҳақиқат, бир асарга киши умр бўйи йиққан тажрибаси, руҳий бойлиги тўкилади. Истамбулда ўтган икки кунда қаҳрамонларнинг бутун ҳаёти дафтардек варақланган бўлса, бу асарни ёзишга кетган уч ой муддатда умрим бўйи мени ўйлатган, беҳаловат қилган фикр за туйғулар ўртага тушди.

Искандарнинг изтироби кўнглимга яқинлиги ота-онасиз кечган ўксик болалигим туфайлигина эмас. Мен Искандарларни ўз кўзим билан кўрганман, асарнинг кириш қисмида ёзилгандек, уларнинг кўзлари тубига чўккан дардни ҳис қилганман.

Шукрки, қайта қуриш замони халқаро муносабатларимизда ҳам, хусусан, чет элдаги ватан- дошларга муносабатда ҳам янгича фикрлаш даврини бошлади. Бу асар ёзилган вақтда ҳали бошқача фикр, яъни ватандан кетиб қолган киши ким бўлишидан, қандай сабаб билан кетганидан қатъий назар хоиндир, деган фикр ҳоким эди.

Асар дунё юзини осонлик билан кўргани йўқ. Афсуски, бундай қарашлар ҳали ҳам йўқолмаган. Бир замонлар урушда асир тушганларга ялписига шундай муносабатда бўлинган. Искандарнинг юртига қайтмаганлигига жуда кўп сабаблардан бири шу эди.

— «Истамбул фожиаси»да олисдаги она юрт чироқлари билан бирга ҳақиқат фонусининг нури ҳам ўқтин-ўқтин чарақлаб қолади. Бу сўнгги нур гарчанд ғира-шира бўлса-да, бугунги воқеалигимизнинг айрим соҳаларини ёритгандек бўлади. Искандар фикрига кўра, дунёда ҳақиқат йўқ, фақат манфаат деб аталган чўпон одамзодни пода қилиб ҳайдаб юради. Бу сўзларни гарчанд капитал- дунёсининг моҳиятини англаган одам айтса-да, у биз учун ҳам бегона хулоса эмас. Шунинг учун ҳам Жалол: «Худпарастлик, номардликнииг ҳар дақиқаси ҳақиқатнинг юрагига отилган ўқдир», дейди. Афсуски, ўтган йиллар оралиғида бундай дақиқалар оз бўлмаган экан.

Лекин адабиётимиз, айниқса шеъриятимизнинг аксар намуналарини ўқиб, олам — гулистон деган хулосага келиш қийин эмас. Адабиётимиз ҳали ҳаётдан, ҳаёт ҳақиқатидан узоқда. Сохта патетика ҳали ҳам сўнмаган. Сизнингча, ҳаёт ҳақиқатининг, ошкораликнинг бадиий асар ҳужайраларига тўла киришига унда ҳаётнинг аллақандай тараққиёт нуқтаси ва истиқболдаги ҳолати эмас, балки бугунги жонли аҳволи акс этишига нималар халақит бермоқда?

— Олтмишинчи йилларнинг бошида бўлган бир воқеа сира эсимдан чиқмайди. Кеч куз эди. Қор аралаш ёмғир бошланган. Пахта планининг бажарилиши гумон бўлиб қолган эди. Барча ёзувчилар халқни сафарбар қилиш вазифаси билан далага отланган. Эндигина Ёзувчилар союзига аъзо бўлган мен ҳам Суннатулла Анорбоев бошлиқ делегациянинг аъзоси бўлдим. Биз колхоз идорасига келганимизда, раис бизни совуққина кутиб олиб, кечки йиғинга — бригадирларнинг ҳисоботига таклиф қилди. Кечқурун узоқ-яқиндан лой кечиб бригадирлар келишди. Йиғиннинг бошидан раис уларни бўралаб сўка бошлади. Бирма-бир турғизиб, айбдорни суд қилгандек сўроққа тутди, дўқ ва дағдағалар қилди. Охири, «Мана сенларга мен тушунтиролмасам, ёзувчилар тушунтирсин», деб делегациямиз бошлиғига сўз берди. С. Анорбоевнинг нима дегани эсимда йўқ. Лекин раиснинг ноҳақ таҳқирига кўниб, чидаб ўтирган бригадирлар ҳануз кўз олдимдан кетмайди. Ерда пахта бўлмаса, улар шўрлик нима қилсин? Қор аралаш ёмғир ёғиб турганда, ким далага чиқади-ю, бу, сифатини йўқотган ҳўл пахтанинг кимга қанчалик фойдаси бор?..

Ўша кундан мен хулоса қилиб чиқарган ҳақиқат шундай эди: Аввало бундай шароитда далага чиқиб бўлмаслигини раис ҳам, бир четда индамай ўтирган райком вакили ҳам, юқоридаги ўртоқлар ҳам билишади. Қор остида қолган «оқ олтин»нинг колхозга олтин баҳосига тушиши ҳам, моддий зарардан бошқа нарса эмаслиги ҳам уларга маълум. Лекин планни тўлдириш керак, рапорт бериш керак. Энг юқоридан талаб шу. Қарши турган одам ўз жонига завол бўлади. Обком райкомни сиқиққа олади, райком раисни, раис бригадирни. Энди пастдан юқорига қараб поғонама-поғона: «Биз ишлаяпмиз, ҳамма имкониятни ишга соляпмиз, ҳаммани сафарбар қиляпмиз, ухламаяпмиз, тинчимаяпмиз», деган жон асровчи маълумотлар кетади. Студентлар ёмғирда уч кунлаб баракларда ётади. Ҳеч кимга бирор соатга бирор ёққа силжишга рухсат йўқ. Ҳамма билсин, биз бор чораларни қиляпмиз ва ҳоказо.

Ҳеч ким: «Биз кимни алдаяпмиз?» деб сўрамайди. Ана шу ҳолат бизда узоқ вақт барқарор бўлди. Ҳозир ҳам инерция билан давом этмоқда. Бунинг сабаблари кўп. Аввало колхоз билан давлат ўртасида олди-сотди иши ҳар икки томоннинг тенг манфаатдорлиги асосига қурилмаган. Номи олди-сотди бўлса ҳам, аслида, продразвёрстка замонидаги каби пахта ундириб олинади. Қолаверса, «оқ олтин»нинг нархи пўчоқ баҳосида. Дала қаҳрамони булган пахтакорнинг бир кунлик иш ҳақига Тошкент бозорида икки дона олма беради.

Бу гапларни баралла айтиш керак бўлган вақт етди.

Айтиш керак бўлган гаплар жуда кўп. Лекин ҳамон кўнглимизда андиша, юрагимизда ҳадик бор.

Бир шоир дўстим — жуда кўп мадҳиялар ёзган шоир — яқинда қулоғимга шундай деди: «Биласанми, дўстим, замон нозик, айтадиган гапингни эҳтиёт бўлиб гапир. Демократия ва ошкоралик ҳам қопқонга ўхшаган нарса. Улар — кўрсаткич бармоқ билан юқорини кўрсатди, — улар баъзи лақмаларни гапиртириб олиб, шартта қопқонга туширади. Кейин «цап-царап» — ейди-қўяди».

У «цап-царап» деган сўзни шундай лаззат билан айтдики, беихтиёр лабини ялаб қўйди.

Шундан кейин ҳам қўрқмай кўринг.

Келинг, эс борида этакни ёпиб суҳбатни тўхтатайлик. Яна ким билади, дейсиз.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1988 йил, 1-сон

SHE’RIYAT — MЕHR DЕMAKDIR
Shoir Erkin Vohidov bilan suhbat (1988)
Suhbatdosh: Naim Karimov

— O‘zbek she’riyati jahondagi eng boy va yuksak milliy madaniyat turlaridan biri sifatida rivojlanib kelgan. U o‘zining klassik davri, Navoiy va Boburlari bilangina emas, balki G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjon singari sovet davrida tug‘ilgan cho‘qqilari bilan ham mashhur. Bugun ana shu cho‘qqilar bag‘rida yangi qoyalar qad ko‘tarmoqda. Shu qoyalardan biri — Erkin Vohidov. Uning maydonga kelishi qanday kechgan?

— O‘zing to‘g‘ringda gapirishdek qiyin narsa dunyoda yo‘q. O‘z yelkangni qashlashdan ham mushkul. Yaxshisi, men o‘zim tengi avlod to‘g‘risida gapiray.

Elliginchi yillarning oxiri, oltmishinchi yillarning boshida bir avlod yozuvchilar adabiyotga kirib keldilar. Ular urush yillari maktab yoshida bo‘lgan, u yillarning qiyinchiliklarini ko‘rgan, qahatchilik, ocharchilikni boshidan kechirgan so‘nggi avlod edi, — ruscha aytsa, day bog, o‘zbekcha aytsa, inshoolloh, urush nimaligini bilgan oxirgi avlod bo‘lib qolgay.

O‘n to‘rt yil avval yozilgan maqoladan ko‘chirma:

«Men tengdosh ijodkor do‘stim! Yurtimiz boshiga qora kunlar kelganda, sen bilan biz bola edik. Biz «Alifbo» kitobi yonida Informbyuro xabarlarini o‘qib, savod chiqarganmiz, otalarimizdan kelgan uchburchan maktublarni tatalab, xat taniganmiz. Bizning maktabda tutgan husnixat daftarimizda ko‘zyoshlarimizning izi qolgan…»

— Bu siz to‘g‘ringizda, sizning avlodingiz to‘g‘risida yozilgan…

— Oltmishinchi yillar boshida adabiyotga ana shunday avlod kirib keldi. Sizning o‘zingiz ham, Naim aka, shu avlod vakilisiz. Siz bilan bizning «ijtimoiy kelib chiqishimiz» bitta, bir buloqdan suv ichganmiz. Shuning uchun bizning avlod manbai, ijodiy qismati o‘zingizga ayon. Men faqat bir savolga, holi qudrat, javob berishga harakat qilaman: oltmishinchi yillarning yosh avlodi adabiyotga nima olib kirdi?

1945 yil mayi — dunyoni larzaga solgan Buyuk G‘alaba, Reyxstag ustida yangragan «ura» sadosining to‘lqini elliginchi yillar so‘ngigacha mamlakatimiz ustida taralib turdi. Adabiyot va san’at asarlarining ruhida ana shu tantana nashidasi hokim bo‘ldi, Bu, qonuniy ruh edi. Axir o‘sha G‘alabaning olamshumul ahamiyatini to bukungacha dunyo unutmagay va boqiy unutmaydi. Biz bugungi kun nazari bilan elliginchi yillar adabiyotiga «soxta ko‘tarinkilik», «tantanavorlik» adabiyoti, deb qaramasligimiz_kerak. O‘sha adabiyot ham millionlarning qalb ehtiyoji tufayli yaratilgan, Tvardovskiy, Samad Vurg‘un, G‘afur G‘ulom, Mirzo Tursunzoda kabi gigantlarni bergan adabiyot.

Elliginchi yillar o‘rtasidan jamiyatda yangi ruh, lenincha qarashlar boshlandi. Adabiyot va san’atda ham yangilanish belgilari paydo bo‘ldi, ijod zaminiy hislarga, haqiqatga, inson qalbining murakkabliklariga yaqinlasha boshladi. Bu to‘lqinda R. Hamzatov, Ye. Yevtushenko, R. Rojdestvenskiy, A. Voznesenskiy, B. Axmadulinalar she’riyati, Ch. Aytmatov, Yu. Bondarev, V. Rasputinlar prozasi yuzaga chiqdi va «xayollarning hokimi» bo‘ldi.

Menga tengdosh shoirlar va yozuvchilar adabiyotga kirib kelganda, partiya XX syezdi o‘rtaga qo‘ygan demokratlashtirish jarayoni, shaxsga sig‘inish davri iskanjalarini sindirish jarayoni fikrlarni egallagan payt edi.

— Har bir shoir — muayyan insonning she’riyat olamidagi davomi. U dastavval sheriyatda o‘zining insoniy sifatlarini ifodalaydi, hayotga shu sifatlari osha qaraydi, baho beradi. Shu ma’noda siz bolalik, o‘smirlik va yoshlik chog‘laringizda qanday hayotiy hodisalar va qaysi kishilar ta’sirida shakllandingiz? Sizning ijodingizdagi nafis, muloyim, dilbar ohanglarning manbai qayerda?

— Men ota-onadan to‘qqiz yoshimda yetim qolib, tog‘a qo‘lida tarbiyalanganman. Tog‘am adliya xodimi bo‘lsa ham adabiyotga qiziqqan, klassik she’riyatni biladigan odam edi. Men tarbiya topgan xonadonga o‘sha davrning fozil kishilari — shoirlar, xonandalar yig‘ilib turishar edi. Ularning o‘tirishi ichkiliksiz, faqat she’r bahsi, askiyalar bilan muzayyan bo‘lardi. Navoiy, Bedil, Fuzuliy g‘azallarini o‘qib, tahlil qilib o‘tirishardi. Suhbatlarning birida mening o‘sha vaqtda gazetada bosilgan bir she’rim ustida gap ketdi. Yoshi ulug‘ bir mulla odam bu she’rga butunlay boshqacha, men sira xayol qilmagan diniy ma’no berib, sharh qila boshladi. Men e’tiroz bildirmoqchi bo‘lib gap boshlaganimda, tog‘am meni tergab: «Sen bola narsa nimani bilar eding, kattalar gapirganda, xo‘p, deb jim o‘tir», degan edi. Yillar o‘tib, hozir ham ba’zi munaqqidlar mening yozganlarimga o‘zlaricha talqin bersalar, o‘sha voqea esimga tushadi.

Mening she’riyatga oshno bo‘lishimda shoir G‘ayratiy to‘garagi, ustoz Mirtemir seminari, dorilfunundagi ijodiy muhit katta ta’sir qilgan. Yoshligimda meni qurshagan odamlar klassik adabiyot muhiblari edilar. Agar men yozgan she’rlarda, siz aytgandek, «dilbar ohanglar» bo‘lsa, bu o‘sha dilbar odamlarning suhbatlari mevasi bo‘ladi.

— Men ba’zan sizning she’rlaringizni o‘qib, mabodo shoirlik san’ati sizni o‘ziga maftun etmaganida, kim bo‘lib yetishar edingiz, deb o‘ylab qolaman. Bir kuni o‘zingiz shaxmat san’ati sohasidan ketmagannngizdan o‘ksinib gapirgan edingiz. Shaxmat — har holda kishi uchun ikkinchi bir kasb bo‘lishi lozim. Masalan, Botvinnik, aslida, matematik olim, Taymanov — pianist, Karpov esa jurnalist… Siz-chi! Agar sheriyat bo‘lmaganida, siz kim bo‘lib ulg‘ayyshingiz mumkin edi?

— Shoir bo‘lmasam, kim bo‘lar edim?.. S. Yesenin: «Mabodo men shoir bo‘lmasam, bo‘lar edim bezori, o‘g‘ri», degan. Shaxmat bo‘yicha sobiq chempion A. Karpov: «Men shaxmatchi bo‘lmaganimda, boshqa biror sohada, albatta, birinchi bo‘lar edim», deb aytgan. Mening tabiatimda na bezorilik, na, albatta, birinchi bo‘lishga intilish bor. Shoir bo‘lmasam, sharqshunos bo‘lishim mumkin edi, jurnalist bo‘lishim mumkin edi. Kim bo‘lsam ham, adabiyot atrofida bo‘lar edim. Hatto shaxmatchi bo‘lganimda ham ko‘proq bu san’atning — «aqllar kurashi, tuyg‘ular jangi»ning targ‘ibotchisi bo‘lardim.

Bolaligimda texnikaga, fizika, matematika, astronomiyaga qiziqqanman, keyinroq tarix va geografiya meni band qilgan. Adabiyot bo‘lsa, o‘ylaymanki, meni umr bo‘yi tark etmagan. Hozir men boshqa kasb egasi bo‘lishim mumkinligini tasavvur qilolmayman. Mabodo yozganlarim elda e’tibor topmaganda-chi? Unda… baribir shoir bo‘lardim. She’rlarini faqat o‘zi uchun, pinhoniy daftariga yozib yurguvchi, o‘z ishidan o‘zi zavqlanib, o‘zi bilan o‘zi gaplashib yurguvchi devona, baxtsiz shoir bo‘lardim. Ahdim shuki, she’rim elga manzur bo‘lmay qolgan kun, ya’ni xatlar oqimi to‘xtagan kun, kitobim do‘konda sotilmay qolgan kun she’r yozishni to‘xtataman. Prozaga o‘taman. Eng baxtiyor damlarimni eslab, xotiralar yozaman…

Mening ikki tilagim bor. Birinchisi — o‘shanday kun mumkin qadar kechroq kelsa, ikkinchidan, o‘shanday kun kelganda, menda uni ilg‘ash tuyg‘usi, aytilgan ahdni bajarmoq uchun jur’at, mardlik ko‘nglimda bor bo‘lishini tilayman.

— Men — suhbatimiz juda jiddiy tus olmasligi uchun — jindek hazil-savol bergan edim. Siz bu savolni qandaydir g‘ussali bir kayfiyat bilan, men o‘ylagandan ko‘ra jiddiy bir suratda qabul qildingiz.

«Shoirlik — bu shirin jondan kechmakdir, Limmo-lim fidolik mayin ichmakdir…» Bu satrlaringiz ustoz Mirtemir xotirasiga bag‘ishlangan. Lekin ular, ayni paytda, jamiki shoirlarning asl mohiyatini, shoirlikning mohiyatini ochishga safarbar etiladi. Shirin jondan faqat so‘z, ohang, buyoq, mavzu topish uchungina kechilmaydi. Balki birinchi navbatda xalq manfaatini himoya qilish, ulug‘ g‘oyalarga, adolat va haqiqatga qalqon bo‘lish uchun kechiladi. Snz ana shunday, shirin jonidan kechgan shoirlardan biri sifatida qaysi asarlaringizni ko‘proq qadrlaysiz? Qaysi asarlaringizda xalq dardi va tashvishlari ko‘proq ochilgan, deb bilasiz?

— «Tirik sayyoralar» kitobi, «Ruhlar isyoni» va «Istambul fojiasi». Farzandning eng kichigi sevimli bo‘lganday, bu asarlar so‘nggi yillarning mevasi bo‘lgani uchun ham menga qadrli. Lekin ularning oldida men «yoshlik devoni»dan ham, «Muhabbat»dan ham kechgim kelmaydi. Sizning «shirin jondan kechmoq» haqidagi fikringizda hozirgi zamon adabiyotshunoslarining hukmron qarashini sezib turibman. Ya’ni haqiqiy she’riyat xalq dardi, tashvishlari bilan yo‘g‘rilgan bo‘lishi kerak. Bu fikrni inkor etmagan holda, bil’aks, yigirma besh yil avvalgidek (u paytda «xalq dardi va tashvishi» degan so‘zni aytishning o‘zi dushmanlik hisoblangan) qo‘llab quvvatlagan holda, adabiyotning san’at ekanligini unutmasligimizni istar edim. Bir zamonlar hayotning yorug‘ tomonlarini bo‘rttirib yozish qanday urf bo‘lgan bo‘lsa, bugun xato va kamchiliklarni ko‘proq qalamga olish odat bo‘ldi. U paytlar she’riyatning vazifasi «baxtli hayotimizni madh etmoq» deb belgilangan bo‘lsa, bugun «xalq dardi, hayot muammolari haqida bong urmoq», deb hisoblanmoqda. Shoirlar ijodiga baho berganda ham birinchi galda «u o‘sha zamonlarda bong urgan», deb maqtayapmiz. She’riyatning san’at xususiyatlari avvallari qanday e’tiborsiz qolgan bo‘lsa, hozir ham shunday. Bu — xafa bo‘lmang-ku — adabiyotshunoslarimizning biryoqlamaligi. Madh etish ham, rad etish ham — she’riyat emas. El ko‘nglidagini topish va el ko‘ngliga yo‘l topish — bu she’riyat, san’at. Mana bu yo‘lda shirin jondan kechmoq kerak… E’tiroz bildirmoqchisiz, sezib turibman…

— Chindan ham, etiroz bildirmoqchiman. Gap shundaki, adabiyotning, chunonchi, sheriyatning vazifasi turli davrlarda turlicha bo‘ladi. Bugungi she’riyat bugungi prozadan, xususan, Ch. Aytmatov prozasidan ortda qolmasligi uchun kurash quroli ham bo‘lishi lozim…

— She’riyat el ko‘ngliga yo‘l topmoqning o‘zi emas, demoqchisiz. Shoshmang. Men fikrimni oxirigacha aytay. To‘g‘ri, shoir — jamiyatni olg‘a boshlovchi odam, u jangchi, fidoyi, kelajak xizmatkori, hokazo, hokazo. Lekin bularning barchasi avvalo shoir bo‘lishni, shoirlik san’atiga ega bo‘lishni taqozo qiladi. Sehr darajasidagi yuksak san’at bo‘lmagan joyda qolgan hammasi — behuda kuchanish, quruq gap.

Afsuski, keyingi ikki-uch o‘n yillikda adabiyot bilan jurnalistika o‘rtasidagi farq yo‘qolib bormoqda. To‘g‘rirog‘i, san’at qadrsizlanib, yalang‘och so‘zning e’tibori oshib bormoqda. Nasriddin Afandi: «Qofiyasi bilan ishim yo‘q, to‘g‘risini aytaman», deb shoir podshoni yutib chiqqanday, bugun uloq o‘ng-tersiga qaramay qamchi solib borayotgan chavandozlarniki bo‘lib qoldi.

— Bu mulohazangizda jon bor. Menimcha ham, hozirgi she’riyatimizning nisbatan yosh avlodi qanchalik iste’dodli bo‘lishiga qaramay, ba’zan she’riyatning avvalom bor san’at ekanligini unutib qo‘yayotgandek tuyuladi.

So‘z bugungi va kechagi she’riyat o‘rtasidagi munosabatlar to‘g‘risida borar ekan, men sizning e’tiboringizni yana bir marta kechagi she’riyat manzaralariga qaratgim keladi. Ma’lumki, bundan bir qancha yillar ilgari «Ukrainani sevgil» she’ri uchun V. Sosyura «toshbo‘ron» qilingan edi. «O‘zbegim» degan she’ringiz uchun siz ham ozmuncha ozor chekmagansiz. Ammo, ayni paytda, sizning xonadoningiz shu she’r tufayli ulug‘ yoshdagi kishilarga sajdagoh bo‘lib qoldi. Oddiy kishilarning ana shu mehru muhabbati o‘sha kezlarda sizning yarangizga malham bo‘la oldimi? Yo o‘sha yara tufayli «shirin jondan kechish» hunari sizga malollik qilgan va iztirob keltirgan damlar ham bo‘ldimi?

— She’ring ham farzanding. Biri tufayli rahmat eshitasan, biri tufayli nadomat. Har ikki holda ham shoirga bardosh kerak bo‘ladi — maqtalganda ham, urilganda ham. Bir donishmand: «Boylik, martabang juda oshib ketsa ham, omading ketib, gado bo‘lib qolsang ham qabristonga bor. Birinchi holda hovurdan tushib, oqibat keladigan joyim shu, deb o‘zingni bosib olasan, ikkinchi holda tiriklar qatorida bo‘lganingga shukr qilasan, taskin topasan», degan ekan.

Ijodiy mehnatning ham ko‘tarilish va tushishlari ko‘p bo‘ladi. Shoir omad chog‘ida ham, tushkunlik chog‘i ham muvozanatni yo‘qotmasligi uchun qabristonga — kitoblar qabristoni bo‘lgan Knigotorg omboriga borib turishi kerak. Har ikki holatda ham o‘ziga-o‘zi hisob berib qaytadi. Shoir uchun el nazaridan qochish — eng oliy jazo. Qolganini iztirob demasa ham bo‘ladi.

— Qulluq qil, demasman,
Yurt tuprog‘in o‘p,
Unga qullar emas, fidolar kerak,
Uning senu mendek shoirlari ko‘p,
Buyuk elga endi daholar kerak…

Bu satrlar bilan boshlangan she’ringizda ham fidoyi shoir obrazi qad ko‘taradi. Ammo sizning lug‘atingizda u endi daho tushunchasi bilan o‘rin almashmoqda. Siz bu she’r orqali nima demoqchi bo‘lgansiz? Daho deb qanday shoirning tug‘ilishini orzu etmoqdasiz?

— Xalqning qaddini u yaratgan moddiy ne’matgina ko‘tarmaydi. Xalq — ulug‘ farzandlari bilan ulug‘. Tasavvurimda, har yangi avlod voyaga yetganda, xalq unga umid ko‘zi bilan qaraydi: qadrimni bir pog‘ona yuqoriga ko‘taradigan farzand shular orasida bormikin?.. deb.

Daho deganda, faqat daho shoir nazarda tutilgan emas. U olim bo‘lishi mumkin, rahbar bo‘lishi mumkin… Daho deganda, men zamon tafakkuridan ilgarilab ketgan aqlni, davrni va ommani olg‘a harakat qildiruvchi aqlni tushunaman.

«O‘zbegim» she’rini tilga oldingiz. Bunday she’rlar xalqqa o‘z qadrini anglashi uchun kerak. Lekin men orzu qilgan shoir shunday she’r yozadiki, xalq uni o‘qib, o‘z qadr-qimmatini bilibgina qolmay, o‘zini orqaga tortayotgan kuchlarni ham anglaydi, fikriy parvozlar uchun chog‘lanadi, xalq yuragida inqilob paydo bo‘ladi. Xalqni maqtagan shoir ulug‘ emas, uning o‘zligini o‘ziga ko‘rsatib berolgan, ayovsiz gapni aytolgan shoir ulug‘. Buni aslo yasama kamtarlikka yo‘ymang. Bu mening e’tiqodim.

«O‘zbegim» yozilganiga yigirma yil bo‘ldi. Bugun asr boshida: «Bizlar-chi o‘ynab tartarak sopqon otolmaymiz hanuz», deb yozgan Tavallo «O‘zbegim»ning avtoridan yuz karra balandroq ko‘rinadi menga. Rus halqi unga odalar yozgan Trediakovskiy va Sumarokovlar emas, Plyushkinlarni, Oblomovlarni yaratgan Gogol, Goncharovlarga ta’zim qilsa haqli…

Men o‘zbeklar ichidan shunday daholar paydo bo‘lishini, daho asarlar yozilishini orzu qilaman. «Yo‘qolgan she’rida shunday so‘zlar bor: «Men yozmasam, Mayli yozsa kim, U xoh g‘azal, qasida bo‘lsin — Mayli, mening bor-yo‘q yozganim O‘sha she’rga baxshida bo‘lsin».

— Keyingi ikki-uch yil orasida bo‘lgan va bo‘layotgan voqealar har qanday xato tarix tomonidan tuzatilmay qolmasligini ko‘rsatmoqda. Shuning uchun ham vijdon hamisha bedor holatda yashamog‘i lozim. Sheriyat va shoirlar esa, umuman, vijdonga xilof holatda yashay olmaydilar. Vijdon omon ekan, shoir haqiqat uchun razillik va uning ming xil ko‘rinishlariga qarshi kurashishi zarur bo‘ladi. Mana, sizning ijodingizda ham bir qancha yillardan beri vnjdon bongi jaranglab turibdi. (Sizga «bong» so‘zi boshqa davrlarni eslatsa ham men bu so‘zdan yaxshi ma’noda foydalanaman.) Siz bugungi oshkoralik va adolat uchun kurash davrida qaysi mllatlar va xatoliklarga qarshi, ularning takrorlanmasligi uchun bong urmoqchisiz? Qayta qurish davrining diqqat-e’tiborini qaysi masalalarga qaratishni istaysiz?

— Biz inqilobga teng burilish davrini boshdan kechirmoqdamiz. Tarix tajribasiga nazar solsak, bunday burilish davrlari hech qachon xatolarsiz, haddan oshishlarsiz bo‘lgan emas. Kontrrevolyutsiyaga qarshi kurash, kollektivlashtirish davrini oling, yo bo‘lmasa, elliginchi, oltmishinchi yillardagi eksperimentlarga nazar tashlab ko‘ring. Qancha begunoh jonlar qurbon bo‘ldi, qancha mablag‘lar behuda sarf bo‘ldi. Bugungi qayta qurish davrini ham biz bor ko‘lami va ahamiyati bilan ko‘rishimiz uchun vaqt o‘tishi kerak. Hozir turg‘unlik davri tug‘dirgan illatlar bilan bir qatorda demokratiya va oshkoralik davrida paydo bo‘lgan illatlarni ham fosh etish kerak. Bunday illatlar birinchi navbatda demokratiya va oshkoralikdan g‘arazgo‘ylik maqsadida foydalanish, faqat o‘z manfaatini o‘ylash, boshqalardan oshkora qasd olish va hokazolar bugungi kunda qancha sofdil odamlarni infarkt qilmoqda. Yumaloq xatlar asosida qancha odamlarning vaqtini olib, asabini egovlab tekshir-tekshir qilishlar… Respublikamizda ayniqsa, rahbar kadrlarga shafqatsizlik qilinmoqda. So‘nggi uch-to‘rt yil ichida ishdan olinganlarning hammasi ham adolatli olindimi yoki tayinlanganlarning hammasi ham munosib odamlarmi? Bu savolga vaqt javob beradi.

Lekin biz hozir har qachongidan ham xushyor bo‘lishimiz kerak. O‘z jonimiz uchun emas, yonimizda turgan, biz to‘g‘riligiga ishongan odamlar uchun, ularni tuhmat va nohaq jazodan himoya qilish uchun hushyor bo‘lishimiz kerak. Ochig‘ini aytsam, shu borada bizlarda shaxdamlik yetishmaydi. Do‘stimiz, yaqinimiz boshiga ish tushsa, tomoshabin bo‘lib turaveramiz. «Yuqorida tekshiruvchilar bor, adolat qilar», deb o‘z vijdonimizga taskin beramiz. Vaholanki, u odamning kimligini «yuqoridagilar» emas, biz, u bilan yonma-yon mehnat qilganlar bilamiz. «Yuqoridagilar» tuhmatning tuhmatligini aniqlaguncha u odam ham tamom bo‘lishi mumkin. Axir Abdulla Qodiriy, Usmon Nosirning taqdirini ham bir zamon «yuqoridagilarning adolati»ga topshirganlar. Bilmadim, qachon ko‘zimiz ochiladi? Qachon do‘st uchun, ishongan safdosh uchun ko‘krak tutadigan bo‘lamiz?

— Sizning bu kuyunchak gaplaringiz Abdulla Oripovning «Olomonga» degan she’rini yodimga tushirmoqda. «Nimasan! Qandayin sehrli kuchsan! Nechun tomoshaga bunchalar o‘chsan!..» Chindan ham, xalqimizda uyushqoqlik deymizmi, tarix oldida masuliyat deymizmi, o‘zining eng yaxshi farzandlarini yovuz changallardan olib qolish qudrati deymizmi, — qandaydir eng muhim fazilat yetishmayotgandek. Bugun ana shu nuqson tufayli Orol dengizi buyuk halokat yoqasida. Ana shu nuqson tufayli paxtazor va ekinzor dalalarimiz butifos bilan zaharlangan…

— Bir zamonlar respublikamizning oliy darajadagi rahbarlaridan biriga butifosning keltirayotgan ofatini aytishganda, u shunday degan ekan: «Paxta ham front, front esa qurbonsiz bo‘lmaydi». Bu ham falsafa. Soxta vatanparvarlikka asoslangan g‘ayriinsoniy falsafa. Agar biz bugun ham shu gapni yangi shaklda takrorlasak, «Qayta qurish ham jang, u ham qurbonsiz bo‘lmaydi», desak, o‘sha soxtalikdan bir qadam ham olis ketmagan bo‘lamiz. Paxta ham, qayta qurish ham, hamma-hamma narsa avvalo inson uchun.

Mana shu so‘zlarni aytib turganimda, dalalarda farzandlarimiz loy kechib, paxta termoqdalar, zax baraklarda istiqomat qilmoqdalar. Yana o‘zimiz hayron bo‘lamiz — nega yoshlarda bod kasalligi ko‘p, nega ular sog‘lom emas, deymiz. Paxta bor ekan, hashar bor, kuzgi safarbarlik bor. Nega biz har gal o‘zimizni aldab, hosilni hasharchilarsiz terib olamiz, deb ko‘krakka urib, kuz taraddudini qilmaymiz?

Kolxoz va sovxozlarning vaqtincha yotoq hozirlash uchun shu kungacha tasarruf qilgan yog‘och va taxtalaridan minglab jihozli issiq vagon uylar qursa bo‘lar edi. Ballon g‘ildirakli bunday uylar ko‘chib yurish sharoitiga juda mos tushar, qancha vaqt, qancha mablag‘ tejalgan bo‘lar edi. Yo‘q, biz faqat shu yilni o‘ylaymiz. Besh yil, o‘n yilni sira xayol qilmaymiz. Afandi aytganday, ungacha «yo podsho o‘ladi, yo eshak o‘ladi, yo men». Biz o‘zimiz-ku, darvoza qursak, yog‘ochi yuz yilda chirishi mumkin, deb sal qimmatroq bo‘lsa ham temir darvoza o‘rnatishga harakat qilamiz. Ha, endi bu uch-to‘rt yuz yil turadi, deb o‘zimizning puxta ishimizdan xursand bo‘lamiz. Davlat mulki esa bizniki emas. Uning ko‘pga chidashi, arzon tushishi, ayniqsa, o‘n-o‘n besh yildan keyingi holati bizni mutlaqo qiziqtirmaydi. Yana afandining o‘sha gapi.

Qayta qurish psixologiyamizdagi asosiy ish ana shu fikriy yalqovlikni yo‘qotish bo‘lishi kerak. Odamlardan «Bugun nima qilding?» debgina emas, «Erta uchun, kelajak uchun nima qilding?» deb ham so‘rash kerak. Ona o‘z farzandini suysa, parvarish qilsa, birov oldida hisob berish uchun yoki biror chaqiriqqa javoban qilmaydi. Sohib o‘z mulkini ehtiyot qilsa, «Men o‘z shonli burchimni bajardim», deb ko‘krak kermaydi, unvonu nishonlar umidida qilmaydi.

— Siz Yozuvchilar soyuzida bo‘lib o‘tgan yig‘inlarning birida Chulpon va Fitrat ijodlarini o‘rganish va ular merosini e’lon qilish lozimligi to‘g‘risida kuyinib gapirgan edingiz. Hozir bu masala yuzasidan turli doiralarda qizg‘in bahslar bormoqda. Bu yozuvchilarning o‘zbek adabiyoti tarixidagi o‘rnini tiklashga qarshi bo‘lgan kishilar ular merosini e’lon qilish va o‘rganish adabiyotimizga nima beradi, deb yana bizni chalkashtirmoqchi bo‘lmoqdalar.

— Agar Cho‘lpon va Fitrat ijodi boshdan-oyoq millatchilik, Sovetlarga qarshi norozilik ruhida bo‘lganda, hozir adabiy jamoatchilik bu masalani o‘rtaga qo‘yib ham o‘tirmasdi. Ular umr kamolida xatolarini anglab yetgan, ya’ni jamiyatni yangi soz bilan olqishlagan ijodkorlar. Lekin davr ularga nisbatan beshafqat bo‘lgan. Ha, biz davr beshafqat bo‘lgan, deb bugun yumshatib, odamlarga gunoh qo‘ymay gapiramiz. Aslida ular ustidan davr emas, yuragida hasad va kin to‘la bo‘lganlar, ularning shuhrati, xalq o‘rtasidagi obro‘sidan kechalari uxlamay chiqadiganlar hukm chiqarganlar. So‘ngra sallani keltir desa, kallani keltiradigan kaltabin, soxta vatanparvarlar bu hukmni ijro etganlar. Ko‘pchilik esa, o‘sha betaraf, parvosiz tomoshabin bo‘lgan ko‘pchilik bu ijroni baqrayib kuzatib turgan. Mana bu holatlar yig‘indisini biz «davrning shafqatsizligi», deb yumshoq qilib aytamiz.

Dunyoda hasad va g‘arazgo‘ylik bor ekan, kaltabinlik, soxta vatanparvarlik bor ekan, tomosha- bin — ko‘pchilik bor ekan, shafqatsiz davrlar boshqa qaytib kelmaydi, deb bo‘lmas.

— Hamza va Cho‘lpon, Fitrat va Oybek singari ijodkorlar og‘ir tarixiy davrlarda, murakkab va mashaqqatli sharoitlarda yashaganlariga qaramay, har bir kundan, har bir lahzadan samarali foydalanishga harakat qilganlar. Atigi o‘ttiz besh yil umr ko‘rgan Hamid Olimjon katta jamoatchilik ishlari bilan band bo‘lganiga qaramay, o‘n jilddan iborat asarlar majmuasini meros qilib qoldirgan. Ammo adabiyotimizning bugungi namoyondalari, shu jumladan siz ham ularchalik tashnalik bilan ijod etmayotgandek ko‘rinasiz. Holbuki, vaqt o‘tib bormoqda. Umr o‘tib bormoqda.

— Avvalo gap sonda emas, sifatda. Ko‘p va xo‘b yozganga nima yetsin. Lekin bu ish qo‘ldan kel magach, hech bo‘lmasa, oz va soz yozgan durust. Bizning shitob zamonamiz oq qog‘oz ustida diqqatni jamlashga kam vaqt qoldirmoqda. Hozir informatsiya yigirmanchi, o‘ttizinchi yillarga qaraganda yuz baravar ko‘p. Shoir esa dunyodan bexabar bo‘lishi mumkin emas. Boz ustiga jamoat ishlarining yuki ham u vaqtlarga qaraganda bir necha bor salmoqli. U zamonlarda hayot bugunchalik farovon bo‘lmasa ham odamlar hozirgiga nisbatan xotirjamroq, qanoatliroq bo‘lganlar, deb o‘ylayman. Hozir tong otgandan kun botgungacha qayoqqadir shoshib, entikib yuramiz. Kun o‘tgach, nima ish qilganimizni o‘zimiz bilmaymiz. Hayot shitob, istaklarimiz bepoyon, vaqtimiz oz. Umrimiz o‘zimizdan tez yugurib o‘tayapti. Gohida hamma narsadan kechib, tog‘larga chiqib ketgim keladi. Tog‘lardan shaharga boqsang, xuddi boqiylik ko‘zi bilan foniy dunyoga qaraganday bo‘lasan, kishi. O‘zingni o‘zing yomon ko‘rib ketasan…

— Yaqinda sizning «yosh shoirlarga» degan she’ringizni qayta o‘qir ekanman, bir narsadan ajablandim. Bu she’rni yozganingizda, endigina qirq yoshga to‘lgan ediigiz. «Yoshlik» jurnalining muharriri, katta bir nashriyotning direktori lavozimlari hali oldinda edi. Ammo o‘shandayoq xizmat mashinasi siz tengi shoirlarni tongda «mag‘zi» bilan olib ketib, kechqurun «po‘chog‘i»ni tashlab ketishi haqida yozgan ekansiz. Mana, hozir o‘sha she’rning yozilganiga ham o‘n yil bo‘ldi. Bu orada jurnal va nashriyot mashinalari sizning «po‘chog‘ingiz»ni rostdan ham uyingizga tashlab ketgan kunlar oz bo‘lmadi. Xo‘sh, hozir ham yosh shoirlarga havas qilasizmi! Umuman, she’riyat uchun yoshlikning beg‘ubor olamiyu ko‘tarinki holati muhimmi yo yetuklik yoshidagi kishining hayotiy tajribasiyu aqlining teran qatlamlarimi?

— Xalqimizda shunday matal bor: «Yaxshi gapga ham, yomon gapga ham farishta omin deydi». Ruslar: «Naklikat sebe bedu», deydilar. Darhaqiqat, o‘sha she’r yozilganda, men nashriyotda kamtargina ishda edim. Tagimda hukumat mashinasi ham, yonboshimda to‘rt-beshta telefon ham yo‘q edi. Qaydan ham: «Amaldor bo‘larsiz, kursingiz baland, Xizmatingiz qilar mashina har kun, Tongda olib ketar mag‘zingiz bilan, Po‘chog‘ingiz tashlab ketar kechqurun», deb yozdim. Qaydan ham bu satrlar ko‘nglimga keldi. Oradan ko‘p o‘tmay, shu holat boshimga tushdi. She’r daftarim uzoq vaqt chetga surilib qoldi.

Hayotimning eng baxtli daqiqalari qalam va qog‘oz bilan yolg‘iz qolgan damlarim, deb hisoblayman. «Oq qog‘ozim… Sen boru men bor, qalam bor, O‘rtada begona yo‘q». Bu misra eng baxtli damlar mevasi bo‘lgan. Yoshlarga, yoshlikka havas bilan qarayman. Yoshlikning qaynoq nafasi ko‘nglimni tark ztmasligini tilayman.

Lekin har faslning o‘z hislati bor. Har bir umr faslining ham. Soyning bahordagi toshqini, suroni qanchalik sururbaxsh bo‘lsa, ko‘zdagi tiniqligi, sokin qo‘shig‘i shunchalar dilbar bo‘ladi. Ijodda shavqu zavq bilan teranlik omuxta bo‘lgan joyda kamolot bo‘ladi.

— Boya aytganingizdek, siz G‘ayratiy domlaning mashhur to‘garagida voyaga yetib, Mirtemir domlaning seminaridan sheriyat maydoniga kirib kelgansiz. Ularning har ikkovlari xoksor insonlar bo‘lgan. Umuman, nazarimda, chinakam shoirning tabiatida xoksorlik, darvishlik bo‘ladi. Menimcha, siz bu shoirlardan ham, G‘afur G‘ulom, Hamid Olimjon, Shayxzoda kabi oqsoqol shoirlardan ham nimanidir o‘rgangansiz. Siz ularning inson va shoir sifatidagi qanday fazilatlarini ibratli deb bilasiz? G‘ayratiy va Mirtemir kabi xoksor shoir bo‘lish adabiyot olamidagi yulduzni benarvon uruvchi kimsalar oldida xor-zor bo‘lishlikni anglatmaydimi? Umuman, bugungi shoirning ma’naviy kodeksi haqida nima deya olasiz?

— Darhaqiqat, G‘ayratiy, Mirtemirlar hayotda xoksor, darvish tabiatli odamlar edi. Lekin «chinakam shoir tabiatida… darvishlik bo‘ladi», degan fikringiz, nazarimda, bahsli. Hamid Olimjon, Shayxzoda, Zulfiya…—bular haqiqiy shoirlar. Lekin ular to‘g‘risida hech kim darvish tabiatli, deb gapirgan emas. Menga qolsa, hozirgi zamon shoiriga darvishlikdan ko‘ra o‘ktamlik ko‘proq yarashadi. To‘g‘rirog‘i, shunday xislat kerak, zarur. Mamlakatimiz buyuk, shoiri ko‘p. Bu ulkan muhitda ajralib ko‘rinish uchun, demakki, xalqni ko‘rsata bilish uchun shoir darvesh emas, o‘ktam, so‘zi keskir, o‘zi shijoatli bo‘lishi kerak.

— Sizning butun ijodingiz o‘tmishdagi «adabiy ildizlar»ga borib taqaladi. Sizning qariyb har bir asaringiz asrlar qa’rida yotgan ana shu ildizlardan unib chiqqan niholga o‘xshash. Ammo siz «Sharqiy qirg‘oqlar» kitobingiz bilan jahon she’riyatining g‘arbiy qirg‘oqlaridan yangi adabiy shakl va ohanglarni axtargandek bo‘ldingiz. Bu jarayon, shubhasiz, muayyan ichki ehtiyojlar talabi bilan bo‘lgan. Siz bundan keyin ham milliy an’analarni internatsional adabiy tajribalar bilan boyitish istagida emasmisiz! Agar shunday bo‘lsa, «Donishqishloq latifalari»da yana eski va qadrdon adabiy qirg‘oqqa qaytganingizni qanday tushunsa bo‘ladi?

— Adabiyotlar o‘rtasidagi aloqalar shunday katta ko‘lam va sur’at kasb etgan bizning kunlarda sharqiy va g‘arbiy qirg‘oqlar o‘rtasida bir-biriga ta’sir bo‘lmasligi mumkin emas. Bu holat shoirning ixtiyoridan tashqari sodir bo‘ladi. Lekin men hech qachon g‘arbiy qirg‘oqlardan adabiy shakl va ohanglar axtargan emasman, o‘zimni ikki oyoq bilan sharqiy qirg‘oqda turgan odam, deb hisoblayman. Bunday ohanglarni she’rlarimda o‘zim sezmaganman, boshqa birov sezganini ham bilmayman. Buni sizdan ilk daf’a eshitib turibman. Aslida, mening bu masalaga qarashim boshqacha.

Har bir xalqning milliy xususiyatlari san’atida, adabiyotida ayniqsa, yorqin namoyon bo‘ladi. Millatlar bir-biridan tili, urf-odati bilangina emas, fikrlash xususiyati bilan ham ajralib turadi. She’rni nari qo‘yib turganda, hatto oddiy nutqda ruscha fikrlab, o‘zbekcha gapirgan yoki, aksincha, o‘zbekcha fikrlab, ruscha gapirgan odamning nutqi g‘ayritabiiy, sun’iy bo‘lib turadi. She’rni-ku boshqa tilga tarjima qilib bo‘lmaydi, degan fikrni ko‘p mo‘’tabar odamlar takror- takror aytganlar. Zeroki, u xalqning o‘zligi, ruhiyati, asrlar davomida shakllangan didi. Endi boshqa tilda fikrlab, boshqa tilda she’r yozadigan shoirni tasavvur qiling. Bunday ijod mahsulini arosatda qolgan mahsul debgina baholash mumkin..

Yapon tankasi ham, ispan verlibri ham manba e’tibori bilan o‘sha xalqlarning uzoq traditsiyalariga borib taqaladi. Shuning uchun ham muayyan ohanglar muayyan xalqlarga marg‘ub va manzur.

Internatsionalizm boshqalar she’riyatidan ohang ko‘chirish emas. She’riy ijoddagi internatsionalizm o‘z milliy she’riyatingni jahonga va, aksincha, jahon she’riyatini o‘z xalqingga anglata bilish, tanita bilish, deb tushunaman. Ijodda umumjahon standarti yo‘q, umuman standart yo‘q. Lekin jahoishumul daraja, talab bor. Shunday talab bilan ijod qilishni, yashashni za kurashishni men internatsionalizm, deb tushunaman.

— Siz haqsiz. Ammo men tipga olgan hodisa «Sharqiy qirg‘oqlar» to‘plamida emas, balki «Tirik sayyoralar»da ozmi-qo‘pmi seziladi. Bu kitobga kirgan «Bong uring» singari she’rlarda o‘zbek klassik she’riyati, xususan, sizning avvalgi ijodingiz uchun xarakterli bo‘lmagan ohanglar borki, ular, menimcha, Mayakovskiy, Lorka, Neruda, Hikmat singari shoirlarni, istasak-istamasak, eslatadi… Yana «Donishqishloq latifalari»ga qaytsak. Bu latifalar real kishilar hayotidan, hatto real qishloq hayotidan olingan. Matmusa — shu qishloqning tipik vakili. Uning xatti-harakatlari XX asr sharoitida kulgi uyg‘otadi. Ammo uning xarakterida kishini maftun etuvchi samimiylik, beg‘uborlik, soddalik kabi fazilatlar ham bor. Afsuski, bunday fazilatlar xira tortib bormoqda. Biz hammamiz qandaydir hissiz, ratsional odamlarga, robotlarga aylanib bormoqdamiz. Siz ana shu jarayonga qarshi Donishqishloq kishilarining ajabtovur xislatlarini tasvirlamoqchi bo‘ldingizmi? Yoxud sizni boshqa bir istak ushbu qishloq sari yetakladimi?..

— «Donishqishloq latifalari»ni o‘qib, hamma kuladi. Vaholanki, men ularni yig‘lab yozganman. Aql-idrokka zid, teskari ishlarimiz el boshiga kulfat va uqubatlar keltirib yotgani sir emas-ku. Kosasi teskari qurilgan charxpalaklar kammi? Bir pardani tutgancha qolavergan, bir xil ohangni qo‘ymay chala bergan matmusalar ozmi? O‘zimiz yaratgan qoliplarni tandirday kiyib olib, yo‘lni ko‘rolmay, osmonga qarab ketayotgan hollarimiz yo‘qmi? Bular kulgili ishlarmas, achinarli, ofatli hodisalar.

Boshqa jabhalarni qo‘yib, o‘zim ishlagan, bilgan sohani gapiray. O‘zbekistonda o‘ndan ortiq nashriyot bor. Taxminan, kitob chiqaradigan shuncha bosmaxona bor. Nashriyotlar, bosmaxonalar bilan bir yilga shartnoma tuzib, belgilangan tartib bo‘yicha qo‘lyozma topshiradilar va tayyor kitob qabul qilib oladilar. Kitob savdosi tashkiloti bilan ham munosabat shunday. Bir qaraganda, hamma narsa juda oddiy, oqilona. Ishlar har uchchala tomonning manfaatdorligi asosida, kelishuvga ko‘ra, amalga oshiriladi. Nashriyotlar ham, bosmaxonalar ham, kitob savdosi tashkilotlari ham yaxshi, sifatli, xalqqa kerakli kitoblarni yetkazib berishdan manfaatdor. Biz bu ishlar ustidan nazorat qiladigan yana bir tashkilot Davlat komiteti tuzib qo‘yganmiz. Aytishingiz mumkin, Ministrlar Sovetida bu soha bilan shug‘ullanadigan bo‘lim bor-ku. Nashriyot, kitob savdosi boshqarmasi va bosmaxonalarning umumiy nazoratini shu bo‘lim amalga oshirsa bo‘lmaydimi? Yo‘q.

Tartib shunday. Bo‘lim ministrlikdan hisob so‘rashi kerak. Boshliq o‘rinbosarlardan, o‘rinbosarlar bo‘lim boshliqlaridan, bo‘lim boshliqlari bo‘lim xodimlaridan, bo‘lim xodimlari nashriyot, bosmaxona direktorlaridan, direktorlar o‘rinbosarlardan hokazo va hokazo.

Buyruqlar, ko‘rsatmalar, qarorlar ana shu, ilgaridan o‘rnatilgan qat’iy tartib bo‘yicha pog‘onama-pog‘ona tushib boradi. Nihoyat, og‘irlik bosmaxona ishchisiga, nashriyot redaktoriga tushadi.

Besh yil avval Suriyada bo‘lganimda, u yerda chiqadigan oylik adabiy jurnal redaksiyasida bo‘lib, jurnalni chiqaruvchi kollektiv… ikki kishidan — muharrir va sekretar-mashinistkadan iborat ekanini bildim. Avval boshda ishonmadim: qayta-qayta so‘radim. Axir bizlarda bunday qalin jurnalni yigirma besh-o‘ttiz kishi chiqaradi. Markaziy jurnallarda esa ikki baravar ko‘proq — ellik-oltmish kishi mehnat qiladi. Muharrirdan jurnalning imlo-xatosiga javob beruvchi korrektor yo‘qmi, deb so‘radim. U javob berdi: Men mualliflardan asar qabul qilib olaman. O‘qib, mashinistkaga beraman. U mashinkalab, bosmaxonaga yuboradi. Xato ketishi mumkin emas. Mashinistka tez va bexato yozadi. Bil’aks ishlashi mumkin emas.

Bu javobni eshitib, ko‘nglimdan bir fikr o‘tdi. Olamda, hech bir mamlakatda bizdagidek keng fe’llik, bemalolgarchilik, xo‘jasizlik bo‘lmasa kerak. Nashriyotda bir kitob eng kamida o‘nta qo‘ldan o‘tadi, o‘nta imzo chekiladi, lekin baribir xato bilan chiqadi. «Qo‘ychibon ko‘p bo‘lsa, qo‘y harom o‘ladi», degandek.

Bu holatlar hozir biz uchun odatiy, normal hisoblansa, ertangi kun ko‘zi bilan qarasak, biz hozir Donishqishloqda yashayapmiz, demoq mumkin.

— «Donishqishloq latifalari» shunday yengil va beozor yumor bilan yozilganki, kitobxon uning zamirida yotgan bunday jiddiy hayotiy muammolarni xayoliga ham keltirmasligi mumkin. Bu asarning har bir hujayrasidan o‘zbek folkiori asarlariga xos bo‘lgan kulgi jaranglab turadi. Umuman, kulgi, hajv, satira o‘zbek adabiyotining kuchli jihatlaridan. Buning sababi shundaki, hayot hamisha kulgibop hodisalar, kulgibop manzaralarga to‘la bo‘lgan. Afsuski, bunday manzaralar bizning davrimizda ham oz emas. Shuning uchun ham yumor va satira miltig‘i doim o‘qlangan bo‘lishi lozim…

— She’rda she’r bor, hajvda hajv. Darhaqiqat, tagida teran mag‘zi bo‘lmagan hajv kishiga nari borsa, bir lahzalik kayfiyat beradi. Garchi kayfiyat berishning o‘zi ham katta gap, lekin bu hali to‘la ma’nodagi ijod emas. Komil hajv kuldirish barobarida bizni tarbiyalaydi, ko‘zimizni ochadi. Asarda asar bo‘lganidek, o‘quvchida ham o‘quvchi bor, tomoshabinda ham tomoshabin bor. Hamma ham kulgining tagida nima borligini daf’atan ilg‘ab ololmaydi. Ba’zilarga Chaplinning harakatlari bachkana masxarabozlik bo‘lib tuyulishi mumkin. Masxarabozlik… Bu so‘z bizning kunlarga kelib, salbiy ma’no kasb etdi. U yengil-yelpi qiliqlar qilish, deb tushuniladi. Aslida, masxarabozlar o‘z vaqtida jamiyat illatlarini masxara qilganlar, podsholar, vazirlar ustidan kulganlar. Ular o‘z davrining qahramonlari, fidoyilari bo‘lganlar.

«Oltin devor» spektaklining premyerasida bir amaldor odam yonida o‘tirgan odamga engashib: «Bu masxarabozlik-ku», dedi. O‘shanda men o‘tmish zamonlarda boylar, amaldorlar, eshonu qozi kalonlar masxarabozlarmi qanchalik yomon ko‘rganlarini tasavvur qildim. «Oltin devor» o‘n to‘qqiz yildan beri qo‘yilyapti. O‘sha amaldor esa to‘rt yil avval qamoqqa olingan. Uyidan necha kilogrammdir tilla chiqibdi. Mana sizga «masxarabozlik».

— Sizning ismingiz ko‘pincha Abdulla Oripov ismi bilan qofiyadosh bo‘lib yuradi. Holbuki, har ikkingizning ijodiy uslubingiz va estetik qarashlaringiz turlicha. Sizda musiqiylik, she’riy ravonlik ustivorlik qilsa, A. Oripov tig‘dor satrlar va she’rlarni yoqtiradi. Masalan, sizning «Manfaat falsafasi» degan she’ringiz bor. Hozirgi kishilardagi manfaatparastlik illatini fosh etuvchi she’r. Dmmo siz ana shunday tig‘dor mavzuni ham aruz vaznida va klassik muxammas shaklidan istifoda etgan holda yoritasizki, bu hol sizning uslubingiz, insoniy va ijodiy qiyofangizdan kelib chiqadi. Sizni A. Oripov bilan doimiy hamrohlikda tilga olishlarining sababini nimada deb o‘ylaysiz? Har ikkalangiz ikki xil adabiy hodisa sifatida bir-biringizni to‘ldirganingiz va bugungi voqelikni mukammal ifoda eta olganingiz uchunmi? Sizning estetik programmangiz qanday?

— Ijod — yurakdagi mehr va ezgulik tuyg‘usining mevasi. Salbiy hodisalarga munosabatda paydo bo‘ladigan nafrat tuyg‘usi ham o‘sha mehr va ezgulik hissi tufayli dunyoga keladi. Ijod qilmoq — odamlar yuragiga yaxshilik urug‘ini ekmoq, deb tushunaman. Bu uhdani har kim o‘z uslubi bilan, o‘z iste’dodi darajasida ado etadi. Shoirlar bir-biriga o‘xshamasligi bilan qadrlidir.

G‘alati bir haqiqatni aytay. Shoir ijodkor ko‘zi bilan qarab hech qachon boshqa shoirni dil- dilidan bus-butun qabul qilolmaydi. O‘quvchiga aylanibgina, o‘quvchi ko‘zi bilan qarabgina yayrashi, tan berishi, qabul qilishi mumkin. Ijodkor sifatida esa «Men boshqacha yozgan bo‘lardim», deyishi tabiiy.

Bu aslo raqobat tuyg‘usi emas, faqat o‘sha o‘ziga xoslik natijasi. Lev Tolstoy Shekspirni qabul qilolmagan. Negaki, bu ikki buyuk ijodkorning estetik prinsiplari tamoman bir-biriga o‘xshamaydi. Va, aksincha, bir-biriga tamoman o‘xshamaydigan ijodkorlar bir-birlarini yuksak qadrlaganlar, izzat-ikrom qilganlar. Demakki, bir-birovga o‘quvchi ko‘zi bilan, xolis odam ko‘zi bilan qaray olganlar.

Men Abdulla Oripov she’rlarini yaxshi ko‘raman. Uning fikrlash tarzidagi o‘ziga xoslik menga yoqadi. Satrlarida asabning toridek taranglik bor, kuyunchaklik, dardnoklik, oshkor kurashchanlik bor. Eng muhimi, hech kimga o‘xshamaydigan uslubi bor.

— Bugungi o‘zbek she’riyatida Abdulla Oripov katta mavqega ega. Uning ortidan, sizning ortingizdan yana bir necha iste’dodli shoirlar yetishib chiqdilar. Ular tufayli bugungi o‘zbek she’riyati, menimcha, yana bir pog‘ona yuqori ko‘tarildi. Abdulla Oripov singari yorqin iste’dod sohiblari va ularning eng yaxshi asarlari sizning biror yashirin fazilatlaringiz va ijodiy imkoniyatlaringizning yuzaga chiqishiga turtki berganmi?

— Fikr fikrga, tuyg‘u, tuyg‘uga qayroq bo‘ladi. Shoir yuragidagi hislar, shuurida paydo bo‘lgan o‘ylar — bu uning dunyo ohanglariga quloq tutishi, turli-tuman ko‘rinishdagi muloqotlar mevasi bo‘ladi. Yuqorida biz sharqiy va g‘arbiy qirg‘oqlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir haqida bahs qildik. Bir zamonda, bir yurtda yashab turgan ijodkorlarning o‘zaro ta’siri tabiiy hol. Men o‘zimga davrdosh bo‘lgan ulkan adiblarnigina emas, balki adabiyotga endigina kirib kelayotgan yoshlarning asarlarini ko‘zdan kechirib, o‘zimni boyigandek his qilaman. Qizig‘i shundaki, menga mutlaqo yoqmagan asarlar ko‘nglimda e’tiroz tuyg‘usini uyg‘otib, qo‘limga qalam to‘tqazgan vaqtlar bo‘lgan.

— «O‘ylasam, men olamning yarmin kezib qo‘yibman…» Bu misralardan so‘ng siz, chindan ham, yer yuzidagi bir qancha shaharlar va yurtlarni tilga olgansiz. Bu yaqin va olis manzillarga siz sayyoh sifatida emas, shoir sifatida borgansiz. Har qanday safar shoir uchun yangi ijod ufqlarini ochadi. Sizning «Donishqishloq latifalari»ngizdan Kanada turkumidagi she’rlaringizgacha ana shunday ijodiy safarlar ta’sirida yozilgan.

O‘zbek sovet she’riyatida turli-tuman sayohatnomalar oz emas. Bir paytlar ular haqiqatan ham she’riyatimizning tematik doirasini kengaytirgan bo‘lishi mumkin. Lekin keyinchalik bunday she’riy turkumlar siyqalasha boshladi.

Ijodiy safar, yangi kishilar, yurtlar, urf-odatlar, yangi hayot manzaralari bilan uchrashuv sizga nimalar berdi? Sizning she’riyatingiz ana shunday safarlardan keyin qanday bo‘yoqlar bilan boyidi?

— «Donishqishloq» sayohat natijasida tug‘ilgan emas. Bu turkum o‘zimizning hayot to‘g‘risida. Kanada turkumiga, «Istambul fojiasi»ga kelsak, bularning yozilishiga safar bahona bo‘lgan esa-da, asli sabab yana o‘sha o‘z hayotimiz. Arslon o‘rgatuvchi Vankuver sirkida ham bor, o‘zimizning bosh boshqarmalarda ham. Safarning yaxshi tomoni shundaki, u ijod kishisining tafakkur ufqini kengaytiradi, o‘z xalqi hayoti bilan boshqa xalq turmushini qiyoslash imkoniyatini beradi, yangi mavzular hadya etadi.

Shoir qayer to‘g‘risida, nima to‘g‘risida yozmasin, avvalo o‘zi to‘g‘risida, o‘z xalqi va yurti to‘g‘risida yozadi. Keyingi she’rlarimda ona tilimiz to‘g‘risida yozganlarim Marokash safarida tug‘ildi, desam, ko‘plar ajablanishi mumkin. Munosabat haqiqatan ham uzoq. Lekin gap shundaki, Marokashdagi Arab tili markazini ko‘rib, u yerlik olimlar arab tilini chuqur o‘rganish, uni yangi atamalar bilan boyitish, butun dunyoda targ‘ib qilish borasida shunday ishlar qilishmoqdaki, ochig‘ini aytganda, o‘zbek tilshunoslaridan xafa bo‘lib ketasan kishi. Bu markazda vaqti-vaqti bilan barcha arab mamlakatlaridan tilshunos olimlar yig‘ilib, dunyo tillarida yangi paydo bo‘lgan atamalarni arab tilida qanday ifoda qilish ustida, umuman, turli tillar bilan arab tilining o‘zaro aloqalari xususida ilmiy kengash o‘tkazadilar. Ijtimoiy terminlarga ham, ilmiy-texnik terminlarga ham ekvivalent topadilar.

Bizning tilshunoslik markazimiz nima bilan shug‘ullanadi — xudoning o‘zi biladi. Yaqinda televizorda bir injenerning chiqishini ko‘rdim. Mashhur spektakldagi Alisher Navoiy so‘zini takrorlagim keldi: «Ko‘zim chiqsun seni ko‘rguncha bundoq». Nutqda o‘zbek so‘zlari yo o‘n foiz, yo o‘n besh foizni tashkil qiladi. Gap texnika uskunalari haqida borayotgani uchun fe’llar va kelishik qo‘shimchalarinch hisobga olmasak, qolgani yo, ruscha, yo baynalminal so‘zlar yig‘indisidan iborat.

Tilga e’tibor — elga e’tibor, deymizu, hech birimiz tilimiz imkoniyatlaridan to‘laroq foydalanishni o‘ylamaymiz. Bu borada rus tilshunoslaridan ham o‘rgansak bo‘ladi. Axir samolyot, parovoz, poyezd, paroxod singari ko‘plab so‘zlar — tilshunoslar kiritgan atamalar. Arablar samolyotni tayyora (ozarbayjonlar ham), poyezdni — qitar, avtomobilni sayyora deb atashadi.

To‘g‘ri, rus tilida ham chetdan o‘zicha, betarjima qabul qilingan atamalar ko‘p. Lekin o‘zbek tilida bunday so‘zlar chet atamalar hisobiga ham, ruscha atamalar hisobiga ham juda tezlik bilan ko‘payib bormoqda.

Shularni o‘ylab ukrain shoiriga bag‘ishlangan she’rda:

Ona tiling dardin saqlab ko‘ngilda
Nola qilsam, ko‘kka chiqar faryodim,
Yetmish yetti pushtim so‘zlagan tilda
So‘zlarmikin yana yetti avlodim,

degan satrlar yozilgan edi.

— Men o‘tgan yili Farg‘ona vodiysida bo‘lganimda, odamlari nihoyatda sodda bo‘lgan bir qishloqni ko‘rsatishdi. Bu yo Anvar Obidjon tug‘ilgan qishloq, yo unga qo‘shni kolxoz yerlari edi. Menga hatto «Donishqishloq» qahramonlari shu yerda yashaydi, deb ham aytishdi. Bugungi suhbatdan ma’lum bo‘lishicha, bu ma’lumot ko‘proq o‘sha sodda odamlarning xohishidan tug‘ilgan ko‘rinadi.

Siz hozir «Istambul fojiasi»ni tilga oldingiz. Haqiqatan ham, bu asarda tasvirlangan voqeani xohlagan mamlakatga ko‘chirish mumkin. Chunki, asar markazida Istambul bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan muammo emas, balki umuman hozirgi davrning muhim ma’naviy masalalaridan biri yotadi…

— Hayotda paradokslar ko‘p. Aqlga muvofiq kelmaydigan teskariliklar ko‘pincha badiiy asarga mavzu bo‘ladilar. Bir odam vatandan olisda uning mehri va sog‘inchi bilan yashasa-yu, boshqa odam vatanda yashab turib unga xiyonat qilsa… Kishi tirik turib o‘zimning tirikligini odamlarga aytolmasa, chunki tirikligidan ko‘ra barhayotroq yaxshi nomi, ikkinchi umri o‘ziga va hammaga qimmatli bo‘lsa… Bular va bularga o‘xshash muhabbat bilan bog‘liq, shuhrat, shon orzusi bilan bog‘liq paradokslar dramatik dostonga asos bo‘ldi. Mening kema sayohati bilan Istambulda ikki kecha bo‘lganim, kemamizning to‘lqinda qolgani bir turtki bo‘ldi-yu, ko‘ngildagi gaplar, his-tuyg‘ular dramatik doston shaklida qog‘ozga tushdi.

Bir ulug‘ rassom o‘z asarlari ko‘rgazmasida ko‘pchilikka manzur bo‘lgan bir asarining qancha vaqtda chizilgani haqidagi savolga shunday javob bergan ekan: «Butun umrimni va uch kunimni sarf qildim».

Darhaqiqat, bir asarga kishi umr bo‘yi yiqqan tajribasi, ruhiy boyligi to‘kiladi. Istambulda o‘tgan ikki kunda qahramonlarning butun hayoti daftardek varaqlangan bo‘lsa, bu asarni yozishga ketgan uch oy muddatda umrim bo‘yi meni o‘ylatgan, behalovat qilgan fikr za tuyg‘ular o‘rtaga tushdi.

Iskandarning iztirobi ko‘nglimga yaqinligi ota-onasiz kechgan o‘ksik bolaligim tufayligina emas. Men Iskandarlarni o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman, asarning kirish qismida yozilgandek, ularning ko‘zlari tubiga cho‘kkan dardni his qilganman.

Shukrki, qayta qurish zamoni xalqaro munosabatlarimizda ham, xususan, chet eldagi vatan- doshlarga munosabatda ham yangicha fikrlash davrini boshladi. Bu asar yozilgan vaqtda hali boshqacha fikr, ya’ni vatandan ketib qolgan kishi kim bo‘lishidan, qanday sabab bilan ketganidan qat’iy nazar xoindir, degan fikr hokim edi.

Asar dunyo yuzini osonlik bilan ko‘rgani yo‘q. Afsuski, bunday qarashlar hali ham yo‘qolmagan. Bir zamonlar urushda asir tushganlarga yalpisiga shunday munosabatda bo‘lingan. Iskandarning yurtiga qaytmaganligiga juda ko‘p sabablardan biri shu edi.

— «Istambul fojiasi»da olisdagi ona yurt chiroqlari bilan birga haqiqat fonusining nuri ham o‘qtin-o‘qtin charaqlab qoladi. Bu so‘nggi nur garchand g‘ira-shira bo‘lsa-da, bugungi voqealigimizning ayrim sohalarini yoritgandek bo‘ladi. Iskandar fikriga ko‘ra, dunyoda haqiqat yo‘q, faqat manfaat deb atalgan cho‘pon odamzodni poda qilib haydab yuradi. Bu so‘zlarni garchand kapital- dunyosining mohiyatini anglagan odam aytsa-da, u biz uchun ham begona xulosa emas. Shuning uchun ham Jalol: «Xudparastlik, nomardlikniig har daqiqasi haqiqatning yuragiga otilgan o‘qdir», deydi. Afsuski, o‘tgan yillar oralig‘ida bunday daqiqalar oz bo‘lmagan ekan.

Lekin adabiyotimiz, ayniqsa she’riyatimizning aksar namunalarini o‘qib, olam — guliston degan xulosaga kelish qiyin emas. Adabiyotimiz hali hayotdan, hayot haqiqatidan uzoqda. Soxta patetika hali ham so‘nmagan. Sizningcha, hayot haqiqatining, oshkoralikning badiiy asar hujayralariga to‘la kirishiga unda hayotning allaqanday taraqqiyot nuqtasi va istiqboldagi holati emas, balki bugungi jonli ahvoli aks etishiga nimalar xalaqit bermoqda?

— Oltmishinchi yillarning boshida bo‘lgan bir voqea sira esimdan chiqmaydi. Kech kuz edi. Qor aralash yomg‘ir boshlangan. Paxta planining bajarilishi gumon bo‘lib qolgan edi. Barcha yozuvchilar xalqni safarbar qilish vazifasi bilan dalaga otlangan. Endigina Yozuvchilar soyuziga a’zo bo‘lgan men ham Sunnatulla Anorboyev boshliq delegatsiyaning a’zosi bo‘ldim. Biz kolxoz idorasiga kelganimizda, rais bizni sovuqqina kutib olib, kechki yig‘inga — brigadirlarning hisobotiga taklif qildi. Kechqurun uzoq-yaqindan loy kechib brigadirlar kelishdi. Yig‘inning boshidan rais ularni bo‘ralab so‘ka boshladi. Birma-bir turg‘izib, aybdorni sud qilgandek so‘roqqa tutdi, do‘q va dag‘dag‘alar qildi. Oxiri, «Mana senlarga men tushuntirolmasam, yozuvchilar tushuntirsin», deb delegatsiyamiz boshlig‘iga so‘z berdi. S. Anorboyevning nima degani esimda yo‘q. Lekin raisning nohaq tahqiriga ko‘nib, chidab o‘tirgan brigadirlar hanuz ko‘z oldimdan ketmaydi. Yerda paxta bo‘lmasa, ular sho‘rlik nima qilsin? Qor aralash yomg‘ir yog‘ib turganda, kim dalaga chiqadi-yu, bu, sifatini yo‘qotgan ho‘l paxtaning kimga qanchalik foydasi bor?..

O‘sha kundan men xulosa qilib chiqargan haqiqat shunday edi: Avvalo bunday sharoitda dalaga chiqib bo‘lmasligini rais ham, bir chetda indamay o‘tirgan raykom vakili ham, yuqoridagi o‘rtoqlar ham bilishadi. Qor ostida qolgan «oq oltin»ning kolxozga oltin bahosiga tushishi ham, moddiy zarardan boshqa narsa emasligi ham ularga ma’lum. Lekin planni to‘ldirish kerak, raport berish kerak. Eng yuqoridan talab shu. Qarshi turgan odam o‘z joniga zavol bo‘ladi. Obkom raykomni siqiqqa oladi, raykom raisni, rais brigadirni. Endi pastdan yuqoriga qarab pog‘onama-pog‘ona: «Biz ishlayapmiz, hamma imkoniyatni ishga solyapmiz, hammani safarbar qilyapmiz, uxlamayapmiz, tinchimayapmiz», degan jon asrovchi ma’lumotlar ketadi. Studentlar yomg‘irda uch kunlab baraklarda yotadi. Hech kimga biror soatga biror yoqqa siljishga ruxsat yo‘q. Hamma bilsin, biz bor choralarni qilyapmiz va hokazo.

Hech kim: «Biz kimni aldayapmiz?» deb so‘ramaydi. Ana shu holat bizda uzoq vaqt barqaror bo‘ldi. Hozir ham inersiya bilan davom etmoqda. Buning sabablari ko‘p. Avvalo kolxoz bilan davlat o‘rtasida oldi-sotdi ishi har ikki tomonning teng manfaatdorligi asosiga qurilmagan. Nomi oldi-sotdi bo‘lsa ham, aslida, prodrazvyorstka zamonidagi kabi paxta undirib olinadi. Qolaversa, «oq oltin»ning narxi po‘choq bahosida. Dala qahramoni bulgan paxtakorning bir kunlik ish haqiga Toshkent bozorida ikki dona olma beradi.

Bu gaplarni baralla aytish kerak bo‘lgan vaqt yetdi.

Aytish kerak bo‘lgan gaplar juda ko‘p. Lekin hamon ko‘nglimizda andisha, yuragimizda hadik bor.

Bir shoir do‘stim — juda ko‘p madhiyalar yozgan shoir — yaqinda qulog‘imga shunday dedi: «Bilasanmi, do‘stim, zamon nozik, aytadigan gapingni ehtiyot bo‘lib gapir. Demokratiya va oshkoralik ham qopqonga o‘xshagan narsa. Ular — ko‘rsatkich barmoq bilan yuqorini ko‘rsatdi, — ular ba’zi laqmalarni gapirtirib olib, shartta qopqonga tushiradi. Keyin «sap-sarap» — yeydi-qo‘yadi».

U «sap-sarap» degan so‘zni shunday lazzat bilan aytdiki, beixtiyor labini yalab qo‘ydi.

Shundan keyin ham qo‘rqmay ko‘ring.

Keling, es borida etakni yopib suhbatni to‘xtataylik. Yana kim biladi, deysiz.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1988 yil, 1-son

Erkin Vohidov. Hozirgi yoshlar (1975) by Khurshid Davron on Scribd