Жадидчилик ҳаракати асосчиси Исмоилбек Гаспринский  таваллудининг 165 йиллиги олдидан

    Икки йил аввал ЮНЕСКО  ташкилоти томонидан 2014 йил  Исмоил Гаспирали йили деб эълон қилинган эди.  Бу йил эса  турк жадидчилиги асосчиси таваллудининг  165  йиллиги нишонланмоқда. 
Исмоил Гаспирали номи юз йил муқаддам туркий дунёдаги энг машҳур ном эди. Уни Қашқардан Лондонгача, Санкт-Петербургдан Бомбейгача билар эдилар. У чиқарган «Таржимон» газетасининг 1908 йилдага 25 йиллик тўйида Хитойнинг «Таранча»сидан табрик телеграммаси келган. 1910 йилда эса Франциянинг энг эътиборли журналларидан «Ревю дю монде мусулман» унинг миллат олдидаги буюк хизматлари учун номзодини «Тинчлик борасидаги Халқаро Нобель Мукофоти»га тавсия қилган ва буни хорижий мамлакатлардаги жуда кўп матбуот органлари қўллаб- қувватлаб чиққан эди.

Бегали Қосимов
ИСМОИЛБЕК ГАСПРИНСКИЙ

Исмоилбек Гаспринский (1851-1914) Русия жадидчилик ҳаракатининг раҳнамоси эди. Туркистонда XIX асрнинг охирларидан кўзга ташланган янгиланиш ҳаракатлари кўп жиҳатлари билан шу номга, унинг «Таржимон» газетасига келиб боғланади. Ва ушбу даврдан эътиборан XX асрнинг 20- йилларига қадар фаолият кўрсатган бирор туркистонли зиёли йўқки, бу номни четлаб ўгган бўлсин. Шу сабабли, унинг ижодий фаолияти ва айниқса, маслак-интилишлари билан танишиш Туркистон жадидчилиги ва жадид адабиётининг шаклланиш ҳамда ривожланиш босқичларинигина эмас, умуман мазмун-моҳиятини англашда, йўналишларини белгилашда ҳам бениҳоя муҳим аҳамиятга эга.

Бу ном юз йил муқаддам туркий дунёдаги энг машҳур ном эди. Уни Қашқардан Лондонгача, Санкт-Петербургдан Бомбейгача билар эдилар. У чиқарган «Таржимон» газетасининг 1908 йилдага 25 йиллик тўйида Хитойнинг «Таранча»сидан табрик телеграммаси келган. 1910 йилда эса Франциянинг энг эътиборли журналларидан «Ревю дю монде мусулман» унинг миллат олдидаги буюк хизматлари учун номзодини «Тинчлик борасидаги Халқаро Нобель Мукофоти»га тавсия қилган ва буни хорижий мамлакатлардаги жуда кўп матбуот органлари қўллаб- қувватлаб чиққан эди.

У вафот этган 1914 йилнинг 11 сентябрида машҳур Наримон Наримонов ёзади: «Миллат Исмоилбек каби қаҳрамонларини унутса, ўз ҳаётини барбод этажақдир». Бу баландпарвоз гап эмас. Далил — тарих. У тириклигидаёқ миллатнинг отаси, раҳнамоси деган ном олди. Унинг энг катта хизмати Русия сарҳадида яшаб турган, лекин замоннинг зайли билан бир-биридан узоқ тушган (тўғри-роғи, узоқлаштирилган) ва бегоналашиш даражасига етган туркий халқларни бир-бирига танитди. Беҳбудий сўзлари билан айтганда, «Русиядаги бутун турк-татар халқларини жуда оз тарихий муддатда хайр-хўшлик йўли билан яхлит бир миллий оилага бирлаштирмоққа ноил бўлди». Бу дард ўша давр чор Русияси асоратида ўз эрку ҳуқуқигина эмас, асрий урф-удум, маънавий қадриятларидан тортиб, тил ва дин-эътиқодигача унутишга маҳкум қилинган туркий халқларнинг энг катта дарди, сўнгсиз армони эди.

Исмоилбек Шарқ халқлари маънавий ҳаётида, хусусан, мактаб-маорифида чинакам инқилоб ясаган, «усули жадид» номи билан тарихга кирган «усули савтия»ни бошлаб берди. XX аср Шарқининг энг машҳур, энг тараққийпарвар ҳаракатчилигига — жадидчиликка асос солди.

У барча туркий халқларни яхлит, ягона миллат деб билди. Уларни ҳам илм-маърифатда,ҳақ-ҳуқуқда дунёнинг тараққий қилган миллатлари билан тенг, бақамти кўрмоқни орзу қилди.

Бутун ақли-вужудини мана шу муқаддас ишга — миллатнинг равнақи ва муҳофазаси йўлига сарф этди. Бу шунчаки мутаассибона бир орзу эмас, замонасининг баланд-пастидан хабардор, тарих ва тақдирини теран англаган, Шарқни ҳам, Ғарбни ҳам баб-баравар билган ва баб- баравар кўрган бир кишининг аниқ ва режали хатти-ҳаракати эди. Афсуски, унинг бу ишларида айрим «дўстлар»и шаккоклик, кофирпарастлик кўрдилар. Душманлари эса унга сиёсий айб қўйдилар. Туркий қавмларни Русия давлатига қарши бирлаштиришда, ягона турк-татар мамлакати тузишга уринишда айбладилар. Ва бу даъволар машъум 30-йилларда жуда «иш» берди. Унинг номи, унинг хотираси авлодлар қалбидан юлиб олинди. Наслларга ўз халқининг қаттол душмани қилиб кўрсатилди…

Гаспринский 80-йилларнинг охиридан авлодларга қайта бошлади… 1991 йилда Симферополда таваллудининг 140 йиллигига бағишланган халқаро анжуман бўлиб ўтди. 2001 йилда 150 йиллиги нишонланди. Ўзбекистонда ҳам у ҳақда рисолалар пайдо бўлди.

Четда 1950 йилда у ҳақда Бурбил деган киши докторлик дис-сертацияси ёзган ва Гамбургда китоб босдирган. Америкалик Эдвард Жеймс Лаззерини диссертацияси 1973 йилда «И.Гаспринский ва Русияда мусулмон модернизми» номи билан Вашингтонда босилиб чиққан. 80-йилларда эса Туркияда Нодир Давлат ва Меҳмет Саройнинг у ҳақдаги монографиялари дунё кўрди. 1991 йилда Тошкентда Э. Аблаевнинг «Исмоил Гаспринский — гуманист, просветитель, педагог» рисоласи босилди. Кейинги тадқиқотлардан бири Ҳоқон Қримлининг «Қрим татарларида миллий кимлик ва миллий ҳаракатлар (1905-1916)» (Анқара, 1996) китобидир. Ниҳоят, 2003-2004 йилда Туркияда Гаспрали «Танланган асарлари» уч жилдлигининг 2 жилди босмадан чиқди.

Исмоилбекнинг ота-боболари Ялта-Алупка йўлида жойлашган Гаспра қишлоғидан.

Исмоилбек тахаллус-нисбани шундан олди. Бироқу кўпроқ «Гаспринский» номи билан шуҳрат қозонди. Илк ўзбек матбуотида у «Гаспринский» деб берилади. Исмоилбек Гаспрадан унча узоқ бўлмаган, тўрт томони тоғлар билан ўралган Ажикўй (овчи кўй — овчилар қишлоғи)да 1851 йилнинг 21 мартида — қутлуғ наврўз кунида таваллуд топди.

Ҳаёт йўли

Отаси Мустафобей Кавказ ва Қримнинг генерал губернатори князь Ворондовга таржимон бўлиб ишлаган, садоқатли хизмати учун 1853 йилда поручик унюнига мушарраф бўлган, дворян мартабасига кўтарилган. Лекин кўп ўтмай, Крим уруши бошланади. Оила Бокчасаройга кўчиб келади. Исмоилни 8 ёшида боқчасаройлик Ҳожи Исмоилнинг эски макгабига берадилар.

10 га кирганда эса отаси Мустафобек онаси Фотиманинг эътирозларига карамасдан, Оқмачит — Симферополдаги губерния гимназиясига олиб боради. Унда икки йил ўқигач, Воронеж (Ёл Кермон)даги офидерлар ҳарбий ўқув юртига ўтади. Ўн уч ёшида Москвадаги Милютин гимназиясига ўқишини кўчиради. Шу йиллари айрим рус зиёлиларида авж олган буюк рус миллатчилиги Милютин гимназиясига ҳам кириб келган эди. Хусусан, гимназия мураббийларидан ёзувчи М. Катковнинг панславистик қарашлари ёш Исмоилбекда ўзликни англаш ҳиссини уйготди. Унинг ҳатто Критда юнонлар билан уруш олиб бораётган турк қўшинига кўнгилли бўлиб қўшилиш учун синфдош дўсти литвалик Мустафо Давидович билан Истанбулга отлангани, Одесса бандаргоҳида қўлга олиниб, орқасига қайтарилгани маълум. Хуллас, 1868 йилда Исмоилбек Гаспрали Москвадаги ўқишини битириб, Боқчасаройга қайтади.

«Занжирли» мадрасасида рус тилидан дарс бера бошлайди. Д. И. Писарев, Н. Г. Чернишевский асарлари билан яқиндан танишади. Ўқиш-ўрганиш иштиёқи уни 1872 йилда Францияга бошлаб келади. Вена, Мюнхен, Штутгардтда бўлади. Парижда И. С.Тургенев билан учрашади. Унга ассистент-котиб бўлиб ишга киради. Французчани мукаммал эгаллайди. «Эълонлар» идорасида таржимонлик қилади. Машҳур Сорбонна университетига ўқишга қатнайди. Ниҳоят, 1876 йилда Боқчасаройга қайтиб келади ва «Занжирли»да рус тили муаллими сифатида ишни давом эттиради. Шу йили уйланади. Бироқ улар узоқ яшай олмайдилар, ажраб кетадилар. Исмоилбек мутолаага берилади. Қунт ва сабот билан туркий тилни, тарих ва адабиётни ўрганади. Айни пайтда, у шарқона анъанавий таҳсилнинг замондан орқада қолганини, шу туфайли мусулмонларимиз жаҳон тараққиётидан четга сурилиб чиқаётганлигини қўради.

Нима қилмоқ керак? Милютин гимназиясидага ўқитиш усулини, Сорбоннадаги кўрганларини мусулмон мактабларига кўчирса бўлмасмикин? Ҳар бир мактаб, мадраса ўз низом-дастурига эга бўлмоғи лозим. Диний билимлар қаторида дунёвий фанлар ҳам кенг ўқитилиши керак. Бу, масаланинг бир томони. Иккинчи томони шундаки, ўқишни назорат қилиш шакллари, билимни баҳолаш мезонлари бўлиши лозим. Умр дегани, ахир, ҳисобли-ку. Бироқ бу гаплар ўртага тушар-тушмас, Гаспринскийга тош отиш бошланади. Уни кофирдан олиб, кофирга соладилар.

Таҳдид, дўқ-пўписа кучайиб боради. Исмоилбек ён беришга мажбур бўлади. Ишни ўзгартиради. Шаҳар бошлиғи вазифасига (1878-1884) сайланиб, Боқчасаройни обод қилишга киришади. 1882 йилда машҳур Қозон татарларидан миллионер Акчуриннинг қизи Зуҳрахонимга уйланади.

Улар йигирма йил бахтли турмуш қилдилар. Олти фарзанд тарбия этдилар. «Улардан Дилорахоним ва Исмоил соғ-саломатлар. Тошкентда яшайдилар», деб хабар берган эди «Йилдиз» журнали, 1990 йилда.

И.Гаспринский шаҳар бошлиғи (городской голова) бўлиб узоқ қололмади. Шаҳар Думаси аъзолари Исмоилбекни шаҳар пулини «кўчаларни ёритиш, аҳолига тиббий ёрдамни кучайтириш» каби аллакандай «фойдасиз» ишларга сарф этаётганини кечира олмадилар. Истеъфога чиқишга мажбур этдилар.

У эса, ўз ишида давом этди. 1881 йилда «Русия мусулмонлиги» китобини эълон килди. Унда кўтарилган энг муҳим масалалардан бири Русиянинг ўз мусулмон фуқароларига муносабати масаласи эди.

«Русия мусулмонлиги»

«Сўнгги йилларда Русиянинг Шарқдаги буюк маданийлаштирувчилик хизмати ҳақида тез- тез ўқишга ва эшитишга тўғри келмоқда, — деб ёзади Гаспринский ушбу асарида. — Хўш, бу хизмат нимада намоён бўлиши керак? Наҳотки, унинг маъноси қозини уезд бошлиғига, ноибни приставга, бекликни областу губернияга, ушрни тан солиғи-ю яна бошқа «бер-бер»ларга, ипак тўну бешметни дворянлик ёқасига алмаштириб қўйишдан иборат бўлиб, бошқа қилинадиган иш қолмаган бўлса?»

Гаспринский «Русиянинг Шарқдаги маданийлаштирувчилик роли»га мана шундай танқидий қарайди ва у саволга салбий жавоб беради. Уни аксинча, атайин илм-маърифатдан узоқда сақлаб келаётганликда, мусулмонларнинг тилини, динини, турмуш тарзини бузишда айблайди.

Бир томондан, миллатни маҳв этиб келаётган жаҳолат, иккинчи ёқдан чор ҳукуматининг изчил, режали руслаштириш сиё-сати. Русиядаги мусулмонларнинг тақдири қандай бўларкин?
Исмоилбек мана шу саволга жавоб излайди. Унингча, Русиянинг тобе миллатларга муносабатида 2 йўл турибди: 1. Ассимилядия (руслаштириш). 2. Ҳамкорлик. Биринчи ҳолда мустамлакага, миллий тараққиётга ҳеч қандай йўл берилмайди, у тўла руслаштириб бўлингач, вакиллари мамлакат идора ишларига жалб қилинадилар. Иккинчи ҳодда, унинг миллий тараққиётига имкон яратилади, тегишли даражага кўтарилгач, ҳукумат ишларига тортилади.

Русия ўз мустамлакаларига нисбатан ҳар икки йўлдан фойдаланмоқда. Польшада — биринчи йўддан. Финляндияда — иккинчи йўлдан. У туркий халкларга нисбатан қайси йўлни тутаркин?
Русия биринчи йўлни истайди. Лекин бу қийин ва самарасиз. Негаки, туркий халқларнинг жуда катта тарихи, қадим маданияти бор. Уни қалблардан сиқиб чиқариш ғоят мушкул. Маъқули — иккинчи йўл.

Бунинг у қадар қийинчилиги ҳам йўқ. Мусулмонлар (муаллиф туркий халқлар ўрнига «мусулмонлар» атамасини қўллайди) озгина туртки билан ўтган муддатда йўқотган зеҳниятларини тиклаб ола оладилар. Ҳатто туртки — ёрдамга ҳам эҳтиёж бўлмас. Озгана хайрихоҳлигу рухсат беришнинг ўзи кифоя. Масалан, халқ анъанавий хайрия йўли билан ҳам мактаб-мадрасаларини тиклай олади. Фақат уни замонавий талабларга жавоб берадиган даражага кўтариш лозим. Биринчи навбатда, дунёвий фанларга зўр бериш керак. Х-ХV аср Туркистонининг қомусий олимларини мана шу мадрасалар етказиб бермадими?! Кўҳна Шарқнинг университетлари мадрасалар эмасми?! Европа университетлари испан Андалузиясидаги мадрасалардан андоза олиб қурилмадими?! Бу масалада ёлғиз биргина шарт бор. У шундан иборатки, Русия мусулмонлари миллий маорифларини ўз миллий воситалари асосида қурмоқлари керак. Айниқса, бошланғич таълим ва тарбия мутлақо ўз она тилида бўлмоғи лозим.

«Русия мусулмонлиги» рисоласи шулар ҳақида эди.

   У Русияда яшовчи мусулмонларни шу мамлакатнинг тенг ҳуқуқли фуқароларига айлантириш ва айни пайтда уларнинг ўз миллий, диний жиҳатларини сақлаб қолишга қаратилган ўзига хос дастур эди. Китоб босилиб чиқиши билан великорус шовинистларининг қаттиқ қаршилигига дуч келди. Айниқса, мусулмонларнинг мактаб-маорифини миллий асосларда қуришлари лозимлиги —миллий мактаб ҳақидаги фикрлар ёқмади.

Буни у биларди. Москвада Милютин гимназиясида ўқиб юрган пайтлари ўриспарастлиги билан донг қозонган М.Н.Катков билан бу масалада кўп тўқнашган эди. Унинг муҳаррирлигида чиққан «Московские ведомости» газетаси билан «Русский вестник» журналини мунтазам ўқиб борар эди. Унинг нуқтаи назари Тошкентда Н.Остроумов ва М.Муропиев, Қозонда Н.Ильминс- кий билан айни бир хилда эканлигини яхши биларди.

Н. Ильминский турк-татар халқининг мактаб-маорифига дахлдор ҳар бир илгари силжишни рус халқига қарши ҳаракат деб билади. Синоднинг обер-прокурори К.П.Победоносдевга ёзган бир хатида очиқдан-очиқ «Русиядаги мусулмон халкларига биронта ҳам ижтимоий-сиёсий ҳуқуқ бермаслик керак», дейди.
Исмоилбек Русия қоидаларини синчиклаб ўрганди. 1882 йилда «Солномаи туркий», «Миръоти жадид» номларида 2 рисола эълон қилди. «Русия мусулмонлиги» асарида кўтариб чиққан масалаларни амалга оширишни матбуотдан бошлади.

«Таржимон» зарурати

Вазиятни ўзгартириш учун уни олдин англатиш керак. Бунинг учун эса минбар зарур.

«Таржимон» мана шундай зарурат туфайли юзага келди: «Бир бечора фақирни кўрсак, ачинамиз. Улаётган бечорани кўрсак, юрагимиз изтиробдан оғрийди. Ҳатто бир ҳайвоннинг қийналиши раҳмимизни келтиради. Лекин бир эмас, минглаб кишиларнинг, бутун бир халқнинг жаҳолатдан мислсиз қийналаётганини кўрмаймиз….»

Газетанинг дастлабки сонларидан бирида шундай сўзлар бор эди. Бу жасоратли садо ўша пайтлари жуда ҳам зарур эди.

Руслаштириш авжида. Итил-Волга бўйидаги татарлар орасидан бирор мансабдор у ёқда турсин, масжидга имом ҳам миссио-нер Н.Ильминский рухсатисиз сайланмайди. Мактаб- мадраса китоблари-ку бирмабир қўлдан ўтади. Туркистонда Остроумов — тўра. Кавказнинг ҳам ўз тўралари бор, албатта. Бу тўралар ўз миллатларидан бошқасини миллат деб ҳисобламайдилар.

Миллатнинг ўзлигини кўрсатадиган хусусиятларидан бири тил ва маорифдир. Бу иккиси бўлмаса, миллат мустақил бўла олмайди. Гаспринский 1905 йилда ёзган мақолаларидан бирида миллатнинг асоси иккита: тавҳиди тил (тил бирлиги) ва тавҳиди дин (дин бирлиги) деган эди.

Дарҳақиқат, тилнинг ўрни беқиёс: «Инсоннинг оти бўлмаса, ўзи ҳам йўқ демакдир, шунингдек тили бўлмаган инсон ҳам соқовдир».

«Тил бирлиги масаласи бизим ҳаётимизда ҳаёт-мамот масаласидир ва биз бу масалада бир қадам ҳам орқага чекинмаймиз, -ёзади И.Гаспринский 1906 йил 18 декабрда. — Биз учун орқага чекинмоққа йўл йўқ. Яшасин миллат!…

«Таржимон» умумий бир миллий газетадир. Унинг тили ҳам умумий бир миллий тилдир.

Яшасин миллат! Ҳам яшар, чунки у тилда ва фикрда бирликнинг зарурлигини англади. Тил бирлиги эса адабиёт бирлигидир. Бу эса, ўз навбатида, меҳнат ва ҳаракат бирлигининг асоси ўлароқ миллатнинг озодлигини таъмин этажакдир».

Тил миллатнинг жонли, ҳаракатдаги тарихидир. Унинг кеч-миши ҳам, ҳозири ҳам тилда ифода этади.Миллатнинг барҳаётлигига энг муҳим гувоҳ тилдир. Тил миллат учун ҳаёт-мамот масаласидир. Гаспринский ўз мақолаларидан бирини «Тил масаласи — энг муҳим масала» деб номлаган эди.

Туркий халқларнинг муштарак тили ҳақидаги гаплар 1905 йил воқеаларидан кейин, оқ подшо ён беришга мажбур бўлгач, эркинроқайтила бошланди. Ҳатто айрим ишлар ҳам қилинди. 1906 йил Гаспринский айтганидек, «тил йили» бўлди. Жумладан, 1906 йил Нижний Новгородда Русия мусулмонларининг 600-700 ва-кили иштирок этган «Иттифоқи муслимин» йиғилишида умумий адабий тил масаласи ўртага қўйилди. Уни аста-секин шакллантириш ва амалиётга қўйиш ҳақида қарор қабул қилинди. Бу қарор ўша муштарак адабий тилда алоҳида рисола бўлиб босилиб ҳам чиқди. Ниҳоят, 1907 йилда Русия давлат маориф инспекцияси мамлакатдаги мусулмонларнинг ўз она тилларида ўқув-ёзувни олиб боришлари мумкинлиги ҳақида қарор қабул қилди. Бироқ бу махсус қарор мусулмон болаларини ўз она тилида ўқитишни фақат маҳаллий шевада олиб бориш зарурлигини уқтирди.

Гаспринский шундан чўчиган эди. У бу қарорни мутлақо нотўғри, ҳатто жиноят деб ҳисоблади:

«Маориф инспекциясининг бу ишини биз бутунлай хато деб биламиз, чунки халқнинг она тили бу миллатнинг адабий тилидир. Агар бизим қадимий адабий тилимизнинг бир ҳалқаси Алишер Навоий тили бўлса, турли шевалардан таркиб топган янги замонавий тилимиз унинг иккинчи ҳалқасидир».

«Таржимон»нинг 1908 йил 13-сонида босилган «Тил ва масъулият» мақоласида яна шу масалага қайтиб, ўз фикрини атроф-лича асослайди. Чиндан ҳам Русиянинг турли жойларида истиқомат қилувчи туркий халқларнинг тиллари, тўғрироғи, шевалари бир-биридан фарқ қилади.Хўш,бу фарқ русларда йўқми? Вятка мужикларининг тили Ярославль ҳунармандлариникидан, тулалиларники Курск, Смоленск ерлилариникидан қанчалик фарқ қилади! Арабларчи? Гоҳо улар орасидаги фарқлар бир-бирларини тушунмаслик даражасига боради-ку? Нима учун Ломоносов, Жуковский, Пушкин, Тургенев каби адиблар, мутафаккирлар ягона адабий тил учун умр бўйи курашдилар?! Нима учун арабнинг кўзга кўринган олим- фозили борки, тил бирлигини тилдан қўймайди?! Немислар нега умумий тил устида бу қадар жон куйдирадилар?!

Тўғри, ягона адабий тил миллий адабиёт билан бирга майдонга келади. Лекин уни шакллантириш учун биргина адабиёт аҳлининг эмас, бутун миллатнинг, биринчи навбатда, зиёлиларнинг ғайрат ва рағбати керак.

Бу ерда ҳам ишни маорифдан бошламоқ зарур. Боланинг илк саводи, майли, шевада чиқсин, лекин иккинчи-учинчи йилданоқ ўқишлар умумий ягона тилда кетмоғи лозим. Бу дегани дунёнинг ташвишларини кўзда тутган, лекин ўз она тилимизда, миллий руҳимизда бўлган ўрта ва олий мактаблар илмий, маданий муассасалар, турли-туман мутахассислар, хуллас, нимаики миллатнинг иқтисодий, сиёсий ва миллий мустақиллигини таъмин этадиган бўлса, ҳаммаси керак. Буларсиз миллат озод бўла олмайди.

Хўш, бизга ҳозир она тилида ўрта ва олий мактаблар очишга рухсат берилса, биз бунга тайёрмизми, деган савол қўяди Исмоилбек Гаспринский ва «йўқ!» деб жавоб беради. Демак, биринчи вазифа, ёш, тараққийпарвар миллий зиёлилар тайёрламоқ, замин ҳозирламоқдир. Уни ҳеч ким қилиб бермайди, ўзимиз қилишимиз керак:

«Бугундан бошлаб умумий тил устида кураша бошламоқ, мактаблар учун дарсликлар, ўқув китоблари, луғатлар тайёрламоқ керак», — деб ёзади Гаспринский «Таржимон»нинг 1907 йил 42-сонида босилган «Дўстларимга» номли мактубида.

Буларнинг ҳаммасининг боши миллий онг, хусусан, миллий маориф бўлади. Мамлакатимизда сонига кўра нисбатан озчиликни ташкил этувчи армани, гуржи, латишларни қаранг, қанчалар илгарилаб кетдилар. Финляндия ва Польша мустақилликни олишгача етди. Иқгисоди ҳам жойида. Керакли нарсаси бор. Ҳаммаси миллий онгдан, миллий тил, адабиётдан.

«Миллатнинг икки асоси бор: тил бирлиги, дин бирлиги. Миллатнинг ўзлигини йўқотиш учун шуларнинг биттаси бузилиши кифоя», дейди Гаспринский.

1885 йилда Истанбуддаги Абузиё матбаасида Исмоилбек Гаспралининг «Оврўпо маданиятига бир назари мувозана» деган кичкина рисоласи босилиб чиқди. Европа ўз тараққиётининг ҳадди аълосида турган, Европа турмуш тарзи дунёнинг барча мамлакатларига ўрнак ва тимсол тутилган бир пайтда Русиядай қолоқ бир юртнинг қайси бир бурчагидаги бир мусулмон дунёнинг тараққийпарвар аҳли орасидаги ҳукмрон нуқгаи назарга эътироз билдирди.

Фан ва техникаси билан дунёни ҳайратга солган капиталистик Европани ҳам, жаннат ваъда этувчи социалистик Европани ҳам рад этди. Ҳар иккисида ҳам ахлоқсизлик кўрди. Бугунги Европа маданияти қадим Рим цивилизацияси асосида майдонга келгандир. Қадим Рим салтанати эса маънавий-ахлоқий чириганлиги учун барбод бўлган. Бинобарин, «Румолилар асир этлари билан ҳовузларда боқилган балиқларга тўймасдан қандай қулаган бўлсалар, уларнинг фарзандлари бўлган оврўполилар ҳам бутун дунёнинг меваларига тўймайдилар»,- деб ёзади Гаспрали.

Қадим Рим салтанати деганда бугунги ўқувчининг кўз ўнгига, биринчи навбатда, бир тўда тўраларнинг кўнглини очиш учун ўлим билан курашга чиққан гладиаторлар, машҳур Спартак келади. XIX аср эса, Европа колониализмининг гуллаган даври эди. Китоб чоп этилган 80- йилларда оқ подшонинг севимли генерали Скобелев олис Хуросоннинг Кўктепа қалъасини қонга ботириб, Марви шоҳжаҳонни ишгол этган эди. Румолиларнинг XIX асрдаги фарзандларининг бутун дунёнинг меваларига тўймасликлари шундан. Муаллиф фикрича, янги — XIX аср Европа маданияти билан қадим Рим маданияти моҳиятан бир хил. Қуроллар, усуллар, ўрнаклар ўзгарган, холос, натижа ва самара эскича.

Рисолада асосий эътибор «янги дунё» маданиятининг маънавий-ахлоқий жиҳатларига қаратилади. Ворисийликка, оталар ва болалар масаласига тўхталади. Болаларнинг (социалистларнинг) ўз оталари (капиталистлар)ни рад этишларида катта маъно кўради. Айни пайтда, болаларнинг адолат ҳақидаги тушунча ва фикрлари адолатсизликлар билан тўла эканлигини очиб ташлайди. Унингча, олдинги ҳар икки маданиятнинг асосий нуқсони шундаки, уларда ҳаққоният йўқ. Исломдаги ҳаққоният йўқ. Ҳаққоният дегани нима? Авлоний буни шундай тушунтиради:

«Ҳаққоният деб ишда тўғрилик, сўзда ростликни айтилур…» Гаспрали барча инсонларнинг ўзаро муносабатлари бир асосга — фойда асосига қурилганини таъкидлайди, лекин ишлаб чиқариш воситаларини киши фаолиятини назорат қилувчи ушр (ўндан бир миқдордаги йиллик экин солиғи), закот (қирқдан бир миқдордаги йиллик мулк солиғи) кабиларнинг инсон ва жамият ҳаётидаги фавқулодда назоратчилик ролини уқтиради. Шулар Европанинг ҳуқуқ ва ахлоқига асос қилиб олинганида социалистик фикрларга имкон қолмаслигини айтади. Шу тариқа, Европа илм-фани билан ислом ахлоқининг ҳамкорлигида майдонга келадиган янги умуминсоний маданият масаласини кўтаради.

Хўш, ислом маданияти қандай маданият? У нимани кўзда тутади? Европа маданияти шарҳидан кейин бунинг изоҳига ҳам зарурат туғилган кўринади. Ҳар ҳолда Исмоилбекнинг «Маданияти исломия» номи билан бир китоби пайдо бўлди ва қисқа муддатда 2 марта чоп этилди. Маданият, унингча, кишиларнинг турмуши, иш фаолияти, касб-ҳунарга муносабати билан белгиланади ва уларни тахминан 3 га (ваҳший, ярим ваҳший, маданий) бўлади.

Гап шундаки, маданият ҳеч қачон ёлғиз бир миллатга ёхуд мамлакатга тегишли бўлиб қолмайди. Турли сабаб ва шароитга кўра бирида озроқ, иккинчисида кўпроқ ёхуд бирида бир, иккинчисида бошқа жиҳати нисбатан фарқли ривожланиши мумкин. Бир вақтлар Европа ундан бебаҳра қолган эди, ҳозирда унинг Осиёдан ўсиб кетганлиги ҳаммага аён. Замонида Европа кийим нималигини билмай, мол терисига ўралиб юрган пайтларда Осиё пахта-ипак матоларини танлаб киярди. Ҳозирда осиёлик от-эшак, қайиқ билан ўн кунда юрадиган йўлни Европа темир йўл ё пароходда бир кунда босиб ўтади. Бу маданият даражасининг самараси. Айни пайтда, у  бутун инсониятникидир, — дейди муаллиф.

Кимки бу йўлда хизмат қилса, инсониятга хизмат қилган бўлади. Шу жиҳатдан, мусулмон олами инсониятга нима берди? Умуман, унинг хизмати борми?

Исмоилбек шундай савол қўяди ва «Ҳам бордир, ҳам кўпдур» деб жавоб беради. Шундан сўнг 2 муҳим масалага аниқлик киритади.

1. Ислом маданиятининг биргина араб маданиятидан иборат эмаслиги. Европада кенг тарқалган бу фикрни муаллиф янглиш ҳисоблайди. Дарҳақиқат у ҳодда француз, инглиз, немис  зиёлилари бунёд этган илм-фанни «лотин маданияти» дейиш керак, чунки улар шу тилда ёзилган. Ундай демаймиз ва тўғри қиламиз. Ислом маданиятини ҳам ёлғиз араблар яратмадилар. Унда турк, форс, ҳинд ва бошқа қавмларнинг ҳам улуши бор.

2. Ислом маданиятининг антик ва ҳозирги Европа маданияти билан ўзаро муносабати масаласи.

Инсониятнинг энг қадим маданияти, шубҳасиз, Миср ва Юнон маданиятидир. Ҳозирги баравж маданияти эса, Европа маданияти бўлиб турибди. Хўш, ислом маданиятининг ўрни қаерда? Европа олимларининг кўпчилиги бугунги Европа маданияти қадим Миср-Юнон маданиятининг бевосита давомчиси дейдилар. «Ва лекин бу иддаолари янглишдир ва хатодир, — деб ёзади Исмоилбек. — Чунки Юнон маданияти охири ила Оврўпо маданияти бошина қадар кечмиш минг йил олам маданиятсизми қолди? Оврўпо маданиятни тўғри Юнондан олган бўлса, нима учун минг йил уни олмасдан кутиб ўтирди?»

Муаллифнинг атрофлича асослашича, юнон маданияти Европадан олдин ислом дунёсига ёйилган ва мусулмонлар уни тараққий қилдириб, нуқсонларини озайтириб, Европага топширдилар. Аристотель, Платон каби ўнлаб машҳур юнон олимлари асарларини Европага танитганлар мусулмонлар бўлади. Буни Ғарб олимлари орасида эътироф этгувчилар йўқ эмас. Америкалик Драбер «Европа аклий тараққиёти тарихи» китобида «Европанинг бугунги улуғ зиёси мусулмонлар ёққан шамъ ва чироқларнинг ёғдусидан майдонга келгандир», деб ёзган. Ояти карима ва пайғамбаримиз ҳадислари, саҳобалар эътирофи. исломият маданиятнинг асоси ва манбаи эканлигига далил эмасми?

Дарҳақиқат, Қуръони каримда «илм» сўзи 751 ўринда учрар экан…

Ислом оламидан узоқ юнон маданияти мусулмонлар ҳаётига қандай кириб келди?

Исмоилбек буни VIII асрдан, Аббосий халифа Абу Жаъфар Абдуллоҳ ал-Мансур замонидан деб белгилайди. Илм-фанни севган бу халифа ҳинд олимларидан илми нужум ва ҳайъатни ўрганган. Юнонларда бу фанларнинг тараққий топганлигини англаб, таржима қилишни йўлга қўйган. Қисқа муддатда Бағдод, Шом илму ҳикмат хазиналарига айланади. Бу борада Хорун ар- Рашид, Маъмун каби халифалар катта ҳиммат ва жасорат кўрсатадилар. Ниҳоят, булар ўз самарасини беради.

Исмоилбек ўз фикрларини далиллаш учун кўплаб мисоллар келтиради. Чунончи, механика илми даражасини кўрсатувчи шундай факт келтирилган. Хорун ар-Рашид (763-809) нинг Франция ҳукмдори Буюк Карл (742-814) га юборган совғалари орасида занг чаладиган соат бўлиб, барча европалиларни ҳайрат ва таажжубга солган.

Абу Жаъфар юнон ҳукмдори билан иноқ эди. Афинадан беадад китоб олдирди. Маъмун даврида Птоломейнинг «Мажистий»и таржима қилинди (Яҳё ибн Холид Бармакий). Санад бин Али ва Холид бин Абдулмалик Марварудий астрономия бўйича янги маълумотларни қўлга киритдилар. Ер куррасининг узунлик ва кенглик даражалари ўлчаб чиқилди. Сайёрамиз ҳаракатига доир 3 зиж тартиб қилинди. Аббос бин Саййид Жўшарий ибн Исҳоқ бин Касуф, Абдуллоҳ бин Саййид ал-Фарғоний каби машҳур олимлар юнонларнинг астрономияга доир кўплаб хатоларини аниқладилар ва қуёш доғлари, ой-кун тутилиши, думлик юлдузлар борасида бир қанча кашфиётлар қилинди…

Европа ҳандаса (геометрия) илмини хуросонлик Абулвафонинг ҳижрий 5-аср бошида тузилган «Аз-зижи Шомил» ва «Мажистий»сидан ўрганди. Исмоилбек фикрича, бугунги телескоплар ўша замонларда кашф этилса эди, ислом уламоси «балки Оврўпо уламосина илми ҳайъатда ҳеч бир иш қолдурмаслар эди».

Афсуски, XI асрдан замон нотинчликлари кучайиб борди. Бир томондан, ғазнавийлар, салжуқийларнинг мулк дағдағаси, иккинчи томондан, Чингиз истилоси, учинчи томондан, Қуддуси шариф учун бошланиб кетган «салиб юришлари» ислом оламини ларзага солиб, илму ҳунар йўлларини бузиб юборди. Лекин илм-маориф нури сўнмади, аксинча, душманларга ҳам зиё бериб, му-наввар қилди. Мўғулларнинг катта қисми ислом маданиятини қабул этдилар, европалилар эса юз йиллик салиб юришлари давомида қанчадан-қанча санъат ва ҳунарларни ўрганиб қайтдилар.

Ислом маданиятининг ўчоқлари биргина Бағдод, Шероз, Нишопур, Самарқанд эмас эди. Бундай марказлар Африка, Испанияда, қўйингки, ислом оламининг деярли барча нуқталарида бор эди ва ҳаммасида илм-фан ривож топди. Биргина Испания ва Африкада етишган ислом уламосининг кашфиётлари ва ёзган асарлари номларининг ўзи, Исмоилбек гувоҳлик беришича, «йигирма жилд» бўлади.

Муаллиф ислом маданиятининг мазмун ва кўлами ҳақида умумий маълумот бергач, «Улуми табиия», «Қонун ва низом», «Тарих», «Ҳикмат», «Тиб», «Адабиёт», «Улуми риёзиййа», «Фани жуғрофия» каби боблар очиб, тасниф этади. Ҳар соҳанинг энг машҳур намояндаларини тилга олади, асарларидан намуна келтиради, баҳолайди. Тасниф ва баҳо кўпинча Европа илм-фани билан таққослаб олиб борилади.
Чунончи, табиий фанлар борасида сўз юритганда, бир қатор соҳаларда «хожа (муаллим)лари ўлан юнонийлардан кўб ўзуб кетган»ликларини, масалан, набототдан «юнон уламосина ҳеч маълум ўлмаян икки минг жинс наботот кашф ва тажруба этилгани»ни, Андалус подшоҳи Абдураҳмон I Қуртабо шаҳри ёнида улкан Ботаника боғи ташкил қилиб, дунё ўсимликларини тўпла-моқ учун Осиё ва Африканинг ҳар томонига махсус кишилар юборганини қайд этади. Шунингдек, ўсимлик-гиёҳларнинг чангланишини аниқлаш, дори ва гиёҳларни шакарда қайнатиб сақлаш, дорихоналар очиш «ислом ҳукуматининг маърифатлари»дан экан. Исмоилбек ер илми, зироат асбоблари борасидаги ўнлаб кашфиётлар мусулмон оламидан олинганлиги европалик олимларнинг ўзлари томонидан қайд этилганини айтади. «Оврўпода бу кунда мавжуд ўлан наботот (ўсимлик) ва ашжор (дарахт) ва чечакларинг кўписи Андалус мусулмонлариндан олинмишдир ва неча аср олдин ўрганилмишдир», деб ёзади.

«Тиб» бобида Хорун ар-Рашиднинг табиби Яҳё бин Мискавейҳ тиббиётга доир 30 жилд китоб ёзгани ва уларнинг арабий, иброний тилдаги нусхалари европаликлар қўлига тушгани, Аббосийлар даврида етишган Абу Бакр ар-Розий илк бор чечак ва қизамиқни эмлагани, икки юздан ортиқ китоб ёзгани, асарлари XVI асрда итальян тилига таржима қилингани, ундан 50 йил сўнг Эронда яшаган Али бин Аббос юнонийларнинг тиббиётдаги кўплаб хатоларини кўрсатиб, 20 жилд китоб ёзгани, буюк Ибн Синонинг асарлари асрлар давомида Ғарбда дастури амалда келаётгани каби маълумотлар келтирилади.

Ислом олами илмда янги-янги йўналишларни бошлаб берди.

Ҳикмат ва Қуръон оралиғида «Ақоид» ва «Тасаввуф» дунёга келди. Ғаззолий диний ҳикматга доир юзга яқин китоб ёзди. Тасаввуф Муҳйиддин Арабий, Жўнайд Бағдодий, Мавлоно каби улуғ зотларни етказди. «Оврўпода «филўсўф», «мистиқ» дедиклари уламонинг «Сўфиюн» фирқасидир», — деб тугатади «Ҳикмат» бобини муаллиф.

«Қонун ва низом» бобида шариат, мазҳабларнинг жамиятдаги ўрни, Имоми аъзам Абу Ҳанифа, Имом Шофеъи, Имом Молик ва Имом Ханбалларнинг ислом маданияти тарихидаги хизматлари ҳақида гап кетади.

«Тарих ёзмая мусулмонлар ҳар миллатдан зиёда хидмат этмишлар, десак жоиздир», — деб бошланади «Тарих» боби. Котиб Чалабий (1609-1658) «Кашфуз-зуннун…»ида 1300 муаррих номини келтирган экан. Исмоилбек уларнинг энг машҳурлари Абул-Фараж, Бурҳонилдин, Ибн Халдун, Масъудий кабилар ҳақида маълумот беради, уларнинг ҳаёти билан боғлиқ воқеалардан ҳикоя қилади. Табиий фанлардан «ҳисоб», «ҳандаса», «жабр»ни қайта яратганликлари, «фани махоикия» (машинасозлик), «фани абсор» (оптика)га буюк хизмат қилганликларини далиллайди. Шунингдек, Муҳаммад Бағдодийнинг ер сатҳини ўлчаш ва харитасини тузиш борасида махсус китоб ёзганини маълум қилади.

Бугунги соатларимиздаги «соат» ва «дақиқа» тақсимхоналари мусулмонлар ҳунари бўлиб, ўрта асрларда Абул Ҳасан Мағрибийнинг китобида муфассал баён қилинган экан. Машҳур Умар Хайём ва Абдураҳмон ал-Харожийнинг «Санайи жалолия» ном олган йил ҳисоби Европа Рум (Григорян) календаридан бир неча аср илгари ва аниқ тузилган.

Жуғрофиячи? Батлимус (Птоломей) «Жуғрофия»си Маъ-мун замонига келиб эскирди. Унинг амри билан махсус ҳайъат тузилиб мукаммал жуғрофия китоби — «Расмул-арз» яратилди, олдингисига тузатишлар берилиб, хариталар илова этилди. Ва улар асрлар давомида Европада дастуруламал бўлдилар. Шоҳруҳ топшириғи билан Абдураззоқ Самарқандий Ҳиндистон ва Хитой жуғрофиясини ўрганди: Мирзо Улуғбек кўрсатмаси билан Али Қушчи ернинг кенглик даражасини, сатҳини ўлчашда жуда катта ютукларни қўлга киритди.

Денгиз хариталари мусулмонлар ихтиросидир. 1497 йилда денгиз сафарига чиқиб, кўплаб ороллар кашф этган Васко да Гаманинг арабча ёзилган бир денгиз харитасидан фойдаланганлиги маълум.

Исмоилбек айрим Европа олимларининг «турк халқлари зеҳну салоҳиятдан ноқис ва ожиз бўлганлигидан қора ва паст ишлардан бошқасига ярамайди» деган фикри билан баҳсга киришади. Идрок-истеъдоднинг, зеҳн ва ақлнинг бу халқда бошқалардан заррача ҳам кам эмаслигини, ахлоқ ва одобда, садоқат ва тўғриликда, ор-номус ҳимоясида сайёҳлар тилида келишини таъкидлаб кўрсатади ва ўз фикрларини «Бир халқ(н)инг ё бир қавм(н)инг ахлоқ касб этмаси истеъдоду ақлиясиндан туғар. Ноқис ақлдан мақбул ахлоқ ва адаб туғмас», — деб ёзади. Сўнг мисолларга ўтади: «Олами исломиятда машҳур ва Оврўпо Фарангистон ула-мосина маълум «муаллими соний» номини касб этмиш Абунаср Форобий ҳазратлари турк ўғли турқдирки, ҳам биринчи уламодан, ҳам биринчи ҳукамодандир. Али Ҳусайн ибн Сино ҳазратлари Оврўпода «Ависсина номи ила машҳур ўлан экан. Турк ўғли туркдир. Юнон қавми Буқрот каби табиб ва Арасту каби филўсўф ила ифтихор эдар. Ибн Сино эса, ҳам табиби машҳур, ҳам филў-сўфи нодир эди. Ибн Сино Арастунинг акси дагил эди ва лекин Арастунинг  шогирди ўлмаюб, ўзининг истеъдоди ақлия ва зеҳнияси ила Арастуя баробар келмишдир. Ибн Сино Бухоро мевасидир…»

«Ғазнавийларинг ва темурийларинг саройлари уламо ва ҳука-мо жамиятлари ила шарафландиги тарихларда ёзилмишдир…» Муаллиф «ҳисса» чиқаради: «Ҳар миллат(н)инг ва халқ(н)инг буюклиги, зўрлиги «чўқлик»  («кўплик»), «мол ва касб», «шижоат» ила ўлчанилур эса-да, энг шарафли мезон ва ўлчов «илм ва ҳунар»дирки, буларга эга миллат, халқ энг улуғ, энг буюк халқдир».

Сўнгги боб «Исломият ва маданият» деб номланган. Ундан мазкур рисола XIX аср ўрталарида кечган ислом ва илм-фан мавзуидаги баҳсга ўзига хос жавоб эканлиги маълум бўлади. Исмоилбек Европа матбуотида гоҳ-гоҳ кўзга ташланиб қоладиган «исломият маданиятга мутаносиб эмас» деган фикрнинг келиб чиқиш сабаблари устида тўхтаб, уни чаламулла дин пешволаримизнинг жаҳолатидан кўради. Ҳолбуки, буни аниқлашнинг йўли жуда осон. 1. Диннинг асосини, қоидаларини ўқиб билмак. 2. Шу диндаги халқнинг аҳволини ўрганмак. Ҳар икки жиҳатдан ҳам ушбу диннинг мукаммал бир маданият манбаи эканлиги маълум бўлади. «Қуръони азимуш-шон бир китобдирки, ҳар нуқгаси воситаи маданиятдир, — деб ёзади Исмоилбек. —Пайғамбаримизнинг ҳадислари ва ғайри аозим ислом(н)инг калимот ва ҳукмиёти бир қонуни филлоҳ ва маданиятдур. Дунёда шариати муҳаммадия қадар ҳаққоният ва мусовот асоси узра таъсис ўлинмиш ҳеч бир мукаммал қонун йўқдир.

Маданиятнинг бош ва аркони ўлан маориф, саъй ва амали иттиҳод, мусовот, ҳуррият, муҳаббати ватан каби авсофи мам-дуҳа дини ислом(н)инг биринчи даражада амр ва тавсия этдиги аҳкоминдандир».
Яна бир далил:  бошқа миллатлар ўз олимларини қамоқ ва зиндонларда чиритганида, мусулмон уламоларига юксак мар-табалар берилиб, саройларда, шоҳ дастурхони атрофида умр кечирдилар.

Муаллиф иккинчи масалага — мусулмонлар аҳволига тўхталар экан, арабларнинг  «жоҳилият» деб ном олган исломгача бўлган тарихини мисол қилиб келтиради. Ислом бу қавмни тамом янгилади, миллат ҳолига келтирди. Улар юз йил ўтмай, Африка ўрталаридан Самарқандгача, Ҳиндистондан Франциядаги Пириней тоғларигача чўзилган салтанатни майдонга келтирдилар. Қанчадан-қанча халқлар бу динни қабул қилиб, маданиятнинг катта кўчасига чиқиб олдилар. «Оврўпо халқларининг ҳозирдаги ҳунар ва маданиятларина асос уламои ислом(н)инг самаройи саъйи ўлдиғини инкор этиб бўлмас», — деб ёзади Исмоилбек ва бунинг да-лили сифатида бугунги илм-фан, шаҳар маданияти, деҳқончилик, боғдорчилик, экология кабиларнинг ҳаммаси ислом маданиятига бориб тақалишини кўрсатиб беради.

Табиийки, ундаги бу ғоялар муайян билим ва идрокка суянган эди. Туркий халқларнинг ўтмиш маданиятини, руҳиятини теран англашдан, унинг кейинги асрларда тақдир тақозоси билан тушиб қолган тутқун ва турғун турмушини теран идрок этишдан, унга йўл излашдан келиб чиққан эди. Бу жиҳатдан Исмоилбекнинг «Туркистон уламоси» китоби муҳим.

«Туркистон уламоси»

Ушбу китоб 1900 йилда Бокуда босилди. Муаллиф «Ноширдан бир сўз»да «Оврўпода улум ва фунун бик оз мунташор улан бир замонда Туркистон қитъасинда ақлий ва нақлий илмлара чолишмоқда эмишлар», — деб изоҳ берган.

Гаспринский замондошларини кўҳна Туркистоннинг юздан ортиқ уламоси билан таништирар экан, уларни саҳни кенг гулшандан саралаб олинган бир даста гул сифатида тақдим этади, ўлканинг нодир истеъдодларга бениҳоя бойлигини таъкидлайди. Китоб ўн фаслга бўлинган. Дастлабки фаслда «Туркистонда етишан уламои машойих, муҳаққиқиндан баъзилари» ҳақида гап кетади. Фасл «шоҳ Нақшбанд» — машҳур Муҳаммад Баҳовуддин Нақшбанд (1318-1389) билан бошланади. Муаллиф унинг тасаввуфга дахлдор «Далилул- ошиқин» билан «Ҳаётнома»си «арбоби ур-фон»нинг ҳар доим назар-эътиборида келганлигини хабар қилади. Шайх Нажмиддин Кубронинг «618 санаи ҳижриясинда Чингиз аскари тарафиндан шаҳид» этилганини маълум қилиб, асарларини шарҳлайди. Абдухолиқ Ғиждувонийнинг ўнлаб машҳур мутасаввифларга мураббийлигига тўхталади. Гаспринский «жоруллоҳ» Замаҳшарийни, қонуншунос, илоҳиёт олими Абуллайс Самарқандий (1075— 1144)ни (Навоийга дарс берган Фазлуллоҳ Абуллайсийнинг аждодларидан), «Ахлоқи Муҳсиний»нинг муаллифи Ҳусайн Воиз Кошифий (1440—1504) ни «Муфассири киром» (улуғ тафсирчилар) фаслига киритади. «Шуҳрати таъриф ва баёндин мустағни ўлан» Замахшарий ҳақида сўзлаб, «тафсир, ҳадис, фиқҳ, луғат, баён, наҳв илмларинда замонининг энг биринчиси эди»,— деб ёзади. 20 дан ортиқ китобини санаб кўрсатади. Фақиҳи муҳаққиқ Абуллайсийнинг 7 китобини тилга олади. Ҳусайн Воизнинг 4 китобига тўхтайди. Буюк муҳаддислардан Имом Бухорийнинг 19, Муҳаммад бинни Исо Термизийнинг 6 асари ҳақида фикр юритади.

Китобдаги фасллардан бири «улуми адабия» вакилларига бағишланган. Фасл фороблик Абунаср Исмоил бин ал-Аҳмад Жавҳарий (в. 1003) билан бошланади. Унинг «Тож ул-луғати ва саҳиҳ ул-арабияти» номли луғати келтирилган. Араб тилига оид бу китоб, чамаси, ўз даврида бениҳоя машҳур бўлган. Замахшарийнинг, бу тилни мукаммал эгаллагани учун, «жоруллоҳ» (Оллоҳнинг қўшниси) лақабини олгани маълум эди. Муаллиф келтиришича, Жавҳарийнинг замондошлари ушбу китобни араб уламоси қўлига бериб, «Луғатингазни ажнабий бир одамдан ўрганингиз!», деган гапи машҳур бўлиб кетган экан (10-бет).

Сарф, наҳв, маоний, адаб, мунозара, қофия фанларидан баҳс юритган «Мифтоҳул-улум» («Илмлар калити»)нинг муаллифи хивалик Сирожиддин Юсуф Саккокий (в.1229), унинг ҳамшаҳари «Ҳадойиқус-сеҳр»и билан шуҳрат қозонган Рашидилдин Ватвот (в.1188), «Ан-наҳж» («Усул»), «Наводирул-усул» («Усул жилолари») каби китоблар ёзган Абу Абдулло Термизий (Ҳаким Термизий) (в.816) каби ўндан ортиқ уламо ҳақида маълумот ушбу бобда келтирилган.

Навбатдаги фасл «соҳиби девон машоҳири шуаро» (девон тартиб этган машҳур шоирлар) ҳақида. Унда «Сайрул-ибод»и билан илоҳиёт мавзуига янги йўналиш берган Санойи (в.1054)дан «девони мажор-венгр уламосиндан мусьё Вамбери тарафиндан немис дилина даржима ўлинмиш» Махтумқулигача бор. Муаллиф аждодлари Кеш — Шаҳрисабздан бўлганликларини кўзда тутиб, Амир Хисрав Деҳлавийни ҳам киритган. Шунингдек, мақбараси Табризда бўлган, «илми ҳикмат ва шеърда машҳури замон» Зоҳир Фарёбий (в.1202), «қувваи хаёлияи шоирона»да беназир Шавкат Бухорий (1636 йилда Исфаҳонда вафот этган) каби умрининг сўнгги бошқа юртларда кечган қаламкашлар ҳам ўрин олган. Ахсикатлик шоир Асириддин Ахсикатий (в.1212) ни Анварий (Авҳадилдин Анварий, 1105-1187), Ҳоқоний каби «азим шуаро» қаторига қўяди. Сайфиддин Исфаранги деган шоирнинг шеърлари Улуғбек замонасида ғоят шуҳрат топганини маълум қилади: «Девони ашъори 12 минг байт жамъ ўлуб, аксарият Улуғбек мажлисинда қироат ўлинурди», «Исфара Мовароуннаҳрда бир қасабадур», деб изоҳ беради муаллиф. Паҳлавон Маҳмуд (Пурёйвали)нинг «Канзул-ҳақойиқ»и, Лутфийнинг «мусаввада қолан» шеърий «Зафарнома»си ҳақида ҳам айрим қайдлар учрайди.

Муаллиф Алишер Навоий ва унинг адабий муҳити ҳақида кенг тўхталган. Хусусан, Навоий борасида «лақаби зуллисонайн ўлуб, ҳижратинг тўқузунчи асри авохиринда етишан чиғатой ва Ажам шуаросининг энг машҳурларидандур, бохусус, турк(н)инг «раис ул-шуароси» дея талқин ўлинадур. Илми хат, расм, мусиқи, наққошлиқ санъатларинданда воқиф эди…» (13-бет) деб ёзади. «Мавлоно Жомий ила муосир (асрдош) Лутфий»ни «форсий, бохусус туркий назмда сонийи Алишер» атайди. Султон Ҳусайн Бойқаронинг «қувваи табъи»ни таъкидлаб кўрсатади.

Фаслнинг энг диқкатта сазовор жойларидан бири Ойшайи Самарқандий, Меҳри Нуржаҳонбегим, Лола хотун, Асимий, Иффатий ва Дўхтари Қошғарий — жами 7 «турк шоираси» ҳақидаги фикрлардир. Афсуски, улар ҳақидаги материаллар қайддан нарига ўтмаган. Лекин шу ҳолда ҳам унинг Туркистон адабий тарихини ўрганишда мутахассислар учун фойдали эканлигига шубҳа йўқ. «Туркистонда етишган ҳукамо (ҳакимлар) ва атиббо (табиблар)» фасли Ибн Сино билан очилади. Гаспринский уни «доҳий» атайди. Лотинчага таржима қилинган «Қонун»и «Оврўпо дорилфунунларинда тадрис ўлинурди» деб ёзади. Тил билимини юксак баҳолайди: «Ҳақила воқиф ўлдиғи лисонлар: араби, форси, турки, юнони эди». Фаслда 11 ном келтирилган. Булар машҳур Форобий, Хўжа Фахриддин бин Авҳадий Сабзаворий (1384—1463), Ҳаким Азрақий Марвий, Нажибилдин Самарқандий, Абу Язид Балхий, Абдураҳмон ал-Марзуйи, Абу Иброҳим Гургоний (в. 1137), «Ёдгори тиб»нинг муаллифи Шариф Шарафиддин, «маданияти исломиянинг энг буюк ходимлариндан «50 парча асари вор» Абул Аҳмад бин Табиб Сархуший (в. 897) кабилардир. Алжабр асосчиси Ал-Хоразмий, Нилнинг сувини ўлчайдиған «миқёсул-жадид» асбобини яратган Аҳмад Фарғоний (в.861), Абу Райҳон Беруний, Мирзо Улуғбек, Али Қушчи, Ғиёсиддин Жамшид — жами 12 киши «нужум, ҳайъат ва риёзия уламоси» сирасида берилган. Мазкур фаслдаги «Зижи Абу Маъшар»ни тузган, риёзиёт ва илми нужумга оид ўнлаб асарлар ёзган Абу Маъшар Балхий, Қозизода Румий китобига шарҳ ёзган ҳайьатшунос Муҳаммад Чағминий, ҳандасага доир китоблари билан шуҳрат қозонган Шамсиддин Самарқандий (в.1204), олтмиш қадамлик устурлоб ясаган Муҳаммад Хўжандий, Ой ҳақидаги кузатишлари ев-ропаликларни маҳлиё қилган, «Ал бадиъ» («Гўзал яратилиш») асарининг муаллифи Абул Ҳасан, Маъмун «байтул-ҳикмаси» (академияси)нинг бир оғиздан эътироф этилган олими Абдулло бинни Суҳайл ал-Фарғоний каби ҳаёт ва ижодлари нисбатан кам ёри-тилган олимлар ҳақида тўпланган маълумотлар, шубҳасиз, ўзининг аҳамиятини бугунги кунгача сақлаб келади.

Муҳими шундаки, Ғарб ва Шарқни баравар билган Гаспринский туркистонлик ушбу олимлар ижоди Европада қандай ўрга-нилаётганлигига ҳам диққат қилади. Жумладан, Улуғбек «Зиж»ининг 1665 йилги Оксфорд нашри, Ал-Хоразмий, Ибн Сино, Абу Маъшар асарларининг Европада кутиб олиниши, баҳоланишига оид маълумотлар келтиради.

«Туркистон уламоси»да «тарих ва жуғрофия уламоси» ҳақида ҳам боб бор. Ўнта тарихчи киритилган. Буларнинг бир қисми таниш, Хондамир, Табарий, Ҳофизи Абрў, Абдураззоқ Самарқандий. Жамолилдин Абдулло Нишопурий (в.1512), Абу Саид Ал-Марвозий (в.1167), Мир Абдулкарим Бухорий (в.1830) номлари кўпчиликка у қадар маълум эмас. Гаспринский Жамолилдин Нишопурийни асли мовароуннаҳрлик деб таништиради. «Равзатул -аҳбоб» («Дўстлар боғи») номли китоби борлигини, «Китоби такмилуссиноа» («Ажойиботга қўшимча»)сини Навоий номига ёзганлигини, Абу Саид ал-Марвозийнинг эса 28 жилд (шундан 10 жилди «Тарихи Марв», 8 жилди «Тарихи ансоб») асари борлигини, Мир Абдулкарим Бухорийнинг Туркистон ва Афғонистонга доир бир китоби 1876 йилда Парижда мусьё Шефр томонидан французчага таржима қилинганини бизга етказади.

Гаспринский Туркистон уламоси ҳақида тўхталар экан, бир фаслини махсус фақиҳларга (диний ҳуқуқ олимларига) бағишлайди.

XIX асрнинг охирида яшаган ва дунё кўрган зиёлиларнинг бирортаси ҳам Туркистоннинг ўша давр аҳволидан қаноат ҳосил қилмайди. Исмоилбек хонликлар салтанатининг сўнгги давр аҳволини шундай баён қилади:

«Шоҳ Темур замонинда ҳар бири бир арслон ўлан туркистонийлар бу замонда таъсири зулм ва истибдод ила бирор сочсиз хотин, соқолли заифалар поясина кирмиш эди. Эски илм ва уламодан ҳам деярли асар қолмаган. Холис ва ҳалол (киши) қолмай, узун чопонларга, хилъатларга ўралган риёкор кўпайган эди. Золимлар йўлини тўсадиган шариат аҳли тугаб, золимларга фатво топиб бериб, 5—10 тилла-олтун учун сабоҳдан оқшома қадар «омин», «омин» айтиб, миллатни хароб ва барбод этганлар саноқсиз эди. Қандай бахтсизликки, бир учи Садди Чинга, дигар учи Ўрта ер денгизига чиққан салтанат баҳодирларининг авлоди ёшликда баччалик, сўнг эса баччабозлик ҳаромликлари ичида умр кечирадирлар эди. Умаро ва вукалонинг аксари ё Эрон асирларидан, ё баччалик қилганларидан мансабга кўтарилар эди. Шижоат майдонида Темурларнинг, Шайбонийларнинг исми-шарифлари унутилгани каби илм майдонида Ибн Синолар, Форобийлар, маориф майдонида Али Қушчи, Улуғбеклар ёддан чиқиб, бутун Мовароуннаҳр бир хонақойи паришон ва диёри дарвешон ўлмиш эди. Илм, ҳилм, маориф иззат-нафс ва ҳайсият (ҳурмат-эътибор) риёкорликка айланган эди. Бу сўзлар балки аччиқ сўзлардир, лекин тўғри сўзлардир. Тарих ёзадиган муаррих мадҳия ёзадиган мирза эмас».

Мана шу «хонақойи паришон» ватанга, «дарвеш» ва «риёкор»лар миллатга айланмас экан, Туркистоннинг келажаги йўқдир. Бу биргина Туркистон эмас, бутун Русия мусулмонларига тегишли. Исмоилбек фикрича, аҳволни тузатмоқ учун уч нарса керак:

1. Миллий фикр.
2.Миллий тил.
3. Миллий маориф.
Миллий фикр, биринчи навбатда, миллат бирлиги фикридир.
Тил ягона адабий тил масаласидир.
Миллий маориф она тиддаги таълим-тарбияни йўлга қўйишдир.

Фикр ва тилни матбуот тарбия қилади. Матбуот ходимларини етказувчи эса маорифдир. Демак ишни маорифдан бошлаш керак. «Таржимон» ҳам, «усули жадид» ҳам шу мақсадда дунёга келган эди. У ёзади:

«Йигирма беш санадан бери дедигим, ёздиғим, чолишдиғим будир: йўл очмоқ. Бошқа бир нарса эмас. Чунки қудратли, нажиб, умрли, чидамли ва жасоратли бўлган турк миллатининг пароканда бўлиб, Садди Чин (Хитой девори)дан Оқ денгиз (Ўрта ер денгизи)га қадар ёйилиб, нуфузсиз, товушсиз қолиши тилсизлигидан, яъни «Лисони умумия»я эга бўлмаганидан майдонга келгандир. Бу эътиқод билан яшадим. Бу эътиқод билан мозорга киражакман».

Миллат ва унинг манфаатини ҳар нарсадан муқаддам ва муқаддас тутган Исмоилбек «Ҳаёт» газетасига йўллаган табригини шундай тугатган эди: «… Лекин ягона шартни — унутма: ҳар на ёзажак эсанг, қаламни уч капиклик қора сиёҳга ботирма, юрагингга ботириб, қонинг билан ёз, сўзинг унар, виждонлара етар, акс ҳолда бесамар кетади».

Туркистон сафари

Исмоилбек 1893 йилда Туркистонга келади. Бухоро амири Абдулаҳадхон билан Қримда учрашган эди. Улар бир-бирларини билардилар. Исмоилбекка ширвонлик Мажид Ғанизода ҳамроҳлик қилади. Самарқандлилар «усули савтия» ғоясини яхши кутиб оладилар. Тезда «усули жадид» йўлга қўйилиб, иш бошланади. Исмоилбек Шаҳрисабзга кетади. Мажид Ғанизода 40 кун Самарқандда қолиб, «усули савтия»дан дарс беради.

Исмоилбекнинг Туркистонга иккинчи сафари 1908 йилга тўғри келади. Сафар тафсилотлари «Бухорода на кўрдим?» сарлавҳаси остида «Таржимон»нинг ўша йил сонларида (47,50,57-59,64,78) босилган. Каспийдан «Генерал Скобелев» кемасида келиб, Красноводскдан поездга ўтаркан, Кўктепа урушини эслайди. Калъа аҳолисининг «бутун Осиёга шуҳрат ва ибрат дея бола-чақаси баробар қиличдан кечурулуб, от оёғида топталгани»ни алам ва изтироб билан ёдга олади. Исмоилбекни Янги Бухоро (Когон) стандиясида амир одамлари ва Русия сиёсий агентлиги таржимони Мирҳайдарбек кутиб оладилар. Амир уни Карманага таклиф этади. Зиёфат асносида Валиаҳд Саййид Олимхон билан учрашади. Валиаҳднинг Русия матбуотини мунтазам ўқиб боришини, дунё воқеаларидан хабардорлигини кўради. Самарқандга ўтади.

«Усули жадид» мактаблари билан танишади. Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдулқодир Шакурий билан узоқ суҳбатлар қуради. Гап тарих ва келажак, муқаддас обидалар ва уларнинг тақдири, рус истилочилик сиёсати ва ўзликни сақлаб қолиш ҳақида эди.

Қайтишда яна Бухорога тушади. Қушбеги Остонақулбек билан тўхтаб қолган янги мактабни юритишни гаплашади. Асосий тўсқинлик қозикалон томонидан эканлигини англаб, ҳузурига боради, ваъдасини олади. Бухородаги нўғойлар Исмоилбекни меҳмонга чақириб, «Жамияти хайрия»ларига фахрий аъзо қиладилар. Янги очилган бир мактабни унинг шарафига «Исмоилия» атамоқчи эканликларини айтадилар. Исмоилбек унамайди. Амир Абдулаҳадхоннинг марҳум падари ҳурматига «Музаффария» номлашни маслаҳат беради…

Мактабларгина эмас, мадрасалар ҳам ислоҳ қилиниши керак. Иложи бўлса, янги замонавий олий ўқув юртлари — университетлар қурмоқ керак. Исмоилбек бу фикрга 1885 йилдаёқ келган эди.
«Эй давлатлулар! — деб ёзган эди Бухоро ва Хива хонларига мурожаатида, — майдони сиёсатда мағлуб ўлуб, истиқлолни бой берди(нгиз). Бу замонда ғафлат эдилурса, майдони иқтисод ва маишатда миллат мағлуб тушуб, сабаб ўланлари дунё турдиқча масъул тутажакдир…».

ГАСПРИНСКИЙНИНГ БАДИИЙ НАСРИ

Исмоилбек бадиий иқтидорга ҳам эга эди. Унинг «Фарангистон мактублари» (1887), «Дорур-роҳат мусулмонлари» (1889), «Судан мактублари» (1889), «Хотинлар ўлкаси» (1890), «Гулбобо зиёрати» (1908), «Арслон қиз», «Кун туғди», «Иван ва Сулаймон» (1897), «Балойи ислом» (1905), «Муколамайи салотин» каби кўплаб насрий асарлари бор. Айримлари ўзбек тилига таржима ҳам қилинган. Воқеалари деярли ҳаммасида муаллиф тилидан ҳикоя қилинади. Номи — Мулла Аббос Франсавий-Тошкандий. Асли тошкентлик, Европада ўқиган, саёҳатни яхши кўради. «Муколамаи салотин» (1906) («Султонлар суҳбати») Амир Темур ҳақида. «Арслон қиз» (1893) Шарқий Туркистондаги миллий-озодлик ҳаракатларига бағишланган. Марказида Гулжамол билан қўқонлик машҳур Яъқуббек туради. «Кун туғди» (1905) — автобиографик роман. Дониёлбей — Исмоилбекнинг ўзи. Хуллас, Гаспринский бадиий асарларининг деярли ҳаммаси қай бир даражада Туркистон ва туркистонлилар ҳаёти билан боғланади.

«Дорур-роҳат мусулмонлари»

«Таржимон»нинг 1887 йил сонларида босилган. 1906 йилда Боқчасароида алоҳида нашр этилган. 1997 йилда «Қалб кўзи» газетаси қайта чоп этди.

Муаллиф асарнинг жанрини «фантастик рўмон» деб белгилайди. Асарнинг ширин тахайюл асосига қурилгани сарлавҳасиданоқ кўриниб турибди. Муаллиф хаёлий-афсонавий бир мамлакат — Дорур-роҳат (сўзма-сўз — роҳат уйи), яъни обод ва фаровон бир юрт фуқаролари ҳақида ҳикоя қилишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди.

Бунинг учун 8 аср давомида мусулмонлар тахти фармонида келган ва ислом давлати сифатида Европа мамлакатларига наму-на бўлган Андалузияни танлайди. Ҳижрий йилнинг 98 ида (мил.668) Марокашнинг Фаси билан Испания орасидаги Жабал-ут-тариқ (Гибралтар) бўғозини саркарда Мусо ибн Нусойр қўшини кесиб ўтиб, Андалузияни забт этган эди. Андалуз дастлаб Шомга тобе эди. 756 йилдан уммавий Абдураҳмон тахтни эгаллади ва ўзини халифа эълон қилди. Испанияни мусулмонлардан қирол Фердинанд (1452-1505) қайтариб олди. Сўнгги мусулмон ҳукмдор Ал-Ҳисорий, сўнгги сарой Ал-Ҳамро (Қизил сарой), сўнгги пойтахт Ғарната (Гренада) бўлган эди.

Исмоилбек тахайюлнинг реал асосларига тўхтар экан, олис тарих қатларида қолган турли-туман маълумотлар, сайёхларнинг бир вақтлар ислом шуури билан гуллаб-яшнаган Андалузия — араблар Испаниясининг маънавий-маданий турмушига оид кўплаб факт ва рақамларни топиб, ўқувчи диққатига ҳавола қилади. Араблар испанларнинг тақир саҳроларини обод ўлкага айлантирдилар, — деб ҳикоя қилади муаллиф. — 12 минг қишлоқ, 80 қўрғон, 300 шаҳар, 300 минг жомеъ бино қилинган. Замонида пойтахт Қуртабода 200 минг хонадон яшар эди. 600 жомеъ, 500 шифохона, 800 мадраса, 900 ҳаммом мусулмонлар хизматида эди. Ғарната, Тулиду (Таледо), Сибелё (Севилия) каби шаҳарлар ҳам Қуртабо (Кордова)дан қолишмас эди. Бойлигичи?! Фаранг тарихчилари ёзишича, Қуртабо халифалигининг хазинасига жами Европа мамлакатлариникини қўшганда ҳам етмас экан. 852 йилда Қуртабо кутубхонасида 600 минг китоб бўлган. Бутун ўлкада 70 улкан кутубхона бор эди. Фаранглар келиб, Андалузия мактаб- мадрасаларида ўқидилар. Европа Қуртабо мадрасаларидан андоза олиб, университетларини қурди… Хуллас, инсоният тараққиётини янги бир босқичга олиб чиққан Ғарб илм-фанининг тамал тоши олис XII-XIII асрларда Андалузия — мусулмонлар Испанияси томонидан қўйилган эди. Бироқ ҳар нарсанинг ўз кушандаси бўлганидек, мутаассиблик жуда қисқа муддатда бу ўлкадаги юксак ислом маданиятини йўқ қилиб ташлади. Фердинанд Андалузияни мусулмонлар қўлидан қайтариб олгач, ўлкани жоҳилона бир суръатда мусулмонликдан «тозалаш» бошланди. Мўъжизавий сақланиб қолган «Жомеъул-кабир» (Катта мачит) ва «Ал-Ҳамро»гина олис мусулмон Андалузиясининг бир вактлар балқиган нуридан етиб келган шуъладек йилтиллаб турадилар…

Ушбу маълумотлар сайёҳ — муаллиф тилидан берилган бўлиб, асарнинг мазмунига сингдириб юборилган. Таҳририятнинг ихчам изоҳида асарнинг бош қаҳрамони тошкентлик Мулла Аббос эканлиги, Франция саёҳатидан кейин «Франсавий» деб ном олгани, ўз кўрган- билганларини «Фарангистон мактублари» сарлавҳаси остида «Таржимон»да эълон қилиб келгани, мактубларнинг иккинчи қисмидан Андалузия саёҳати ўрин олгани, муаллиф-сайёҳ «бахтиёрона бир сурати маишата етишмиш жамияти муслимадан баҳс этажаги» айтилади.

Дарҳақиқат, асар роман-саргузашт характерида. Воқеа Мулла Аббоснинг Фарангистонда орттирган таниши мадмуазел Маргарита билан хайрлашиб, Испанияга отланишидан бошланади. Мулла Аббос илк таҳсилни Тошкентда олган. Фарангистонда «илми жадид»га ошно бўлган. 27 ёшда, саёҳатни севади. Андалузия ҳақида ўқиган, эшитган. Унинг ўз даврида жаҳонни ҳайратга солган илму фанидан, юксак маданиятидан хабардор. Шунинг изларини кўрмоқчи. Уни ҳозир Испания деб атайдилар…

Поезд қирқ уч соат юриб Мадридга олиб келди. Ажойиб ўлка, хушҳаво, серҳосил. Бир ёни тоғ, бир ёни сув. Ҳаммаёқда гул. Обидалар. Қуртабодаги, қуббаси 80 устун устига ўрнатилган жомеъ, беш асрдан ошибдики, ҳамон улуғвор. Мулла Аббос бир ҳафта Қуртабода қолиб, жомеъни қайта-қайта зиёрат қилади. Сўнг Ғарнатага Малик ибн Аҳмар шарафига 1343 йилда қуриб битирилган Ал-Ҳамро саройи зиёратига боради. Мулла Аббос унга тамом маҳлиё бўлиб қолади. Ал-Ҳамро хизматчисига саройни зиёрат этиш учун Туркистондан махсус келганини айтиб, хоналарида тез-тез бўлиш ва узоқроқ қолишга изн сўрайди. Бир ой қолиб кетади. Зиёратларидан бирида сарой нақшларининг, пештоқрангларининг кун ва туннинг турли паллаларида турли товланишларига маҳлиё бўлиб, тунаб қолади. Арслонлар майдони деб аталган гўшада намоз асносида мудраб, хаёлга толади. Олис ва шавкатли тарих намоён бўлади. Шу пайт ногоҳ оёқ товушлари эшитилиб, енгил кулги кўтарилади. Булар ким бўлса? Кўзларини очиб қараса, бири-биридан гўзал 12 қиз. Араб қизлари. Қаҳрамонимиз оҳиста уларга эргашади. Улар бегона одамни сезиб қий-чув кўтарадилар. Шу пайт хоналарнинг бири остонасидаги мармартош кўтарилиб, оқ салла кўринади. Парижда танишган дўсти — Шайх Жалол. Мулла Аббос уларга эргашиб, «Қизлар кўшки»дан яширин йўл орқали ер остига тушади ва «Боби саломат»дан узоқ юриб, яна юқорига ер устига кўтарилади. Бу жойнинг номи «Дорур- роҳат», қизлар эса, аъло ўқиганликлари учун тақдирланиб, «Ал-Ҳамро» саёҳатига юборилган «Дорул-улум» талабалари эдилар. Бу диёрга беш асрдирки, бегона назар тушган эмас, унинг йўлини ҳеч ким билмайди. Буни Мулла Аббос Шайх Жалолдан билиб олади. Қолганини унга ҳамроҳлик қилган Фаридабону тушунтириб боради.
Дарвоқе, улар арабча гаплашадилар. Шайх Жалол барча йўлчиларга бу сирли диёрга кириш оддидан кўзларини боғлашни буюрган эди.

Дорур-роҳат Ғарнатадан 3-4 соатлик йўл. Ниҳоятда гўзал манзарали бир ерда. Сатҳи у қадар катта эмас. Эни 2, бўйи 3 соатда кесиб чиқса бўладиган майдонда жойлашган.

Фаридабону тилидан айтилган тарихи эса қуйидагича эди: Андалузия забт этилиб, ислом ғоялари ёйилгач, қисқа муддатда ўлка «олам дарсхонаси»га, ўлка аҳли эса «муаллими жаҳон»га айланади. Қўшни фаранглар ундан ибрат олиб, ғафлат уйқусидан уйғонадилар.

Бироқ инсон қонидаги танбаллик, беғамлик, кин-нифоқ бир жўш уради-ю 300 йиллик шуҳратшиор Андалуз давлати ичдан емирилади. Қудратли мамлакат Туркистон сингари учга бўлиниб, ўзаро қирғин-барот урушлар бошланади. Бундан фойдаланган Кастилия қироли Фердинанд 1484 йилда катта қўшин билан Ғарнатани қамал қилади. Узоқ ва давомли уруш бошланади. Халифа Абу Абдуллоҳ Ал-Ҳамрода яширин мажлис ўтказиб, иш таслимга борса, бола-чақаларни қандай асраб қолмоқ кераклигини маслаҳат қилади.

Ал-Ҳамронинг бир томони ўтиб бўлмас юксак Съера Невада тоғларига туташиб кетган эди.

Суданлик асирлар келтирилиб, сарой ичидан тоғ томонга лаҳм қаздирилади. Яширин йўлни билганлар секин-аста вафот этадилар. Омон қолган асирлар озод қилиниб, юртларига қайтарилади. Ундан воқиф икки киши қолади. Халифа ва кекса бир боғбон. Мулла Аббос «Қизлар кўшки»дан шу йўлга тушган эди.

Ғарната мудофаани давом эттиради. Халифа Истанбулга элчи йўллаб, усмонлилардан ёрдам сўрайди. Султон муҳорабада бўлгани учун ёрдамга келмайди. Халифанинг сустлигидан халқ жунбушга келади. Бироқ халифа Фердинанд одамлари билан хуфя алоқа боғлаб, саройни тарк этади. Сал олдинроқ эса довюрак сардори Мусо охирги нафасгача жанг қилиш лозимлигини айтганида шоҳдан муносиб жавоб ололмаган ва алам устида бир ўзи душман устига отилиб, мардона ҳалок бўлган эди. Хуллас, Сардор Мусонинг яқинларидан 140 киши уни излаб, бўм-бўш саройга келадилар. Саройнинг сиридан хабардор якка-ёлғиз кекса боғбон вақтни қўлдан бермай, уларни лаҳм орқали пастга олиб тушади. Лаҳм йўли билан тоғ оралиғидаги, атрофини тик баҳайбат қоялар ўраб олган сайҳонликка чиқадилар. Барча керакли ашёлар, биринчи навбатда минглаб китоблар саройдан янги ватанга ташиб келтирилади ва яширин йўл бекитиб ташланади. Бу бир ҳовуч мусулмон душманга таслим бўлмай, тоғ бағрида макон тутиб турган бир пайтда халифа Абу Абдуллоҳ Фердинанд ҳузурида шаҳарнинг калитларини унга топширар эди. Шу тариқа, испанлар тоғ ичига бекинган бир тўп мусулмонлардан бехабар қолдилар. Тоғ ичида омон қолганлар қаҳрамон сардор Саид Мусонинг  авлодлари эдилар. Халифа эса, қилмишидан пушаймон бўлди. Лекин фойдасиз эди. Фердинанд ҳеч кимга шафқат қилмади. Мусулмон мактабларини ёпди, вақфларини олиб қўйди, мачитларни бекитди. Аҳли исломнинг молини талон қилиб, ўзларини асир-хизматкор этдилар.

Юз минглаб аҳоли ота-боболари ётоғи—қабрларини душманга омонат қолдириб, ҳижратга юз тутдилар. Ободлик ўрнини вайронлик олди. Замонлар айланиб, дунё илгарилаб, испанлар, фаранглар ҳам мағлуб бўлган миллатни йўқ этиш инсоф ва адолатдан эмаслигини, улар билан тенгма-тенг ҳамкорлик қилмоқ лозимлигини англаб етдилар. Бироқ бунинг учун ҳам уч аср керак бўлди, деб ҳикоясини тугатади Фаридабону.

Шайх Жалол сўзларидан маълум бўлишича, Дорур-роҳатдагилар дунёдаги барча ўзгаришлардан бохабарлар, лекин булар ҳақида билишмайди. Чунки булар дунё билан алоқага киришмайдилар, ҳақлари йўқ. Саодатли тақдирларига сабабчи бўлган Сардор Мусо ҳижрий 1500 (милодий 2078) йилгача ушбу макондан чикмасликни васият қилган. Васиятнома шу санада очилмоғи керак. У 40 қулф остида, 40 калити 40 имомга омонат топширилган. 40 имом Дорур-роҳатдаги 40 қишлоқдан вакил. Ўлканинг амири Али исмли киши бўлиб, Мусо авлодидан. Ҳуқуқ ва низом шариатга, ақлга, иттифоққа суянади…
Ўлканинг ҳар қадами мўъжиза. Қизларнинг қўлида ўзи ёнар фонуслар — электр чироқлари. Кириб чиққанда ўзи очилиб-ёпиладиган эшиклар.

Муаллиф Фаридабону Мулла Аббосни олиб борган қишлоқнинг манзарасини чизади. Марказида кенг майдон. Тошдан муҳташам бинолар. Жомеъ, мадраса, мажлисхона, девонхона. Атрофида гуллар, боғ-боғчалар, улкан хурмо дарахтлари. Боғ ва гулзорларга кўмилган ҳовлилар… ҳаммаёқ озода, батартиб. — Бу жойлар аслида балчиқ, тўқайзор бўлган, — дейди Шайх Жалол, — кишилар илму фан ёрдамида мўътадил иқлим ва муҳит яратишга муваффақ бўлганлар, тоғлардан тоза сув туширганлар.

Қишлоқ имоми Мулла Аббосдан довруғи оламга кетган Бухоро мадрасалари, Туркистон маорифи ҳақида сўрайди. Дин ва шариатдан бошқа нарса ўқитилмаслигини билгач, таажжубга тушади. «Сизнинг диёрларда табиб, кимёгар, меъмор, муҳандис ўлмаюрми? Сизнинг хонлар ва ҳукуматлар идораи мулк ва давлат учун умури идорая, фунуни молияя, моҳир маъмура ва тўралара ҳожат кўрмаюрларми?» — деб сўроққа тутади. Уларсиз ҳар қандай миллатнинг ҳалокати муқаррарлигини таъкидлайди: «Ёҳу, ўғлум, кўзи боғлиқ киши юрарми?!» — дея ҳайрон қолади… Лекин бу буюк ўлканинг келажагига ишонади: «Санга оғирлиқ келмасун, ўғлум. Иншооллоҳ, замона келур, аҳли Туркистон даҳи фунун ва камолот ошноси ўлуб, тариқи тараққияя етишар…» дея тасалли беради.

Умуман, Туркистон ҳаёти асарнинг бошидан охиригача муаллифнинг диққат марказида туради. Масалан, асар бошида Андалузия буҳрони, испанлар-фарангларнинг ўзаро жанжаллари ҳақида гап кетар экан, Бухоро ва Қўқоннинг XIX аср ўрталаридаги бир-бирларига қилган қатлу ғоратларига шама қилиб ўтади. Бошқа бир ўринда эса, ҳар бир юртнинг тимсолига айланган дарёлари ҳақида сўзлар экан, Зарафшонни қайноқ бир меҳр билан тилга олади.

Қишлоқ имоми Мулла Аббосни мактабга бошлайди. Ёруғ, озода. Ҳар бир фан учун махсус жиҳозланган ўқув хоналари, қироатхона, кутубхона… 8 ёшдан 12 ёшгача барча мактабда. Ўғил ва қиз болалар алоҳида ўқийдилар.

Саёҳат давом этади. Шайх Жалол машина тайёрлигини айтиб, шаҳарга таклиф қилади.

Европада кўргани оташароба. Бироқ тутуни йўқ, ўзи ҳам бошқачароқ, электр билан ҳаракат қилади.

Ўлка маркази Дорус-саодатга кетмоқдалар. Йўлда қишлоқлар кўринади. Бир-бири билан телефон, телеграф орқали боғланган. Электр мошина Дорус-саодат вокзалида тўхтайди. Шаҳар ҳам тамом бошқача. Бу биноларни Мулла Аббос Туркистонда ҳам, Европада ҳам кўрган эмас. Шайх Жалол меҳмонни меҳмонхонага жойлаб, қозига кетади. Меҳмоннинг Дорур-роҳатга қандай келиб қолганини билдириш керак.

Кеч тушади. Бирдан ҳаммаёқ ёришиб чароғон бўлиб кетади. Меҳмон ҳайрон. Бундай ҳолни олдин кўрган эмас. У буларнинг кечда ёниб, тонгда ўзи ўчадиган электр эканлигини сўнг билади. Эрталаб ҳаммомга тушиб, Шайх Жалол билан қози ҳузурига борадилар. Кўчалар, майдонлар ҳам бошқача. Масалан, майдонларнинг бири «Озод» деб номланган, бири халифа Абдураҳмон III номида. Кўчалардан бири Тариқ ибн Зиёд деб аталади. Абдураҳ-мон III майдонидаги муҳташам бир бинога борадилар. Мармардан, нақшинкор. Эшиги тепасига олтин ҳарфлар билан хатти кўфийда «Бобул-ҳуқуқ» деб ёзиб қўйилибди. Қозихона — шу. Қози, ўнг тарафида котиб, йўлакда хизматчи.

Шайх Жалол Мулла Аббос Туркистонийни таништиради. Қози уни мамлакатнинг тартибларидан хабардор қилади. Бир нарсани алоҳида таъкидлайди: «Ўлкамизча энг буюк кдбоҳат ва жиноят ялон сўйламакдир. Жазоси даҳи бик оғирдир. Ялончи ҳибс ўлини-юр, аммо ҳибсхона очиқ турар, атрофинда минг киши ўлса-да, сўзламая бир киши топилмас…»

Бу ҳол ҳаммасидан ошиб тушади. Қандай мамлакат бу?! Қаҳрамонимиз бу ердаги урф-удум, ахлоқ, илм ва маданият борасида қози билан суҳбатлашар экан, тобора ўзини ўнғайсиз сезиб боради. 12 йил мадрасада умри бекор кетибди. Фарангистондаги 2 йил ўқишини сўзлар экан, Маргаритага бўлган муҳаб-батигача айтишга тўғри келади. Бу ердагиларнинг яшаш қонуни шундай: Улар Оллоҳдан қўрқадиган даражада ёлғондан қўрқадилар. Ёмонликдан жаҳаннамдан қочгандек қочадилар. Жаннатга интилгандек кишиларга муҳаббат қўядилар. Бу гаплар қози тилидан юртнинг янги меҳмонига биргина қардошлик насиҳати эмас, маъмурий-шаръий амр сифатида ҳам айтилган эди. Бу ўлка инсон табиатининг икки буюк иллатидан — ёлғондан ва ҳақсизликдан қутулган эди. Шу жиҳатдан у Ғарбнинг ҳам, Шарқнинг ҳам, Ев-ропанинг ҳам, исломнинг ҳам қусуридан холи эди. Бу ердаги илм ва ахлоқ олдида Туркистон бадавий, Фарангистон олчоқ эди. Ҳолбуки бу ўлка дунёдан тамом узилиб, баланд тоғлар орасига яширинган бир жойда аждодларининг илму ҳунари соясида ўз ҳолларича шундай даражага етдилар. Мулла Аббос бозор ёнида яна бир воқеага дуч келади. Бир араб дуч келган одамга илтижола боқиб, ҳол-аҳвол сўрар, ҳеч ким унга эътибор қилмасди. Сотувчи экан. Бир кишининг ярим динорлик ҳақига хиёнат қилибди. Қози уни текшириб аниқлагач, айбдор деб топибди. Шундан буён у ҳаммага бегона. У билан ҳеч ким сўрашмайди, гаплашмайди. Одамлар уни вабодан қўрққандек четлаб ўтадилар. Ҳатто хотини, бола-чақаси ҳам тарк этади. У ўз хоҳиши билан мамлакат четидаги махсус жойларда ибодат ва таҳсил билан ўзини поклайди. Сўнг жамиятга янгидан қабул қилинади. Бу бечора ёшлигида озгина касал бўлгану тарбияси етишмай қолган, гуноҳ қилгани шундан. Кейинги тўрт йил ичида юртда бундан бошқа жиноят содир бўлган эмас.

Бу юртда ҳамма нарса ғайритабиий. Масалан, Мулла Аббос меҳмонхонасига келса, 2 хат ва бир газета турибди. Бири Фаридабонудан, иккинчиси маҳаллий «Истиқбол» газетасидан. Фаридабонунинг қариндошлари меҳмон билан танишмоқ истайдилар. Газета эса Мулла Аббосдан олис Бухоро ва Туркистон ҳақида мақола сўрабди. Бироқ бу хатлар ёзилган қоғозларни у илгари ҳеч кўрмаган, тамом бошқа материалдан. Конвертларида марка йўқ, бепул. Шайх Жалол шошиб 5—6 тухум кўтариб киради, жўжа очирмоқчи эмиш. Мулла Аббос ҳайрон, қандай қилиб, товуқсиз жўжа очади.

Шайх Жалол сирни очади. Тухумдан жўжа чиқиши товуқнинг босишидан эмас, ҳароратдан. Бу янги гап эмас. Бу қадимдан маълум эди. Мулла Аббос ва унинг туркистонлик ҳамсабоқлари эски илмнинг моҳиятини ўрганган эмаслар. Гап шунда. Қогозни ҳам кўп нарсалардан тайёрлаш мумкин. Дорур-роҳатдагиларнинг иши шу йўлдаги тажрибалардан бири холос.

Мулла Аббос «Истиқбол» газетасини варақлайди. Бухоро, Хива, Қўқон хонликларининг Русия томонидан забт этилиши тарихи ҳақидаги мақолага кўзи тушади. Муаллиф, олис тарих, хусусан Амир Темур борасидаги ҳоким қарашларга қарама-қарши ўлароқ унинг ярим дунёни эгаллашида илм-фан ва қаҳрамонлик самарасини кўрган эди. Унингча, жаҳолат ва нодонлик билан футуҳот ва шижоат ҳеч қачон бир ерда жам бўла олмайди. Мақолада кўҳна Туркистоннинг таназзули сабаблари ҳақида сўз юритилиб, шундай ёзилган эди:

«Бир давлат ё миллат хароб ўлажақ эса, энг ибтидо илмсиз ва маърифатсиз қолур. Бу ҳолда қўй ҳайвони каби фаҳмсизлануб ўз бошларини ўзлари узатуб турарлар! Нима қилсинларки, кўзлари боғлангандир!»

Мақола охирида Туркистондан Мулла Аббос деган бир кишининг ажиб бир ҳол билан  Дорур-роҳатга келиб қолганлиги маълум қилиниб, унинг бу ерда ўз билимини ошириш мақсади борлиги мамнунлик билан қайд этилган эди.

Ҳа, булар дунёни биладилар. Дунё буларни билмайди, хаёлидан ўтказади Мулла Аббос. Фаридабонунинг уйида кўрганлари бундан ҳам ҳайратланарли эди. 80 ёшлик шайх Туркистоннинг забт этилиши истилодан юз йил олдин маълум бўлганлигини айтади ва Ибн Марвоннинг «Қиёс ва эҳтимолот сиёсати» китобини ўқишни тавсия қилади…

Мулла Аббоснинг Амир билан учрашуви эпизоди ҳам бор. Унинг сирли мамлакатдан чиқиб кетиши дунёга номаълум бу ўлка учун фалокатга сабаб бўлиши мумкин. Шунга кўра, бу масалани амир ҳал қилиши лозим. Лекин адолат қонуни уни ихтиёрига қарши ҳолда олиб қолишга йўл бермайди. Сайёҳ Амир билан учрашади: 30 ёшларда, чўққисоқол, очиқ юзли, хуш боқишли. Бухоро ва Туркистон турмушидан сўрайди. «Ришта» хасталигидан сўз очади. (Чор ҳукумати Зарафшон сувини тўсиб қўйгач, Бухорога сув бормай, ҳовузларда ришта тарқалган эди.) Бухорога тоза сув келтириш йўллари ҳақида фикр билдиради…

Амир Аббосга рухсат бермайди. Аббос ўзининг асир эмаслигини айтади. Амир бундай масъулиятли масалани бир ўзи ҳал қилолмаслигини, Олий Мажлисдан сўраб ҳал қилишини айтади… Бир қатор можаролар, Фаридабону — Мулла Аббос муносабатлари, шу аснода хотин-қизлар тақдири, Туркистон, Бухоро манзаралари, 1500 йилда очилажак «Васиятнома» билан боғлиқ гап-сўзлар сўнггида рухсат берилади. Мулла Аббос бу ерда орттирган дўстлари билан видолашиб, унга қандай сирли келиб қолган бўлса, шундай сирли тарзда чиқиб кетади.

«Дорур-роҳат мусулмонлари» Русиядаги туркий халқлар адабиётининг янги даврдаги биринчи йирик намунаси эди. Шу сабаб у Волгабўйи ва Туркистон халқлари янги адабиётининг шаклланишида муҳим роль ўйнади. Бу гап ўзбек адабиётига ҳам тегишлидир.

Иккинчи томондан эса, Исмоилбекнинг бадиий ижоди унинг қизғин ва самарали кечган жадидчилик фаолиятининг маънавий давоми, буюк миллатпарвар қарашларининг олижаноб тахайюли мевалари эди.

Гаспралининг хотин-қизлар ва уларнинг жамиятдаги ўрни масаласи ҳақидаги қарашлари «Хотинлар ўлкаси» номли хаёлий-саргузашт қиссасида акс этди. Унда ҳам воқеалар тошкентлик Мулла Аббос Франсавий тилидан ҳикоя қилинади. Асар аёлларни «сочи узун, ақли калта» дегувчи ислом мутаассиблигига киноя бўлганидек, эмансипация ниқоби остида уларнинг аслий хусусиятлари ҳисобланиши лозим бўлган назокатдан узоклаштирилишига, «эркаклаштирилиши»га қарши исён ҳам эди. Бу мавзунинг ҳам Туркистонда нақадар қизғин муҳокама қилингани маълум.

Хулоса қилиб айтганда, Исмоилбек Гаспралининг ҳаёти ва сермазмун фаолиятини Туркистонсиз, унинг тарихи ва тақдири ҳақидаги ўйларисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Улуғ мутафаккир Туркистон халқларининг бой маънавий меросини Русия мусулмонлари борасидаги янгиланиш ва ислоҳотчилик ҳаракатлари учун маънавий омил деб билади. Айни пайтда, бутун вужуди билан Туркистон учун ҳам нажот йўлини излайди ва буни янгиланишда, исло-ҳотда кўради. Шунга кўра, унинг қарашлари ҳам Туркистон билан теран боғланган эди. Шу сабабли, бу фикр- қарашлар Турқистонда акс-садо топдигина эмас, туркистонлик тараққийпарвар зиёлилар учун дастуруламал вазифасини бажарди.

Begali Qosimov
ISMOILBEK GASPRINSKIY

Ismoilbek Gasprinskiy (1851-1914) Rusiya jadidchilik harakatining rahnamosi edi. Turkistonda XIX asrning oxirlaridan ko’zga tashlangan yangilanish harakatlari ko’p jihatlari bilan shu nomga, uning «Tarjimon» gazetasiga kelib bog’lanadi. Va ushbu davrdan e’tiboran XX asrning 20- yillariga qadar faoliyat ko’rsatgan biror turkistonli ziyoli yo’qki, bu nomni chetlab o’ggan bo’lsin. Shu sababli, uning ijodiy faoliyati va ayniqsa, maslak-intilishlari bilan tanishish Turkiston jadidchiligi va jadid adabiyotining shakllanish hamda rivojlanish bosqichlarinigina emas, umuman mazmun-mohiyatini anglashda, yo’nalishlarini belgilashda ham benihoya muhim ahamiyatga ega.

Bu nom yuz yil muqaddam turkiy dunyodagi eng mashhur nom edi. Uni Qashqardan Londongacha, Sankt-Peterburgdan Bombeygacha bilar edilar. U chiqargan «Tarjimon» gazetasining 1908 yildaga 25 yillik to’yida Xitoyning «Tarancha»sidan tabrik telegrammasi kelgan. 1910 yilda esa Frantsiyaning eng e’tiborli jurnallaridan «Revyu dyu monde musulman» uning millat oldidagi buyuk xizmatlari uchun nomzodini «Tinchlik borasidagi Xalqaro Nobel` Mukofoti»ga tavsiya qilgan va buni xorijiy mamlakatlardagi juda ko’p matbuot organlari qo’llab- quvvatlab chiqqan edi.

U vafot etgan 1914 yilning 11 sentyabrida mashhur Narimon Narimonov yozadi: «Millat Ismoilbek kabi qahramonlarini unutsa, o’z hayotini barbod etajaqdir». Bu balandparvoz gap emas. Dalil — tarix. U tirikligidayoq millatning otasi, rahnamosi degan nom oldi. Uning eng katta xizmati Rusiya sarhadida yashab turgan, lekin zamonning zayli bilan bir-biridan uzoq tushgan (to’g’ri-rog’i, uzoqlashtirilgan) va begonalashish darajasiga yetgan turkiy xalqlarni bir-biriga tanitdi. Behbudiy so’zlari bilan aytganda, «Rusiyadagi butun turk-tatar xalqlarini juda oz tarixiy muddatda xayr-xo’shlik yo’li bilan yaxlit bir milliy oilaga birlashtirmoqqa noil bo’ldi». Bu dard o’sha davr chor Rusiyasi asoratida o’z erku huquqigina emas, asriy urf-udum, ma’naviy qadriyatlaridan tortib, til va din-e’tiqodigacha unutishga mahkum qilingan turkiy xalqlarning eng katta dardi, so’ngsiz armoni edi.

Ismoilbek Sharq xalqlari ma’naviy hayotida, xususan, maktab-maorifida chinakam inqilob yasagan, «usuli jadid» nomi bilan tarixga kirgan «usuli savtiya»ni boshlab berdi. XX asr Sharqining eng mashhur, eng taraqqiyparvar harakatchiligiga — jadidchilikka asos soldi.

U barcha turkiy xalqlarni yaxlit, yagona millat deb bildi. Ularni ham ilm-ma’rifatda,haq-huquqda dunyoning taraqqiy qilgan millatlari bilan teng, baqamti ko’rmoqni orzu qildi.

Butun aqli-vujudini mana shu muqaddas ishga — millatning ravnaqi va muhofazasi yo’liga sarf etdi. Bu shunchaki mutaassibona bir orzu emas, zamonasining baland-pastidan xabardor,
tarix va taqdirini teran anglagan, Sharqni ham, G’arbni ham bab-baravar bilgan va bab- baravar ko’rgan bir kishining aniq va rejali xatti-harakati edi. Afsuski, uning bu ishlarida ayrim «do’stlar»i shakkoklik, kofirparastlik ko’rdilar. Dushmanlari esa unga siyosiy ayb qo’ydilar. Turkiy qavmlarni Rusiya davlatiga qarshi birlashtirishda, yagona turk-tatar mamlakati tuzishga urinishda aybladilar. Va bu da’volar mash’um 30-yillarda juda «ish» berdi. Uning nomi, uning xotirasi avlodlar qalbidan yulib olindi. Nasllarga o’z xalqining qattol dushmani qilib ko’rsatildi…

Gasprinskiy 80-yillarning oxiridan avlodlarga qayta boshladi… 1991 yilda Simferopolda tavalludining 140 yilligiga bag’ishlangan xalqaro anjuman bo’lib o’tdi. 2001 yilda 150 yilligi nishonlandi. O’zbekistonda ham u haqda risolalar paydo bo’ldi.

Chetda 1950 yilda u haqda Burbil degan kishi doktorlik dis-sertatsiyasi yozgan va Gamburgda kitob bosdirgan. Amerikalik Edvard Jeyms Lazzerini dissertatsiyasi 1973 yilda «I.Gasprinskiy va Rusiyada musulmon modernizmi» nomi bilan Vashingtonda bosilib chiqqan. 80-yillarda esa Turkiyada Nodir Davlat va Mehmet Saroyning u haqdagi monografiyalari dunyo ko’rdi. 1991 yilda Toshkentda E. Ablaevning «Ismoil Gasprinskiy — gumanist, prosvetitel`, pedagog» risolasi bosildi. Keyingi tadqiqotlardan biri Hoqon Qrimlining «Qrim tatarlarida milliy kimlik va milliy harakatlar (1905-1916)» (Anqara, 1996) kitobidir. Nihoyat, 2003-2004 yilda Turkiyada Gasprali «Tanlangan asarlari» uch jildligining 2 jildi bosmadan chiqdi.

Ismoilbekning ota-bobolari Yalta-Alupka yo’lida joylashgan Gaspra qishlog’idan.

Ismoilbek taxallus-nisbani shundan oldi. Biroqu ko’proq «Gasprinskiy» nomi bilan shuhrat qozondi. Ilk o’zbek matbuotida u «Gasprinskiy» deb beriladi. Ismoilbek Gaspradan uncha uzoq bo’lmagan, to’rt tomoni tog’lar bilan o’ralgan Ajiko’y (ovchi ko’y — ovchilar qishlog’i)da 1851 yilning 21 martida — qutlug’ navro’z kunida tavallud topdi.

Hayot yo’li

Otasi Mustafobey Kavkaz va Qrimning general gubernatori knyaz` Vorondovga tarjimon bo’lib ishlagan, sadoqatli xizmati uchun 1853 yilda poruchik unyuniga musharraf bo’lgan, dvoryan martabasiga ko’tarilgan. Lekin ko’p o’tmay, Krim urushi boshlanadi. Oila Bokchasaroyga ko’chib keladi. Ismoilni 8 yoshida boqchasaroylik Hoji Ismoilning eski makgabiga beradilar.

10 ga kirganda esa otasi Mustafobek onasi Fotimaning e’tirozlariga karamasdan, Oqmachit — Simferopoldagi guberniya gimnaziyasiga olib boradi. Unda ikki yil o’qigach, Voronej (Yol Kermon)dagi ofiderlar harbiy o’quv yurtiga o’tadi. O’n uch yoshida Moskvadagi Milyutin gimnaziyasiga o’qishini ko’chiradi. Shu yillari ayrim rus ziyolilarida avj olgan buyuk rus millatchiligi Milyutin gimnaziyasiga ham kirib kelgan edi. Xususan, gimnaziya murabbiylaridan yozuvchi M. Katkovning panslavistik qarashlari yosh Ismoilbekda o’zlikni anglash hissini uygotdi. Uning hatto Kritda yunonlar bilan urush olib borayotgan turk qo’shiniga ko’ngilli bo’lib qo’shilish uchun sinfdosh do’sti litvalik Mustafo Davidovich bilan Istanbulga otlangani, Odessa bandargohida qo’lga olinib, orqasiga qaytarilgani ma’lum. Xullas, 1868 yilda Ismoilbek Gasprali Moskvadagi o’qishini bitirib, Boqchasaroyga qaytadi.

«Zanjirli» madrasasida rus tilidan dars bera boshlaydi. D. I. Pisarev, N. G. Chernishevskiy asarlari bilan yaqindan tanishadi. O’qish-o’rganish ishtiyoqi uni 1872 yilda Frantsiyaga boshlab keladi. Vena, Myunxen, Shtutgardtda bo’ladi. Parijda I. S.Turgenev bilan uchrashadi. Unga assistent-kotib bo’lib ishga kiradi. Frantsuzchani mukammal egallaydi. «E’lonlar» idorasida tarjimonlik qiladi. Mashhur Sorbonna universitetiga o’qishga qatnaydi. Nihoyat, 1876 yilda Boqchasaroyga qaytib keladi va «Zanjirli»da rus tili muallimi sifatida ishni davom ettiradi. Shu yili uylanadi. Biroq ular uzoq yashay olmaydilar, ajrab ketadilar. Ismoilbek mutolaaga beriladi. Qunt va sabot bilan turkiy tilni, tarix va adabiyotni o’rganadi. Ayni paytda, u sharqona an’anaviy tahsilning zamondan orqada qolganini, shu tufayli musulmonlarimiz jahon taraqqiyotidan chetga surilib chiqayotganligini qo’radi.

Nima qilmoq kerak? Milyutin gimnaziyasidaga o’qitish usulini, Sorbonnadagi ko’rganlarini musulmon maktablariga ko’chirsa bo’lmasmikin? Har bir maktab, madrasa o’z nizom-dasturiga ega bo’lmog’i lozim. Diniy bilimlar qatorida dunyoviy fanlar ham keng o’qitilishi kerak. Bu, masalaning bir tomoni. Ikkinchi tomoni shundaki, o’qishni nazorat qilish shakllari, bilimni baholash mezonlari bo’lishi lozim. Umr degani, axir, hisobli-ku. Biroq bu gaplar o’rtaga tushar-tushmas, Gasprinskiyga tosh otish boshlanadi. Uni kofirdan olib, kofirga soladilar.

Tahdid, do’q-po’pisa kuchayib boradi. Ismoilbek yon berishga majbur bo’ladi. Ishni o’zgartiradi. Shahar boshlig’i vazifasiga (1878-1884) saylanib, Boqchasaroyni obod qilishga kirishadi. 1882 yilda mashhur Qozon tatarlaridan millioner Akchurinning qizi Zuhraxonimga uylanadi.

Ular yigirma yil baxtli turmush qildilar. Olti farzand tarbiya etdilar. «Ulardan Diloraxonim va Ismoil sog’-salomatlar. Toshkentda yashaydilar», deb xabar bergan edi «Yildiz» jurnali, 1990 yilda.

I.Gasprinskiy shahar boshlig’i (gorodskoy golova) bo’lib uzoq qololmadi. Shahar Dumasi a’zolari Ismoilbekni shahar pulini «ko’chalarni yoritish, aholiga tibbiy yordamni kuchaytirish» kabi allakanday «foydasiz» ishlarga sarf etayotganini kechira olmadilar. Iste’foga chiqishga majbur etdilar.

U esa, o’z ishida davom etdi. 1881 yilda «Rusiya musulmonligi» kitobini e’lon kildi. Unda ko’tarilgan eng muhim masalalardan biri Rusiyaning o’z musulmon fuqarolariga munosabati masalasi edi.

«Rusiya musulmonligi»

«So’nggi yillarda Rusiyaning Sharqdagi buyuk madaniylashtiruvchilik xizmati haqida tez- tez o’qishga va eshitishga to’g’ri kelmoqda, — deb yozadi Gasprinskiy ushbu asarida. — Xo’sh, bu xizmat nimada namoyon bo’lishi kerak? Nahotki, uning ma’nosi qozini uezd boshlig’iga, noibni pristavga, beklikni oblastu guberniyaga, ushrni tan solig’i-yu yana boshqa «ber-ber»larga, ipak to’nu beshmetni dvoryanlik yoqasiga almashtirib qo’yishdan iborat bo’lib, boshqa qilinadigan ish qolmagan bo’lsa?»

Gasprinskiy «Rusiyaning Sharqdagi madaniylashtiruvchilik roli»ga mana shunday tanqidiy qaraydi va u savolga salbiy javob beradi. Uni aksincha, atayin ilm-ma’rifatdan uzoqda saqlab kelayotganlikda, musulmonlarning tilini, dinini, turmush tarzini buzishda ayblaydi.

Bir tomondan, millatni mahv etib kelayotgan jaholat, ikkinchi yoqdan chor hukumatining izchil, rejali ruslashtirish siyo-sati. Rusiyadagi musulmonlarning taqdiri qanday bo’larkin?

Ismoilbek mana shu savolga javob izlaydi. Uningcha, Rusiyaning tobe millatlarga munosabatida 2 yo’l turibdi: 1. Assimilyadiya (ruslashtirish). 2. Hamkorlik. Birinchi holda mustamlakaga, milliy taraqqiyotga hech qanday yo’l berilmaydi, u to’la ruslashtirib bo’lingach, vakillari mamlakat idora ishlariga jalb qilinadilar. Ikkinchi hodda, uning milliy taraqqiyotiga imkon yaratiladi, tegishli darajaga ko’tarilgach, hukumat ishlariga tortiladi.

Rusiya o’z mustamlakalariga nisbatan har ikki yo’ldan foydalanmoqda. Pol`shada — birinchi yo’ddan. Finlyandiyada — ikkinchi yo’ldan. U turkiy xalklarga nisbatan qaysi yo’lni tutarkin?

Rusiya birinchi yo’lni istaydi. Lekin bu qiyin va samarasiz. Negaki, turkiy xalqlarning juda katta tarixi, qadim madaniyati bor. Uni qalblardan siqib chiqarish g’oyat mushkul. Ma’quli — ikkinchi yo’l.

Buning u qadar qiyinchiligi ham yo’q. Musulmonlar (muallif turkiy xalqlar o’rniga «musulmonlar» atamasini qo’llaydi) ozgina turtki bilan o’tgan muddatda yo’qotgan zehniyatlarini tiklab ola oladilar. Hatto turtki — yordamga ham ehtiyoj bo’lmas. Ozgana xayrixohligu ruxsat berishning o’zi kifoya. Masalan, xalq an’anaviy xayriya yo’li bilan ham maktab-madrasalarini tiklay oladi. Faqat uni zamonaviy talablarga javob beradigan darajaga ko’tarish lozim. Birinchi navbatda, dunyoviy fanlarga zo’r berish kerak. X-XV asr Turkistonining qomusiy olimlarini mana shu madrasalar yetkazib bermadimi?! Ko’hna Sharqning universitetlari madrasalar emasmi?! Yevropa universitetlari ispan Andaluziyasidagi madrasalardan andoza olib qurilmadimi?! Bu masalada yolg’iz birgina shart bor. U shundan iboratki, Rusiya musulmonlari milliy maoriflarini o’z milliy vositalari asosida qurmoqlari kerak. Ayniqsa, boshlang’ich ta’lim va tarbiya mutlaqo o’z ona tilida bo’lmog’i lozim.

«Rusiya musulmonligi» risolasi shular haqida edi.

U Rusiyada yashovchi musulmonlarni shu mamlakatning teng huquqli fuqarolariga aylantirish va ayni paytda ularning o’z milliy, diniy jihatlarini saqlab qolishga qaratilgan o’ziga xos dastur edi. Kitob bosilib chiqishi bilan velikorus shovinistlarining qattiq qarshiligiga duch keldi. Ayniqsa, musulmonlarning maktab-maorifini milliy asoslarda qurishlari lozimligi —milliy maktab haqidagi fikrlar yoqmadi.

Buni u bilardi. Moskvada Milyutin gimnaziyasida o’qib yurgan paytlari o’risparastligi bilan dong qozongan M.N.Katkov bilan bu masalada ko’p to’qnashgan edi. Uning muharrirligida chiqqan «Moskovskie vedomosti» gazetasi bilan «Russkiy vestnik» jurnalini muntazam o’qib borar edi. Uning nuqtai nazari Toshkentda N.Ostroumov va M.Muropiev, Qozonda N.Il`mins- kiy bilan ayni bir xilda ekanligini yaxshi bilardi.

N. Il`minskiy turk-tatar xalqining maktab-maorifiga daxldor har bir ilgari siljishni rus xalqiga qarshi harakat deb biladi. Sinodning ober-prokurori K.P.Pobedonosdevga yozgan bir xatida ochiqdan-ochiq «Rusiyadagi musulmon xalklariga bironta ham ijtimoiy-siyosiy huquq bermaslik kerak», deydi.
Ismoilbek Rusiya qoidalarini sinchiklab o’rgandi. 1882 yilda «Solnomai turkiy», «Mir’oti jadid» nomlarida 2 risola e’lon qildi. «Rusiya musulmonligi» asarida ko’tarib chiqqan masalalarni amalga oshirishni matbuotdan boshladi.

«Tarjimon» zarurati

Vaziyatni o’zgartirish uchun uni oldin anglatish kerak. Buning uchun esa minbar zarur.

«Tarjimon» mana shunday zarurat tufayli yuzaga keldi: «Bir bechora faqirni ko’rsak, achinamiz. Ulayotgan bechorani ko’rsak, yuragimiz iztirobdan og’riydi. Hatto bir hayvonning qiynalishi rahmimizni keltiradi. Lekin bir emas, minglab kishilarning, butun bir xalqning jaholatdan mislsiz qiynalayotganini ko’rmaymiz….»

Gazetaning dastlabki sonlaridan birida shunday so’zlar bor edi. Bu jasoratli sado o’sha paytlari juda ham zarur edi.

Ruslashtirish avjida. Itil-Volga bo’yidagi tatarlar orasidan biror mansabdor u yoqda tursin, masjidga imom ham missio-ner N.Ilminskiy ruxsatisiz saylanmaydi. Maktab- madrasa kitoblari-ku birmabir qo’ldan o’tadi. Turkistonda Ostroumov — to’ra. Kavkazning ham o’z to’ralari bor, albatta. Bu to’ralar o’z millatlaridan boshqasini millat deb hisoblamaydilar.

Millatning o’zligini ko’rsatadigan xususiyatlaridan biri til va maorifdir. Bu ikkisi bo’lmasa, millat mustaqil bo’la olmaydi. Gasprinskiy 1905 yilda yozgan maqolalaridan birida millatning asosi ikkita: tavhidi til (til birligi) va tavhidi din (din birligi) degan edi.

Darhaqiqat, tilning o’rni beqiyos: «Insonning oti bo’lmasa, o’zi ham yo’q demakdir, shuningdek tili bo’lmagan inson ham soqovdir».

«Til birligi masalasi bizim hayotimizda hayot-mamot masalasidir va biz bu masalada bir qadam ham orqaga chekinmaymiz, -yozadi I.Gasprinskiy 1906 yil 18 dekabrda. — Biz uchun orqaga chekinmoqqa yo’l yo’q. Yashasin millat!…

«Tarjimon» umumiy bir milliy gazetadir. Uning tili ham umumiy bir milliy tildir.

Yashasin millat! Ham yashar, chunki u tilda va fikrda birlikning zarurligini angladi. Til birligi esa adabiyot birligidir. Bu esa, o’z navbatida, mehnat va harakat birligining asosi o’laroq millatning ozodligini ta’min etajakdir».

Til millatning jonli, harakatdagi tarixidir. Uning kech-mishi ham, hoziri ham tilda ifoda etadi.Millatning barhayotligiga eng muhim guvoh tildir. Til millat uchun hayot-mamot masalasidir. Gasprinskiy o’z maqolalaridan birini «Til masalasi — eng muhim masala» deb nomlagan edi.

Turkiy xalqlarning mushtarak tili haqidagi gaplar 1905 yil voqealaridan keyin, oq podsho yon berishga majbur bo’lgach, erkinroqaytila boshlandi. Hatto ayrim ishlar ham qilindi. 1906 yil Gasprinskiy aytganidek, «til yili» bo’ldi. Jumladan, 1906 yil Nijniy Novgorodda Rusiya musulmonlarining 600-700 va-kili ishtirok etgan «Ittifoqi muslimin» yig’ilishida umumiy adabiy til masalasi o’rtaga qo’yildi. Uni asta-sekin shakllantirish va amaliyotga qo’yish haqida qaror qabul qilindi. Bu qaror o’sha mushtarak adabiy tilda alohida risola bo’lib bosilib ham chiqdi. Nihoyat, 1907 yilda Rusiya davlat maorif inspektsiyasi mamlakatdagi musulmonlarning o’z ona tillarida o’quv-yozuvni olib borishlari mumkinligi haqida qaror qabul qildi. Biroq bu maxsus qaror musulmon bolalarini o’z ona tilida o’qitishni faqat mahalliy shevada olib borish zarurligini uqtirdi.

Gasprinskiy shundan cho’chigan edi. U bu qarorni mutlaqo noto’g’ri, hatto jinoyat deb hisobladi:

«Maorif inspektsiyasining bu ishini biz butunlay xato deb bilamiz, chunki xalqning ona tili bu millatning adabiy tilidir. Agar bizim qadimiy adabiy tilimizning bir halqasi Alisher Navoiy tili bo’lsa, turli shevalardan tarkib topgan yangi zamonaviy tilimiz uning ikkinchi halqasidir».

«Tarjimon»ning 1908 yil 13-sonida bosilgan «Til va mas’uliyat» maqolasida yana shu masalaga qaytib, o’z fikrini atrof-licha asoslaydi. Chindan ham Rusiyaning turli joylarida istiqomat qiluvchi turkiy xalqlarning tillari, to’g’rirog’i, shevalari bir-biridan farq qiladi.Xo’sh,bu farq ruslarda yo’qmi? Vyatka mujiklarining tili Yaroslavl` hunarmandlarinikidan, tulalilarniki Kursk, Smolensk yerlilarinikidan qanchalik farq qiladi! Arablarchi? Goho ular orasidagi farqlar bir-birlarini tushunmaslik darajasiga boradi-ku? Nima uchun Lomonosov, Jukovskiy, Pushkin, Turgenev kabi adiblar, mutafakkirlar yagona adabiy til uchun umr bo’yi kurashdilar?! Nima uchun arabning ko’zga ko’ringan olim- fozili borki, til birligini tildan qo’ymaydi?! Nemislar nega umumiy til ustida bu qadar jon kuydiradilar?!

To’g’ri, yagona adabiy til milliy adabiyot bilan birga maydonga keladi. Lekin uni shakllantirish uchun birgina adabiyot ahlining emas, butun millatning, birinchi navbatda, ziyolilarning g’ayrat va rag’bati kerak.

Bu yerda ham ishni maorifdan boshlamoq zarur. Bolaning ilk savodi, mayli, shevada chiqsin, lekin ikkinchi-uchinchi yildanoq o’qishlar umumiy yagona tilda ketmog’i lozim. Bu degani dunyoning tashvishlarini ko’zda tutgan, lekin o’z ona tilimizda, milliy ruhimizda bo’lgan o’rta va oliy maktablar ilmiy, madaniy muassasalar, turli-tuman mutaxassislar, xullas, nimaiki millatning iqtisodiy, siyosiy va milliy mustaqilligini ta’min etadigan bo’lsa, hammasi kerak. Bularsiz millat ozod bo’la olmaydi.

Xo’sh, bizga hozir ona tilida o’rta va oliy maktablar ochishga ruxsat berilsa, biz bunga tayyormizmi, degan savol qo’yadi Ismoilbek Gasprinskiy va «yo’q!» deb javob beradi. Demak, birinchi vazifa, yosh, taraqqiyparvar milliy ziyolilar tayyorlamoq, zamin hozirlamoqdir. Uni hech kim qilib bermaydi, o’zimiz qilishimiz kerak:

«Bugundan boshlab umumiy til ustida kurasha boshlamoq, maktablar uchun darsliklar, o’quv kitoblari, lug’atlar tayyorlamoq kerak», — deb yozadi Gasprinskiy «Tarjimon»ning 1907 yil 42-sonida bosilgan «Do’stlarimga» nomli maktubida.

Bularning hammasining boshi milliy ong, xususan, milliy maorif bo’ladi. Mamlakatimizda soniga ko’ra nisbatan ozchilikni tashkil etuvchi armani, gurji, latishlarni qarang, qanchalar ilgarilab ketdilar. Finlyandiya va Pol`sha mustaqillikni olishgacha yetdi. Iqgisodi ham joyida. Kerakli narsasi bor. Hammasi milliy ongdan, milliy til, adabiyotdan.

«Millatning ikki asosi bor: til birligi, din birligi. Millatning o’zligini yo’qotish uchun shularning bittasi buzilishi kifoya», deydi Gasprinskiy.

1885 yilda Istanbuddagi Abuziyo matbaasida Ismoilbek Gaspralining «Ovro’po madaniyatiga bir nazari muvozana» degan kichkina risolasi bosilib chiqdi. Yevropa o’z taraqqiyotining haddi a’losida turgan, Yevropa turmush tarzi dunyoning barcha mamlakatlariga o’rnak va timsol tutilgan bir paytda Rusiyaday qoloq bir yurtning qaysi bir burchagidagi bir musulmon dunyoning taraqqiyparvar ahli orasidagi hukmron nuqgai nazarga e’tiroz bildirdi.

Fan va texnikasi bilan dunyoni hayratga solgan kapitalistik Yevropani ham, jannat va’da etuvchi sotsialistik Yevropani ham rad etdi. Har ikkisida ham axloqsizlik ko’rdi. Bugungi Yevropa madaniyati qadim Rim sivilizatsiyasi asosida maydonga kelgandir. Qadim Rim saltanati esa ma’naviy-axloqiy chiriganligi uchun barbod bo’lgan. Binobarin, «Rumolilar asir etlari bilan hovuzlarda boqilgan baliqlarga to’ymasdan qanday qulagan bo’lsalar, ularning farzandlari bo’lgan ovro’polilar ham butun dunyoning mevalariga to’ymaydilar»,- deb yozadi Gasprali.

Qadim Rim saltanati deganda bugungi o’quvchining ko’z o’ngiga, birinchi navbatda, bir to’da to’ralarning ko’nglini ochish uchun o’lim bilan kurashga chiqqan gladiatorlar, mashhur Spartak keladi. XIX asr esa, Yevropa kolonializmining gullagan davri edi. Kitob chop etilgan 80- yillarda oq podshoning sevimli generali Skobelev olis Xurosonning Ko’ktepa qal’asini qonga botirib, Marvi shohjahonni ishgol etgan edi. Rumolilarning XIX asrdagi farzandlarining butun dunyoning mevalariga to’ymasliklari shundan. Muallif fikricha, yangi — XIX asr Yevropa madaniyati bilan qadim Rim madaniyati mohiyatan bir xil. Qurollar, usullar, o’rnaklar o’zgargan, xolos, natija va samara eskicha.

Risolada asosiy e’tibor «yangi dunyo» madaniyatining ma’naviy-axloqiy jihatlariga qaratiladi. Vorisiylikka, otalar va bolalar masalasiga to’xtaladi. Bolalarning (sotsialistlarning) o’z otalari (kapitalistlar)ni rad etishlarida katta ma’no ko’radi. Ayni paytda, bolalarning adolat haqidagi tushuncha va fikrlari adolatsizliklar bilan to’la ekanligini ochib tashlaydi. Uningcha, oldingi har ikki madaniyatning asosiy nuqsoni shundaki, ularda haqqoniyat yo’q. Islomdagi haqqoniyat yo’q. Haqqoniyat degani nima? Avloniy buni shunday tushuntiradi:

«Haqqoniyat deb ishda to’g’rilik, so’zda rostlikni aytilur…» Gasprali barcha insonlarning o’zaro munosabatlari bir asosga — foyda asosiga qurilganini ta’kidlaydi, lekin ishlab chiqarish vositalarini kishi faoliyatini nazorat qiluvchi ushr (o’ndan bir miqdordagi yillik ekin solig’i), zakot (qirqdan bir miqdordagi yillik mulk solig’i) kabilarning inson va jamiyat hayotidagi favqulodda nazoratchilik rolini uqtiradi. Shular Yevropaning huquq va axloqiga asos qilib olinganida sotsialistik fikrlarga imkon qolmasligini aytadi. Shu tariqa, Yevropa ilm-fani bilan islom axloqining hamkorligida maydonga keladigan yangi umuminsoniy madaniyat masalasini ko’taradi.

Xo’sh, islom madaniyati qanday madaniyat? U nimani ko’zda tutadi? Yevropa madaniyati sharhidan keyin buning izohiga ham zarurat tug’ilgan ko’rinadi. Har holda Ismoilbekning «Madaniyati islomiya» nomi bilan bir kitobi paydo bo’ldi va qisqa muddatda 2 marta chop etildi. Madaniyat, uningcha, kishilarning turmushi, ish faoliyati, kasb-hunarga munosabati bilan belgilanadi va ularni taxminan 3 ga (vahshiy, yarim vahshiy, madaniy) bo’ladi.

Gap shundaki, madaniyat hech qachon yolg’iz bir millatga yoxud mamlakatga tegishli bo’lib qolmaydi. Turli sabab va sharoitga ko’ra birida ozroq, ikkinchisida ko’proq yoxud birida bir, ikkinchisida boshqa jihati nisbatan farqli rivojlanishi mumkin. Bir vaqtlar Yevropa undan bebahra qolgan edi, hozirda uning Osiyodan o’sib ketganligi hammaga ayon. Zamonida Yevropa kiyim nimaligini bilmay, mol terisiga o’ralib yurgan paytlarda Osiyo paxta-ipak matolarini tanlab kiyardi. Hozirda osiyolik ot-eshak, qayiq bilan o’n kunda yuradigan yo’lni Yevropa temir yo’l yo paroxodda bir kunda bosib o’tadi. Bu madaniyat darajasining samarasi. Ayni paytda, u butun insoniyatnikidir, — deydi muallif.

Kimki bu yo’lda xizmat qilsa, insoniyatga xizmat qilgan bo’ladi. Shu jihatdan, musulmon olami insoniyatga nima berdi? Umuman, uning xizmati bormi?

Ismoilbek shunday savol qo’yadi va «Ham bordir, ham ko’pdur» deb javob beradi. Shundan so’ng 2 muhim masalaga aniqlik kiritadi.

1. Islom madaniyatining birgina arab madaniyatidan iborat emasligi. Yevropada keng tarqalgan bu fikrni muallif yanglish hisoblaydi. Darhaqiqat u hodda frantsuz, ingliz, nemis
ziyolilari bunyod etgan ilm-fanni «lotin madaniyati» deyish kerak, chunki ular shu tilda yozilgan. Unday demaymiz va to’g’ri qilamiz. Islom madaniyatini ham yolg’iz arablar yaratmadilar. Unda turk, fors, hind va boshqa qavmlarning ham ulushi bor.

2. Islom madaniyatining antik va hozirgi Yevropa madaniyati bilan o’zaro munosabati masalasi.

Insoniyatning eng qadim madaniyati, shubhasiz, Misr va Yunon madaniyatidir. Hozirgi baravj madaniyati esa, Yevropa madaniyati bo’lib turibdi. Xo’sh, islom madaniyatining o’rni qaerda? Yevropa olimlarining ko’pchiligi bugungi Yevropa madaniyati qadim Misr-Yunon madaniyatining bevosita davomchisi deydilar. «Va lekin bu iddaolari yanglishdir va xatodir, — deb yozadi Ismoilbek. — Chunki Yunon madaniyati oxiri ila Ovro’po madaniyati boshina qadar kechmish ming yil olam madaniyatsizmi qoldi? Ovro’po madaniyatni to’g’ri Yunondan olgan bo’lsa, nima uchun ming yil uni olmasdan kutib o’tirdi?»

Muallifning atroflicha asoslashicha, yunon madaniyati Yevropadan oldin islom dunyosiga yoyilgan va musulmonlar uni taraqqiy qildirib, nuqsonlarini ozaytirib, Yevropaga topshirdilar. Aristotel, Platon kabi o’nlab mashhur yunon olimlari asarlarini Yevropaga tanitganlar musulmonlar bo’ladi. Buni G’arb olimlari orasida e’tirof etguvchilar yo’q emas. Amerikalik Draber «Yevropa akliy taraqqiyoti tarixi» kitobida «Yevropaning bugungi ulug’ ziyosi musulmonlar yoqqan sham’ va chiroqlarning yog’dusidan maydonga kelgandir», deb yozgan. Oyati karima va payg’ambarimiz hadislari, sahobalar e’tirofi. islomiyat madaniyatning asosi va manbai ekanligiga dalil emasmi?

Darhaqiqat, Qur’oni karimda «ilm» so’zi 751 o’rinda uchrar ekan…

Islom olamidan uzoq yunon madaniyati musulmonlar hayotiga qanday kirib keldi?

Ismoilbek buni VIII asrdan, Abbosiy xalifa Abu Ja’far Abdulloh al-Mansur zamonidan deb belgilaydi. Ilm-fanni sevgan bu xalifa hind olimlaridan ilmi nujum va hay’atni o’rgangan. Yunonlarda bu fanlarning taraqqiy topganligini anglab, tarjima qilishni yo’lga qo’ygan. Qisqa muddatda Bag’dod, Shom ilmu hikmat xazinalariga aylanadi. Bu borada Xorun ar- Rashid, Ma’mun kabi xalifalar katta himmat va jasorat ko’rsatadilar. Nihoyat, bular o’z samarasini beradi.

Ismoilbek o’z fikrlarini dalillash uchun ko’plab misollar keltiradi. Chunonchi, mexanika ilmi darajasini ko’rsatuvchi shunday fakt keltirilgan. Xorun ar-Rashid (763-809) ning Frantsiya hukmdori Buyuk Karl (742-814) ga yuborgan sovg’alari orasida zang chaladigan soat bo’lib, barcha yevropalilarni hayrat va taajjubga solgan.

Abu Ja’far yunon hukmdori bilan inoq edi. Afinadan beadad kitob oldirdi. Ma’mun davrida Ptolomeyning «Majistiy»i tarjima qilindi (Yahyo ibn Xolid Barmakiy). Sanad bin Ali va Xolid bin Abdulmalik Marvarudiy astronomiya bo’yicha yangi ma’lumotlarni qo’lga kiritdilar. Yer kurrasining uzunlik va kenglik darajalari o’lchab chiqildi. Sayyoramiz harakatiga doir 3 zij tartib qilindi. Abbos bin Sayyid Jo’shariy ibn Is’hoq bin Kasuf, Abdulloh bin Sayyid al-Farg’oniy kabi mashhur olimlar yunonlarning astronomiyaga doir ko’plab xatolarini aniqladilar va quyosh dog’lari, oy-kun tutilishi, dumlik yulduzlar borasida bir qancha kashfiyotlar qilindi…

Yevropa handasa (geometriya) ilmini xurosonlik Abulvafoning hijriy 5-asr boshida tuzilgan «Az-ziji Shomil» va «Majistiy»sidan o’rgandi. Ismoilbek fikricha, bugungi teleskoplar o’sha zamonlarda kashf etilsa edi, islom ulamosi «balki Ovro’po ulamosina ilmi hay’atda hech bir ish qoldurmaslar edi».

Afsuski, XI asrdan zamon notinchliklari kuchayib bordi. Bir tomondan, g’aznaviylar, saljuqiylarning mulk dag’dag’asi, ikkinchi tomondan, Chingiz istilosi, uchinchi tomondan, Quddusi sharif uchun boshlanib ketgan «salib yurishlari» islom olamini larzaga solib, ilmu hunar yo’llarini buzib yubordi. Lekin ilm-maorif nuri so’nmadi, aksincha, dushmanlarga ham ziyo berib, mu-navvar qildi. Mo’g’ullarning katta qismi islom madaniyatini qabul etdilar, yevropalilar esa yuz yillik salib yurishlari davomida qanchadan-qancha san’at va hunarlarni o’rganib qaytdilar.

Islom madaniyatining o’choqlari birgina Bag’dod, Sheroz, Nishopur, Samarqand emas edi. Bunday markazlar Afrika, Ispaniyada, qo’yingki, islom olamining deyarli barcha nuqtalarida bor edi va hammasida ilm-fan rivoj topdi. Birgina Ispaniya va Afrikada yetishgan islom ulamosining kashfiyotlari va yozgan asarlari nomlarining o’zi, Ismoilbek guvohlik berishicha, «yigirma jild» bo’ladi.

Muallif islom madaniyatining mazmun va ko’lami haqida umumiy ma’lumot bergach, «Ulumi tabiiya», «Qonun va nizom», «Tarix», «Hikmat», «Tib», «Adabiyot», «Ulumi riyoziyya», «Fani jug’rofiya» kabi boblar ochib, tasnif etadi. Har sohaning eng mashhur namoyandalarini tilga oladi, asarlaridan namuna keltiradi, baholaydi. Tasnif va baho ko’pincha Yevropa ilm-fani bilan taqqoslab olib boriladi.
Chunonchi, tabiiy fanlar borasida so’z yuritganda, bir qator sohalarda «xoja (muallim)lari o’lan yunoniylardan ko’b o’zub ketgan»liklarini, masalan, nabototdan «yunon ulamosina hech ma’lum o’lmayan ikki ming jins nabotot kashf va tajruba etilgani»ni, Andalus podshohi Abdurahmon I Qurtabo shahri yonida ulkan Botanika bog’i tashkil qilib, dunyo o’simliklarini to’pla-moq uchun Osiyo va Afrikaning har tomoniga maxsus kishilar yuborganini qayd etadi. Shuningdek, o’simlik-giyohlarning changlanishini aniqlash, dori va giyohlarni shakarda qaynatib saqlash, dorixonalar ochish «islom hukumatining ma’rifatlari»dan ekan. Ismoilbek yer ilmi, ziroat asboblari borasidagi o’nlab kashfiyotlar musulmon olamidan olinganligi yevropalik olimlarning o’zlari tomonidan qayd etilganini aytadi. «Ovro’poda bu kunda mavjud o’lan nabotot (o’simlik) va ashjor (daraxt) va chechaklaring ko’pisi Andalus musulmonlarindan olinmishdir va necha asr oldin o’rganilmishdir», deb yozadi.

«Tib» bobida Xorun ar-Rashidning tabibi Yahyo bin Miskaveyh tibbiyotga doir 30 jild kitob yozgani va ularning arabiy, ibroniy tildagi nusxalari yevropaliklar qo’liga tushgani, Abbosiylar davrida yetishgan Abu Bakr ar-Roziy ilk bor chechak va qizamiqni emlagani, ikki yuzdan ortiq kitob yozgani, asarlari XVI asrda ital`yan tiliga tarjima qilingani, undan 50 yil so’ng Eronda yashagan Ali bin Abbos yunoniylarning tibbiyotdagi ko’plab xatolarini ko’rsatib, 20 jild kitob yozgani, buyuk Ibn Sinoning asarlari asrlar davomida G’arbda dasturi amalda kelayotgani kabi ma’lumotlar keltiriladi.

Islom olami ilmda yangi-yangi yo’nalishlarni boshlab berdi.

Hikmat va Qur’on oralig’ida «Aqoid» va «Tasavvuf» dunyoga keldi. G’azzoliy diniy hikmatga doir yuzga yaqin kitob yozdi. Tasavvuf Muhyiddin Arabiy, Jo’nayd Bag’dodiy, Mavlono kabi ulug’ zotlarni yetkazdi. «Ovro’poda «filo’so’f», «mistiq» dediklari ulamoning «So’fiyun» firqasidir», — deb tugatadi «Hikmat» bobini muallif.

«Qonun va nizom» bobida shariat, mazhablarning jamiyatdagi o’rni, Imomi a’zam Abu Hanifa, Imom Shofe’i, Imom Molik va Imom Xanballarning islom madaniyati tarixidagi xizmatlari haqida gap ketadi.

«Tarix yozmaya musulmonlar har millatdan ziyoda xidmat etmishlar, desak joizdir», — deb boshlanadi «Tarix» bobi. Kotib Chalabiy (1609-1658) «Kashfuz-zunnun…»ida 1300 muarrix nomini keltirgan ekan. Ismoilbek ularning eng mashhurlari Abul-Faraj, Burhonildin, Ibn Xaldun, Mas’udiy kabilar haqida ma’lumot beradi, ularning hayoti bilan bog’liq voqealardan hikoya qiladi. Tabiiy fanlardan «hisob», «handasa»,
«jabr»ni qayta yaratganliklari, «fani maxoikiya» (mashinasozlik), «fani absor» (optika)ga buyuk xizmat qilganliklarini dalillaydi. Shuningdek, Muhammad Bag’dodiyning yer sathini o’lchash va xaritasini tuzish borasida maxsus kitob yozganini ma’lum qiladi.

Bugungi soatlarimizdagi «soat» va «daqiqa» taqsimxonalari musulmonlar hunari bo’lib, o’rta asrlarda Abul Hasan Mag’ribiyning kitobida mufassal bayon qilingan ekan. Mashhur Umar Xayyom va Abdurahmon al-Xarojiyning «Sanayi jaloliya» nom olgan yil hisobi Yevropa Rum (Grigoryan) kalendaridan bir necha asr ilgari va aniq tuzilgan.

Jug’rofiyachi? Batlimus (Ptolomey) «Jug’rofiya»si Ma’-mun zamoniga kelib eskirdi. Uning amri bilan maxsus hay’at tuzilib mukammal jug’rofiya kitobi — «Rasmul-arz» yaratildi, oldingisiga tuzatishlar berilib, xaritalar ilova etildi. Va ular asrlar davomida Yevropada dasturulamal bo’ldilar. Shohruh topshirig’i bilan Abdurazzoq Samarqandiy Hindiston va Xitoy jug’rofiyasini o’rgandi: Mirzo Ulug’bek ko’rsatmasi bilan Ali Qushchi yerning kenglik darajasini, sathini o’lchashda juda katta yutuklarni qo’lga kiritdi.

Dengiz xaritalari musulmonlar ixtirosidir. 1497 yilda dengiz safariga chiqib, ko’plab orollar kashf etgan Vasko da Gamaning arabcha yozilgan bir dengiz xaritasidan foydalanganligi ma’lum.

Ismoilbek ayrim Yevropa olimlarining «turk xalqlari zehnu salohiyatdan noqis va ojiz bo’lganligidan qora va past ishlardan boshqasiga yaramaydi» degan fikri bilan bahsga kirishadi. Idrok-iste’dodning, zehn va aqlning bu xalqda boshqalardan zarracha ham kam emasligini, axloq va odobda, sadoqat va to’g’rilikda, or-nomus himoyasida sayyohlar tilida kelishini ta’kidlab ko’rsatadi va o’z fikrlarini «Bir xalq(n)ing yo bir qavm(n)ing axloq kasb etmasi iste’dodu aqliyasindan tug’ar. Noqis aqldan maqbul axloq va adab tug’mas», — deb yozadi. So’ng misollarga o’tadi: «Olami islomiyatda mashhur va Ovro’po Farangiston ula-mosina ma’lum «muallimi soniy» nomini kasb etmish Abunasr Forobiy hazratlari turk o’g’li turqdirki, ham birinchi ulamodan, ham birinchi hukamodandir. Ali Husayn ibn Sino hazratlari Ovro’poda «Avissina nomi ila mashhur o’lan ekan. Turk o’g’li turkdir. Yunon qavmi Buqrot kabi tabib va Arastu kabi filo’so’f ila iftixor edar. Ibn Sino esa, ham tabibi mashhur, ham filo’-so’fi nodir edi. Ibn Sino Arastuning aksi dagil edi va lekin Arastuning shogirdi o’lmayub, o’zining iste’dodi aqliya va zehniyasi ila Arastuya barobar kelmishdir. Ibn Sino Buxoro mevasidir…»

«G’aznaviylaring va temuriylaring saroylari ulamo va huka-mo jamiyatlari ila sharaflandigi tarixlarda yozilmishdir…» Muallif «hissa» chiqaradi: «Har millat(n)ing va xalq(n)ing buyukligi, zo’rligi «cho’qlik» («ko’plik»), «mol va kasb», «shijoat» ila o’lchanilur esa-da, eng sharafli mezon va o’lchov «ilm va hunar»dirki, bularga ega millat, xalq eng ulug’, eng buyuk xalqdir».

So’nggi bob «Islomiyat va madaniyat» deb nomlangan. Undan mazkur risola XIX asr o’rtalarida kechgan islom va ilm-fan mavzuidagi bahsga o’ziga xos javob ekanligi ma’lum bo’ladi. Ismoilbek Yevropa matbuotida goh-goh ko’zga tashlanib qoladigan «islomiyat madaniyatga mutanosib emas» degan fikrning kelib chiqish sabablari ustida to’xtab, uni chalamulla din peshvolarimizning jaholatidan ko’radi. Holbuki, buni aniqlashning yo’li juda oson. 1. Dinning asosini, qoidalarini o’qib bilmak. 2. Shu dindagi xalqning ahvolini o’rganmak. Har ikki jihatdan ham ushbu dinning mukammal bir madaniyat manbai ekanligi ma’lum bo’ladi. «Qur’oni azimush-shon bir kitobdirki, har nuqgasi vositai madaniyatdir, — deb yozadi Ismoilbek. —Payg’ambarimizning hadislari va g’ayri aozim islom(n)ing kalimot va hukmiyoti bir qonuni filloh va madaniyatdur. Dunyoda shariati muhammadiya qadar haqqoniyat va musovot asosi uzra ta’sis o’linmish hech bir mukammal qonun yo’qdir.

Madaniyatning bosh va arkoni o’lan maorif, sa’y va amali ittihod, musovot, hurriyat, muhabbati vatan kabi avsofi mam-duha dini islom(n)ing birinchi darajada amr va tavsiya etdigi ahkomindandir».
Yana bir dalil: boshqa millatlar o’z olimlarini qamoq va zindonlarda chiritganida, musulmon ulamolariga yuksak mar-tabalar berilib, saroylarda, shoh dasturxoni atrofida umr kechirdilar.

Muallif ikkinchi masalaga — musulmonlar ahvoliga to’xtalar ekan, arablarning «johiliyat» deb nom olgan islomgacha bo’lgan tarixini misol qilib keltiradi. Islom bu qavmni tamom yangiladi, millat holiga keltirdi. Ular yuz yil o’tmay, Afrika o’rtalaridan Samarqandgacha, Hindistondan Frantsiyadagi Piriney tog’larigacha cho’zilgan saltanatni maydonga keltirdilar. Qanchadan-qancha xalqlar bu dinni qabul qilib, madaniyatning katta ko’chasiga chiqib oldilar. «Ovro’po xalqlarining hozirdagi hunar va madaniyatlarina asos ulamoi islom(n)ing samaroyi sa’yi o’ldig’ini inkor etib bo’lmas», — deb yozadi Ismoilbek va buning da-lili sifatida bugungi ilm-fan, shahar madaniyati, dehqonchilik, bog’dorchilik, ekologiya kabilarning hammasi islom madaniyatiga borib taqalishini ko’rsatib beradi.

Tabiiyki, undagi bu g’oyalar muayyan bilim va idrokka suyangan edi. Turkiy xalqlarning o’tmish madaniyatini, ruhiyatini teran anglashdan, uning keyingi asrlarda taqdir taqozosi bilan tushib qolgan tutqun va turg’un turmushini teran idrok etishdan, unga yo’l izlashdan kelib chiqqan edi. Bu jihatdan Ismoilbekning «Turkiston ulamosi» kitobi muhim.

«Turkiston ulamosi»

Ushbu kitob 1900 yilda Bokuda bosildi. Muallif «Noshirdan bir so’z»da «Ovro’poda ulum va funun bik oz muntashor ulan bir zamonda Turkiston qit’asinda aqliy va naqliy ilmlara cholishmoqda emishlar», — deb izoh bergan.

Gasprinskiy zamondoshlarini ko’hna Turkistonning yuzdan ortiq ulamosi bilan tanishtirar ekan, ularni sahni keng gulshandan saralab olingan bir dasta gul sifatida taqdim etadi, o’lkaning nodir iste’dodlarga benihoya boyligini ta’kidlaydi. Kitob o’n faslga bo’lingan. Dastlabki faslda «Turkistonda yetishan ulamoi mashoyix, muhaqqiqindan ba’zilari» haqida gap ketadi. Fasl «shoh Naqshband» — mashhur Muhammad Bahovuddin Naqshband (1318-1389) bilan boshlanadi. Muallif uning tasavvufga daxldor «Dalilul- oshiqin» bilan «Hayotnoma»si «arbobi ur-fon»ning har doim nazar-e’tiborida kelganligini xabar qiladi. Shayx Najmiddin Kubroning «618 sanai hijriyasinda Chingiz askari tarafindan shahid» etilganini ma’lum qilib, asarlarini sharhlaydi. Abduxoliq G’ijduvoniyning o’nlab mashhur mutasavviflarga murabbiyligiga to’xtaladi. Gasprinskiy «jorulloh» Zamahshariyni, qonunshunos, ilohiyot olimi Abullays Samarqandiy (1075— 1144)ni (Navoiyga dars bergan Fazlulloh Abullaysiyning ajdodlaridan), «Axloqi Muhsiniy»ning muallifi Husayn Voiz Koshifiy (1440—1504) ni «Mufassiri kirom» (ulug’ tafsirchilar) fasliga kiritadi. «Shuhrati ta’rif va bayondin mustag’ni o’lan» Zamaxshariy haqida so’zlab, «tafsir, hadis, fiqh, lug’at, bayon, nahv ilmlarinda zamonining eng birinchisi edi»,— deb yozadi. 20 dan ortiq kitobini sanab ko’rsatadi. Faqihi muhaqqiq Abullaysiyning 7 kitobini tilga oladi. Husayn Voizning 4 kitobiga to’xtaydi. Buyuk muhaddislardan Imom Buxoriyning 19, Muhammad binni Iso Termiziyning 6 asari haqida fikr yuritadi.

Kitobdagi fasllardan biri «ulumi adabiya» vakillariga bag’ishlangan. Fasl foroblik Abunasr Ismoil bin al-Ahmad Javhariy (v. 1003) bilan boshlanadi. Uning «Toj ul-lug’ati va sahih ul-arabiyati» nomli lug’ati keltirilgan. Arab tiliga oid bu kitob, chamasi, o’z davrida benihoya mashhur bo’lgan. Zamaxshariyning, bu tilni mukammal egallagani uchun, «jorulloh» (Ollohning qo’shnisi) laqabini olgani ma’lum edi. Muallif keltirishicha, Javhariyning zamondoshlari ushbu kitobni arab ulamosi qo’liga berib, «Lug’atingazni ajnabiy bir odamdan o’rganingiz!», degan gapi mashhur bo’lib ketgan ekan (10-bet).

Sarf, nahv, maoniy, adab, munozara, qofiya fanlaridan bahs yuritgan «Miftohul-ulum» («Ilmlar kaliti»)ning muallifi xivalik Sirojiddin Yusuf Sakkokiy (v.1229), uning hamshahari «Hadoyiqus-sehr»i bilan shuhrat qozongan Rashidildin Vatvot (v.1188), «An-nahj» («Usul»), «Navodirul-usul» («Usul jilolari») kabi kitoblar yozgan Abu Abdullo Termiziy (Hakim Termiziy) (v.816) kabi o’ndan ortiq ulamo haqida ma’lumot ushbu bobda keltirilgan.

Navbatdagi fasl «sohibi devon mashohiri shuaro» (devon tartib etgan mashhur shoirlar) haqida. Unda «Sayrul-ibod»i bilan ilohiyot mavzuiga yangi yo’nalish bergan Sanoyi (v.1054)dan «devoni major-vengr ulamosindan mus`yo Vamberi tarafindan nemis dilina darjima o’linmish» Maxtumquligacha bor. Muallif ajdodlari Kesh — Shahrisabzdan bo’lganliklarini ko’zda tutib, Amir Xisrav Dehlaviyni ham kiritgan. Shuningdek, maqbarasi Tabrizda bo’lgan, «ilmi hikmat va she’rda mashhuri zamon» Zohir Faryobiy (v.1202), «quvvai xayoliyai shoirona»da benazir Shavkat Buxoriy (1636 yilda Isfahonda vafot etgan) kabi umrining so’nggi boshqa yurtlarda kechgan qalamkashlar ham o’rin olgan. Axsikatlik shoir Asiriddin Axsikatiy (v.1212) ni Anvariy (Avhadildin Anvariy, 1105-1187), Hoqoniy kabi «azim shuaro» qatoriga qo’yadi. Sayfiddin Isfarangi degan shoirning she’rlari Ulug’bek zamonasida g’oyat shuhrat topganini ma’lum qiladi: «Devoni ash’ori 12 ming bayt jam’ o’lub, aksariyat Ulug’bek majlisinda qiroat o’linurdi», «Isfara Movarounnahrda bir qasabadur», deb izoh beradi muallif. Pahlavon Mahmud (Puryoyvali)ning «Kanzul-haqoyiq»i, Lutfiyning «musavvada qolan» she’riy «Zafarnoma»si haqida ham ayrim qaydlar uchraydi.

Muallif Alisher Navoiy va uning adabiy muhiti haqida keng to’xtalgan. Xususan, Navoiy borasida «laqabi zullisonayn o’lub, hijrating to’quzunchi asri avoxirinda yetishan chig’atoy va Ajam shuarosining eng mashhurlaridandur, boxusus, turk(n)ing «rais ul-shuarosi» deya talqin o’linadur. Ilmi xat, rasm, musiqi, naqqoshliq san’atlarindanda voqif edi…» (13-bet) deb yozadi. «Mavlono Jomiy ila muosir (asrdosh) Lutfiy»ni «forsiy, boxusus turkiy nazmda soniyi Alisher» ataydi. Sulton Husayn Boyqaroning «quvvai tab’i»ni ta’kidlab ko’rsatadi.

Faslning eng diqkatta sazovor joylaridan biri Oyshayi Samarqandiy, Mehri Nurjahonbegim, Lola xotun, Asimiy, Iffatiy va Do’xtari Qoshg’ariy — jami 7 «turk shoirasi» haqidagi fikrlardir. Afsuski, ular haqidagi materiallar qayddan nariga o’tmagan. Lekin shu holda ham uning Turkiston adabiy tarixini o’rganishda mutaxassislar uchun foydali ekanligiga shubha yo’q. «Turkistonda yetishgan hukamo (hakimlar) va atibbo (tabiblar)» fasli Ibn Sino bilan ochiladi. Gasprinskiy uni «dohiy» ataydi. Lotinchaga tarjima qilingan «Qonun»i «Ovro’po dorilfununlarinda tadris o’linurdi» deb yozadi. Til bilimini yuksak baholaydi: «Haqila voqif o’ldig’i lisonlar: arabi, forsi, turki, yunoni edi». Faslda 11 nom keltirilgan. Bular mashhur Forobiy, Xo’ja Faxriddin bin Avhadiy Sabzavoriy (1384—1463), Hakim Azraqiy Marviy, Najibildin Samarqandiy, Abu Yazid Balxiy, Abdurahmon al-Marzuyi, Abu Ibrohim Gurgoniy (v. 1137), «Yodgori tib»ning muallifi Sharif Sharafiddin, «madaniyati islomiyaning eng buyuk xodimlarindan «50 parcha asari vor» Abul Ahmad bin Tabib Sarxushiy (v. 897) kabilardir. Aljabr asoschisi Al-Xorazmiy, Nilning suvini o’lchaydig’an «miqyosul-jadid» asbobini yaratgan Ahmad Farg’oniy (v.861), Abu Rayhon Beruniy, Mirzo Ulug’bek, Ali Qushchi, G’iyosiddin Jamshid — jami 12 kishi «nujum, hay’at va riyoziya ulamosi» sirasida berilgan. Mazkur fasldagi «Ziji Abu Ma’shar»ni tuzgan, riyoziyot va ilmi nujumga oid o’nlab asarlar yozgan Abu Ma’shar Balxiy, Qozizoda Rumiy kitobiga sharh yozgan hay`atshunos Muhammad Chag’miniy, handasaga doir kitoblari bilan shuhrat qozongan Shamsiddin Samarqandiy (v.1204), oltmish qadamlik usturlob yasagan Muhammad Xo’jandiy, Oy haqidagi kuzatishlari yev-ropaliklarni mahliyo qilgan, «Al badi’» («Go’zal yaratilish») asarining muallifi Abul Hasan, Ma’mun «baytul-hikmasi» (akademiyasi)ning bir og’izdan e’tirof etilgan olimi Abdullo binni Suhayl al-Farg’oniy kabi hayot va ijodlari nisbatan kam yori-tilgan olimlar haqida to’plangan ma’lumotlar, shubhasiz, o’zining ahamiyatini bugungi kungacha saqlab keladi.

Muhimi shundaki, G’arb va Sharqni baravar bilgan Gasprinskiy turkistonlik ushbu olimlar ijodi Yevropada qanday o’rga-nilayotganligiga ham diqqat qiladi. Jumladan, Ulug’bek «Zij»ining 1665 yilgi Oksford nashri, Al-Xorazmiy, Ibn Sino, Abu Ma’shar asarlarining Yevropada kutib olinishi, baholanishiga oid ma’lumotlar keltiradi.

«Turkiston ulamosi»da «tarix va jug’rofiya ulamosi» haqida ham bob bor. O’nta tarixchi kiritilgan. Bularning bir qismi tanish, Xondamir, Tabariy, Hofizi Abro’, Abdurazzoq Samarqandiy. Jamolildin Abdullo Nishopuriy (v.1512), Abu Said Al-Marvoziy (v.1167), Mir Abdulkarim Buxoriy (v.1830) nomlari ko’pchilikka u qadar ma’lum emas. Gasprinskiy Jamolildin Nishopuriyni asli movarounnahrlik deb tanishtiradi. «Ravzatul -ahbob» («Do’stlar bog’i») nomli kitobi borligini, «Kitobi takmilussinoa» («Ajoyibotga qo’shimcha»)sini Navoiy nomiga yozganligini, Abu Said al-Marvoziyning esa 28 jild (shundan 10 jildi «Tarixi Marv», 8 jildi «Tarixi ansob») asari borligini, Mir Abdulkarim Buxoriyning Turkiston va Afg’onistonga doir bir kitobi 1876 yilda Parijda mus`yo Shefr tomonidan frantsuzchaga tarjima qilinganini bizga yetkazadi.

Gasprinskiy Turkiston ulamosi haqida to’xtalar ekan, bir faslini maxsus faqihlarga (diniy huquq olimlariga) bag’ishlaydi.

XIX asrning oxirida yashagan va dunyo ko’rgan ziyolilarning birortasi ham Turkistonning o’sha davr ahvolidan qanoat hosil qilmaydi. Ismoilbek xonliklar saltanatining so’nggi davr ahvolini shunday bayon qiladi:

«Shoh Temur zamoninda har biri bir arslon o’lan turkistoniylar bu zamonda ta’siri zulm va istibdod ila biror sochsiz xotin, soqolli zaifalar poyasina kirmish edi. Eski ilm va ulamodan ham deyarli asar qolmagan. Xolis va halol (kishi) qolmay, uzun choponlarga, xil’atlarga o’ralgan riyokor ko’paygan edi. Zolimlar yo’lini to’sadigan shariat ahli tugab, zolimlarga fatvo topib berib, 5—10 tilla-oltun uchun sabohdan oqshoma qadar «omin», «omin» aytib, millatni xarob va barbod etganlar sanoqsiz edi. Qanday baxtsizlikki, bir uchi Saddi Chinga, digar uchi O’rta yer dengiziga chiqqan saltanat bahodirlarining avlodi yoshlikda bachchalik, so’ng esa bachchabozlik haromliklari ichida umr kechiradirlar edi. Umaro va vukaloning aksari yo Eron asirlaridan, yo bachchalik qilganlaridan mansabga ko’tarilar edi. Shijoat maydonida Temurlarning, Shayboniylarning ismi-shariflari unutilgani kabi ilm maydonida Ibn Sinolar, Forobiylar, maorif maydonida Ali Qushchi, Ulug’beklar yoddan chiqib, butun Movarounnahr bir xonaqoyi parishon va diyori darveshon o’lmish edi. Ilm, hilm, maorif izzat-nafs va haysiyat (hurmat-e’tibor) riyokorlikka aylangan edi. Bu so’zlar balki achchiq so’zlardir, lekin to’g’ri so’zlardir. Tarix yozadigan muarrix madhiya yozadigan mirza emas».

Mana shu «xonaqoyi parishon» vatanga, «darvesh» va «riyokor»lar millatga aylanmas ekan, Turkistonning kelajagi yo’qdir. Bu birgina Turkiston emas, butun Rusiya musulmonlariga tegishli. Ismoilbek fikricha, ahvolni tuzatmoq uchun uch narsa kerak:

1. Milliy fikr.
2.Milliy til.
3. Milliy maorif.
Milliy fikr, birinchi navbatda, millat birligi fikridir.
Til yagona adabiy til masalasidir.
Milliy maorif ona tiddagi ta’lim-tarbiyani yo’lga qo’yishdir.

Fikr va tilni matbuot tarbiya qiladi. Matbuot xodimlarini yetkazuvchi esa maorifdir. Demak ishni maorifdan boshlash kerak. «Tarjimon» ham, «usuli jadid» ham shu maqsadda dunyoga kelgan edi. U yozadi:

«Yigirma besh sanadan beri dedigim, yozdig’im, cholishdig’im budir: yo’l ochmoq. Boshqa bir narsa emas. Chunki qudratli, najib, umrli, chidamli va jasoratli bo’lgan turk millatining parokanda bo’lib, Saddi Chin (Xitoy devori)dan Oq dengiz (O’rta yer dengizi)ga qadar yoyilib, nufuzsiz, tovushsiz qolishi tilsizligidan, ya’ni «Lisoni umumiya»ya ega bo’lmaganidan maydonga kelgandir. Bu e’tiqod bilan yashadim. Bu e’tiqod bilan mozorga kirajakman».

Millat va uning manfaatini har narsadan muqaddam va muqaddas tutgan Ismoilbek «Hayot» gazetasiga yo’llagan tabrigini shunday tugatgan edi: «… Lekin yagona shartni — unutma: har na yozajak esang, qalamni uch kapiklik qora siyohga botirma, yuragingga botirib, qoning bilan yoz, so’zing unar, vijdonlara yetar, aks holda besamar ketadi».

Turkiston safari

Ismoilbek 1893 yilda Turkistonga keladi. Buxoro amiri Abdulahadxon bilan Qrimda uchrashgan edi. Ular bir-birlarini bilardilar. Ismoilbekka shirvonlik Majid G’anizoda hamrohlik qiladi. Samarqandlilar «usuli savtiya» g’oyasini yaxshi kutib oladilar. Tezda «usuli jadid» yo’lga qo’yilib, ish boshlanadi. Ismoilbek Shahrisabzga ketadi. Majid G’anizoda 40 kun Samarqandda qolib, «usuli savtiya»dan dars beradi.

Ismoilbekning Turkistonga ikkinchi safari 1908 yilga to’g’ri keladi. Safar tafsilotlari «Buxoroda na ko’rdim?» sarlavhasi ostida «Tarjimon»ning o’sha yil sonlarida (47,50,57-59,64,78) bosilgan. Kaspiydan «General Skobelev» kemasida kelib, Krasnovodskdan poezdga o’tarkan, Ko’ktepa urushini eslaydi. Kal’a aholisining «butun Osiyoga shuhrat va ibrat deya bola-chaqasi barobar qilichdan kechurulub, ot oyog’ida toptalgani»ni alam va iztirob bilan yodga oladi. Ismoilbekni Yangi Buxoro (Kogon) standiyasida amir odamlari va Rusiya siyosiy agentligi tarjimoni Mirhaydarbek kutib oladilar. Amir uni Karmanaga taklif etadi. Ziyofat asnosida Valiahd Sayyid Olimxon bilan uchrashadi. Valiahdning Rusiya matbuotini muntazam o’qib borishini, dunyo voqealaridan xabardorligini ko’radi. Samarqandga o’tadi.

«Usuli jadid» maktablari bilan tanishadi. Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdulqodir Shakuriy bilan uzoq suhbatlar quradi. Gap tarix va kelajak, muqaddas obidalar va ularning taqdiri, rus istilochilik siyosati va o’zlikni saqlab qolish haqida edi.

Qaytishda yana Buxoroga tushadi. Qushbegi Ostonaqulbek bilan to’xtab qolgan yangi maktabni yuritishni gaplashadi. Asosiy to’sqinlik qozikalon tomonidan ekanligini anglab, huzuriga boradi, va’dasini oladi. Buxorodagi no’g’oylar Ismoilbekni mehmonga chaqirib, «Jamiyati xayriya»lariga faxriy a’zo qiladilar. Yangi ochilgan bir maktabni uning sharafiga «Ismoiliya» atamoqchi ekanliklarini aytadilar. Ismoilbek unamaydi. Amir Abdulahadxonning marhum padari hurmatiga «Muzaffariya» nomlashni maslahat beradi…

Maktablargina emas, madrasalar ham isloh qilinishi kerak. Iloji bo’lsa, yangi zamonaviy oliy o’quv yurtlari — universitetlar qurmoq kerak. Ismoilbek bu fikrga 1885 yildayoq kelgan edi.
«Ey davlatlular! — deb yozgan edi Buxoro va Xiva xonlariga murojaatida, — maydoni siyosatda mag’lub o’lub, istiqlolni boy berdi(ngiz). Bu zamonda g’aflat edilursa, maydoni iqtisod va maishatda millat mag’lub tushub, sabab o’lanlari dunyo turdiqcha mas’ul tutajakdir…».

GASPRINSKIYNING BADIIY NASRI

Ismoilbek badiiy iqtidorga ham ega edi. Uning «Farangiston maktublari» (1887), «Dorur-rohat musulmonlari» (1889), «Sudan maktublari» (1889), «Xotinlar o’lkasi» (1890), «Gulbobo ziyorati» (1908), «Arslon qiz», «Kun tug’di», «Ivan va Sulaymon» (1897), «Baloyi islom» (1905), «Mukolamayi salotin» kabi ko’plab nasriy asarlari bor. Ayrimlari o’zbek tiliga tarjima ham qilingan. Voqealari deyarli hammasida muallif tilidan hikoya qilinadi. Nomi — Mulla Abbos Fransaviy-Toshkandiy. Asli toshkentlik, Yevropada o’qigan, sayohatni yaxshi ko’radi. «Mukolamai salotin» (1906) («Sultonlar suhbati») Amir Temur haqida. «Arslon qiz» (1893) Sharqiy Turkistondagi milliy-ozodlik harakatlariga bag’ishlangan. Markazida Guljamol bilan qo’qonlik mashhur Ya’qubbek turadi. «Kun tug’di» (1905) — avtobiografik roman. Doniyolbey — Ismoilbekning o’zi. Xullas, Gasprinskiy badiiy asarlarining deyarli hammasi qay bir darajada Turkiston va turkistonlilar hayoti bilan bog’lanadi.

«Dorur-rohat musulmonlari»

«Tarjimon»ning 1887 yil sonlarida bosilgan. 1906 yilda Boqchasaroida alohida nashr etilgan. 1997 yilda «Qalb ko’zi» gazetasi qayta chop etdi.

Muallif asarning janrini «fantastik ro’mon» deb belgilaydi. Asarning shirin taxayyul asosiga qurilgani sarlavhasidanoq ko’rinib turibdi. Muallif xayoliy-afsonaviy bir mamlakat — Dorur-rohat (so’zma-so’z — rohat uyi), ya’ni obod va farovon bir yurt fuqarolari haqida hikoya qilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi.

Buning uchun 8 asr davomida musulmonlar taxti farmonida kelgan va islom davlati sifatida Yevropa mamlakatlariga namu-na bo’lgan Andaluziyani tanlaydi. Hijriy yilning 98 ida (mil.668) Marokashning Fasi bilan Ispaniya orasidagi Jabal-ut-tariq (Gibraltar) bo’g’ozini sarkarda Muso ibn Nusoyr qo’shini kesib o’tib, Andaluziyani zabt etgan edi. Andaluz dastlab Shomga tobe edi. 756 yildan ummaviy Abdurahmon taxtni egalladi va o’zini xalifa e’lon qildi. Ispaniyani musulmonlardan qirol Ferdinand (1452-1505) qaytarib oldi. So’nggi musulmon hukmdor Al-Hisoriy, so’nggi saroy Al-Hamro (Qizil saroy), so’nggi poytaxt G’arnata (Grenada) bo’lgan edi.

Ismoilbek taxayyulning real asoslariga to’xtar ekan, olis tarix qatlarida qolgan turli-tuman ma’lumotlar, sayyoxlarning bir vaqtlar islom shuuri bilan gullab-yashnagan Andaluziya — arablar Ispaniyasining ma’naviy-madaniy turmushiga oid ko’plab fakt va raqamlarni topib, o’quvchi diqqatiga havola qiladi. Arablar ispanlarning taqir sahrolarini obod o’lkaga aylantirdilar, — deb hikoya qiladi muallif. — 12 ming qishloq, 80 qo’rg’on, 300 shahar, 300 ming jome’ bino qilingan. Zamonida poytaxt Qurtaboda 200 ming xonadon yashar edi. 600 jome’, 500 shifoxona, 800 madrasa, 900 hammom musulmonlar xizmatida edi. G’arnata, Tulidu (Taledo), Sibelyo (Seviliya) kabi shaharlar ham Qurtabo (Kordova)dan qolishmas edi. Boyligichi?! Farang tarixchilari yozishicha, Qurtabo xalifaligining xazinasiga jami Yevropa mamlakatlarinikini qo’shganda ham yetmas ekan. 852 yilda Qurtabo kutubxonasida 600 ming kitob bo’lgan. Butun o’lkada 70 ulkan kutubxona bor edi. Faranglar kelib, Andaluziya maktab- madrasalarida o’qidilar. Yevropa Qurtabo madrasalaridan andoza olib, universitetlarini qurdi… Xullas, insoniyat taraqqiyotini yangi bir bosqichga olib chiqqan G’arb ilm-fanining tamal toshi olis XII-XIII asrlarda Andaluziya — musulmonlar Ispaniyasi tomonidan qo’yilgan edi. Biroq har narsaning o’z kushandasi bo’lganidek, mutaassiblik juda qisqa muddatda bu o’lkadagi yuksak islom madaniyatini yo’q qilib tashladi. Ferdinand Andaluziyani musulmonlar qo’lidan qaytarib olgach, o’lkani johilona bir sur’atda musulmonlikdan «tozalash» boshlandi. Mo»jizaviy saqlanib qolgan «Jome’ul-kabir» (Katta machit) va «Al-Hamro»gina olis musulmon Andaluziyasining bir vaktlar balqigan nuridan yetib kelgan shu’ladek yiltillab turadilar…

Ushbu ma’lumotlar sayyoh — muallif tilidan berilgan bo’lib, asarning mazmuniga singdirib yuborilgan. Tahririyatning ixcham izohida asarning bosh qahramoni toshkentlik Mulla Abbos ekanligi, Frantsiya sayohatidan keyin «Fransaviy» deb nom olgani, o’z ko’rgan- bilganlarini «Farangiston maktublari» sarlavhasi ostida «Tarjimon»da e’lon qilib kelgani, maktublarning ikkinchi qismidan Andaluziya sayohati o’rin olgani, muallif-sayyoh «baxtiyorona bir surati maishata yetishmish jamiyati muslimadan bahs etajagi» aytiladi.

Darhaqiqat, asar roman-sarguzasht xarakterida. Voqea Mulla Abbosning Farangistonda orttirgan tanishi madmuazel Margarita bilan xayrlashib, Ispaniyaga otlanishidan boshlanadi. Mulla Abbos ilk tahsilni Toshkentda olgan. Farangistonda «ilmi jadid»ga oshno bo’lgan. 27 yoshda, sayohatni sevadi. Andaluziya haqida o’qigan, eshitgan. Uning o’z davrida jahonni hayratga solgan ilmu fanidan, yuksak madaniyatidan xabardor. Shuning izlarini ko’rmoqchi. Uni hozir Ispaniya deb ataydilar…

Poezd qirq uch soat yurib Madridga olib keldi. Ajoyib o’lka, xushhavo, serhosil. Bir yoni tog’, bir yoni suv. Hammayoqda gul. Obidalar. Qurtabodagi, qubbasi 80 ustun ustiga o’rnatilgan jome’, besh asrdan oshibdiki, hamon ulug’vor. Mulla Abbos bir hafta Qurtaboda qolib, jome’ni qayta-qayta ziyorat qiladi. So’ng G’arnataga Malik ibn Ahmar sharafiga 1343 yilda qurib bitirilgan Al-Hamro saroyi ziyoratiga boradi. Mulla Abbos unga tamom mahliyo bo’lib qoladi. Al-Hamro xizmatchisiga saroyni ziyorat etish uchun Turkistondan maxsus kelganini aytib, xonalarida tez-tez bo’lish va uzoqroq qolishga izn so’raydi. Bir oy qolib ketadi. Ziyoratlaridan birida saroy naqshlarining, peshtoqranglarining kun va tunning turli pallalarida turli tovlanishlariga mahliyo bo’lib, tunab qoladi. Arslonlar maydoni deb atalgan go’shada namoz asnosida mudrab, xayolga toladi. Olis va shavkatli tarix namoyon bo’ladi. Shu payt nogoh oyoq tovushlari eshitilib, yengil kulgi ko’tariladi. Bular kim bo’lsa? Ko’zlarini ochib qarasa, biri-biridan go’zal 12 qiz. Arab qizlari. Qahramonimiz ohista ularga ergashadi. Ular begona odamni sezib qiy-chuv ko’taradilar. Shu payt xonalarning biri ostonasidagi marmartosh ko’tarilib, oq salla ko’rinadi. Parijda tanishgan do’sti — Shayx Jalol. Mulla Abbos ularga ergashib, «Qizlar ko’shki»dan yashirin yo’l orqali yer ostiga tushadi va «Bobi salomat»dan uzoq yurib, yana yuqoriga yer ustiga ko’tariladi. Bu joyning nomi «Dorur- rohat», qizlar esa, a’lo o’qiganliklari uchun taqdirlanib, «Al-Hamro» sayohatiga yuborilgan «Dorul-ulum» talabalari edilar. Bu diyorga besh asrdirki, begona nazar tushgan emas, uning yo’lini hech kim bilmaydi. Buni Mulla Abbos Shayx Jaloldan bilib oladi. Qolganini unga hamrohlik qilgan Faridabonu tushuntirib boradi.
Darvoqe, ular arabcha gaplashadilar. Shayx Jalol barcha yo’lchilarga bu sirli diyorga kirish oddidan ko’zlarini bog’lashni buyurgan edi.

Dorur-rohat G’arnatadan 3-4 soatlik yo’l. Nihoyatda go’zal manzarali bir yerda. Sathi u qadar katta emas. Eni 2, bo’yi 3 soatda kesib chiqsa bo’ladigan maydonda joylashgan.

Faridabonu tilidan aytilgan tarixi esa quyidagicha edi: Andaluziya zabt etilib, islom g’oyalari yoyilgach, qisqa muddatda o’lka «olam darsxonasi»ga, o’lka ahli esa «muallimi jahon»ga aylanadi. Qo’shni faranglar undan ibrat olib, g’aflat uyqusidan uyg’onadilar.

Biroq inson qonidagi tanballik, beg’amlik, kin-nifoq bir jo’sh uradi-yu 300 yillik shuhratshior Andaluz davlati ichdan yemiriladi. Qudratli mamlakat Turkiston singari uchga bo’linib, o’zaro qirg’in-barot urushlar boshlanadi. Bundan foydalangan Kastiliya qiroli Ferdinand 1484 yilda katta qo’shin bilan G’arnatani qamal qiladi. Uzoq va davomli urush boshlanadi. Xalifa Abu Abdulloh Al-Hamroda yashirin majlis o’tkazib, ish taslimga borsa, bola-chaqalarni qanday asrab qolmoq kerakligini maslahat qiladi.

Al-Hamroning bir tomoni o’tib bo’lmas yuksak S’era Nevada tog’lariga tutashib ketgan edi.

Sudanlik asirlar keltirilib, saroy ichidan tog’ tomonga lahm qazdiriladi. Yashirin yo’lni bilganlar sekin-asta vafot etadilar. Omon qolgan asirlar ozod qilinib, yurtlariga qaytariladi. Undan voqif ikki kishi qoladi. Xalifa va keksa bir bog’bon. Mulla Abbos «Qizlar ko’shki»dan shu yo’lga tushgan edi.

G’arnata mudofaani davom ettiradi. Xalifa Istanbulga elchi yo’llab, usmonlilardan yordam so’raydi. Sulton muhorabada bo’lgani uchun yordamga kelmaydi. Xalifaning sustligidan xalq junbushga keladi. Biroq xalifa Ferdinand odamlari bilan xufya aloqa bog’lab, saroyni tark etadi. Sal oldinroq esa dovyurak sardori Muso oxirgi nafasgacha jang qilish lozimligini aytganida shohdan munosib javob ololmagan va alam ustida bir o’zi dushman ustiga otilib, mardona halok bo’lgan edi. Xullas, Sardor Musoning yaqinlaridan 140 kishi uni izlab, bo’m-bo’sh saroyga keladilar. Saroyning siridan xabardor yakka-yolg’iz keksa bog’bon vaqtni qo’ldan bermay, ularni lahm orqali pastga olib tushadi. Lahm yo’li bilan tog’ oralig’idagi, atrofini tik bahaybat qoyalar o’rab olgan sayhonlikka chiqadilar. Barcha kerakli ashyolar, birinchi navbatda minglab kitoblar saroydan yangi vatanga tashib keltiriladi va yashirin yo’l bekitib tashlanadi. Bu bir hovuch musulmon dushmanga taslim bo’lmay, tog’ bag’rida makon tutib turgan bir paytda xalifa Abu Abdulloh Ferdinand huzurida shaharning kalitlarini unga topshirar edi. Shu tariqa, ispanlar tog’ ichiga bekingan bir to’p musulmonlardan bexabar qoldilar. Tog’ ichida omon qolganlar qahramon sardor Said Musoning avlodlari edilar. Xalifa esa, qilmishidan pushaymon bo’ldi. Lekin foydasiz edi. Ferdinand hech kimga shafqat qilmadi. Musulmon maktablarini yopdi, vaqflarini olib qo’ydi, machitlarni bekitdi. Ahli islomning molini talon qilib, o’zlarini asir-xizmatkor etdilar.

Yuz minglab aholi ota-bobolari yotog’i—qabrlarini dushmanga omonat qoldirib, hijratga yuz tutdilar. Obodlik o’rnini vayronlik oldi. Zamonlar aylanib, dunyo ilgarilab, ispanlar, faranglar ham mag’lub bo’lgan millatni yo’q etish insof va adolatdan emasligini, ular bilan tengma-teng hamkorlik qilmoq lozimligini anglab yetdilar. Biroq buning uchun ham uch asr kerak bo’ldi, deb hikoyasini tugatadi Faridabonu.

Shayx Jalol so’zlaridan ma’lum bo’lishicha, Dorur-rohatdagilar dunyodagi barcha o’zgarishlardan boxabarlar, lekin bular haqida bilishmaydi. Chunki bular dunyo bilan aloqaga kirishmaydilar, haqlari yo’q. Saodatli taqdirlariga sababchi bo’lgan Sardor Muso hijriy 1500 (milodiy 2078) yilgacha ushbu makondan chikmaslikni vasiyat qilgan. Vasiyatnoma shu sanada ochilmog’i kerak. U 40 qulf ostida, 40 kaliti 40 imomga omonat topshirilgan. 40 imom Dorur-rohatdagi 40 qishloqdan vakil. O’lkaning amiri Ali ismli kishi bo’lib, Muso avlodidan. Huquq va nizom shariatga, aqlga, ittifoqqa suyanadi…
O’lkaning har qadami mo»jiza. Qizlarning qo’lida o’zi yonar fonuslar — elektr chiroqlari. Kirib chiqqanda o’zi ochilib-yopiladigan eshiklar.

Muallif Faridabonu Mulla Abbosni olib borgan qishloqning manzarasini chizadi. Markazida keng maydon. Toshdan muhtasham binolar. Jome’, madrasa, majlisxona, devonxona. Atrofida gullar, bog’-bog’chalar, ulkan xurmo daraxtlari. Bog’ va gulzorlarga ko’milgan hovlilar… hammayoq ozoda, batartib. — Bu joylar aslida balchiq, to’qayzor bo’lgan, — deydi Shayx Jalol, — kishilar ilmu fan yordamida mo»tadil iqlim va muhit yaratishga muvaffaq bo’lganlar, tog’lardan toza suv tushirganlar.

Qishloq imomi Mulla Abbosdan dovrug’i olamga ketgan Buxoro madrasalari, Turkiston maorifi haqida so’raydi. Din va shariatdan boshqa narsa o’qitilmasligini bilgach, taajjubga tushadi. «Sizning diyorlarda tabib, kimyogar, me’mor, muhandis o’lmayurmi? Sizning xonlar va hukumatlar idorai mulk va davlat uchun umuri idoraya, fununi moliyaya, mohir ma’mura va to’ralara hojat ko’rmayurlarmi?» — deb so’roqqa tutadi. Ularsiz har qanday millatning halokati muqarrarligini ta’kidlaydi: «Yohu, o’g’lum, ko’zi bog’liq kishi yurarmi?!» — deya hayron qoladi… Lekin bu buyuk o’lkaning kelajagiga ishonadi: «Sanga og’irliq kelmasun, o’g’lum. Inshoolloh, zamona kelur, ahli Turkiston dahi funun va kamolot oshnosi o’lub, tariqi taraqqiyaya yetishar…» deya tasalli beradi.

Umuman, Turkiston hayoti asarning boshidan oxirigacha muallifning diqqat markazida turadi. Masalan, asar boshida Andaluziya buhroni, ispanlar-faranglarning o’zaro janjallari haqida gap ketar ekan, Buxoro va Qo’qonning XIX asr o’rtalaridagi bir-birlariga qilgan qatlu g’oratlariga shama qilib o’tadi. Boshqa bir o’rinda esa, har bir yurtning timsoliga aylangan daryolari haqida so’zlar ekan, Zarafshonni qaynoq bir mehr bilan tilga oladi.

Qishloq imomi Mulla Abbosni maktabga boshlaydi. Yorug’, ozoda. Har bir fan uchun maxsus jihozlangan o’quv xonalari, qiroatxona, kutubxona… 8 yoshdan 12 yoshgacha barcha maktabda. O’g’il va qiz bolalar alohida o’qiydilar.

Sayohat davom etadi. Shayx Jalol mashina tayyorligini aytib, shaharga taklif qiladi.

Yevropada ko’rgani otasharoba. Biroq tutuni yo’q, o’zi ham boshqacharoq, elektr bilan harakat qiladi.

O’lka markazi Dorus-saodatga ketmoqdalar. Yo’lda qishloqlar ko’rinadi. Bir-biri bilan telefon, telegraf orqali bog’langan. Elektr moshina Dorus-saodat vokzalida to’xtaydi. Shahar ham tamom boshqacha. Bu binolarni Mulla Abbos Turkistonda ham, Yevropada ham ko’rgan emas. Shayx Jalol mehmonni mehmonxonaga joylab, qoziga ketadi. Mehmonning Dorur-rohatga qanday kelib qolganini bildirish kerak.

Kech tushadi. Birdan hammayoq yorishib charog’on bo’lib ketadi. Mehmon hayron. Bunday holni oldin ko’rgan emas. U bularning kechda yonib, tongda o’zi o’chadigan elektr ekanligini so’ng biladi. Ertalab hammomga tushib, Shayx Jalol bilan qozi huzuriga boradilar. Ko’chalar, maydonlar ham boshqacha. Masalan, maydonlarning biri «Ozod» deb nomlangan, biri xalifa Abdurahmon III nomida. Ko’chalardan biri Tariq ibn Ziyod deb ataladi. Abdurah-mon III maydonidagi muhtasham bir binoga boradilar. Marmardan, naqshinkor. Eshigi tepasiga oltin harflar bilan xatti ko’fiyda «Bobul-huquq» deb yozib qo’yilibdi. Qozixona — shu. Qozi, o’ng tarafida kotib, yo’lakda xizmatchi.

Shayx Jalol Mulla Abbos Turkistoniyni tanishtiradi. Qozi uni mamlakatning tartiblaridan xabardor qiladi. Bir narsani alohida ta’kidlaydi: «O’lkamizcha eng buyuk kdbohat va jinoyat yalon so’ylamakdir. Jazosi dahi bik og’irdir. Yalonchi hibs o’lini-yur, ammo hibsxona ochiq turar, atrofinda ming kishi o’lsa-da, so’zlamaya bir kishi topilmas…»

Bu hol hammasidan oshib tushadi. Qanday mamlakat bu?! Qahramonimiz bu yerdagi urf-udum, axloq, ilm va madaniyat borasida qozi bilan suhbatlashar ekan, tobora o’zini o’ng’aysiz sezib boradi. 12 yil madrasada umri bekor ketibdi. Farangistondagi 2 yil o’qishini so’zlar ekan, Margaritaga bo’lgan muhab-batigacha aytishga to’g’ri keladi. Bu yerdagilarning yashash qonuni shunday: Ular Ollohdan qo’rqadigan darajada yolg’ondan qo’rqadilar. Yomonlikdan jahannamdan qochgandek qochadilar. Jannatga intilgandek kishilarga muhabbat qo’yadilar. Bu gaplar qozi tilidan yurtning yangi mehmoniga birgina qardoshlik nasihati emas, ma’muriy-shar’iy amr sifatida ham aytilgan edi. Bu o’lka inson tabiatining ikki buyuk illatidan — yolg’ondan va haqsizlikdan qutulgan edi. Shu jihatdan u G’arbning ham, Sharqning ham, Yev-ropaning ham, islomning ham qusuridan xoli edi. Bu yerdagi ilm va axloq oldida Turkiston badaviy, Farangiston olchoq edi. Holbuki bu o’lka dunyodan tamom uzilib, baland tog’lar orasiga yashiringan bir joyda ajdodlarining ilmu hunari soyasida o’z hollaricha shunday darajaga yetdilar. Mulla Abbos bozor yonida yana bir voqeaga duch keladi. Bir arab duch kelgan odamga iltijola boqib, hol-ahvol so’rar, hech kim unga e’tibor qilmasdi. Sotuvchi ekan. Bir kishining yarim dinorlik haqiga xiyonat qilibdi. Qozi uni tekshirib aniqlagach, aybdor deb topibdi. Shundan buyon u hammaga begona. U bilan hech kim so’rashmaydi, gaplashmaydi. Odamlar uni vabodan qo’rqqandek chetlab o’tadilar. Hatto xotini, bola-chaqasi ham tark etadi. U o’z xohishi bilan mamlakat chetidagi maxsus joylarda ibodat va tahsil bilan o’zini poklaydi. So’ng jamiyatga yangidan qabul qilinadi. Bu bechora yoshligida ozgina kasal bo’lganu tarbiyasi yetishmay qolgan, gunoh qilgani shundan. Keyingi to’rt yil ichida yurtda bundan boshqa jinoyat sodir bo’lgan emas.

Bu yurtda hamma narsa g’ayritabiiy. Masalan, Mulla Abbos mehmonxonasiga kelsa, 2 xat va bir gazeta turibdi. Biri Faridabonudan, ikkinchisi mahalliy «Istiqbol» gazetasidan. Faridabonuning qarindoshlari mehmon bilan tanishmoq istaydilar. Gazeta esa Mulla Abbosdan olis Buxoro va Turkiston haqida maqola so’rabdi. Biroq bu xatlar yozilgan qog’ozlarni u ilgari hech ko’rmagan, tamom boshqa materialdan. Konvertlarida marka yo’q, bepul. Shayx Jalol shoshib 5—6 tuxum ko’tarib kiradi, jo’ja ochirmoqchi emish. Mulla Abbos hayron, qanday qilib, tovuqsiz jo’ja ochadi.

Shayx Jalol sirni ochadi. Tuxumdan jo’ja chiqishi tovuqning bosishidan emas, haroratdan. Bu yangi gap emas. Bu qadimdan ma’lum edi. Mulla Abbos va uning turkistonlik hamsaboqlari eski ilmning mohiyatini o’rgangan emaslar. Gap shunda. Qogozni ham ko’p narsalardan tayyorlash mumkin. Dorur-rohatdagilarning ishi shu yo’ldagi tajribalardan biri xolos.

Mulla Abbos «Istiqbol» gazetasini varaqlaydi. Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklarining Rusiya tomonidan zabt etilishi tarixi haqidagi maqolaga ko’zi tushadi. Muallif, olis tarix, xususan Amir Temur borasidagi hokim qarashlarga qarama-qarshi o’laroq uning yarim dunyoni egallashida ilm-fan va qahramonlik samarasini ko’rgan edi. Uningcha, jaholat va nodonlik bilan futuhot va shijoat hech qachon bir yerda jam bo’la olmaydi. Maqolada ko’hna Turkistonning tanazzuli sabablari haqida so’z yuritilib, shunday yozilgan edi:

«Bir davlat yo millat xarob o’lajaq esa, eng ibtido ilmsiz va ma’rifatsiz qolur. Bu holda qo’y hayvoni kabi fahmsizlanub o’z boshlarini o’zlari uzatub turarlar! Nima qilsinlarki, ko’zlari bog’langandir!»

Maqola oxirida Turkistondan Mulla Abbos degan bir kishining ajib bir hol bilan Dorur-rohatga kelib qolganligi ma’lum qilinib, uning bu yerda o’z bilimini oshirish maqsadi borligi mamnunlik bilan qayd etilgan edi.

Ha, bular dunyoni biladilar. Dunyo bularni bilmaydi, xayolidan o’tkazadi Mulla Abbos. Faridabonuning uyida ko’rganlari bundan ham hayratlanarli edi. 80 yoshlik shayx Turkistonning zabt etilishi istilodan yuz yil oldin ma’lum bo’lganligini aytadi va Ibn Marvonning «Qiyos va ehtimolot siyosati» kitobini o’qishni tavsiya qiladi…

Mulla Abbosning Amir bilan uchrashuvi epizodi ham bor. Uning sirli mamlakatdan chiqib ketishi dunyoga noma’lum bu o’lka uchun falokatga sabab bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra, bu masalani amir hal qilishi lozim. Lekin adolat qonuni uni ixtiyoriga qarshi holda olib qolishga yo’l bermaydi. Sayyoh Amir bilan uchrashadi: 30 yoshlarda, cho’qqisoqol, ochiq yuzli, xush boqishli. Buxoro va Turkiston turmushidan so’raydi. «Rishta» xastaligidan so’z ochadi. (Chor hukumati Zarafshon suvini to’sib qo’ygach, Buxoroga suv bormay, hovuzlarda rishta tarqalgan edi.) Buxoroga toza suv keltirish yo’llari haqida fikr bildiradi…

Amir Abbosga ruxsat bermaydi. Abbos o’zining asir emasligini aytadi. Amir bunday mas’uliyatli masalani bir o’zi hal qilolmasligini, Oliy Majlisdan so’rab hal qilishini aytadi… Bir qator mojarolar, Faridabonu — Mulla Abbos munosabatlari, shu asnoda xotin-qizlar taqdiri, Turkiston, Buxoro manzaralari, 1500 yilda ochilajak «Vasiyatnoma» bilan bog’liq gap-so’zlar so’nggida ruxsat beriladi. Mulla Abbos bu yerda orttirgan do’stlari bilan vidolashib, unga qanday sirli kelib qolgan bo’lsa, shunday sirli tarzda chiqib ketadi.

«Dorur-rohat musulmonlari» Rusiyadagi turkiy xalqlar adabiyotining yangi davrdagi birinchi yirik namunasi edi. Shu sabab u Volgabo’yi va Turkiston xalqlari yangi adabiyotining shakllanishida muhim rol o’ynadi. Bu gap o’zbek adabiyotiga ham tegishlidir.

Ikkinchi tomondan esa, Ismoilbekning badiiy ijodi uning qizg’in va samarali kechgan jadidchilik faoliyatining ma’naviy davomi, buyuk millatparvar qarashlarining olijanob taxayyuli mevalari edi.

Gaspralining xotin-qizlar va ularning jamiyatdagi o’rni ma-salasi haqidagi qarashlari «Xotinlar o’lkasi» nomli xayoliy-sarguzasht qissasida aks etdi. Unda ham voqealar toshkentlik Mulla Abbos Fransaviy tilidan hikoya qilinadi. Asar ayollarni «sochi uzun, aqli kalta» deguvchi islom mutaassibligiga kinoya bo’lganidek, emansipatsiya niqobi ostida ularning asliy xususiyatlari hisoblanishi lozim bo’lgan nazokatdan uzoklashtirilishiga, «erkaklashtirilishi»ga qarshi isyon ham edi. Bu mavzuning ham Turkistonda naqadar qizg’in muhokama qilingani ma’lum.

Xulosa qilib aytganda, Ismoilbek Gaspralining hayoti va sermazmun faoliyatini Turkistonsiz, uning tarixi va taqdiri haqidagi o’ylarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Ulug’ mutafakkir Turkiston xalqlarining boy ma’naviy merosini Rusiya musulmonlari borasidagi yangilanish va islohotchilik harakatlari uchun ma’naviy omil deb biladi. Ayni paytda, butun vujudi bilan Turkiston uchun ham najot yo’lini izlaydi va buni yangilanishda, islo-hotda ko’radi. Shunga ko’ra, uning qarashlari ham Turkiston bilan teran bog’langan edi. Shu sababli, bu fikr- qarashlar Turqistonda aks-sado topdigina emas, turkistonlik taraqqiyparvar ziyolilar uchun dasturulamal vazifasini bajardi.