Фикрлаётган одам доимий ҳаракатда бўлади. Ҳаракат қилаётганнинг аниқ мақсадлари бўлади. Аниқ мақсад тинимсиз ҳаракатга ундайди. Тинимсиз ҳаракат ранг-баранг фикрларнинг дояси. Бу — ижодкор Шахс ҳаёти. Бугун айнан шундай ҳаракатдаги ижодкор, таниқли адиб — Хуршид Дўстмуҳаммад билан бўлган суҳбатни сизга тақдим этамиз.

АДАБИЁТ ЙЎҚ ДЕГАНИ — ҲАЁТ ТЎХТАДИ ДЕГАНИ!
Ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммад билан суҳбат
Суҳбатдош: Ҳусан Карвонли

— Хуршид ака, суҳбатни анънавий саволимиздан бошласак. Биринчи муаллимингиз ким?

— Тошкент шаҳрининг Собир Раҳимов тумани ҳудудидаги 11-мактабда саккиз йил ўқиганман. 1958 йили 1 сентбярда биринчи бор синфга олиб киришганда биринчи қатордаги партани эгаллаб олиб, «Битта ўзим ўтираман!», деб хархаша қилганимда, онам  (раҳматли волидамиз бошланғич синфларга муаллимлик қилганлар), биринчи муаллимимиз Ирисали ака Мирвалиев (жойлари жаннатда бўлсин) роса кулишган. Жуда хокисор, фидойи ўқитувчи эдилар…

— Адабиётда устоз-шогирдлик масаласи бугунги кунда бир қадар унутилгандек. Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳорлар давридаги устоз-шогирд муносабатлари бугун унчалик кузатилмаяпти.

— Бадиий ижодда устоз-шогирдлик бўлмай сира иложи йўқ. Тўғри, Ғафур Ғулом, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Миртемир, Шайхзода сингари мўътабар устозлар яшаган даврда бу ҳолат бирмунча бошқачароқ кечган. Мисол учун устознинг айтгани-айтган, ҳатто ижод курсисида ўтирган пайтда ҳам «Абдулла Қаҳҳор нима деркан?», деган хавотир шогирдлар кўнглига ғулғула солиб турган. Бу нечоғли яхши ё ёмон, маъқул ё номаъқуллиги бўлак масала, аммо-лекин ҳозир устоз-шогирдлик муҳити тубдан ўзгариб кетди. Эндиликда шогирд оёққа туриб олгач, устози айтган, ўргатган йўл-йўриқлардан юрмай, ўзи фавқулодда йўналишлар топса, шуниси маъқул, назаримда. Бундан хурсанд бўлиш керак. Бизнинг халқимизда ёши бир жойга бориб қолгунича ота-онанинг этаги остида ўралашиб юриш азалий урф, устозга садоқат борасида ҳам шу урфни маҳкам тутиб олсак, бундай кайфият бадиий ижод руҳига, табиатига зид, деб ўйлайман. Устозни нечоғли ҳурмат қилмай, у кишининг измидан қадам босиб ташқарига чиқмасам… адабиётга ҳам, у кишига ҳам хиёнат қилган бўламан. Қолаверса, ёзувчи учун ўзига қадар яратилган бутун инсоният адабиёти устоз! Тасаввур қилаяпсизми? Навоийдан бугунги кунда қалам тебратишни бошлаган ёш ижодкоргача ҳам устозлик қилиши мумкин…

Айтмоқчиманки, янги фикр бера оладиган, янги шакл-шамойиллар яратишга ундайдиган, бадиий тафаккур оламига янгидан-янги ҳаво олиб кирадиган ҳар қандай адибни УСТОЗ ҳисоблайман.

— Ўтган асрнинг сўнгги йилида уч китобингиз — «Бозор»(роман), «Ҳижроним мингдир менинг»(қисса), «Озод изтироб қувончлари»(публицистика, адабий танқид) нашрдан чиқди. Сизнинг асарингиз асосида суратга олинган «Чаёнгул» бадиий филми экранларга чиқарилди. Жамоат арбобисиз, муҳаррирлик, ижод… Ҳаммасига қандай улгураяпсиз?

— Одам қанча иши, юмуши кўп бўлса, шунча кўп имконият, куч-қувват топаркан. Мен тиним билмайман, бўш ўтиришни тасаввур қилолмайман. Сир сифатида айтадиган бўлсам, ёзиш учун алоҳида шоҳона шарт-шароит, кайфият, махсус ҳолат талаб қилмайман — ёзавераман. Ёшларимиз орасида вақтни беҳуда совуриш касаллиги менга жуда оғир ботади. «Ҳа-а, бекорчилик, юрибма-ан…», деган оҳангдаги гапни эшитсам фиғоним фалакка чиқиб кетади. Ҳой, оғайни, ҳозир бекор юрадиган пайтми! Ишла, бошингни кўтармай, тунлари уйқунг келмай ишла!..

— Сизни адабий танқидчи сифатида ҳам биламиз. Бугунги адабий жараёнга танқидчи сифатида баҳоингиз?

— Адабий танқидчиликдан кўнглим тўлмаяпти. Мавзу ғиж-ғиж, баҳсталаб муаммо истаганча топилади, уларни нега ёзмаймиз, матбуот саҳифаларига олиб чиқмаймиз — сира тушунолмайман. Аксарият жамият бошидан кечираётган ўтиш даврини рўкач қилишади, ўтиш даври ўтсин, кейин асар яратамиз, танқидчилик қиламиз, деган гаплар қулоққа чалиниб қолади. Афсуски, бундай кайфиятдаги одам ўтиш даври билан бирга ўзи ҳам ёшини яшаб қўйишини, кейин кеч бўлишини хаёлига келтирмайди…

— Биронта ҳам роман ўқимасдан филология факултетини тугатиб кетганларни биламан. Улар ҳозир мактабларда дарс беришаяпти?.. Бугунги китобхонлик ҳақидаги фикрингиз?

— Бу таънали саволда жон бор. Сиз филология факултетида ўқиганларни айтаяпсиз, шу соҳада илмий иш ёқлаган, мутахассисман, деганлар орасида ҳам роман ўқимаган, умуман, бадиий жараённи кузатмайдиган, ўқиса-да, ўқиганини илғаб ололмайдиганлар учрайди. Бунисига нима дейсиз? Ўша муаллим мактабда дарс берса, ўқувчи унга эргашадими? Адабиётни севиб қоладими? Ўрни келганда айтсам, Жиззахнинг Форишидаги чекка тоғ қишлоқларидан бирида оддий ўқитувчи билан гаплашиб, у кишининг адабиётдан хабардорлигини кўриб ҳавасим келди, ҳатто уялган жойларим ҳам бўлди. Китобхонлик мутахассис учунгина эмас, миллатни миллат қиладиган, халқнинг умумий диди, савиясини тарбиялайдиган, янгидан-янги инсоний турмуш даражалари мақомига олиб чиқадиган боқий мўъжиза! Китобхонлик мавзуси «Маърифат» газетасининг мунтазам рукнига айланишини, унга барча муаллимларнинг, ўқувчиларнинг жалб этилишини жуда-жуда хоҳлайман!..

— Ўтган аср адабиётимизга бир назар ташласак. Бир сўз билан айтганда, уни қандай таърифлар эдингиз?

— ХХ аср ўзбек адабиёти ўз даврининг бадиий тафаккури сифатида тарихда қолади. Улкан адабий мактаб яратилди. Адабиёт қандай бўлиши керак ва қандай бўлмаслиги керак, деган саволга истаганча жавоб бера оладиган академияга айланди…

— Буёғи қандай бўлади? Насрнинг очилмаган имкониятлари ҳақида кўп гапирилаяпти…

— Дунёни бадиий идрок этишнинг чеки-чегараси йўқ. Замонавий бадиий тафаккур анча илгарилаб кетди. Ҳозирги жаҳон адабий жараёни ҳали биз кўриб, биз эшитмаган, биз «топиб» кўрмаган усулларни қўлламоқда, ИНСОННИ ўрганмоқда! Инсон бор экан, имкониятлар тугамайди, унинг адоғига етиш амримаҳол.

— Тилакларингиз.

— Адабиёт бўлмаса инсоният қандай яшар эди, деб сўрашади. Дунёни бадиий идрок этиш тўхтаса, дунё ғоятда ғариблашиб қолади. Бунинг иложи йўқ. Адабиёт йўқ дегани — ҳаёт тўхтади дегани! Ватанимиз энди рўшноликка эришиб, айни ижодни гуллаб-яшнатадиган паллада некбинликни қўлдан бермайлик. Қолаверса, ҳар доим эзгу тилаклар билан яшайлик. Халқимиз омон бўлсин, муаллимлик жамиятимизнинг энг ардоқли, энг нуфузли касб-корига айлансин! Ўқитувчисини кафтида кўтара олган халқ сира-сира кам бўлмайди!..

M: «Маърифат», 2001 йил, 17 март

ADABIYOT YO’Q DEGANI — HAYOT TO’XTADI DEGANI!
Yozuvchi  Xurshid Do’stmuhammad bilan suhbat
Suhbatdosh: Husan Karvonli

— Xurshid aka, suhbatni an’naviy savolimizdan boshlasak. Birinchi muallimingiz kim?

— Toshkent shahrining Sobir Rahimov tumani hududidagi 11-maktabda sakkiz yil o’qiganman. 1958 yili 1 sentbyarda birinchi bor sinfga olib kirishganda birinchi qatordagi partani egallab olib, «Bitta o’zim o’tiraman!», deb xarxasha qilganimda, onam (rahmatli volidamiz boshlang’ich sinflarga muallimlik qilganlar), birinchi muallimimiz Irisali aka Mirvaliev (joylari jannatda bo’lsin) rosa kulishgan. Juda xokisor, fidoyi o’qituvchi edilar…

— Adabiyotda ustoz-shogirdlik masalasi bugungi kunda bir qadar unutilgandek. G’afur G’ulom, Abdulla Qahhorlar davridagi ustoz-shogird munosabatlari bugun unchalik kuzatilmayapti.

— Badiiy ijodda ustoz-shogirdlik bo’lmay sira iloji yo’q. To’g’ri, G’afur G’ulom, Oybek, Abdulla Qahhor, Mirtemir, Shayxzoda singari mo»tabar ustozlar yashagan davrda bu holat birmuncha boshqacharoq kechgan. Misol uchun ustozning aytgani-aytgan, hatto ijod kursisida o’tirgan paytda ham «Abdulla Qahhor nima derkan?», degan xavotir shogirdlar ko’ngliga g’ulg’ula solib turgan. Bu nechog’li yaxshi yo yomon, ma’qul yo noma’qulligi bo’lak masala, ammo-lekin hozir ustoz-shogirdlik muhiti tubdan o’zgarib ketdi. Endilikda shogird oyoqqa turib olgach, ustozi aytgan, o’rgatgan yo’l-yo’riqlardan yurmay, o’zi favqulodda yo’nalishlar topsa, shunisi ma’qul, nazarimda. Bundan xursand bo’lish kerak. Bizning xalqimizda yoshi bir joyga borib qolgunicha ota-onaning etagi ostida o’ralashib yurish azaliy urf, ustozga sadoqat borasida ham shu urfni mahkam tutib olsak, bunday kayfiyat badiiy ijod ruhiga, tabiatiga zid, deb o’ylayman. Ustozni nechog’li hurmat qilmay, u kishining izmidan qadam bosib tashqariga chiqmasam… adabiyotga ham, u kishiga ham xiyonat qilgan bo’laman. Qolaversa, yozuvchi uchun o’ziga qadar yaratilgan butun insoniyat adabiyoti ustoz! Tasavvur qilayapsizmi? Navoiydan bugungi kunda qalam tebratishni boshlagan yosh ijodkorgacha ham ustozlik qilishi mumkin…

Aytmoqchimanki, yangi fikr bera oladigan, yangi shakl-shamoyillar yaratishga undaydigan, badiiy tafakkur olamiga yangidan-yangi havo olib kiradigan har qanday adibni USTOZ hisoblayman.

— O’tgan asrning so’nggi yilida uch kitobingiz — «Bozor»(roman), «Hijronim mingdir mening»(qissa), «Ozod iztirob quvonchlari»(publitsistika, adabiy tanqid) nashrdan chiqdi. Sizning asaringiz asosida suratga olingan «Chayongul» badiiy filmi ekranlarga chiqarildi. Jamoat arbobisiz, muharrirlik, ijod… Hammasiga qanday ulgurayapsiz?

— Odam qancha ishi, yumushi ko’p bo’lsa, shuncha ko’p imkoniyat, kuch-quvvat toparkan. Men tinim bilmayman, bo’sh o’tirishni tasavvur qilolmayman. Sir sifatida aytadigan bo’lsam, yozish uchun alohida shohona shart-sharoit, kayfiyat, maxsus holat talab qilmayman — yozaveraman. Yoshlarimiz orasida vaqtni behuda sovurish kasalligi menga juda og’ir botadi. «Ha-a, bekorchilik, yuribma-an…», degan ohangdagi gapni eshitsam fig’onim falakka chiqib ketadi. Hoy, og’ayni, hozir bekor yuradigan paytmi! Ishla, boshingni ko’tarmay, tunlari uyqung kelmay ishla!..

— Sizni adabiy tanqidchi sifatida ham bilamiz. Bugungi adabiy jarayonga tanqidchi sifatida bahoingiz?

— Adabiy tanqidchilikdan ko’nglim to’lmayapti. Mavzu g’ij-g’ij, bahstalab muammo istagancha topiladi, ularni nega yozmaymiz, matbuot sahifalariga olib chiqmaymiz — sira tushunolmayman. Aksariyat jamiyat boshidan kechirayotgan o’tish davrini ro’kach qilishadi, o’tish davri o’tsin, keyin asar yaratamiz, tanqidchilik qilamiz, degan gaplar quloqqa chalinib qoladi. Afsuski, bunday kayfiyatdagi odam o’tish davri bilan birga o’zi ham yoshini yashab qo’yishini, keyin kech bo’lishini xayoliga keltirmaydi…

— Bironta ham roman o’qimasdan filologiya fakultetini tugatib ketganlarni bilaman. Ular hozir maktablarda dars berishayapti?.. Bugungi kitobxonlik haqidagi fikringiz?

— Bu ta’nali savolda jon bor. Siz filologiya fakultetida o’qiganlarni aytayapsiz, shu sohada ilmiy ish yoqlagan, mutaxassisman, deganlar orasida ham roman o’qimagan, umuman, badiiy jarayonni kuzatmaydigan, o’qisa-da, o’qiganini ilg’ab ololmaydiganlar uchraydi. Bunisiga nima deysiz? O’sha muallim maktabda dars bersa, o’quvchi unga ergashadimi? Adabiyotni sevib qoladimi? O’rni kelganda aytsam, Jizzaxning Forishidagi chekka tog’ qishloqlaridan birida oddiy o’qituvchi bilan gaplashib, u kishining adabiyotdan xabardorligini ko’rib havasim keldi, hatto uyalgan joylarim ham bo’ldi. Kitobxonlik mutaxassis uchungina emas, millatni millat qiladigan, xalqning umumiy didi, saviyasini tarbiyalaydigan, yangidan-yangi insoniy turmush darajalari maqomiga olib chiqadigan boqiy mo»jiza! Kitobxonlik mavzusi «Ma’rifat» gazetasining muntazam rukniga aylanishini, unga barcha muallimlarning, o’quvchilarning jalb etilishini juda-juda xohlayman!..

— O’tgan asr adabiyotimizga bir nazar tashlasak. Bir so’z bilan aytganda, uni qanday ta’riflar edingiz?

— XX asr o’zbek adabiyoti o’z davrining badiiy tafakkuri sifatida tarixda qoladi. Ulkan adabiy maktab yaratildi. Adabiyot qanday bo’lishi kerak va qanday bo’lmasligi kerak, degan savolga istagancha javob bera oladigan akademiyaga aylandi…

— Buyog’i qanday bo’ladi? Nasrning ochilmagan imkoniyatlari haqida ko’p gapirilayapti…

— Dunyoni badiiy idrok etishning cheki-chegarasi yo’q. Zamonaviy badiiy tafakkur ancha ilgarilab ketdi. Hozirgi jahon adabiy jarayoni hali biz ko’rib, biz eshitmagan, biz «topib» ko’rmagan usullarni qo’llamoqda, INSONNI o’rganmoqda! Inson bor ekan, imkoniyatlar tugamaydi, uning adog’iga yetish amrimahol.

— Tilaklaringiz.

— Adabiyot bo’lmasa insoniyat qanday yashar edi, deb so’rashadi. Dunyoni badiiy idrok etish to’xtasa, dunyo g’oyatda g’ariblashib qoladi. Buning iloji yo’q. Adabiyot yo’q degani — hayot to’xtadi degani! Vatanimiz endi ro’shnolikka erishib, ayni ijodni gullab-yashnatadigan pallada nekbinlikni qo’ldan bermaylik. Qolaversa, har doim ezgu tilaklar bilan yashaylik. Xalqimiz omon bo’lsin, muallimlik jamiyatimizning eng ardoqli, eng nufuzli kasb-koriga aylansin! O’qituvchisini kaftida ko’tara olgan xalq sira-sira kam bo’lmaydi!..

M: «Ma’rifat», 2001 yil, 17 mart