19 январ — Эдгар По таваллуд топган кун
Эдгар По Европада сўна бошлаган, аммо Америкада янгиланган Ғарб романтизмининг ёрқин вакилларидан бири, Америка адабиётида фантастик-детектив жанрига асос солган ижодкор ҳисобланади. Шоирнинг “Бостонлик” тахаллуси билан 1927 йилда нашр этилган илк шеърий тўплами “Tamerlane and Other Poems” («Темур ва бошқа поэмалар») деб номланган.
Эдгар Аллан По
ТЕМИРБЕК
Инглизчадан Фахриёр таржимаси
Эдгар Аллан По (Edgar Allan Poe; 1809.19.1, Бостон — 1849, 7.10, Балтимор) — америка романтик ёзувчиси ва адабий танқидчиси. Ғарбдаги символизм оқими бошловчиси. Актёрлар оиласида туғилган. 1815-20 йилларда Буюк Британияда яшаган. 1825 йили Виргиния университетига кирган, Уэст-Пойнт ҳарбий академияси (1830-33)да ўқиган. Асосан, фожиали, «даҳшатли» («Қора мушук» ва бошқ.), фантастик («Қарға ва бошқа шеърлар», 1845) ёки юмористик новеллалар («Гротесклар ва арабескалар» тўплами, 1840) классиги. По ғарб детектив адабиётининг асосчиларидан («Морг кўчасидаги кртиллик», 1841; «Мари Роже сири», 1842; «Тилла қўнғиз», 1843; «Ўғирланган мактуб», 1845). Унинг етук лирикасида маҳбубасидан жудо бўлган кишининг изтироблари мавзуи ўз ифодасини топган («Аннабель Ли», 1849 ва б.). Шафқатсизлик, ёвузкорлик П. ҳикояларида инсон табиатидаги ҳайвоний ҳирсларнинг тантанаси тарзида талқин этилган. По жамият ҳаёти, кишилар табиати ва руҳиятидаги емирилиш ҳолларини тасвирлар экан, ҳажвий ва ижтимоий-танқидий қарашдан ҳам самарали фойдаланган. «Ижод фалсафаси» (1845), «Поэтик принцип» (1850) фалсафий асарлари билан шимолий америка эстетикаси ривожига муносиб ҳисса қўшган. Понинг детектив ҳикоя жанрида орттирган тажрибалари А. К. Дойл, Р. Л. Стивенсон, Г. Честерсон сингари инглиз адабиёти вакиллари ижодида анъана сифатида фойдаланилди;
Америка адабиётида бутунлай янги услуб ярата олган Эдгар По гарчи ўз ватандошлари томонидан тан олинмаган бўлса-да,машҳур француз шоири Шарль Бодлер томонидан қилинган таржималардан кейин унинг жаҳон адабиётига, энг аввало ғарб символизм оқимига кўрсатган беқиёс таъсири юзага келди. Шеърий ижоди француз ва рус символистларига таъсир кўрсатган. Асарлари ўзбек тилига таржима килинган («Тилла қўнғиз», 1962). Эдгар Понинг 1827 йилда нашр этилган «Темирбек» достони интернет тармоғида ўзбек тилида илк марта тақдим этилмоқда.
Ота, яқинлашар қазо соати,
Юпанчдан на фойда? У кор қилсайди?
Сен қилган на тавба ва на бир тоат
Кибр гуноҳини юва олсайди?
На умид бор энди ва на бир ҳавас,
Бариси тугади, бариси абас.
Ичимда ўт ёнар, бўғзимда зорим,
Умид — эҳтирослар жазавасидир.
Қани ўша умид, парвардигорим?
Унинг сарчашмаси қудсий аслида.
Асли ҳамоқатга мансуб эмассан
Ва, сени умидли қилдим, демассан?
Ҳавойи кибрдан шарафсизликка
Ғарқ бўлган руҳ сирин очаман сенга.
О, юрак! Меросдир кўкларга чиққан
Ва сўнган шуҳратнинг бир чети менга.
Олмосдай у тахтим тошлари ичра
Ярақлаб сўнг сўниб қолди бир куни.
Дўзахми? Қўрқита олмайди сира,
Валекин қайғумнинг йўқдир бўй-эни
Бемаҳал сўлиган гулларим учун,
Ёздаги офтобли кунларим учун.
Ўшал ўлик дамнинг боқий садоси
Жаранглаб туради — жоду тарзи бор,
Менинг бўм-бўш жуссам – бахтнинг гадоси –
Узра дафн жоми сингари такрор.
Ҳолим бундан хароб бўлмаган ортиқ,
Бир вақт бошимдаги тожни, ё набий! —
Жангу жадалларда олгандим тортиб.
Қайсар Римга ворис бўлгани каби
У тортиқ бўлмаган менга ҳеч замон.
Шоҳона заковат ва яна, рости,
Бани башар ила ғолиб, беомон
Мағрур савашган руҳ менга меросми?
Тоғ ёқларда кун кечирдим даставвал,
Таклай рутубати бош узра мудом
Шудринг бўлиб инар эди ҳар оқшом.
Англадим, ишондим, ҳарбу зарб, амал
Ва исённинг ғулғулали ҳавоси
Димоққа урмишдир – йўқдир давоси.
Шудринглар жаннатдан кеч инмиш, эгам,
(Мудҳиш туннинг алоқ-чалоқ тушлари)
Бошим жаҳаннамга кетгандай тегиб,
Ёруғликнинг лахча чўғ, оташлари
Булутдан осилиб турди яловдай
Ним юмуқ кўзларим олдида пир-пир.
Салтанатнинг бўйи басти – оловдай
Ва момоқалдироқ гумбури бир-бир
Устимга бостириб келар, қаранглар,
Жангу жадаллардан берганча дарак.
Мен – жинни боланинг саси жаранглар
(О, руҳим завқларга тўлади – карахт,
Ирғишлаб ҳайқирар шодон, бегидир)
Жанглар ғалабанинг ҳайқириғидир.
Паноҳсиз бошимга ёмғир ёғди, кўр
Ва оғир шамоллар эсдан оғдирди,
Тилимни лол қилди, кўзларимни – кўр,
Гўё одам эди, бошга ёғдирди
Дафна – зафар япроқларин бирма-бир.
Муз ҳавонинг шитоб оқими чирик
Салтанат тўзғиши ҳамда бир асир
Илтижосин, талаб аҳлин шивири
Ҳамда шоҳ тахтининг пойидан оққан
Хушомад оҳангин чалди қулоққа.
Мен тахтга ўтирган чоғим “Ғазаби
Унинг истибдодин минг чандон қилар”,
Деб ўйлар раият муте, асабий,
Начора, балки у феълимни билар.
Болалик чоғларим бир қиз бор эди,
У қиз воқиф эди кўнглимдан, ота.
Менинг сирларимдан хабардор эди
(Ёшлик кетиб, сўнар дилдаги оташ).
Аммо тош юракнинг бир кунжаги бор,
У нозик ҳисларга, бир аёлга зор.
Афсуски, муҳаббат сирини очмоқ
Учун керак сўзнинг бариси пучмоқ!
Гўзаллик! Тавсифга ожиздир қалам,
Таърифга сўзларни ташласанг қалаб –
Фойдасиз. Гулдайин рухсори унинг
Шамолда соядай липиллар кунин:
Шу тахлит эслайман ёшлик йилларин,
Лек ёдим қодирмас кун ўтган сари
Очмоқликка унинг саҳифаларин.
Кўздан қочиб борар номалар нари,
Тўзғитиб ўчирар замонлар барин!
Мен уни суярдим жондан ҳам ортиқ,
У ҳам менга доим парвона эрди.
Парилар ҳам ҳавас қилгудай тортиқ –
Суймоқлик бахтини шу ҳаёт берди.
Унинг гул андоми каби бокира
Орзу-умидларим тин билмай сира
Худди манқал узра кўкка чирмашган
Тутундай тик ўрлар эди ботиндан
Ва дилни қайтадан ўтларга ташлаб.
Наҳот орзу-умид чиқди ёдимдан?
Иккимиз тенгқур ва муҳаббатдан маст,
Ўсдик дала тузу тўқайлар кезиб.
Менинг кўксим унга қалқон бўлди, рост,
Шамол турган, ёмғир ёққанда эзиб.
Офтоб чарақлаган кезлар, осмонга
Тикилган дамларда жаннат боғларин
Унинг кўзларида кўрардим, жонга
Роҳат бағишларди баҳор чоғлари.
Нораста ишқнинг илк сабоғи – юрак:
Офтобдай чарақлаб, табассум қилиб,
Дилга ором берар эди ул малак.
Қизнинг шўхликлари ила маст бўлиб
Мен унинг кўксига ўзимни отар
Ва кўзим ёшлари билан сўйлардим,
На сўз ҳожат эди. На бир хавотир,
На унинг қўрқуви дафин ўйлардим.
У сокин нигоҳин тикканча менга
Қўрқув сабабини сўрмасди. Нега?
Бир куни севгидан қудратли хилқат –
Курашлар истаган руҳ кирди тилга
Мен тоғ чўққисида ўлтирган чоғим,
Жисмимга тор келди ишқнинг қучоғи.
Англадим: чорларди улкан мақсадлар
Мени кенгликларга. Ер, ҳаво, денгиз
Эҳтирос гумону шодлик, дардларга
Лим-лим тўла эди, тошгудай, тенгсиз.
Мени чорлар эди ғаройиб улги –
Орзуларнинг хира шарпаси қурғур.
Тийра бир мавжудлик – йўқликлар мулки –
(Соялар ва ажиб ғира-шира нур)
Оқимтир қанотин ёзди ва бирдан
Сенинг сувратинг ва гўзал отингга
Айланиб қолдилар. Иккиси ҳам тан
эмас, дил маҳрамим, суйган, ботинган.
Отажон, юлдузни кўзлаган эдим,
Эҳтирос сенга ёт бўлгани бор гап.
Мен – чўпон тожу тахт излаган эдим
Бепоён дунёнинг ярмини сўраб.
Омадсиз қуръадан бўлмадим рози,
Ахир, гўзалликнинг нурли тафтидан
Туш мисол энг улуғ мақсадлар озиб,
Тонгги шудринг каби йитар. Афтидан,
Фақат бир гўзаллик соат, кун сайин
Менга куч берарди такрор ва тайин.
Икков чўққиларда сайр этдик бирга,
Тоғлар макон этиб юқориликни
Кулбалар биланки қуршалган қирлар,
чўққилар, ўрмонлар оша борлиқни
томоша қиларди, пойида энсиз
жилғалар чулдираб оқарди тинсиз.
Мен унга шуҳрат ва ҳокимиятдан
Сўзладим. Кўзлари таниш эҳтирос
Ва нажиб интилиш билан уятчан
Ёнарди. Туйғулар уйқашлиги рост.
Унинг ёноқлари олланишлари
Ҳар қандайин тахтга эди муносиб.
Нозу ишвалари, солланишлари
Нур каби зулматни кетарди босиб.
Сўнгра дабдабалар ичида қолдим,
Хаёлий тож кийдим бошимга шодон.
Эгнимга ёпилган либосни олдин
Орзу ҳам қилмаган эдим. Оломон
Ичра банди шердай зўрлик истаги
Хўжасига сажда қиларди тинсиз.
Лекин саҳрода у фитналар қистаб,
Дунёга ўт қўяр эди ўтинсиз.
Замин маликаси, дилбар Самарқанд
Жаҳон тақдирига эгалик қилар.
Барча шаҳарлардан мағрур ва баланд,
Шуҳратда у билан беллаша олар,
Айтинг, қайси шаҳар, айтинг, қайси кент?
На унинг тенги бор ва на бор мисли,
Унинг оддий тоши дунёдаги энг
Зўр тахт учун бўлар шоҳсупа асли.
Шаҳар ҳукмдори ким, деб сўрсангиз,
Жавобим Темурдир, ҳайрон лак нафар
Омма кўз ўнгида турар, кўрсангиз,
Яксон салтанатлар узра музаффар.
О, севги! Инсонга хос самовий ҳис,
Қалбларга индирдинг илоҳий висол
Гармсел қақшатган тақир ва сувсиз
Заминга ёмғирлар ёққани мисол.
Ёввойи ҳисларни юракка солдинг,
Бироқ бу ташналик қонмасдан қолди.
Ё фалак! Ғайрича мусиқа уни,
Борлиқ оғушига чўмади унинг.
Бокира гўзаллик чўкиб борар жим,
Алвидо! Қолмади олмаган ерим.
Сордай макон тутган юксаклар мулкин
Умид тоғлар ҳам паст бўлган самодан
Ҳорғин қанотларин бемажол силкиб
Уя томон қараб қўяр дамодам.
Ботиб бораётган ёзги қуёшнинг
Шафақ нурларига тикилган зор-зор
Кундуздан умидвор кексаю ёшнинг
Қалбига чўкади зулматли озор.
Бир вақт ўзинг суйган тун совушига
Юракнинг нафрати юз эмас, минглар,
Юрак тинглаб урар зулмат товушин
(Буни фақат руҳи уйғоқлар тинглар).
Кимки тушда учса тағин ва тағин,
Ўнгда ердан уза олмас оёғин.
Тунлари порлаган соҳибжамол ой
Гўзаллик тахтига чиқолмас кундуз.
Унинг хира тортиб қолган чиройи
Нур соча олмайди, табассуми – муз.
Марҳумнинг ўлимдан сўнгги расмидай
Кундузги хунук ой тунлар хасмидир.
Ёзги офтоб каби чақноқ болалик
Секин сўниб борар. Кўнгил нолали.
Билган нарсаларни билмоқлик учун
Баъзан исроф бўлар йигитлик кучи.
Нени эъзозласанг, мўрт чиқар, ҳайҳот:
Қоқ тушда барқ уриб очилган гулнинг –
Япроғи сингари тўкилар ҳаёт,
Қўлидан нима ҳам келарди қулнинг?
Уйимга қайтдим-у, бир туйғу эзди:
Қадрдон уйимнинг бегоналиги!
Гарчи уй ичини оҳиста кездим,
Унутиб шўхлик ва девоналигим,
Лекин тош остона юборди инграб,
Ўшанинг овозин танидим тинглаб.
О, дўзах! Кучлироқ эди минг карра
Сенинг оташингдан соғинчим, зарра
Омонлик йўқ унинг ўтидан, ё раб!
Отажон! Биламан, ўлим бир куни
Мени ҳам олисдан излаб келади.
Ҳеч ким алдай олмас ҳеч қачон уни,
Ўлим ҳақлигини ҳамма билади.
Темир дарвозаси ним очиқ турар,
Унинг тирқишидан абадиятнинг
Ҳақиқат нурлари кўзимга урар,
Сен буни кўрмайсан, уринмагин минг…
Ҳар банда йўлига Иблис бирма-бир
Қопқонин қўяди, тушасан охир.
Севгининг муқаддас ибодатгоҳи
Сари йўлим тушди бир куни илкис.
Унда мен ахтарган севги – илоҳа
Оқ, оппоқ ва момиқ қанотин силкиб
Гуриллатар эди қурбонлик ўтин,
Атрофни қоплади муаттар тутун.
Илоҳий нур ёғар эди бир очиқ
Тирқишдан шовуллаб яланг ва яланг.
Бу нур – бу нигоҳдан қутулар қочиб,
Наки мўъжаз чивин ва на зарра чанг.
Ногоҳ нур базмига Кибр оралаб
Устимдан кулди у, масхара этди
Сўнг билмай бормоғин кимни қоралаб,
Муҳаббат ҳиссига қўшилиб кетди.
Amerika adabiyotida butunlay yangi uslub yarata olgan Edgar Po garchi o’z vatandoshlari tomonidan tan olinmagan bo’lsa-da,mashhur frantsuz shoiri Sharl` Bodler tomonidan qilingan tarjimalardan keyin uning jahon adabiyotiga, eng avvalo g’arb simvolizm oqimiga ko’rsatgan beqiyos ta’siri yuzaga keldi.
Edgar Allan Po
TEMIRBEK
Inglizchadan Faxriyor tarjimasi
Edgar Allan Po (Edgar Allan Poe; 1809.19.1, Boston — 1849, 7.10, Baltimor) — amerika romantik yozuvchisi va adabiy tanqidchisi. G’arbdagi simvolizm oqimi boshlovchisi. Aktyorlar oilasida tug’ilgan. 1815-20 yillarda Buyuk Britaniyada yashagan. 1825 yili Virginiya universitetiga kirgan, Uest-Poynt harbiy akademiyasi (1830-33)da o’qigan. Asosan, fojiali, «dahshatli» («Qora mushuk» va boshq.), fantastik («Qarg’a va boshqa she’rlar», 1845) yoki yumoristik novellalar («Grotesklar va arabeskalar» to’plami, 1840) klassigi. Po g’arb detektiv adabiyotining asoschilaridan («Morg ko’chasidagi krtillik», 1841; «Mari Roje siri», 1842; «Tilla qo’ng’iz», 1843; «O’g’irlangan maktub», 1845). Uning yetuk lirikasida mahbubasidan judo bo’lgan kishining iztiroblari mavzui o’z ifodasini topgan («Annabel Li», 1849 va b.). Shafqatsizlik, yovuzkorlik P. hikoyalarida inson tabiatidagi hayvoniy hirslarning tantanasi tarzida talqin etilgan. Po jamiyat hayoti, kishilar tabiati va ruhiyatidagi yemirilish hollarini tasvirlar ekan, hajviy va ijtimoiy-tanqidiy qarashdan ham samarali foydalangan. «Ijod falsafasi» (1845), «Poetik printsip» (1850) falsafiy asarlari bilan shimoliy amerika estetikasi rivojiga munosib hissa qo’shgan. Poning detektiv hikoya janrida orttirgan tajribalari A. K. Doyl, R. L. Stivenson, G. Chesterson singari ingliz adabiyoti vakillari ijodida an’ana sifatida foydalanildi;
Amerika adabiyotida butunlay yangi uslub yarata olgan Edgar Po garchi o’z vatandoshlari tomonidan tan olinmagan bo’lsa-da,mashhur frantsuz shoiri Sharl` Bodler tomonidan qilingan tarjimalardan keyin uning jahon adabiyotiga, eng avvalo g’arb simvolizm oqimiga ko’rsatgan beqiyos ta’siri yuzaga keldi. She’riy ijodi frantsuz va rus simvolistlariga ta’sir ko’rsatgan. Asarlari o’zbek tiliga tarjima kilingan («Tilla qo’ng’iz», 1962). Edgar Poning 1827 yilda nashr etilgan «Temirbek» dostoni internet tarmog’ida o’zbek tilida ilk marta taqdim etilmoqda.
Ota, yaqinlashar qazo soati,
Yupanchdan na foyda? U kor qilsaydi?
Sen qilgan na tavba va na bir toat
Kibr gunohini yuva olsaydi?
Na umid bor endi va na bir havas,
Barisi tugadi, barisi abas.
Ichimda o’t yonar, bo’g’zimda zorim,
Umid — ehtiroslar jazavasidir.
Qani o’sha umid, parvardigorim?
Uning sarchashmasi qudsiy aslida.
Asli hamoqatga mansub emassan
Va, seni umidli qildim, demassan?
Havoyi kibrdan sharafsizlikka
G’arq bo’lgan ruh sirin ochaman senga.
O, yurak! Merosdir ko’klarga chiqqan
Va so’ngan shuhratning bir cheti menga.
Olmosday u taxtim toshlari ichra
Yaraqlab so’ng so’nib qoldi bir kuni.
Do’zaxmi? Qo’rqita olmaydi sira,
Valekin qayg’umning yo’qdir bo’y-eni
Bemahal so’ligan gullarim uchun,
Yozdagi oftobli kunlarim uchun.
O’shal o’lik damning boqiy sadosi
Jaranglab turadi — jodu tarzi bor,
Mening bo’m-bo’sh jussam – baxtning gadosi –
Uzra dafn jomi singari takror.
Holim bundan xarob bo’lmagan ortiq,
Bir vaqt boshimdagi tojni, yo nabiy! —
Jangu jadallarda olgandim tortib.
Qaysar Rimga voris bo’lgani kabi
U tortiq bo’lmagan menga hech zamon.
Shohona zakovat va yana, rosti,
Bani bashar ila g’olib, beomon
Mag’rur savashgan ruh menga merosmi?
Tog’ yoqlarda kun kechirdim dastavval,
Taklay rutubati bosh uzra mudom
Shudring bo’lib inar edi har oqshom.
Angladim, ishondim, harbu zarb, amal
Va isyonning g’ulg’ulali havosi
Dimoqqa urmishdir – yo’qdir davosi.
Shudringlar jannatdan kech inmish, egam,
(Mudhish tunning aloq-chaloq tushlari)
Boshim jahannamga ketganday tegib,
Yorug’likning laxcha cho’g’, otashlari
Bulutdan osilib turdi yalovday
Nim yumuq ko’zlarim oldida pir-pir.
Saltanatning bo’yi basti – olovday
Va momoqaldiroq gumburi bir-bir
Ustimga bostirib kelar, qaranglar,
Jangu jadallardan bergancha darak.
Men – jinni bolaning sasi jaranglar
(O, ruhim zavqlarga to’ladi – karaxt,
Irg’ishlab hayqirar shodon, begidir)
Janglar g’alabaning hayqirig’idir.
Panohsiz boshimga yomg’ir yog’di, ko’r
Va og’ir shamollar esdan og’dirdi,
Tilimni lol qildi, ko’zlarimni – ko’r,
Go’yo odam edi, boshga yog’dirdi
Dafna – zafar yaproqlarin birma-bir.
Muz havoning shitob oqimi chirik
Saltanat to’zg’ishi hamda bir asir
Iltijosin, talab ahlin shiviri
Hamda shoh taxtining poyidan oqqan
Xushomad ohangin chaldi quloqqa.
Men taxtga o’tirgan chog’im “G’azabi
Uning istibdodin ming chandon qilar”,
Deb o’ylar raiyat mute, asabiy,
Nachora, balki u fe’limni bilar.
Bolalik chog’larim bir qiz bor edi,
U qiz voqif edi ko’nglimdan, ota.
Mening sirlarimdan xabardor edi
(Yoshlik ketib, so’nar dildagi otash).
Ammo tosh yurakning bir kunjagi bor,
U nozik hislarga, bir ayolga zor.
Afsuski, muhabbat sirini ochmoq
Uchun kerak so’zning barisi puchmoq!
Go’zallik! Tavsifga ojizdir qalam,
Ta’rifga so’zlarni tashlasang qalab –
Foydasiz. Guldayin ruxsori uning
Shamolda soyaday lipillar kunin:
Shu taxlit eslayman yoshlik yillarin,
Lek yodim qodirmas kun o’tgan sari
Ochmoqlikka uning sahifalarin.
Ko’zdan qochib borar nomalar nari,
To’zg’itib o’chirar zamonlar barin!
Men uni suyardim jondan ham ortiq,
U ham menga doim parvona erdi.
Parilar ham havas qilguday tortiq –
Suymoqlik baxtini shu hayot berdi.
Uning gul andomi kabi bokira
Orzu-umidlarim tin bilmay sira
Xuddi manqal uzra ko’kka chirmashgan
Tutunday tik o’rlar edi botindan
Va dilni qaytadan o’tlarga tashlab.
Nahot orzu-umid chiqdi yodimdan?
Ikkimiz tengqur va muhabbatdan mast,
O’sdik dala tuzu to’qaylar kezib.
Mening ko’ksim unga qalqon bo’ldi, rost,
Shamol turgan, yomg’ir yoqqanda ezib.
Oftob charaqlagan kezlar, osmonga
Tikilgan damlarda jannat bog’larin
Uning ko’zlarida ko’rardim, jonga
Rohat bag’ishlardi bahor chog’lari.
Norasta ishqning ilk sabog’i – yurak:
Oftobday charaqlab, tabassum qilib,
Dilga orom berar edi ul malak.
Qizning sho’xliklari ila mast bo’lib
Men uning ko’ksiga o’zimni otar
Va ko’zim yoshlari bilan so’ylardim,
Na so’z hojat edi. Na bir xavotir,
Na uning qo’rquvi dafin o’ylardim.
U sokin nigohin tikkancha menga
Qo’rquv sababini so’rmasdi. Nega?
Bir kuni sevgidan qudratli xilqat –
Kurashlar istagan ruh kirdi tilga
Men tog’ cho’qqisida o’ltirgan chog’im,
Jismimga tor keldi ishqning quchog’i.
Angladim: chorlardi ulkan maqsadlar
Meni kengliklarga. Yer, havo, dengiz
Ehtiros gumonu shodlik, dardlarga
Lim-lim to’la edi, toshguday, tengsiz.
Meni chorlar edi g’aroyib ulgi –
Orzularning xira sharpasi qurg’ur.
Tiyra bir mavjudlik – yo’qliklar mulki –
(Soyalar va ajib g’ira-shira nur)
Oqimtir qanotin yozdi va birdan
Sening suvrating va go’zal otingga
Aylanib qoldilar. Ikkisi ham tan
emas, dil mahramim, suygan, botingan.
Otajon, yulduzni ko’zlagan edim,
Ehtiros senga yot bo’lgani bor gap.
Men – cho’pon toju taxt izlagan edim
Bepoyon dunyoning yarmini so’rab.
Omadsiz qur’adan bo’lmadim rozi,
Axir, go’zallikning nurli taftidan
Tush misol eng ulug’ maqsadlar ozib,
Tonggi shudring kabi yitar. Aftidan,
Faqat bir go’zallik soat, kun sayin
Menga kuch berardi takror va tayin.
Ikkov cho’qqilarda sayr etdik birga,
Tog’lar makon etib yuqorilikni
Kulbalar bilanki qurshalgan qirlar,
cho’qqilar, o’rmonlar osha borliqni
tomosha qilardi, poyida ensiz
jilg’alar chuldirab oqardi tinsiz.
Men unga shuhrat va hokimiyatdan
So’zladim. Ko’zlari tanish ehtiros
Va najib intilish bilan uyatchan
Yonardi. Tuyg’ular uyqashligi rost.
Uning yonoqlari ollanishlari
Har qandayin taxtga edi munosib.
Nozu ishvalari, sollanishlari
Nur kabi zulmatni ketardi bosib.
So’ngra dabdabalar ichida qoldim,
Xayoliy toj kiydim boshimga shodon.
Egnimga yopilgan libosni oldin
Orzu ham qilmagan edim. Olomon
Ichra bandi sherday zo’rlik istagi
Xo’jasiga sajda qilardi tinsiz.
Lekin sahroda u fitnalar qistab,
Dunyoga o’t qo’yar edi o’tinsiz.
Zamin malikasi, dilbar Samarqand
Jahon taqdiriga egalik qilar.
Barcha shaharlardan mag’rur va baland,
Shuhratda u bilan bellasha olar,
Ayting, qaysi shahar, ayting, qaysi kent?
Na uning tengi bor va na bor misli,
Uning oddiy toshi dunyodagi eng
Zo’r taxt uchun bo’lar shohsupa asli.
Shahar hukmdori kim, deb so’rsangiz,
Javobim Temurdir, hayron lak nafar
Omma ko’z o’ngida turar, ko’rsangiz,
Yakson saltanatlar uzra muzaffar.
O, sevgi! Insonga xos samoviy his,
Qalblarga indirding ilohiy visol
Garmsel qaqshatgan taqir va suvsiz
Zaminga yomg’irlar yoqqani misol.
Yovvoyi hislarni yurakka solding,
Biroq bu tashnalik qonmasdan qoldi.
YO falak! G’ayricha musiqa uni,
Borliq og’ushiga cho’madi uning.
Bokira go’zallik cho’kib borar jim,
Alvido! Qolmadi olmagan yerim.
Sorday makon tutgan yuksaklar mulkin
Umid tog’lar ham past bo’lgan samodan
Horg’in qanotlarin bemajol silkib
Uya tomon qarab qo’yar damodam.
Botib borayotgan yozgi quyoshning
Shafaq nurlariga tikilgan zor-zor
Kunduzdan umidvor keksayu yoshning
Qalbiga cho’kadi zulmatli ozor.
Bir vaqt o’zing suygan tun sovushiga
Yurakning nafrati yuz emas, minglar,
Yurak tinglab urar zulmat tovushin
(Buni faqat ruhi uyg’oqlar tinglar).
Kimki tushda uchsa tag’in va tag’in,
O’ngda yerdan uza olmas oyog’in.
Tunlari porlagan sohibjamol oy
Go’zallik taxtiga chiqolmas kunduz.
Uning xira tortib qolgan chiroyi
Nur socha olmaydi, tabassumi – muz.
Marhumning o’limdan so’nggi rasmiday
Kunduzgi xunuk oy tunlar xasmidir.
Yozgi oftob kabi chaqnoq bolalik
Sekin so’nib borar. Ko’ngil nolali.
Bilgan narsalarni bilmoqlik uchun
Ba’zan isrof bo’lar yigitlik kuchi.
Neni e’zozlasang, mo’rt chiqar, hayhot:
Qoq tushda barq urib ochilgan gulning –
Yaprog’i singari to’kilar hayot,
Qo’lidan nima ham kelardi qulning?
Uyimga qaytdim-u, bir tuyg’u ezdi:
Qadrdon uyimning begonaligi!
Garchi uy ichini ohista kezdim,
Unutib sho’xlik va devonaligim,
Lekin tosh ostona yubordi ingrab,
O’shaning ovozin tanidim tinglab.
O, do’zax! Kuchliroq edi ming karra
Sening otashingdan sog’inchim, zarra
Omonlik yo’q uning o’tidan, yo rab!
Otajon! Bilaman, o’lim bir kuni
Meni ham olisdan izlab keladi.
Hech kim alday olmas hech qachon uni,
O’lim haqligini hamma biladi.
Temir darvozasi nim ochiq turar,
Uning tirqishidan abadiyatning
Haqiqat nurlari ko’zimga urar,
Sen buni ko’rmaysan, urinmagin ming…
Har banda yo’liga Iblis birma-bir
Qopqonin qo’yadi, tushasan oxir.
Sevgining muqaddas ibodatgohi
Sari yo’lim tushdi bir kuni ilkis.
Unda men axtargan sevgi – iloha
Oq, oppoq va momiq qanotin silkib
Gurillatar edi qurbonlik o’tin,
Atrofni qopladi muattar tutun.
Ilohiy nur yog’ar edi bir ochiq
Tirqishdan shovullab yalang va yalang.
Bu nur – bu nigohdan qutular qochib,
Naki mo»jaz chivin va na zarra chang.
Nogoh nur bazmiga Kibr oralab
Ustimdan kuldi u, masxara etdi
So’ng bilmay bormog’in kimni qoralab,
Muhabbat hissiga qo’shilib ketdi.
Edgar Allan Poe
TAMERLAN (1827)
Kind solace in a dying hour!
Such, father, is not (now) my theme-
I will not madly deem that power
Of Earth may shrive me of the sin
Unearthly pride hath revell’d in-
I have no time to dote or dream:
You call it hope-that fire of fire!
It is but agony of desire:
If I can hope-Oh God! I can-
Its fount is holier-more divine-
I would not call thee fool, old man,
But such is not a gift of thine.
Know thou the secret of a spirit
Bow’d from its wild pride into shame.
O yearning heart! I did inherit
Thy withering portion with the fame,
The searing glory which hath shone
Amid the jewels of my throne,
Halo of Hell! and with a pain
Not Hell shall make me fear again-
O craving heart, for the lost flowers
And sunshine of my summer hours!
The undying voice of that dead time,
With its interminable chime,
Rings, in the spirit of a spell,
Upon thy emptiness-a knell.
I have not always been as now:
The fever’d diadem on my brow
I claim’d and won usurpingly-
Hath not the same fierce heirdom given
Rome to the Caesar-this to me?
The heritage of a kingly mind,
And a proud spirit which hath striven
Triumphantly with human kind.
On mountain soil I first drew life:
The mists of the Taglay have shed
Nightly their dews upon my head,
And, I believe, the winged strife
And tumult of the headlong air
Have nestled in my very hair.
So late from Heaven-that dew-it fell
(Mid dreams of an unholy night)
Upon me with the touch of Hell,
While the red flashing of the light
From clouds that hung, like banners, o’er,
Appeared to my half-closing eye
The pageantry of monarchy,
And the deep trumpet-thunder’s roar
Came hurriedly upon me, telling
Of human battle, where my voice,
My own voice, silly child!-was swelling
(O! how my spirit would rejoice,
And leap within me at the cry)
The battle-cry of Victory!
The rain came down upon my head
Unshelter’d-and the heavy wind
Rendered me mad and deaf and blind.
It was but man, I thought, who shed
Laurels upon me: and the rush-
The torrent of the chilly air
Gurgled within my ear the crush
Of empires-with the captive’s prayer-
The hum of suitors-and the tone
Of flattery ’round a sovereign’s throne.
My passions, from that hapless hour,
Usurp’d a tyranny which men
Have deem’d, since I have reach’d to power,
My innate nature-be it so:
But father, there liv’d one who, then,
Then-in my boyhood-when their fire
Burn’d with a still intenser glow,
(For passion must, with youth, expire)
E’en then who knew this iron heart
In woman’s weakness had a part.
I have no words-alas!-to tell
The loveliness of loving well!
Nor would I now attempt to trace
The more than beauty of a face
Whose lineaments, upon my mind,
Are-shadows on th’ unstable wind:
Thus I remember having dwelt
Some page of early lore upon,
With loitering eye, till I have felt
The letters-with their meaning-melt
To fantasies-with none.
O, she was worthy of all love!
Love-as in infancy was mine-
‘Twas such as angel minds above
Might envy; her young heart the shrine
On which my every hope and thought
Were incense-then a goodly gift,
For they were childish and upright-
Pure-as her young example taught:
Why did I leave it, and, adrift,
Trust to the fire within, for light?
We grew in age-and love-together,
Roaming the forest, and the wild;
My breast her shield in wintry weather-
And when the friendly sunshine smil’d,
And she would mark the opening skies,
I saw no Heaven-but in her eyes.
Young Love’s first lesson is-the heart:
For ‘mid that sunshine, and those smiles,
When, from our little cares apart,
And laughing at her girlish wiles,
I’d throw me on her throbbing breast,
And pour my spirit out in tears-
There was no need to speak the rest-
No need to quiet any fears
Of her-who ask’d no reason why,
But turn’d on me her quiet eye!
Yet more than worthy of the love
My spirit struggled with, and strove,
When, on the mountain peak, alone,
Ambition lent it a new tone-
I had no being-but in thee:
The world, and all it did contain
In the earth-the air-the sea-
Its joy-its little lot of pain
That was new pleasure-the ideal,
Dim vanities of dreams by night-
And dimmer nothings which were real-
(Shadows-and a more shadowy light!)
Parted upon their misty wings,
And, so, confusedly, became
Thine image, and-a name-a name!
Two separate-yet most intimate things.
I was ambitious-have you known
The passion, father? You have not:
A cottager, I mark’d a throne
Of half the world as all my own,
And murmur’d at such lowly lot-
But, just like any other dream,
Upon the vapour of the dew
My own had past, did not the beam
Of beauty which did while it thro’
The minute-the hour-the day-oppress
My mind with double loveliness.
We walk’d together on the crown
Of a high mountain which look’d down
Afar from its proud natural towers
Of rock and forest, on the hills-
The dwindled hills! begirt with bowers,
And shouting with a thousand rills.
I spoke to her of power and pride,
But mystically-in such guise
That she might deem it nought beside
The moment’s converse; in her eyes
I read, perhaps too carelessly-
A mingled feeling with my own-
The flush on her bright cheek, to me
Seem’d to become a queenly throne
Too well that I should let it be
Light in the wilderness alone.
I wrapp’d myself in grandeur then,
And donn’d a visionary crown-
Yet it was not that Fantasy
Had thrown her mantle over me-
But that, among the rabble-men,
Lion ambition is chained down-
And crouches to a keeper’s hand-
Not so in deserts where the grand-
The wild-the terrible conspire
With their own breath to fan his fire.
Look ’round thee now on Samarcand!
Is not she queen of Earth? her pride
Above all cities? in her hand
Their destinies? in all beside
Of glory which the world hath known
Stands she not nobly and alone?
Falling-her veriest stepping-stone
Shall form the pedestal of a throne-
And who her sovereign? Timour-he
Whom the astonished people saw
Striding o’er empires haughtily
A diadem’d outlaw!
O, human love! thou spirit given
On Earth, of all we hope in Heaven!
Which fall’st into the soul like rain
Upon the Siroc-wither’d plain,
And, failing in thy power to bless,
But leav’st the heart a wilderness!
Idea! which bindest life around
With music of so strange a sound,
And beauty of so wild a birth-
Farewell! for I have won the Earth.
When Hope, the eagle that tower’d, could see
No cliff beyond him in the sky,
His pinions were bent droopingly-
And homeward turn’d his soften’d eye.
‘Twas sunset: when the sun will part
There comes a sullenness of heart
To him who still would look upon
The glory of the summer sun.
That soul will hate the ev’ning mist,
So often lovely, and will list
To the sound of the coming darkness (known
To those whose spirits hearken) as one
Who, in a dream of night, would fly
But cannot from a danger nigh.
What tho’ the moon-the white moon
Shed all the splendour of her noon,
Her smile is chilly, and her beam,
In that time of dreariness, will seem
(So like you gather in your breath)
A portrait taken after death.
And boyhood is a summer sun
Whose waning is the dreariest one-
For all we live to know is known,
And all we seek to keep hath flown-
Let life, then, as the day-flower, fall
With the noon-day beauty-which is all.
I reach’d my home-my home no more
For all had flown who made it so.
I pass’d from out its mossy door,
And, tho’ my tread was soft and low,
A voice came from the threshold stone
Of one whom I had earlier known-
O, I defy thee, Hell, to show
On beds of fire that burn below,
A humbler heart-a deeper woe.
Father, I firmly do believe-
I know-for Death, who comes for me
From regions of the blest afar,
Where there is nothing to deceive,
Hath left his iron gate ajar,
And rays of truth you cannot see
Are flashing thro’ Eternity-
I do believe that Eblis hath
A snare in every human path-
Else how, when in the holy grove
I wandered of the idol, Love,
Who daily scents his snowy wings
With incense of burnt offerings
From the most unpolluted things,
Whose pleasant bowers are yet so riven
Above with trellis’d rays from Heaven,
No mote may shun-no tiniest fly-
The lightning of his eagle eye-
How was it that Ambition crept,
Unseen, amid the revels there,
Till growing bold, he laughed and leapt
In the tangles of Love’s very hair?
THE END
Edgar Allan Poe — Tamerlane
On 1849, Edgar Allan Poe was found on the streets of Baltimore delirious, in great distress, and in need of immediate assistance. He was taken to the Washington College Hospital, where he died while the doctor concluded he was suffering from delirium tremens. Poe was never coherent long enough to explain how he came to be in his dire condition, and, oddly, was wearing clothes that were not his own. Poe is said to have repeatedly called out the name Reynold on the night before his death, though it is unclear to whom he was referring. How can his epic poem help us understand his troubled life and death?
