Маълумки, йигитлик фасли — инсон умрининг энг гуллаган, ҳаётга шодлик, умид билан нигоҳ ташлайдиган, унча-мунча ғам-қайғуни кўнгилга яқин йўлатмайдиган бир фасл. Йигитлик умр баҳори ва уни баҳор гўзалликларидан ажратиб бўлмаслиги учун ҳам Мирзо Бобур: Баҳор айёмидур дағи йигитликнинг авонидур, Кетур, соқий, шароби нобким, ишрат замонидур, -деб ёзган эди. Аввал «Бадоеъ ул-бидоя», сўнгра эса «Ғаройиб ус-сиғар» девонидан ўрин олган Алишер Навоийнинг юқоридаги ғазали ҳам шоирнинг йигитлик даврида ёзилган.
АЛИШЕР НАВОИЙ
ЭЙ, КЎНГУЛ КЕЛКИМ…
Иброҳим ҲАҚҚУЛ шарҳи
Эй кўнгул, келким, бало базмида жоми ғам тутай,
Ўз қатиқ ҳолимға ўлмастин бурун мотам тутай.
Йиғлабон бошимға оҳим дудидин чирмаб қаро,
Мотамим эл сўнгра тутқунча, ўзум бу дам тутай.
Олам аҳлиға неча қилдим вафо, кўрдум жафо,
Эй кўнгил, кел-келки, тарки жумлаи олам тутай.
Эмдиким, ишрат сурудидин очилманг, эй жўнгул,
Навҳа оҳангин тузуб, бир дам сени хуррам тутай.
Мастлиғдин ўзга йўқ дардим иложи, соқиё,
Май кетурким, ҳам ичай, бир лаҳза они ҳам тутай.
Қўйғил, эй носиҳки, муғ дайрида ўз аҳволима,
Масти лояъқил ёқам йиртиб суруди ғам тутай.
Чун жаҳон бирла жаҳон аҳлиға йўқ эрмиш вафо,
Эй Навоий, мен фано сарриштасин муҳкам тутай.
Маълумки, йигитлик фасли — инсон умрининг энг гуллаган, ҳаётга шодлик, умид билан нигоҳ ташлайдиган, унча-мунча ғам-қайғуни кўнгилга яқин йўлатмайдиган бир фасл. Йигитлик умр баҳори ва уни баҳор гўзалликларидан ажратиб бўлмаслиги учун ҳам Мирзо Бобур: Баҳор айёмидур дағи йигитликнинг авонидур, Кетур, соқий, шароби нобким, ишрат замонидур, -деб ёзган эди. Аввал «Бадоеъ ул-бидоя», сўнгра эса «Ғаройиб ус-сиғар» девонидан ўрин олган Алишер Навоийнинг юқоридаги ғазали ҳам шоирнинг йигитлик даврида ёзилган. Бироқ унда «шароби ноб» эмас, «жоми ғам», қувонч эмас, хаёлга келавермайдиган «мотам» хусусида сўз юритилган. Айтиш керакки, ғазалнинг руҳи оғир ва қайғули. Оддий шеърхон нари борса, ғазалнинг бир-икки байтидан сўнг ўқишни тўхтатиши мумкин. Ахир, одам «ўз қатиқ ҳолиға ўлмасдан бурун» мотам тутадими — йўқми, бундан қатъи назар, вақт-соати етганда, у ўлади. Бас, шундай экан, тирикликни ғанимат билмай, унинг шодликларидан дилни яйратмай ўлим хаёлларига берилиб оҳ-воҳ қилиш нега керак?
Гап шундаки, Навоий ғазалининг мазмун моҳиятини тўғри англаш ва талқин этиш учун, энг аввало, шоир кўзда туттан ирфоний мақсаддан хабардор бўлмоқ керак.
Биринчи байтни ўқийлик:
Эй кўнгул, келким, бало базмида жоми ғам тутай,
Ўз қатиқ ҳолимға ўлмастин бурун мотам тутай.
Шоир бунда кимга мурожаат этаётир? Кўнгилга. Чунки, кўнгил ошиқнинг суянган тоғи, ишонган боғи. У ўз кўнглининг ҳукми ила яшайди. Унинг измидан нари кетолмайди. Энди у ўзи учун одатий маросим бўлиб қолган «бало базмида» кўнгилга ғам қадаҳини тутмоқчи. Зеро, унинг ҳоли ниҳоятда оғир. Шу қадар оғир ва қайғулики, ўлимини кутмасдан ўзи учун мотам ҳам тутмоқчи. Бу гаплар юракка ёмон таъсир ўтказиши табиий, албатта. Лекин Навоий замонидаги шеърхон, хусусан, ҳақ ошиқлари ва орифлар қалбида ушбу сўзлар ҳасрат эмас, шодлик бағишлаган.
«Бало базми» қандай базм, дея ўзингизга бир савол бериб кўринг. Дафъатан жавоб тополмайсиз. Бало сўзининг луғавий маъноси — офат, мусибат, фалокат, бахтсизлик, азоб, ғусса демак. Бало калимаси худди шу маъноларда ҳам Навоий шеърларида кенг ишлатилган. Шу билан бир қатор-да, улуғ шоир шеъриятида бало ирфоний ҳақиқатлар ифодаси учун ҳам хизмат эттирилган. Демак, матндаги асосий ғояга асосланиб, бу сўзнинг рамзий-мажозий мазмуни ҳисобга олинмаса, зоҳирий маъно ботиний маъно учун бир «парда» эканлигига диққат қилинмаса, хато мулоҳаза ва хулосаларга кенг йўл очилаверади. Навоийнинг бошқа бир ғазали матлаъида ўқиймиз:
Бало дашти аро Мажнун менингдек кўрмамиш даврон,
Қуюндек ҳар замон бир кўрмаган водийда саргардон.
Бу байтдаги «бало дашти» модаий-жисмоний ҳаётга дахлдор азоб-уқубат ёки кулфат мазмунида қабул қилинса, ғазал қаҳрамонининг аҳвол-руҳиясини тўғри шарҳлаш имкони бой берилади.
«Бало» — истилоҳий мазмунда ошиқлик ҳолининг камоли учун ҳақнинг содиқ қулига азият етказиши, оғир қийинчиликлар билан синовдан ўтказиши, яъни илоҳий имтиҳондир.
Шу боис қулдаги «бало» нақадар кўп ва қудратли бўлса, унинг Ҳаққа яқинлиги шу қадар ортади, деб ўйланган. Зеро, «авлиёнинг либоси, асфиёнинг (покланганларнинг) бешиги ва анбиёнинг ризқи балодир». Шу учун ҳам қадим китобларда, «Ҳақнинг шундай дўстлари бордурки, бир лаҳза балосиз қолсалар, неъматдан маҳрум бўлганлар каби оҳ ва фарёд чекурлар», дейилади. Шарқ шоирларининг завқ-шавқ ила балодан такрор-такрор баҳс юритишлари, сидқ ила Оллоҳдан бало тилашларининг замини ҳам ана шунда. Фузулий ёзади:
Ё раб балойи ишқ ила қил ошно мени,
Бир дам балойи ишқдин қилма жудо мени.
«Балойи ишқ ила» ошно киши учун ночорлик, бағри чоклик, кўз ёши тўкишлар мусибат эмас, балки мақсад манзилига яқинлашув ҳисобланади. Акс ҳолда Навоий «бало базми»дан шавқланиб сўзламасди. Энди иккинчи мисрага келсак:
«Ўз қатиқ ҳолимға ўлмастин бурун мотам тутай».
Ҳазрати пайғамбарнинг «Ўлмасдин бурун ўлинг!» деган машҳур ҳадислари бор. Бунда, албатта, жисмоний ўлимга эмас, нафсни енгишга даъват қилинган. Бу «ўлим» башарий ноқислик ва ожизликлардан фориғ бўлган янги бир маънавий туғилиш, илоҳий ирода соҳиби бўлиш мазмунига эга. Тасаввуф шеърятида бу ҳақда ниҳоятда кенг баҳс юритилган. Шу маънода Аҳмад Яссавий ҳикматларидан бирини келтириш мумкин:
Ихлосимни кўруб маъшуқ қўлум олди,
Файзу футуҳ тўла бериб йўлға солди.
Бўйнум эгиб моумонлик яксон қилди,
Туфроқ бўлуб ўлмас бурун ўлдум мано.
Инсоннинг иккинчи маънавий туғилишидан олдинги ҳаёти, ундан кейинги ҳаётидан бутунлай фарқ қилади. Шунинг учун у олдин кечган умридан кўп афсуслар чекади, пушаймонликларини сўзлашдан мароқланади. Зулматдан ёруғликка чиққан одамга ўхшаб, ғафлат, нодонлик пардалари билан бурканган башарий «мен»и билан гўё видолашади. Ўзича унга мотам тутади. Худди шу эҳтиёж сабабли Навоий ҳам:
Йиғлабон бошимға оҳим дудидин чирмаб қаро,
Мотамим эл сўнгра тутқунча, ўзум бу дам тутай,
-деган эди. Бундай ҳолатда фикр-қарашлар, ички изтироб ва азоблар тамоман ўзгаради. Инсон ўзини бошқа бир нигоҳда кўриб, олий бир мақсадларда сийратини тафтишдан ўтказади. Саломатликни — маломатда кўради. Руҳий ҳаётдаги шиддатли эврилиш, гўзаллик туйғусининг фавқулодда ўткирлашуви уни дунёдан йироқлаштиради. Деярли ҳамма нарса кўнглида азоб қўзғайди. На ўзидан, на дунё ва аҳли дунёдан қониқади. Шунинг учун:
Олам аҳлиға неча қилдим вафо, кўрдум жафо,
Эй кўнгул, кел-келки, тарки жумлаи олам тутай,
-дейиш нечоғлик табиий бўлса, ишқ баҳрига чўмиш, комил бир муршид қўлидан «май» — ишқ шаробини ичиб мастликка берилиш шунчалик заруриятга айланади. Аммо лаҳзаларда кечадиган ва юз очадиган фараҳли ҳол ошиқ кўнглига зоҳирий шодлик бағишламайди, аксинча, уни мисли кўрилмаган ғам-ғуссадан туғилажак қувонч оҳанглари бағрига тортади:
Эмдиким, ишрат сурудидин очилманг, эй кўнгул,
Навҳа оҳангин тузуб, бир дам сени хуррам тутай.
«Мастлиқдин ўзга йўқ дардим иложи, соқиё» дейди ғазал қаҳрамони. Ҳақиқатан ҳам шундай. Унинг эркинлиги ва ҳуррияти мана шу «мастлик»да. У ҳушёрликда билмаганини шу мастликда англаган, «Соқий» ҳиммати ва марҳамати ила ўзининг ишқ ва маърифатдан туғилган ва ҳар қанча ибрат олса арзийдиган янги «Мен»ини топган. Бу — ишқ доялик қилган шундай бир шахсиятки, у тош отганга гул отади, қаҳрга меҳр билан жавоб бера олади. Ҳар қанақа ғанимликни дўстлик билан таслим айлайди. Жаҳон ва жаҳон элининг вафосизлиги бошига бало бўлиб ёғилганида ҳам, «фано сарриштасин», яъни вафо маслагин маҳкам тутишга доимо содиқ қолади:
Чун жаҳон бирла жаҳон аҳлиға йўқ эрмиш вафо,
Эй Навоий, мен фано сарриштасин муҳкам тутай.
ALISHER NAVOIY
EY, KO’NGUL KELKIM…
Ibrohim HAQQUL sharhi
Ey ko’ngul, kelkim, balo bazmida jomi g’am tutay,
O’z qatiq holimg’a o’lmastin burun motam tutay.
Yig’labon boshimg’a ohim dudidin chirmab qaro,
Motamim el so’ngra tutquncha, o’zum bu dam tutay.
Olam ahlig’a necha qildim vafo, ko’rdum jafo,
Ey ko’ngil, kel-kelki, tarki jumlai olam tutay.
Emdikim, ishrat surudidin ochilmang, ey jo’ngul,
Navha ohangin tuzub, bir dam seni xurram tutay.
Mastlig’din o’zga yo’q dardim iloji, soqiyo,
May keturkim, ham ichay, bir lahza oni ham tutay.
Qo’yg’il, ey nosihki, mug’ dayrida o’z ahvolima,
Masti loya’qil yoqam yirtib surudi g’am tutay.
Chun jahon birla jahon ahlig’a yo’q ermish vafo,
Ey Navoiy, men fano sarrishtasin muhkam tutay.
Ma’lumki, yigitlik fasli — inson umrining eng gullagan, hayotga shodlik, umid bilan nigoh tashlaydigan, uncha-muncha g’am-qayg’uni ko’ngilga yaqin yo’latmaydigan bir fasl. Yigitlik umr bahori va uni bahor go’zalliklaridan ajratib bo’lmasligi uchun ham Mirzo Bobur: Bahor ayyomidur dag’i yigitlikning avonidur, Ketur, soqiy, sharobi nobkim, ishrat zamonidur, -deb yozgan edi. Avval «Badoe’ ul-bidoya», so’ngra esa «G’aroyib us-sig’ar» devonidan o’rin olgan Alisher Navoiyning yuqoridagi g’azali ham shoirning yigitlik davrida yozilgan. Biroq unda «sharobi nob» emas, «jomi g’am», quvonch emas, xayolga kelavermaydigan «motam» xususida so’z yuritilgan. Aytish kerakki, g’azalning ruhi og’ir va qayg’uli. Oddiy she’rxon nari borsa, g’azalning bir-ikki baytidan so’ng o’qishni to’xtatishi mumkin. Axir, odam «o’z qatiq holig’a o’lmasdan burun» motam tutadimi — yo’qmi, bundan qat’i nazar, vaqt-soati yetganda, u o’ladi. Bas, shunday ekan, tiriklikni g’animat bilmay, uning shodliklaridan dilni yayratmay o’lim xayollariga berilib oh-voh qilish nega kerak?
Gap shundaki, Navoiy g’azalining mazmun mohiyatini to’g’ri anglash va talqin etish uchun, eng avvalo, shoir ko’zda tuttan irfoniy maqsaddan xabardor bo’lmoq kerak.
Birinchi baytni o’qiylik:
Ey ko’ngul, kelkim, balo bazmida jomi g’am tutay,
O’z qatiq holimg’a o’lmastin burun motam tutay.
Shoir bunda kimga murojaat etayotir? Ko’ngilga. Chunki, ko’ngil oshiqning suyangan tog’i, ishongan bog’i. U o’z ko’nglining hukmi ila yashaydi. Uning izmidan nari ketolmaydi. Endi u o’zi uchun odatiy marosim bo’lib qolgan «balo bazmida» ko’ngilga g’am qadahini tutmoqchi. Zero, uning holi nihoyatda og’ir. Shu qadar og’ir va qayg’uliki, o’limini kutmasdan o’zi uchun motam ham tutmoqchi. Bu gaplar yurakka yomon ta’sir o’tkazishi tabiiy, albatta. Lekin Navoiy zamonidagi she’rxon, xususan, haq oshiqlari va oriflar qalbida ushbu so’zlar hasrat emas, shodlik bag’ishlagan.
«Balo bazmi» qanday bazm, deya o’zingizga bir savol berib ko’ring. Daf’atan javob topolmaysiz. Balo so’zining lug’aviy ma’nosi — ofat, musibat, falokat, baxtsizlik, azob, g’ussa demak. Balo kalimasi xuddi shu ma’nolarda ham Navoiy she’rlarida keng ishlatilgan. Shu bilan bir qator-da, ulug’ shoir she’riyatida balo irfoniy haqiqatlar ifodasi uchun ham xizmat ettirilgan. Demak, matndagi asosiy g’oyaga asoslanib, bu so’zning ramziy-majoziy mazmuni hisobga olinmasa, zohiriy ma’no botiniy ma’no uchun bir «parda» ekanligiga diqqat qilinmasa, xato mulohaza va xulosalarga keng yo’l ochilaveradi. Navoiyning boshqa bir g’azali matla’ida o’qiymiz:
Balo dashti aro Majnun meningdek ko’rmamish davron,
Quyundek har zamon bir ko’rmagan vodiyda sargardon.
Bu baytdagi «balo dashti» modaiy-jismoniy hayotga daxldor azob-uqubat yoki kulfat mazmunida qabul qilinsa, g’azal qahramonining ahvol-ruhiyasini to’g’ri sharhlash imkoni boy beriladi.
«Balo» — istilohiy mazmunda oshiqlik holining kamoli uchun haqning sodiq quliga aziyat yetkazishi, og’ir qiyinchiliklar bilan sinovdan o’tkazishi, ya’ni ilohiy imtihondir.
Shu bois quldagi «balo» naqadar ko’p va qudratli bo’lsa, uning Haqqa yaqinligi shu qadar ortadi, deb o’ylangan. Zero, «avliyoning libosi, asfiyoning (poklanganlarning) beshigi va anbiyoning rizqi balodir». Shu uchun ham qadim kitoblarda, «Haqning shunday do’stlari bordurki, bir lahza balosiz qolsalar, ne’matdan mahrum bo’lganlar kabi oh va faryod chekurlar», deyiladi. Sharq shoirlarining zavq-shavq ila balodan takror-takror bahs yuritishlari, sidq ila Ollohdan balo tilashlarining zamini ham ana shunda. Fuzuliy yozadi:
YO rab baloyi ishq ila qil oshno meni,
Bir dam baloyi ishqdin qilma judo meni.
«Baloyi ishq ila» oshno kishi uchun nochorlik, bag’ri choklik, ko’z yoshi to’kishlar musibat emas, balki maqsad manziliga yaqinlashuv hisoblanadi. Aks holda Navoiy «balo bazmi»dan shavqlanib
so’zlamasdi. Endi ikkinchi misraga kelsak:
«O’z qatiq holimg’a o’lmastin burun motam tutay».
Hazrati payg’ambarning «O’lmasdin burun o’ling!» degan mashhur hadislari bor. Bunda, albatta, jismoniy o’limga emas, nafsni yengishga da’vat qilingan. Bu «o’lim» bashariy noqislik va ojizliklardan forig’ bo’lgan yangi bir ma’naviy tug’ilish, ilohiy iroda sohibi bo’lish mazmuniga ega. Tasavvuf she’ryatida bu haqda nihoyatda keng bahs yuritilgan. Shu ma’noda Ahmad Yassaviy hikmatlaridan birini keltirish mumkin:
Ixlosimni ko’rub ma’shuq qo’lum oldi,
Fayzu futuh to’la berib yo’lg’a soldi.
Bo’ynum egib moumonlik yakson qildi,
Tufroq bo’lub o’lmas burun o’ldum mano.
Insonning ikkinchi ma’naviy tug’ilishidan oldingi hayoti, undan keyingi hayotidan butunlay farq qiladi. Shuning uchun u oldin kechgan umridan ko’p afsuslar chekadi, pushaymonliklarini so’zlashdan maroqlanadi. Zulmatdan yorug’likka chiqqan odamga o’xshab, g’aflat, nodonlik pardalari bilan burkangan bashariy «men»i bilan go’yo vidolashadi. O’zicha unga motam tutadi. Xuddi shu ehtiyoj sababli Navoiy ham:
Yig’labon boshimg’a ohim dudidin chirmab qaro,
Motamim el so’ngra tutquncha, o’zum bu dam tutay,
-degan edi. Bunday holatda fikr-qarashlar, ichki iztirob va azoblar tamoman o’zgaradi. Inson o’zini boshqa bir nigohda ko’rib, oliy bir maqsadlarda siyratini taftishdan o’tkazadi. Salomatlikni — malomatda ko’radi. Ruhiy hayotdagi shiddatli evrilish, go’zallik tuyg’usining favqulodda o’tkirlashuvi uni dunyodan yiroqlashtiradi. Deyarli hamma narsa ko’nglida azob qo’zg’aydi. Na o’zidan, na dunyo va ahli dunyodan qoniqadi. Shuning uchun:
Olam ahlig’a necha qildim vafo, ko’rdum jafo,
Ey ko’ngul, kel-kelki, tarki jumlai olam tutay,
-deyish nechog’lik tabiiy bo’lsa, ishq bahriga cho’mish, komil bir murshid qo’lidan «may» — ishq sharobini ichib mastlikka berilish shunchalik zaruriyatga aylanadi. Ammo lahzalarda kechadigan va yuz ochadigan farahli hol oshiq ko’ngliga zohiriy shodlik bag’ishlamaydi, aksincha, uni misli ko’rilmagan g’am-g’ussadan tug’ilajak quvonch ohanglari bag’riga tortadi:
Emdikim, ishrat surudidin ochilmang, ey ko’ngul,
Navha ohangin tuzub, bir dam seni xurram tutay.
«Mastliqdin o’zga yo’q dardim iloji, soqiyo» deydi g’azal qahramoni. Haqiqatan ham shunday. Uning erkinligi va hurriyati mana shu «mastlik»da. U hushyorlikda bilmaganini shu mastlikda anglagan, «Soqiy» himmati va marhamati ila o’zining ishq va ma’rifatdan tug’ilgan va har qancha ibrat olsa arziydigan yangi «Men»ini topgan. Bu — ishq doyalik qilgan shunday bir shaxsiyatki, u tosh otganga gul otadi, qahrga mehr bilan javob bera oladi. Har qanaqa g’animlikni do’stlik bilan taslim aylaydi. Jahon va jahon elining vafosizligi boshiga balo bo’lib yog’ilganida ham, «fano sarrishtasin», ya’ni vafo maslagin mahkam tutishga doimo sodiq qoladi:
Chun jahon birla jahon ahlig’a yo’q ermish vafo,
Ey Navoiy, men fano sarrishtasin muhkam tutay.
