Султон Соҳибқироннинг ҳумоюн валодатлари замонидин рўзафзун давлатлари даврониғачаким, қиёматғача барқарор ва олам инқирозиғача пойдор бўлғай, улча фақир эшитибмен, аммо хизматлариға етмаймен ва улча хизматлариға етибмен, аммо ҳоло бу фано дор ул-ғуруридин бақо дор ус-суруриға интиқол қилибдурлар ва улча ҳоло бу фаррух замонда намояндадурлар ва ул ҳазрат зоти малакий сифотиға мадҳ сарояндадурлар, жамъ қилилғай ва ҳар қайсининг натойижи табъидин бирор нима нишона нўсунлуқ ёзилғай. Чун бу мақсудға етилди, они секкиз қисм этилди ва ҳар қисми нафис бир мажлисға мавсум бўлди ва мажмуъиға «Мажолис ун-нафоис» от қўюлди.

АЛИШЕР НАВОИЙ
МАЖОЛИС УН-НАФОИС

«Мажолис ун-нафоис» («Нафислар мажлислари») — Алишер Навоий тазкираси (1490—91; 1497—98 й.да қайта ишланган). Туркий тазкирачиликнинг илк намунаси. Асарда 15-а.да Хуросон ва қўшни мамлакатларда яшаган шоир, ёзувчи ва олимлар (жами 459 киши) ижодига оид қисқа маълумотлар берилган. Маълумотлар йиллар, географик ўринлар ҳамда сулолавий тарти- бларга таяниб жойлаштирилган. 8 қисм— «мажлис»дан иборат. 1—2 мажлисларда муаллифнинг салафлари — тазкира ёзилаётган вақтда ҳаёт бўлмаган шоирлар, 3 мажлисда ўзига замондош шоирлар ҳақида маълумотлар келтирилган. 5—6 мажлисларда Хуросон, Самарқанд, Хоразм, Қарши, Бадахшон, Қазвин, Сова, Кирмон, Шероз ва бошқа жойлардан чиққан калам ахдлари ҳақида; 7 мажлисда эса темурийлар сулоласига мансуб шоирлар ҳақида фикр юритилган. 8 мажлис Султон Ҳусайн Бойқарога бағишланган. Тазкирада шоирларнинг билим даражаси, ахлоқи, дунёқараши, меҳнатга муносабати каби хусусиятлари алоҳида кўрсатилган. Ҳар бир шоирга берилган тасниф унинг ижодидан намуна келтириш билан асосланган.
Асарда бадиий ижод асоси ва моҳи ятини белгиловчи назарий масалалар юзасидан ҳам фикр юритилган: мазмун ва шакл ҳақида фикрлар илгари сурилган, шоирлар ижодига баҳо беришда асарларнинг ғоявий мазмуни билан бирга бадиий маҳоратига ҳам эътибор қаратилган. Навоий ўз даври адабий муҳитининг қизғин манзарасини, адабиётдаги поэтик жанр ва турлар ранг-баранглигини кўрсатиб берган. Асар қизиқарли ва содда, равон услубда ёзилган, фикрлар пухта ва ихчам ифодаланган. Тазкира 15-аср ўзбек илмий насрининг гўзал намунаси ҳисобланади.
«Мажолис ун-нафоис» бошқа халқлар тилларига ҳам таржима қилинган ва тазкирачилик ишига самарали таъсир кўрсатган. Чунончи, 16-асрда форс тилига 3 марта (Фахрий Ҳиротий, 1521—22, Ҳирот; Қазвиний,1522—23, Истанбул; Шоҳ Али, 1598, Нишопур) таржима қилинган. Шоир Содиқий «Мажолис ун-нафоис»дан илҳомланиб, туркийда «Тазкираи мажма ул-хавос»ни тузган. «Мажолис ун-нафоис»нинг 15-аср охири — 16- аср бошларида кўчирилган бир неча нусхаси Вена, Париж, Боку, Санкт-Петербург, Тошкент ва бошқа жойларда сақланмоқда.

БИСМИЛЛОҲИР-РАҲМОНИР-РАҲИМ

МУҚАДДИМА

Юз ҳамд ангаким ясаб жаҳон бўстони,
Айлаб юзу зулфидин гулу райҳони.
Қилди ясағоч бу боғи руҳафзони
Назм аҳлин анинг булбули ҳуш илҳони.

Ва дуруди номаъдуд ул хулосаи маъдум ва мавжудғаким (1):

То тахти фасоҳат авжида топти нишаст,
Ҳам назмки этти зумраи табъпараст,
Ҳам нозимининг поясига берди шикаст,
Ҳам назмини қилди қаро туфроққа паст.

Хурдабинлар хизматида ва хирадойинлар ҳазратида маъруз улким, назм каломи рутбаси рифъатиға ушбу далил басдурким, анинг муқобиласидаким, араб фусаҳоси балоғат зеварлари била намойишлиқ ва фасоҳат гавҳарлари била оройишлиқ назм раънолариға жилва берурлар эрди ва даъво кўси овозасии фалакка еткурурлар эрди. Ҳазрати малики алломнинг (2) каломи муъжиз низоми (3) Жабраили (4) ҳужаста фаржом воситаси била хайр-ул-аном алайҳиссалавоту вассалламға (5) нозил бўлди. Бас назм илми қойиллари ва шеър фани комиллариким, дақойиқ дурри покининг баҳри уммони ва маоний лаъли оташнокининг кони бўла олғанлар, бас шариф хайл ва азиз қавм бўлғайлар, бу жиҳатдиндурким, аларнинг номин отлари ва киромий сифотлари замон саҳойифидин ва даврон сафойиҳидин маҳв бўлмасун деб тасниф аҳли таълифларида ва таълиф хайли таснифларида фусули ороста ва абвоби пийроста қилибдурлар ва ўз китобатлариға бу жамоат зикридин зеб берибдурлар. Ул жумладин бири ҳазрати маҳдуми, шайх ул-исломи мавлоно Нуриддин Абдураҳмон Жомий (6) (мадда зилли ва иршодаҳу) (7) дур.

Улким бу тўқуз фалакни ақл этса хаёл,
Дарёи улумиға топар қатра мисол,
То чашмаи табъи даҳр аро очти зулол,
Ҳайвон суйи янглиғ айлади моломол.

Мундоқ бузургвор олий миқдор «Баҳористон» (8) отлиғ китобидаким, секкиз равза очибдур ва секкиз равзаи жаннат алар хижолатндин эл кўзидин ихтифо пардасиға қочибдур ва они Султони Соҳибқирон (9) оти зевари била музайял ва алқоби гавҳари била мукаллал қилибдур, бир равзасини бу мавзун наволиқ балобил ва матбуъ садолиғ анодил гул бонгидин рашки нигорхонаи Чин 10 ва ғайрати фирдавси барин қилибдур ва Амир Давлатшоҳким (11), Хуросон мулкининг асил мирзодалари орасида фазл ва дониш зевари била баҳраманд, фақр ва қаноат тожи била сарбаланддур, ҳам Султонн Соҳибқирон отиға «Тазкират уш-шуаро» (12) отлиғ китоб битибдур, воқеан басе заҳмат тортибдур ва бу тоифани яхши жамъ қилибдур. Бу бобда яна дағи расоил ва кутуб бор. Аммо барчасидан бурун ўтган шуаро ва эрта кечган фусоҳонинг оти мазкур ва сифоти мастурдур ва бу хужаста замон ва фархунда даврон шуаро ва хуштаъблариким, Султон Соҳибқирон юмни давлатидин ва натижаи тарбиятиднн шеърнинг кўпрак услубида, батахсис ғазал таврида барчадин дилосороқ ва нишот афзороқдур, таркиби салосат ва латофатин бурунғиларга еткурадурлар ва маъни назокат ва ғаробатин улча шарти бор, бажо келтурадурлар, отлари ул жамоат зумрасида бўлмоқдин маҳрум ва сўзлари ул тартиб ва қоидада номаълум учун шикаста хотирға ва синуқ кунгулға андоқ келдиким, бир неча варақ битилгай ва бу аср шуароси била бу давр зурофаси отин анда сабт этилгай, то бу ниёзмандлар ҳам бурунғи шуаро акобири зайлида мазкур бўлғайлар ва бу пайравлар ҳам ул раҳбарлар хайлиға қўшулғайлар. Бу жиҳатдин Султон Соҳибқироннинг ҳумоюн валодатлари (13) замонидин рўзафзун давлатлари даврониғачаким, қиёматғача барқарор ва олам инқирозиғача пойдор бўлғай, улча фақир эшитибмен, аммо хизматлариға етмаймен ва улча хизматлариға етибмен, аммо ҳоло бу фано дор ул-ғуруридин бақо дор ус-суруриға интиқол қилибдурлар (14) ва улча ҳоло бу фаррух замонда намояндадурлар (15) ва ул ҳазрат зоти малакий сифотиға мадҳ сарояндадурлар, жамъ қи-лилғай ва ҳар қайсининг натойижи табъидин бирор нима нишона нўсунлуқ ёзилғай. Чун бу мақсудға етилди, они секкиз қисм этилди ва ҳар қисми нафис бир мажлисға мавсум бўлди ва мажмуъиға «Мажолис ун-нафоис» (16) от қўюлди.

Бу туҳфаки, хушмен ибтидоси бирла,
Ҳам назм латойифи адоси бирла,
Уммид буким, умр вафоси бирла,
Хатм айлагамен шоҳ дуоси бирла.

ИЗОҲ ВА ТАРЖИМАЛАР

1. «Ва дуруди номаъдуд ул хулосаи маъдум ва мавжудғаким» мавжуд бўлган ва бўлмаган нарсаларнинг яратувчисига саноқсиз мақтов ва дуолар бўлғай, демакдир.
2. «Малики аллом» — Оллоҳ кўзда тутилади.
3. Қуръони каримнинг нозил бўлиши ҳақида сўз кетмоқда.
4. Жаброил — Исломдаги тўрт фариштадан бири. Худо билан пайғамбар ўртасида элчилик қилган фаришта. Муҳаммад пайғамбарга Қуръон шу фаришта орқали нозил бўлган.
5. «Хайр ул-аном алайҳиссалавоту вассалам» — арабча: одамларнинг яхшиси, унга салом ва дуолар бўлсин демакдир. Бу ибора Муҳаммад пайғамбар номига қўшиб ёки уни назарда тутиб айтилади.
6. Абдураҳмон Жомий (1414 Жом, — 1492 Ҳирот) — форс-тожик адабиётининг кўркамли намояндаси, шоир, мутафаккир ва олимдир. Алишер Навоий 1476—1477 йилларда Жомийни ўзига пир қилиб олади ва унинг ҳаёти охиригача ораларидаги самимий дўстликка садоқатни сақлаган. «Жомий ва Навоий» мажмуасининг ношири машҳур матншунос олим Порсо Шамсиев шу мажмуа муқаддимасида ёзган эдилар: «Чин инсоний хислатлардан сабот, матонат, ғайрат, толмас меҳнаткашлик бу икки дўстнинг муштарак хусусиятлари бўлиб қолди. Бу муштарак хусусият булардаги буюк ижодий куч ва маҳоратнинг деярли бир мезонда борганлигида кўринади. Жомий бирор асар ёзса, биринчи галда Навоийга тақдим этар, керак миқдорда ислоҳ этишни, камчилик ва нуқсонларни кўрсатиб беришни талаб этар эди. Навоий Жомийни ўзига мададкор, қийналганида мушкулларини ҳал қилувчи ва ишларга рағбатлантирувчи улуғ ҳомий ва мураббий деб билар эди». (П.Шамсиев. Улуғ дўстлик лавҳаларидан. Жомий ва Навоий (тўплам). Тошкент, «Фан», 1966.).
Бу икки улуғ сиймолар бир-бирларининг ташаббуслари билан асарлар ёзар, бир бирларига ўз асарларида мадҳиялар битар эдилар. Алишер Навоий Жомий ҳақида унинг вафотидан кейин махсус «Ҳамсат ул-мутаҳаййирин» (Ҳайратланганлар бешлиги) асарини ёзган.
7. «Мадда зилли ва иршодаҳу» — арабча: Оллоҳ унинг сояси ва тўғри йўлини узайтирсин, демакдир.
8. «Баҳористон» — Жомийнинг 1487 йилда Саъдий Шерозийнинг машҳур «Гулистон» асари пайравлигида ёзган ахлоқий ва тарбиявий мазмундаги асари. Жомий ўз ўғли Зиёвуддин Юсуфга дарслик тарзида яратган. «Баҳористон» муқаддима ва 8 боб (равза)дан иборат: 1) орифлар саргузашти; 2) улуғлар ҳикматлари; 3) адолатли шоҳлар ҳақида; 4) сахийлик тарғиби; 5) ишқий ҳикоятлар; 6) ҳазл-мутойибалар; 7) шеър ва шоирлар; 8) тамсиллар.
Навоий бу ерда «Баҳористон»нинг еттинчи бобини назарда тутади. Моҳиятча, бу боб тазкира бўлиб, унда Рудакийдан Навоийгача 37 нафар машҳур шоирлар ҳақида маълумот мавжуддир.
9. Султони Соҳибқирон — бахтиёр султон маъносини англатувчи бу лақаб улуғ, жаҳонгир подшоҳларга берилган. Бу ерда Ҳусайн Бойқаро назарда тутилади. Илми нужумда икки сайёра тўқнашган пайтда туғилган болани англатади. Унинг ғоят улуғ мартабали бўлишига ишонишган.
10. Нигорхона — расмлар хонаси; Нигорхонаи чин — Чин расмлари хонаси. Бу ерда Навоий Жомий «Баҳористон» асарида шоирларга бағишланган бобни шундай безадики, унга Чин (Хитой) нигорхонасининг ҳам рашки келади, деб таърифлайди.
11. Амир Давлатшоҳ (тахминан 1436/38 — ваф. 1497, Самарқанд) тазкиранавис. Отаси Амир Бахтишоҳ Шоҳрух Мирзонинг лашкарбошиларидан бўлган. Давлатшоҳ «Улоин» тахаллуси билан шеърлар ҳам ёзган. 1471 йилга қадар Ҳусайн Бойқаро хизматида бўлган. Ҳиротдан қайтгач, отаси мулкида деҳқончилик қилган ва адабий ижод билан шуғулланган.
12. «Тазкират уш-шуаро», Давлатшоҳнинг 1486 йилда ёзган асари. Унда Ироқ, Эрон ва Ўрта Осиёда X—XV асрларда яшаб нжод қилган 150 дан зиёд шоирлар ҳақида маълумотлар берилади. Бу асар Навоий тавсияси билан яратилган бўлиб, Навоийнинг ижоди ва арбоблик фаолияти ҳақида махсус боб бор.
13. «Султони Соҳибқироннинг ҳумоюн валодатлари» — Ҳусайн Бойқаронннг туғилган йили (1438 й.) назарда тутилади.
14. «Аммо ҳоло бу фано дор ул-ғуруридин бақо дор ус-суруриға интиқол қилибдурлар» — ҳозирда ўткинчи ғурур саройидин (яъни, бу дунЁдан) абадий хурсандчилик саройига (яъни, у дунёга) кўчиб ўтишган (яъни, вафот этишган) демакдир.
15. «Ҳоло бу фаррух замонда намояндадурлар» — ҳозир бу бахтиёр замонда ҳаётдирлар, демакдир.
16. «Мажолис ун-нафоис» — Нафис мажлислар демакдир.

ЕТТИНЧИ МАЖЛИС

Салотини изом ва авлоди вожуб ул-эҳтиромлари зикридаким, баъзи яхши маҳалларда хуб байт ўқубтурларким, филҳақиқат ўзлари айтқондек хубдур ва баъзи назм латойифига машғул бўлубтурларким, ул дағи матлуб ва марғубдур

Мулук шажарларининг бўстони ва салотин гавҳарларининг уммони, хоқони жаҳонгири соҳибқирон, яъни:
Т е м у р К ў р а г о н (1) — агарчи назм айтмоққа илтифот қилмайдурлар, аммо назм ва насрни андоқ хуб маҳал ва мавқеъда ўқубдурларким, анингдек бир байт ўқуғони минг яхши байт айтқонча бор. Табаррук ҳайсиятидинким, ул ҳазратнинг муборак исми бу мухтасарда бўлғай ва ул латойифдин бири била ихтисор қушилур. Мундоқ нақл қилурларкнм, чун Табризда Мироншоҳ Мирзо (2) чоғирға кўп иштиғол кўргузди. Димоғи ва мизожи эътидол тариқидин инҳироф топиб, андин номулойим амр кўп сурат тута бошлади. Самарқандда ул ҳазрат арзиға бу навъ еткурдиларким, уч надими борким, муфрит чоғир ичмакка боис алардурлар. Ҳукм бўлдиким, тавочи миод била чопиб бориб учаласининг бошин келтурсун. Алардин бири Хожа Абдулқодир эрди ва яна бири Мавлоно Муҳаммад Кохин эрди ва яна бири Устод Қутб Нойи эрди. Тавочи бо-риб иккисини ясоққа етқурди. Аммо Хожа Абдулқодир қочиб қаландар бўлуб, ўзин девоналиққа солиб мулкдинмулкка мутавори юрур эрди, то улким, ул ҳазрат яна Ироқ юруши қилди. Ул мамоликда Хожанинг ул ҳоли баъзиға маълум бўлуб, юқори арз қилдилар. Ҳукм бўлдиким, тутуб келтурсунлар. Ул ҳазрат тахтда эрдиларким, Хожаи фақирни девоналиққа қўймай, судраб тахт илайига келтурдилар. Андин бурунким, сиёсат ҳукм бўлғай, чун Хожанинг камолотидин бири қуръон ҳифзи ва қироат илми эрди, филҳол бийик ун била қуръон ўқумоқ бунёд қилдиким, ул ҳазратнинг ғазаби лутфқа мубаддал бўлуб, фазл ва камол аҳли сори боқиб, бу мисраъни ба вақт ўқудиким:

Абдол зи бийм чанг бар мусҳаф зад (3).

Андин сўнгра Хожаға илтифот ва тарбиятлар қилиб, ўз олий мажлисида надим ва мулозим қилди. Идрок ва фаҳм аҳли билурким, йиллар балки қарнларда мундоқ латиф сўз воқеъ бўлмас. То олам аҳли билғайларким, Султон соҳибқиронғаким, мажолисда пайдар-пай хуб абёт ва яхши сўзлар дармаҳал воқеъ бўлур дағи. маврусийдурким, нисбатин ул жадди бузургворға тузатурким, ул бирининг макони равзаи жинон ва бу бири жаҳон мулкида жовидон бўлсун!.

X о қ о н и С а и д Ш о ҳ р у х М и р з о (4) ким, авлоди ваамжод орасида соҳибқирон отасининг қойим мақоми бўлди. Ҳам назмға машғуллуқ қилмас эрди, аммо хуб байт ва яхши сўзлар кўп ул ҳазратдин ҳам воқеъ бўлур эрди. Муни ҳам бир нақл била ихтисор қилилур. Бу фақири ҳақир Бобур Султон муборак тилидин мундоқ эшиттимким бир мажлисда акобир сари бо-қиб Шоҳрух Мирзодин нақл қилдиларким, устод Қивомиддин меъморға бир иморат жиҳатидин эътироз қилиб бир йил мулозаматдин маҳрум экондур. Йил бошида тақвим истихрож қилиб бу васила била шояд Мирзонинг муборак диндорин кўра олғаймен деб эшикка келиб, судурни восита қилиб, они судур кўргузуб тақвимин арз қилибтурлар, Мирзо табассум қилиб бу байтни ўқубдурларким:

Ту кори заминро наку сохти
Ки, бо осмон низ пардохти (5).

Анингдек отадин мундоқ ўғул ҳеч ажаб эмас.

А б о б а к р М и р з о — набира бўлур. Баҳодирлуғи ва қиличи зарби Чиғатои улусида машҳурдур. Чун табъида назм чошниси бор эрмиш. Ҳамул баҳодирлуғ таврида бу туюқ андин машҳурдурким:

Эр керак ўртанса ёнса ёлина,
Ёра еб ётса отининг ёлина.
Ит ўлуми бирла ўлса яхшироқ,
Эр отониб душманиға ёлина.

Агарчи баъзи алфози турконароҳдур, аммо тажнисини яхши топибдур.

С у л т о н И с к а н д а р Ш е р о з и й ҳам набирадур. Салтанат тажаммулини, дерларким салотиндин ози онча қилмиш бўлғай. Етти ё саккиз йиллиқ салтанатида гўёки уч ганж топибдур. Мавлоно Ҳайдар туркигўй, анинг модиҳи экандур. Бу анинг маснавийсидиндурким:

Ҳиммат элидур яди байзо деган,
Эр нафасидур дами Исо деган.

ва Султон Искандарни дерларким, табъи назм эрди. Ва бу туюқни андин нақл қилурларким:

Тўлун ойға нисбат эттим ёруми,
Ул хижолатдин кам ўлди ёруми.
Тори мўюнгнинг закотин мен берай,
Ё Мисрки, ё Ҳалабни ё Руми.

Бурунғи туюқдин бу турконароқдур.

Х а л и л С у л т о н (6) — ҳазрат султон ус-салотиннинг воқеасидин сўнгра Самарқанд тахтида салтанат қилди. Зурафо ва шуаро мажлисида жамъ бўлурлар эрди. Машҳурдурким, ўзи шеър айтур эрди. Андоқким, девони таърифида Хожа Исматуллоҳ қасида айтибдур, аммо тилаб топилмади, ушбу матлаидин ўзгаким:

Эй турки пари пайкаримиз, тарки жафо қил,
Коми дилимиз, лаъли равонбахш раво қил.

Улуғбек Мирзо (7) — донишманд подшоҳ эрди. Камолати бағоят кўп эрди. Етти қироат била қуръони мажид ёдида эрди. Ҳайъат ва риёзийни хўб билур эрди. Андоқким, зиж битиди ва расад боғлади ва ҳоло анинг зижи орода шоеъдур. Бовужуди бу камолот гоҳи назмға майл қилур. Бу матлаъ анингдурким:

Ҳарчанд мулки ҳусн ба зери нигини туст,
Шўхи макунки, чашми бадон дар камини туст (8).

Б о й с у н ғ у р М и р з о (9) — хуштабъ ва сахий ва айёш ва ҳунарпарвар подшоҳ эрди. Хаттот ва наққош ва созанда ва гўяндадин мунча беназир кишиким, анинг тарбиятидин ороға кирди, маълум эмаским, ҳеч подшоҳ замонида пайдо бўлмиш бўлғай. Улча имкони бор, оламни хушлуқ била ўткарди. Дерларким, бу матлаь анингдурким:

Надидам он ду рух, акнун ду моҳ аст,
Вале меҳраш басе бар жони мо ҳаст (10).

Тахаллуси будурким:

Ғуломи рўи у шуд Бойсунғур
Ғуломи хубрўён подшоҳ аст (11).

Б о б у р  М и р з о — дарвешваш ва фоний сифат ва карим улахлоқ киши эрди. Ҳиммати олида олтуннинг дағи кумушнинг тош ва туфроғча хисоби йўқ эрди. Тасаввуф рисолаларидин «Ламаъот» (12) била «Гулшани роз» (13)ға кўп машъуф эрди. Табъи дағи назмға мулойим эрди. Бу рубоий анингдурким:

Чун бодаву жомро баҳам пайвасти,
Медон ба яқинки, ринди боло дасти,
Жомаст шариату, ҳақиқат бода
Чун жом шикасти, ба яқин бадмасти (14).

Агарчи туркча назмлар ҳам айтур эрдиким, барчаға қабул эрди. Аммо у байт ҳам анингдурким:

Неча юзунг кўруб ҳайрон ўлайин,
Илоҳи, мен санга қурбон ўлайин.

А б д у л а т и ф  М и р з о (15)— савдойи мизож ва васвасий табъ ва девонасор киши эрди. Мундин ўзга дағи ғариб бадфеъллиқлари бор эрдиким, зикридин беҳижоблиқ лозим келур. Ўтар дунё маслаҳати учун донишманд ва подшоҳ отасин ўлтурди. Ҳар ойинаким, салтанат Шируяға вафо қилғонча анга қилди. Аммо табъи назм эрди ва шеърни ободон айтур эрди. Бу матлаъ анингдурким:

Бар дилу жон сад бало аз як назар овард чашм,
Чун бигуям шукри ин, ё раб, набинад дард чашм (16).

Ж а ҳ о н ш о ҳ  М и р з о (17) — дағи шеър айтур эрди. Бу мақтаъ анингдурким:

Аз лутфи дўст ёфт ҳақиқи мурод дил,
Бе жидду жаҳди тоату бе миннати амал (18).

Я ъ қ у б  М и р з о (19) — туркман салотинида анингдек писандида зотлиғ ва ҳамида сифотлиғ йигит оз бўлғай. Дарвешсифат ва фонийваш эрди. Бу рубоий анингдурким:

Оламки, дар у сабот кам мебинам,
Дар ҳар тарабаш ҳазор ғам мебинам,
Чун кўҳна работестки, аз ҳар тарафаш
Роҳе ба биёбони адам мебинам (20).

С а й и д  А ҳ м а д  М и р з о (21) — салим табъ ва пок зеҳн киши эрди. Хили машҳур назмлари бор. Ҳам ғазал, ҳам маснавий, ҳам туркий, ҳам форсий ғазал таврида девони бор. Ва маснавий таврида «Латофатнома» анингдур. Бу туркча матлаи яхши вақеъ бўлубтурким:

Сайд этти фироқинг мени мурғи саҳарийдек,
Қил одамийлиқ, қилма ниҳон юзни паридек.

Бу форсий матлаъ ҳам анингдурким:

Маҳам гар пеш аз ин пинҳон бимонад,
Ажаб, гар бедилонро жон бимонад (22).

С у л т о н  А ҳ м а д  М и р з о — дарвешваш, яхши ахлоқлик, писандида атворлиқ, одамишева кишидур. Ота жонибидин хуштабълиқ анга маврусийдур. Йиллар Хуросон тахтида ҳукумат қилдиким, ҳеч киши андин шикоят қилмади ва таън этмади. Ва Султон соҳибқиронға ота майобасидадур ва икки девон ихтиёри ва мулку мол мушорун илайҳи ва сипоҳи ва черик муътамаддун алайҳи улдур ва гоҳи назм ҳам айтур. Бу байт анингдурким:

Сен кибй шўхи ситамгар дунйида пайдо қани,
Сеҳр бобида кўзунгдек кофири яғмо қани?

Б о й қ а р о  М и р з о — бовужуди улким, Султон Соҳибқироннинг туғқон оғаси эрди. Йиллар Балх (қуббат ул-исломий)да салтанат қилди. Ва лекин шикаста нафслиқ ва кичик кўнгуллук, тавозуъ ва таъзимлиқ киши эрди ва ҳақшунослиғи аъло мартабада эрди. Табъи дағи назм ҳулъясидин муарро эмас эрди. Бу матлаъ анингдурким:

Зиҳи тажаллии ҳусни ту дар жаҳон пайдо,
Ва з-ин тажаллии у гашта жони мо шайдо (23).

К и ч и к  М и р з о (24) — хуб табълиқ, тез идроклиқ, шўх зеҳнлик, қавий ҳофизалиқ йигит эрди. Оз фурсатда яхши толиби илм бўлди ва кўпроқ улум ва фунундин ўз мутолааси билан вуқуф ҳосил қилди. Шеър ва муаммони хуб англар эрди, балки кўнгли тиласа айта ҳам олур эрди. Бовужуди бу фазойил дарвешлиқларга мойил бўлуб, Макка зиёрати шарафиға мушарраф бўлди. Аммо бағоят мустағни киши эрди. Бўла олурким, фақир истиғноси эркан бўлғай. Бу рубоий анингдурким:

Умре басалоҳ месутудам худро,
Дар шеваи зуҳд менамудам худро.
Чун ишқ омад кадом зуҳду чи салоҳ,
Алминнатулиллаҳ, озмудам худро (25).

Баъзи дерларким, бу рубоий ҳазрат Махдумий Нуран била таворуд26 воқеъ бўлубтур. Андоқ дағи бўлса улуғ давлат турур.

С у л т о н  Б а д и у з з а м о н М и р з о (27) — ҳусни сурат ва ҳусни сийрат била ороста ва жамоли зоҳирий ва камоли ботиний била пийроста йигитдур. Разм атворидин отар-тутарда дилписанд ва базм асбобидин ичмак ва бағишламоқда бемонанд. Табъи ҳам назм услубида мулойимдур. Бу матлаъ анингдурким:

Маҳи ман, бе гули рўят дилам хум гашта чун лола,
Жигар ҳам аз ғами ҳажрат шуда паргола-паргола (28).

Бу туркий матлаъ дағи таркибда хуб ва ҳолатда марғуб воқеъ бўлубтурким:

Эй сабо, гар сўрса ҳолим шаммаи ул сарвиноз,
Эврулуб бошиға мен саргаштадин еткур ниёз.

Ш о ҳ  Ғ а р и б  М и р з о (29)— шўх табълиғ ва мутасарриф зеҳнлик ва нозук тахайюллуқ ва дақиқ тааққуллуқ йигитдур. Назм ва насрда назири маъдум ва мутаханйила ва ҳофизада адили номаълум. Ов ва қуш хотириға марғуб ва қурро ва ўқуш кўнглига маҳбуб. Бу матлаъ анингдурким:

Қайси бир гулчеҳра ул гулбарги хандонимча бор,
Қайси бир шамшод қад сарви хиромонимча бор?

Бу матлаъ ҳам яхши воқеъ бўлубтурким:

Тарки меҳр айлаб агарчи бўлди жонон ўзгача,
То тирикман, қилмағумдур аҳди паймон ўзгача.

Бу матлаи хос хаёл ва ғариб адо топибдурким:

Порсо ёримға май ичмак шиор ўлмиш яна,
Баски тортарман сабу, эгним фигор ўлмиш яна.

Бу форсий матлаи ҳам бағоят ошиқона тушубтурким:

Бозам балои жон ғами он моҳпора шуд,
Эй вой, он маризки дардаш ду бора шуд.

Бу матлаи ҳам бағоят ошиқона ва мухлисона ва муассирона воқеъ бўлубтурким:

Дўстон, ҳар гаҳ гузар сўи мазори ман кунед,
Жои такбирам дуои жони ёри ман кунед (30).

Девон ҳам жамъ қилибдур. Яхши матлаълари бу мухтасарға сиғмас, магар яна бир китоб битилгай.

Ф а р и д у н  Ҳ у с а й н М и р з о (31) — Фаридун ҳасаблиқ ва Ҳусайн насаблиқ. Зоти таъзим ва виқорлиқ ва хулқи адаб ва ҳурмат шиорлиқ, ёй кучида ягона ва ўқ отарда замона аҳлига нишона. Тоат ва тақвийға мойил. Зикр ва тиловатқа машғул йигитдур. Хуб табъи ва мулойим зеҳни бор. Бу матлаъ анингдурким:

Гарчи дар кўи ту помоли жафо гардидам,
Ба худо гар сари мўе зи вафо гардидам (32).

Бу туркча матлаъ ҳам анингдурким:

Эй сабо, еткур манга сарви равонимдин хабар,
Раҳм этиб бергил манга ороми жонимдин хабар.

М у ҳ а м м а д Ҳ у с а й н М и р з о (33) — халойиқ ани адолат ва шижоат ва салтанат ойинида кўп таъриф қилурлар, аммо улча зоҳир бўлди — бағоят саркашлик ва бегонавашлик гўё зотида бор. Ҳар тақдир била дерларким, бу матлаъ анингдурким ва яхши тушубтур:

Олудаи гарди зи паи сайдки, гашти,
Ғарқи арақе бар дили гармки, гузашти (34).

Б о й с у н ғ и р М и р з о (35) — табъи диққатлиқ ва зеҳни жавдатлиқ. Салтанат тахтида фақрпешалик ва макрумат бисотида фаноандешалик йигитдур. Фазойил ва ҳунарларга роғиб ва фазл аҳли тақвиятиға муртакиб. Назм ойини дағи анга мақбул ва гоҳи ул фикрга табъи машғул. Бу матлаъ анингдурким:

Кош дар ишқи бутон девонае бошад касе,
Тарки олам карда дар вайронае бошад касе (36).

С у л т о н  М а с ъ у д М и р з о (37) —равшан зеҳнлик ва мустаҳсан табълиқ ва покиза ҳисол ва маҳмуд фаол йигитдур. Вафо ва дилжўйлуқ анинг шиори, сахо ва дарвешхўйлуқ анинг атвори. Мулк равнақ ва интизомида ахтари масъуд. Назм зеб ва зийнат итмомида абнои жинсқа мақсуд. Бу туркча матлаъ анингдурким:

Ёр бориб жонға қўйди доғи фурқат, эй рафиқ,
Кўнглума кор этмасунму дарди ғурбат, эй рафиқ?

С у л т о н  А л и М и р з о (38) — ҳоло Самарқанд мулкида салтанат тахтида мутамаккиндур. Дерларки, табъи назмға мойилдур. Бу матлаъни андин нақл қилурларким:

Васлида мағрур бўлдунг ҳажрида зор, эй кўнгул,
Не анинг бирла, не онсиз, тоқатинг бор, эй кўнгул.

Еттинчи мажлиснииг туганчиси

Бу олийжоҳ подшоҳлар ва анжумсипоҳ фалак дастгоҳлардин аввалғи Жамшид39 ва Фаридун40 монанд ота била фарзандға сўнгғи авлод ва ахфод ва амжодқа фалак Жамшид била Фаридунға ичиргандек, аёғи ичурди ва вужуд базмгоҳидин сурди ва адам фаромушхонасиға киюрдиким, дунёда ҳақ таоло аларни шоҳи тахтгир қилғондек охиратда ҳам муқарраби даргоҳ ва арши сарир қилғай. Ва аларнинг мулку тахт ва салтанатин ва тожу сипоҳ ва ҳашаматин аларға вориси барҳақ ва мулкка ҳориси мутлақ, яънн Султон Соҳибқиронға мусаллам тутғай ва руҳларининг шамъин ҳам ўз ўчоғлари шуъласи била ёрутғай ва сойир шоҳзодалар дағи бу давлатдин баҳраманд ва шоҳ иноятидин сарбаланд бўлғайлар.

То Темуру Шоҳрух деган бўлғай от
Андин сўнгги шаҳлар бори фархунда сифот.
Эй давлату иқболға оростаи зот,
Мажмуича бўлсун санга даврони ҳаёт.

ИЗОҲЛАР ВА ТАРЖИМАЛАР

1. Темур Кўрагон—Амир Темур, Темурланг (туғ. 1336, Шаҳрисабз —ваф. 1405, Ўтрор) йирик арбоб, саркарда. Отаси Тарағой барлос қабиласи зодагонларидан. Темур темурийлар сулоласига асос солган ва 1370—1507 йиллар мобайнида барпо бўлган темурийларнинг марказлашган давлати Мовароуннаҳр ва Хуросондан ташқари Эрон, Ироқ, Озарбайжон ва Ҳиндустоннинг шимолий қисмини ўз ичига олган эди.
Навоий Темур шахсияти, фаолиятига юксак баҳо берган. Бу мажлисни шоир Темур номи билан очат экан, сўзни жойи келганда назм ва насрдан бирор нарса ўқиб, адабиёт соҳасидан бохабар эканлигини намойиш эта билганлигидан бошлайди.
2. Мироншоҳ — Жалолиддин Амираншоҳ (1368—1408). Амир Темурнинг учинчи ўғли. Эрон, Эрон Озарбойжони ва Ироқ ҳукмдори. Озарбойжон ҳукмдори Қора Юсуф билан тўқнашувда ҳалок бўлган. Унинг наъши Табриз яқинига дафн қилинган жойдан Шаҳрисабзга келтирилган ва кейин Гўри Амирга кўчирилган.
3. Тарж.: Қаландар қўрқувдан Қуръонга чанг солди.
4. Шоҳрух Мирзо — қаранг: ушбу китоб, 218-бет, 24-изоҳ.
5. Тарж.: Сен ернинг ишини яхши бажариб, [энди] осмон [ишига] киришдинг.
6. Ҳалил Султон — қаранг: ушбу китоб, 220-бет, 41-изоҳ.
7. Улуғбек Мирзо — қаранг: ушбу китоб, 224-бет, 63-изоҳ.
8. Тарж.: Гўзаллик мулки қанчалик қўл остингда бўлсада, шўхлик қилмагилки, ёмонларнинг кўзи сени кузатмоқдалар.
9. Бойсунғур Мирзо — қаранг: ушбу китоб, 247-бет, 28-изоҳ.
10. Тарж.: Ул икки гўзал юзни кўрмаганимга икки ой бўлди, бироқ меҳри жонимиздадир.
11. Тарж.: Бойсунғур унинг юзига қул бўлдн. Гўзал юз(ли)ларнинг қули — подшоҳдир.
12. «Ламаъот» —арабча: шуълалар демакдир (бирлиги ламъа —ёлқин, шуъла, равшанлик), Фахриддин Ироқий (ваф. 688 й.) асари.
13. «Гулшани роз»—Сир гулшани, демакдир. Маҳмуд Шабустарийнинг назмда ёзилган тасаввуфга оид асари. (ваф. 1320—216.).
14. Тарж.: Май билан қадаҳни бирлаштирганинг учун, аниқ билгилкн, қўли баланд риндсан. Қадаҳ — шариатдир, май— ҳақиқатдир. Қадаҳни синдирганингдан аёнки, бадмастдирсан.
15. Абдуллатиф Мирзо — қаранг: ушбу китоб, 223-бет, 60-изоҳ.
16. Тарж.: Кўз бир қараш билан дил ва жонга юз бало келтирди. Бунинг шукрини нечук қилай? Ёраб, ул кўз дард кўрмагай!
17. Жаҳоншоҳ Мирзо Табриз подшоҳи Жаҳоншоҳ Бороний қорақўйлик бўлса керак. Бобур маълумотларига кўра, Жаҳоншоҳнинг ўғли Муҳаммад Мирзо Султон Маҳмуд (Абусаид Мирзонинг учинчи ўғли, Султон Аҳмад Мирзо билан туғишган) Мирзонинг қизи Пошабегимни олган эди, демак Жаҳоншоҳ Мирзо ва Султон Маҳмуд Мирзолар қуда бўлганлар.
18. Тарж.: Тоатда беҳад тиришқоқлик ва ишларда миннатсиз дўстнинг лутфи туфайли дил ҳақиқий мурод ҳосил қилди.
19. Яъқуб Мирзо — Ироқ ва Озарбайжон ҳукмрони: Навоий билан яқин дўстона муносабатда бўлган. Жомий ҳам бу ҳукмдорга дарин ҳусни рағбат билаи қараган ва “Саломон ва Абсол” достонини унга бағишлаган. Яъқуб Султон бошчилик қилган адабий-маданий муҳитда кўплаб шоир ва ёзувчилар фаолиятда бўлганлар. Биргина «Мажолис ун-нафоис»нинг форсий таржимасида Фахрий Ҳиротий шу муҳитга мансуб 40 та шоир ҳақида маълумот беради. Навоий эътирофича, Яъқуб Мирзо яхшигина шоир, шеърият билимдони ва уни қадрловчи шахс бўлган.
20. Тарж.: Оламки, унда саботни кам кўраман. Ҳар бир хурсандчилигида минг ғам кўраман, чунки у худди кўҳна работга ўхшайди, унинг ҳар тарафидан йўқлик биёбонига бир йўл кўраман.
21. Султон Аҳмад Мирзо (туғ. 855/1451—ваф. 899/1493—94) —Абусаид Мирзонинг тўнғич ўғли. Унинг хотини Меҳр Нигорхоним Бобур Мирзонинг онаси Қутлуқ Нигорхонимнинг эгачиси эди. Бобур ёзади: «Султон Аҳмад Мирзо камсухан ва фақир ва одми киши эрди. Ҳар сўз-ун ва иш-куч бекларсиз қарор топмас эрди… баланд бўйлуқ, қунқор (қўнғир) соқоллиқ, қнзил юзлуқ… ҳанафий мазҳаблик, покиза эътиқод киши эрди, беш вақт намозини бетарк ўтар эрди… Ҳазрати Хожа Убайдулло (Хожа Аҳрор)га иродати бор эди».
22. Тарж.: Агар ой (юзлигим) бундан кейин (ҳам) пинҳон қоладиган бўлса, бедилларнинг омон қолиши ажабланарлидир.
23. Тарж.: На гўзалки, ҳусннинг жилоси жаҳонга ёйилди унинг бу жилваси туфайли бизнинг жонимиз шайдо бўлди.
24. Кичик Мирзо — қаранг: шу китоб, 286-бет, 67-изоҳ.
25. Тарж.: Ўзимни умр бўйи яхшилик билан мақтардим, ўзимни тақводорлик йўлига солардим; Ишқ келгач, на тақводорлик қолди ва на яхшилик. Худога шукрки, ўзимни синадим;
26. «…бу рубоий хазрат Махдумий Нуран била Таворуд воқеъ бўлубтур». Таворуд — адабиётда мисраъ ё байтни бир-биридан хабарсиз икки шоир томонидан яратилиб қолиш ҳодисасини англатади. Кичик Мирзонинг бу рубоийси Жомий шеъри билан таворуд воқеъ бўлганини Навоий кўрсатиб ўтади.
27. Султон Бадиуззамон Мирзо — қаранг: шу китоб, 253-бет, 112 изоҳ.
28. Тарж.: Эй ой [юзли гўзалим], гул юзингсиз юрагим лоладек қон боғлади. Жигар ҳам ҳажринг ғамидин пора-пора бўлди,
29..Шоҳ Ғариб Мирзо—Ҳусайн Бойқаронинг ўғли. Бобур ёзади: «…букри эди. Агарчи ҳайъати ёмон эди, табъи хўб эди. Агарчи бадани нотавон эди, каломи марғуб эди. «Ғарибий» тахаллус қилур эди, девон ҳам тартиб қилиб эди, туркий ва форсий шеър айтур эди». Ҳусайн Бойқаро Ҳиротдан бирор ёққа отланса, ҳукмронликни Шоҳ Ғариб Мирзога қолдирар экан. Навоий «Фарҳод ва Ширин» охирида Шоҳ Ғариб Мнрзога алоҳида боб ажратади. Унда шаҳзоданинг яхши фазилатларини, илм-фан, маърифатга ташналигини таърифлайди ва мамлакат ҳамда халқ тақдирига алоқадор шахс сифатида диний билимларни (фиқҳ, ҳадис ва тафсирни), ҳикматни, айниқса, тарихни ўрганишни насиҳат қилади.
Фахрий Ҳиротий ёзишича, ҳиротлик бир шоир «Ғарибий» тахаллусини олганда Ҳусайн Бойқаро ўғлининг хотири учун унинг тахаллусини «Мажлисий»га ўзгартирган экан.
Навоий Шоҳ Ғариб Мирзо вафотига ҳар банди 6 байтдан иборат 5 бандли (60 мисраъ) таркиббанд марсия ёзган. Унда марҳумнинг камтар ва ширинсўз инсон, адолатли ва лутф марҳаматли шаҳзода, заковатли шоир бўлгани қайд этилади. Бу марсия биринчн марта 1971 йилда (Адабий мерос, 2) Ҳ.Сулаймонов томонидан нашр этилди.
30. Тарж.: Дўстлар, гоҳо мозорим томон келиб туринг; Менга фотиха ўқиш ўрнига ёримнинг дуои жонини қилинг.
31. Фаридун Ҳусайн Мирзо — Ҳусайн Бойқаронинг ўғли. Бу шаҳзода ҳақида Бобур ёзади: «Ёйни яхши тортиб, ўқни яхшн отар эди. Камон гуруҳасин дерларким, қирқ ботмон экандур. Ўзи хили мардона эди, вале ферузжанг эмас эди. Ҳар ердаким, урушти, мағлуб бўлди». Фаридун Ҳусайн Мирзо Шайбонийхонға қарши жанглардан бирида ҳалок бўлган.
32. Тарж.: Гарчи сенинг кўзингда мени жафо эзиб юборган эса-да азбарои худо вафо йўлидан бир қилча четга чиққаним йўқ.
33. Муҳаммад Ҳусайн Мирзо — Ҳусайн Бойқаронинг ўғли. Фаридун Ҳусайн Мирзо билан бир туғишган. Оналари ўзбеклардан Минглибий оғача эди. Бобурга қарши фитналарда, жангларда қатнашган. Лекин Бобур қўлига тушганда, қонидан кечиб, озод қилиб юборади. Кейин у Шайбонийхондан паноҳ топиб, Бобур ҳақида ғийбатлар қилиб юрганини Бобур таассуф билан ёзади. Оз фурсат ўтмай Шайбонийхон Муҳаммад Хусайн Мирзони қатл қилдиради.
34. Тарж.: Ов кетидан юриб, чангга ботдинг; ҳароратли дил кетига тушиб, терга ғарқ бўлдинг.
35. Бойсинғур Мирзо (1477—1499)—Абусаид Мирзонинг ўғли Султон Маҳмуднинг иккинчи ўғлн, онаси Пошабегим. Отаси даврида Бухорода ҳукмрон бўлган ва Самарқанд тахтида ўтирган. Оға-инилари билан чиқиша олмай Хусравшоҳ ҳузурига келган ва тез орада қатл этилган.
36. Тарж.: Кошки эди санамлар ишкида бирор ким девона бўлса Оламни тарк этиб, вайронада бўлса бирор киши.
37. Султон Масъуд Мирзо — Абусаид Мирзонинг набираси, Султон Маҳмуд Мирзонинг тўнғич ўғли, онаси Хонзодабегим. Отаси даврида Ҳисорда ҳукмронлик қилган. Феодал юришлари ўзаро низолар оқибатида Хусравшоҳ Султон Масьуд Мирзонинг кўзларига мил тортиб, кўр қилган, бу воқеадан сўнг Хусайн Бойқаро унга қизи Бегим Султонни берган эди. Султон Масъуд Мирзони Шайбонийхон қатл эттирган.
38. Султон Али Мирзо — Султон Маҳмуд Мирзонинг кичик ўғли, онаси Зухрабегим. Оғаси Бойсунғур Мирзодан кейин 1499 йил ўрталарида Самарқанд тахтига ўтирган. Шайбонийхон 1500 йилда Самарқандни эгаллагач, Султон Али Мирзони унинг буйруғига биноан қатл этганлар.
39. Жамшид — Эроннинг афсонавий шоҳи. У қурол-аслаҳа, ипак ва ранглар ихтироъ қилган, улкан ва ҳашамдор бинолар қурдирган экан. Навоий «Тарихи мулки Ажам»да ёзишича, Жамшид пичоқ ва қалқон ясаган, ҳаммом қурдирган. Ниҳоятда улуғ «Чиҳил минор» деб аталган бино солиб, кун ва тун тенг келган кунда ўша бинода тахтда ўтириб, барчага адолат қилгани учун шу куннинг отини Наврўз қўйган эканлар. Бу ерда Жамшид деганда Навоий Ҳусайн Бойқарони ва бошқа темурий шоҳ, шаҳзодаларни назарда тутмоқда.
40. Фаридун— қадимги Эрон шоҳларидан. Баъзи манбаларда у Жамшиднинг набираси, баъзиларида эса унинг биродари Тахмурас авлодидан деб қайд қилинади. Фаридун золим ва одамхўр, Жамшиднинг қотили Заҳҳокка қарши темирчи Кова (Коваи оҳангар) исёнига қўшилиб, уни маҳв этади.
Навоий «Тарихи мулки Ажам»да Фаридунни «яхши ахлоқли олим ва одил подшоҳ эрди» деб таърифлайди. Бу ерда ҳам Фаридун фазилатлари шу мажлисда номлари зикр этилган темурий ҳукмрон ва шаҳзодаларда бўлган ва уларнинг баъзиларига фалак Жамшид ва Фаридун каби тақдирнинг ажал жомини ичирди, дейди Навоий.

Манба: www.navoi.natlib.uz

ALISHER NAVOIY
MAJOLIS UN-NAFOIS

«Majolis un-nafois» («Nafislar majlislari») — Alisher Navoiy tazkirasi (1490—91; 1497—98 y.da qayta ishlangan). Turkiy tazkirachilikning ilk namunasi. Asarda 15-a.da Xuroson va qo’shni mamlakatlarda yashagan shoir, yozuvchi va olimlar (jami 459 kishi) ijodiga oid qisqa ma’lumotlar berilgan. Ma’lumotlar yillar, geografik o’rinlar hamda sulolaviy tarti- blarga tayanib joylashtirilgan. 8 qism— «majlis»dan iborat. 1—2 majlislarda muallifning salaflari — tazkira yozilayotgan vaqtda hayot bo’lmagan shoirlar, 3 majlisda o’ziga zamondosh shoirlar haqida ma’lumotlar keltirilgan. 5—6 majlislarda Xuroson, Samarqand, Xorazm, Qarshi, Badaxshon, Qazvin, Sova, Kirmon, Sheroz va boshqa joylardan chiqqan kalam axdlari haqida; 7 majlisda esa temuriylar sulolasiga mansub shoirlar haqida fikr yuritilgan. 8 majlis Sulton Husayn Boyqaroga bag’ishlangan. Tazkirada shoirlarning bilim darajasi, axloqi, dunyoqarashi, mehnatga munosabati kabi xususiyatlari alohida ko’rsatilgan. Har bir shoirga berilgan tasnif uning ijodidan namuna keltirish bilan asoslangan.Asarda badiiy ijod asosi va mohi yatini belgilovchi nazariy masalalar yuzasidan ham fikr yuritilgan: mazmun va shakl haqida fikrlar ilgari surilgan, shoirlar ijodiga baho berishda asarlarning g’oyaviy mazmuni bilan birga badiiy mahoratiga ham e’tibor qaratilgan. Navoiy o’z davri adabiy muhitining qizg’in manzarasini, adabiyotdagi poetik janr va turlar rang-barangligini ko’rsatib bergan. Asar qiziqarli va sodda, ravon uslubda yozilgan, fikrlar puxta va ixcham ifodalangan.
Tazkira 15-asr o’zbek ilmiy nasrining go’zal namunasi hisoblanadi.
«Majolis un-nafois» boshqa xalqlar tillariga ham tarjima qilingan va tazkirachilik ishiga samarali ta’sir ko’rsatgan. Chunonchi, 16-asrda fors tiliga 3 marta (Faxriy Hirotiy, 1521—22, Hirot; Qazviniy,1522—23, Istanbul; Shoh Ali, 1598, Nishopur) tarjima qilingan. Shoir Sodiqiy «Majolis un-nafois»dan ilhomlanib, turkiyda «Tazkirai majma ul-xavos»ni tuzgan. «Majolis un-nafois»ning 15-asr oxiri — 16- asr boshlarida ko’chirilgan bir necha nusxasi Vena, Parij, Boku, Sankt-Peterburg, Toshkent va boshqa joylarda saqlanmoqda.

BISMILLOHIR-RAHMONIR-RAHIM

MUQADDIMA

Yuz hamd angakim yasab jahon bo’stoni,
Aylab yuzu zulfidin gulu rayhoni.
Qildi yasag’och bu bog’i ruhafzoni
Nazm ahlin aning bulbuli hush ilhoni.

Va durudi noma’dud ul xulosai ma’dum va mavjudg’akim (1):

To taxti fasohat avjida topti nishast,
Ham nazmki etti zumrai tab’parast,
Ham nozimining poyasiga berdi shikast,
Ham nazmini qildi qaro tufroqqa past.

Xurdabinlar xizmatida va xiradoyinlar hazratida ma’ruz ulkim, nazm kalomi rutbasi rif’atig’a ushbu dalil basdurkim, aning muqobilasidakim, arab fusahosi balog’at zevarlari bila namoyishliq va fasohat gavharlari bila oroyishliq nazm ra’nolarig’a jilva berurlar erdi va da’vo ko’si ovozasii falakka yetkururlar erdi. Hazrati maliki allomning (2) kalomi mu’jiz nizomi (3) Jabraili (4) hujasta farjom vositasi bila xayr-ul-anom alayhissalavotu vassallamg’a (5) nozil bo’ldi. Bas nazm ilmi qoyillari va she’r fani komillarikim, daqoyiq durri pokining bahri ummoni va maoniy la’li otashnokining koni bo’la olg’anlar, bas sharif xayl va aziz qavm bo’lg’aylar, bu jihatdindurkim, alarning nomin otlari va kiromiy sifotlari zamon sahoyifidin va davron safoyihidin mahv bo’lmasun deb tasnif ahli ta’liflarida va ta’lif xayli tasniflarida fusuli orosta va abvobi piyrosta qilibdurlar va o’z kitobatlarig’a bu jamoat zikridin zeb beribdurlar. Ul jumladin biri hazrati mahdumi, shayx ul-islomi mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy (6) (madda zilli va irshodahu) (7) dur.

Ulkim bu to’quz falakni aql etsa xayol,
Daryoi ulumig’a topar qatra misol,
To chashmai tab’i dahr aro ochti zulol,
Hayvon suyi yanglig’ ayladi molomol.

Mundoq buzurgvor oliy miqdor «Bahoriston» (8) otlig’ kitobidakim, sekkiz ravza ochibdur va sekkiz ravzai jannat alar xijolatndin el ko’zidin ixtifo pardasig’a qochibdur va oni Sultoni Sohibqiron (9) oti zevari bila muzayyal va alqobi gavhari bila mukallal qilibdur, bir ravzasini bu mavzun navoliq balobil va matbu’ sadolig’ anodil gul bongidin rashki nigorxonai Chin 10 va g’ayrati firdavsi barin qilibdur va Amir Davlatshohkim (11), Xuroson mulkining asil mirzodalari orasida fazl va donish zevari bila bahramand, faqr va qanoat toji bila sarbalanddur, ham Sultonn Sohibqiron otig’a «Tazkirat ush-shuaro» (12) otlig’ kitob bitibdur, voqean base zahmat tortibdur va bu toifani yaxshi jam’ qilibdur. Bu bobda yana dag’i rasoil va kutub bor. Ammo barchasidan burun o’tgan shuaro va erta kechgan fusohoning oti mazkur va sifoti masturdur va bu xujasta zamon va farxunda davron shuaro va xushta’blarikim, Sulton Sohibqiron yumni davlatidin va natijai tarbiyatidnn she’rning ko’prak uslubida, bataxsis g’azal tavrida barchadin dilosoroq va nishot afzoroqdur, tarkibi salosat va latofatin burung’ilarga yetkuradurlar va ma’ni nazokat va g’arobatin ulcha sharti bor, bajo kelturadurlar, otlari ul jamoat zumrasida bo’lmoqdin mahrum va so’zlari ul tartib va qoidada noma’lum uchun shikasta xotirg’a va sinuq kungulg’a andoq keldikim, bir necha varaq bitilgay va bu asr shuarosi bila bu davr zurofasi otin anda sabt etilgay, to bu niyozmandlar ham burung’i shuaro akobiri zaylida mazkur bo’lg’aylar va bu payravlar ham ul rahbarlar xaylig’a qo’shulg’aylar. Bu jihatdin Sulton Sohibqironning humoyun valodatlari (13) zamonidin ro’zafzun davlatlari davronig’achakim, qiyomatg’acha barqaror va olam inqirozig’acha poydor bo’lg’ay, ulcha faqir eshitibmen, ammo xizmatlarig’a yetmaymen va ulcha xizmatlarig’a yetibmen, ammo holo bu fano dor ul-g’ururidin baqo dor us-sururig’a intiqol qilibdurlar (14) va ulcha holo bu farrux zamonda namoyandadurlar (15) va ul hazrat zoti malakiy sifotig’a madh saroyandadurlar, jam’ qi-lilg’ay va har qaysining natoyiji tab’idin biror nima nishona no’sunluq yozilg’ay. Chun bu maqsudg’a yetildi, oni sekkiz qism etildi va har qismi nafis bir majlisg’a mavsum bo’ldi va majmu’ig’a «Majolis un-nafois» (16) ot qo’yuldi.

Bu tuhfaki, xushmen ibtidosi birla,
Ham nazm latoyifi adosi birla,
Ummid bukim, umr vafosi birla,
Xatm aylagamen shoh duosi birla.

IZOH VA TARJIMALAR

1. «Va durudi noma’dud ul xulosai ma’dum va mavjudg’akim» mavjud bo’lgan va bo’lmagan narsalarning yaratuvchisiga sanoqsiz maqtov va duolar bo’lg’ay, demakdir.
2. «Maliki allom» — Olloh ko’zda tutiladi.
3. Qur’oni karimning nozil bo’lishi haqida so’z ketmoqda.
4. Jabroil — Islomdagi to’rt farishtadan biri. Xudo bilan payg’ambar o’rtasida elchilik qilgan farishta. Muhammad payg’ambarga Qur’on shu farishta orqali nozil bo’lgan.
5. «Xayr ul-anom alayhissalavotu vassalam» — arabcha: odamlarning yaxshisi, unga salom va duolar bo’lsin demakdir. Bu ibora Muhammad payg’ambar nomiga qo’shib yoki uni nazarda tutib aytiladi.
6. Abdurahmon Jomiy (1414 Jom, — 1492 Hirot) — fors-tojik adabiyotining ko’rkamli namoyandasi, shoir, mutafakkir va olimdir. Alisher Navoiy 1476—1477 yillarda Jomiyni o’ziga pir qilib oladi va uning hayoti oxirigacha oralaridagi samimiy do’stlikka sadoqatni saqlagan. «Jomiy va Navoiy» majmuasining noshiri mashhur matnshunos olim Porso Shamsiev shu majmua muqaddimasida yozgan edilar: «Chin insoniy xislatlardan sabot, matonat, g’ayrat, tolmas mehnatkashlik bu ikki do’stning mushtarak xususiyatlari bo’lib qoldi. Bu mushtarak xususiyat bulardagi buyuk ijodiy kuch va mahoratning deyarli bir mezonda borganligida ko’rinadi. Jomiy biror asar yozsa, birinchi galda Navoiyga taqdim etar, kerak miqdorda isloh etishni, kamchilik va nuqsonlarni ko’rsatib berishni talab etar edi. Navoiy Jomiyni o’ziga madadkor, qiynalganida mushkullarini hal qiluvchi va ishlarga rag’batlantiruvchi ulug’ homiy va murabbiy deb bilar edi». (P.Shamsiev. Ulug’ do’stlik lavhalaridan. Jomiy va Navoiy (to’plam). Toshkent, «Fan», 1966.).
Bu ikki ulug’ siymolar bir-birlarining tashabbuslari bilan asarlar yozar, bir birlariga o’z asarlarida madhiyalar bitar edilar. Alisher Navoiy Jomiy haqida uning vafotidan keyin maxsus «Hamsat ul-mutahayyirin» (Hayratlanganlar beshligi) asarini yozgan.
7. «Madda zilli va irshodahu» — arabcha: Olloh uning soyasi va to’g’ri yo’lini uzaytirsin, demakdir.
8. «Bahoriston» — Jomiyning 1487 yilda Sa’diy Sheroziyning mashhur «Guliston» asari payravligida yozgan axloqiy va tarbiyaviy mazmundagi asari. Jomiy o’z o’g’li Ziyovuddin Yusufga darslik tarzida yaratgan. «Bahoriston» muqaddima va 8 bob (ravza)dan iborat: 1) oriflar sarguzashti; 2) ulug’lar hikmatlari; 3) adolatli shohlar haqida; 4) saxiylik targ’ibi; 5) ishqiy hikoyatlar; 6) hazl-mutoyibalar; 7) she’r va shoirlar; 8) tamsillar.
Navoiy bu yerda «Bahoriston»ning yettinchi bobini nazarda tutadi. Mohiyatcha, bu bob tazkira bo’lib, unda Rudakiydan Navoiygacha 37 nafar mashhur shoirlar haqida ma’lumot mavjuddir.
9. Sultoni Sohibqiron — baxtiyor sulton ma’nosini anglatuvchi bu laqab ulug’, jahongir podshohlarga berilgan. Bu yerda Husayn Boyqaro nazarda tutiladi. Ilmi nujumda ikki sayyora to’qnashgan paytda tug’ilgan bolani anglatadi. Uning g’oyat ulug’ martabali bo’lishiga ishonishgan.
10. Nigorxona — rasmlar xonasi; Nigorxonai chin — Chin rasmlari xonasi. Bu yerda Navoiy Jomiy «Bahoriston» asarida shoirlarga bag’ishlangan bobni shunday bezadiki, unga Chin (Xitoy) nigorxonasining ham rashki keladi, deb ta’riflaydi.
11. Amir Davlatshoh (taxminan 1436/38 — vaf. 1497, Samarqand) tazkiranavis. Otasi Amir Baxtishoh Shohrux Mirzoning lashkarboshilaridan bo’lgan. Davlatshoh «Uloin» taxallusi bilan she’rlar ham yozgan. 1471 yilga qadar Husayn Boyqaro xizmatida bo’lgan. Hirotdan qaytgach, otasi mulkida dehqonchilik qilgan va adabiy ijod bilan shug’ullangan.
12. «Tazkirat ush-shuaro», Davlatshohning 1486 yilda yozgan asari. Unda Iroq, Eron va O’rta Osiyoda X—XV asrlarda yashab njod qilgan 150 dan ziyod shoirlar haqida ma’lumotlar beriladi. Bu asar Navoiy tavsiyasi bilan yaratilgan bo’lib, Navoiyning ijodi va arboblik faoliyati haqida maxsus bob bor.
13. «Sultoni Sohibqironning humoyun valodatlari» — Husayn Boyqaronnng tug’ilgan yili (1438 y.) nazarda tutiladi.
14. «Ammo holo bu fano dor ul-g’ururidin baqo dor us-sururig’a intiqol qilibdurlar» — hozirda o’tkinchi g’urur saroyidin (ya’ni, bu dunYodan) abadiy xursandchilik saroyiga (ya’ni, u dunyoga) ko’chib o’tishgan (ya’ni, vafot etishgan) demakdir.
15. «Holo bu farrux zamonda namoyandadurlar» — hozir bu baxtiyor zamonda hayotdirlar, demakdir.
16. «Majolis un-nafois» — Nafis majlislar demakdir.

YETTINCHI MAJLIS

Salotini izom va avlodi vojub ul-ehtiromlari zikridakim, ba’zi yaxshi mahallarda xub bayt o’qubturlarkim, filhaqiqat o’zlari aytqondek xubdur va ba’zi nazm latoyifiga mashg’ul bo’lubturlarkim, ul dag’i matlub va marg’ubdur

Muluk shajarlarining bo’stoni va salotin gavharlarining ummoni, xoqoni jahongiri sohibqiron, ya’ni:
T ye m u r K o’ r a g o n (1) — agarchi nazm aytmoqqa iltifot qilmaydurlar, ammo nazm va nasrni andoq xub mahal va mavqe’da o’qubdurlarkim, aningdek bir bayt o’qug’oni ming yaxshi bayt aytqoncha bor. Tabarruk haysiyatidinkim, ul hazratning muborak ismi bu muxtasarda bo’lg’ay va ul latoyifdin biri bila ixtisor qushilur. Mundoq naql qilurlarknm, chun Tabrizda Mironshoh Mirzo (2) chog’irg’a ko’p ishtig’ol ko’rguzdi. Dimog’i va mizoji e’tidol tariqidin inhirof topib, andin nomuloyim amr ko’p surat tuta boshladi. Samarqandda ul hazrat arzig’a bu nav’ yetkurdilarkim, uch nadimi borkim, mufrit chog’ir ichmakka bois alardurlar. Hukm bo’ldikim, tavochi miod bila chopib borib uchalasining boshin keltursun. Alardin biri Xoja Abdulqodir erdi va yana biri Mavlono Muhammad Koxin erdi va yana biri Ustod Qutb Noyi erdi. Tavochi bo-rib ikkisini yasoqqa yetqurdi. Ammo Xoja Abdulqodir qochib qalandar bo’lub, o’zin devonaliqqa solib mulkdinmulkka mutavori yurur erdi, to ulkim, ul hazrat yana Iroq yurushi qildi. Ul mamolikda Xojaning ul holi ba’zig’a ma’lum bo’lub, yuqori arz qildilar. Hukm bo’ldikim, tutub keltursunlar. Ul hazrat taxtda erdilarkim, Xojai faqirni devonaliqqa qo’ymay, sudrab taxt ilayiga kelturdilar. Andin burunkim, siyosat hukm bo’lg’ay, chun Xojaning kamolotidin biri qur’on hifzi va qiroat ilmi erdi, filhol biyik un bila qur’on o’qumoq bunyod qildikim, ul hazratning g’azabi lutfqa mubaddal bo’lub, fazl va kamol ahli sori boqib, bu misra’ni ba vaqt o’qudikim:

Abdol zi biym chang bar mus’haf zad (3).

Andin so’ngra Xojag’a iltifot va tarbiyatlar qilib, o’z oliy majlisida nadim va mulozim qildi. Idrok va fahm ahli bilurkim, yillar balki qarnlarda mundoq latif so’z voqe’ bo’lmas. To olam ahli bilg’aylarkim, Sulton sohibqirong’akim, majolisda paydar-pay xub abyot va yaxshi so’zlar darmahal voqe’ bo’lur dag’i. mavrusiydurkim, nisbatin ul jaddi buzurgvorg’a tuzaturkim, ul birining makoni ravzai jinon va bu biri jahon mulkida jovidon bo’lsun!.

X o q o n i S a i d SH o h r u x M i r z o (4) kim, avlodi vaamjod orasida sohibqiron otasining qoyim maqomi bo’ldi. Ham nazmg’a mashg’ulluq qilmas erdi, ammo xub bayt va yaxshi so’zlar ko’p ul hazratdin ham voqe’ bo’lur erdi. Muni ham bir naql bila ixtisor qililur. Bu faqiri haqir Bobur Sulton muborak tilidin mundoq eshittimkim bir majlisda akobir sari bo-qib Shohrux Mirzodin naql qildilarkim, ustod Qivomiddin me’morg’a bir imorat jihatidin e’tiroz qilib bir yil mulozamatdin mahrum ekondur. Yil boshida taqvim istixroj qilib bu vasila bila shoyad Mirzoning muborak dindorin ko’ra olg’aymen deb eshikka kelib, sudurni vosita qilib, oni sudur ko’rguzub taqvimin arz qilibturlar, Mirzo tabassum qilib bu baytni o’qubdurlarkim:

Tu kori zaminro naku soxti
Ki, bo osmon niz pardoxti (5).

Aningdek otadin mundoq o’g’ul hech ajab emas.

A b o b a k r M i r z o — nabira bo’lur. Bahodirlug’i va qilichi zarbi Chig’atoi ulusida mashhurdur. Chun tab’ida nazm choshnisi bor ermish. Hamul bahodirlug’ tavrida bu tuyuq andin mashhurdurkim:

Er kerak o’rtansa yonsa yolina,
Yora yeb yotsa otining yolina.
It o’lumi birla o’lsa yaxshiroq,
Er otonib dushmanig’a yolina.

Agarchi ba’zi alfozi turkonarohdur, ammo tajnisini yaxshi topibdur.

S u l t o n I s k a n d a r SH ye r o z i y ham nabiradur. Saltanat tajammulini, derlarkim salotindin ozi oncha qilmish bo’lg’ay. Yetti yo sakkiz yilliq saltanatida go’yoki uch ganj topibdur. Mavlono Haydar turkigo’y, aning modihi ekandur. Bu aning masnaviysidindurkim:

Himmat elidur yadi bayzo degan,
Er nafasidur dami Iso degan.

va Sulton Iskandarni derlarkim, tab’i nazm erdi. Va bu tuyuqni andin naql qilurlarkim:

To’lun oyg’a nisbat ettim yorumi,
Ul xijolatdin kam o’ldi yorumi.
Tori mo’yungning zakotin men beray,
YO Misrki, yo Halabni yo Rumi.

Burung’i tuyuqdin bu turkonaroqdur.

X a l i l S u l t o n (6) — hazrat sulton us-salotinning voqeasidin so’ngra Samarqand taxtida saltanat qildi. Zurafo va shuaro majlisida jam’ bo’lurlar erdi. Mashhurdurkim, o’zi she’r aytur erdi. Andoqkim, devoni ta’rifida Xoja Ismatulloh qasida aytibdur, ammo tilab topilmadi, ushbu matlaidin o’zgakim:

Ey turki pari paykarimiz, tarki jafo qil,
Komi dilimiz, la’li ravonbaxsh ravo qil.

Ulug’bek Mirzo (7) — donishmand podshoh erdi. Kamolati bag’oyat ko’p erdi. Yetti qiroat bila qur’oni majid yodida erdi. Hay’at va riyoziyni xo’b bilur erdi. Andoqkim, zij bitidi va rasad bog’ladi va holo aning ziji oroda shoe’dur. Bovujudi bu kamolot gohi nazmg’a mayl qilur. Bu matla’ aningdurkim:

Harchand mulki husn ba zeri nigini tust,
Sho’xi makunki, chashmi badon dar kamini tust (8).

B o y s u n g’ u r M i r z o (9) — xushtab’ va saxiy va ayyosh va hunarparvar podshoh erdi. Xattot va naqqosh va sozanda va go’yandadin muncha benazir kishikim, aning tarbiyatidin orog’a kirdi, ma’lum emaskim, hech podshoh zamonida paydo bo’lmish bo’lg’ay. Ulcha imkoni bor, olamni xushluq bila o’tkardi. Derlarkim, bu matla` aningdurkim:

Nadidam on du rux, aknun du moh ast,
Vale mehrash base bar joni mo hast (10).

Taxallusi budurkim:

G’ulomi ro’i u shud Boysung’ur
G’ulomi xubro’yon podshoh ast (11).

B o b u r M i r z o — darveshvash va foniy sifat va karim ulaxloq kishi erdi. Himmati olida oltunning dag’i kumushning tosh va tufrog’cha xisobi yo’q erdi. Tasavvuf risolalaridin «Lama’ot» (12) bila «Gulshani roz» (13)g’a ko’p mash’uf erdi. Tab’i dag’i nazmg’a muloyim erdi. Bu ruboiy aningdurkim:

Chun bodavu jomro baham payvasti,
Medon ba yaqinki, rindi bolo dasti,
Jomast shariatu, haqiqat boda
Chun jom shikasti, ba yaqin badmasti (14).

Agarchi turkcha nazmlar ham aytur erdikim, barchag’a qabul erdi. Ammo u bayt ham aningdurkim:

Necha yuzung ko’rub hayron o’layin,
Ilohi, men sanga qurbon o’layin.

A b d u l a t i f M i r z o (15)— savdoyi mizoj va vasvasiy tab’ va devonasor kishi erdi. Mundin o’zga dag’i g’arib badfe’lliqlari bor erdikim, zikridin behijobliq lozim kelur. O’tar dunyo maslahati uchun donishmand va podshoh otasin o’lturdi. Har oyinakim, saltanat Shiruyag’a vafo qilg’oncha anga qildi. Ammo tab’i nazm erdi va she’rni obodon aytur erdi. Bu matla’ aningdurkim:

Bar dilu jon sad balo az yak nazar ovard chashm,
Chun biguyam shukri in, yo rab, nabinad dard chashm (16).

J a h o n sh o h M i r z o (17) — dag’i she’r aytur erdi. Bu maqta’ aningdurkim:

Az lutfi do’st yoft haqiqi murod dil,
Be jiddu jahdi toatu be minnati amal (18).

YA ‘ q u b M i r z o (19) — turkman salotinida aningdek pisandida zotlig’ va hamida sifotlig’ yigit oz bo’lg’ay. Darveshsifat va foniyvash erdi. Bu ruboiy aningdurkim:

Olamki, dar u sabot kam mebinam,
Dar har tarabash hazor g’am mebinam,
Chun ko’hna rabotestki, az har tarafash
Rohe ba biyoboni adam mebinam (20).

S a y i d A h m a d M i r z o (21) — salim tab’ va pok zehn kishi erdi. Xili mashhur nazmlari bor. Ham g’azal, ham masnaviy, ham turkiy, ham forsiy g’azal tavrida devoni bor. Va masnaviy tavrida «Latofatnoma» aningdur. Bu turkcha matlai yaxshi vaqe’ bo’lubturkim:

Sayd etti firoqing meni murg’i sahariydek,
Qil odamiyliq, qilma nihon yuzni paridek.

Bu forsiy matla’ ham aningdurkim:

Maham gar pesh az in pinhon bimonad,
Ajab, gar bedilonro jon bimonad (22).

S u l t o n A h m a d M i r z o — darveshvash, yaxshi axloqlik, pisandida atvorliq, odamisheva kishidur. Ota jonibidin xushtab’liq anga mavrusiydur. Yillar Xuroson taxtida hukumat qildikim, hech kishi andin shikoyat qilmadi va ta’n etmadi. Va Sulton sohibqirong’a ota mayobasidadur va ikki devon ixtiyori va mulku mol mushorun ilayhi va sipohi va cherik mu’tamaddun alayhi uldur va gohi nazm ham aytur. Bu bayt aningdurkim:

Sen kiby sho’xi sitamgar dunyida paydo qani,
Sehr bobida ko’zungdek kofiri yag’mo qani?

B o y q a r o M i r z o — bovujudi ulkim, Sulton Sohibqironning tug’qon og’asi erdi. Yillar Balx (qubbat ul-islomiy)da saltanat qildi. Va lekin shikasta nafsliq va kichik ko’ngulluk, tavozu’ va ta’zimliq kishi erdi va haqshunoslig’i a’lo martabada erdi. Tab’i dag’i nazm hul’yasidin muarro emas erdi. Bu matla’ aningdurkim:

Zihi tajallii husni tu dar jahon paydo,
Va z-in tajallii u gashta joni mo shaydo (23).

K i ch i k M i r z o (24) — xub tab’liq, tez idrokliq, sho’x zehnlik, qaviy hofizaliq yigit erdi. Oz fursatda yaxshi tolibi ilm bo’ldi va ko’proq ulum va funundin o’z mutolaasi bilan vuquf hosil qildi. She’r va muammoni xub anglar erdi, balki ko’ngli tilasa ayta ham olur erdi. Bovujudi bu fazoyil darveshliqlarga moyil bo’lub, Makka ziyorati sharafig’a musharraf bo’ldi. Ammo bag’oyat mustag’ni kishi erdi. Bo’la olurkim, faqir istig’nosi erkan bo’lg’ay. Bu ruboiy aningdurkim:

Umre basaloh mesutudam xudro,
Dar shevai zuhd menamudam xudro.
Chun ishq omad kadom zuhdu chi saloh,
Alminnatulillah, ozmudam xudro (25).

Ba’zi derlarkim, bu ruboiy hazrat Maxdumiy Nuran bila tavorud26 voqe’ bo’lubtur. Andoq dag’i bo’lsa ulug’ davlat turur.

S u l t o n B a d i u z z a m o n M i r z o (27) — husni surat va husni siyrat bila orosta va jamoli zohiriy va kamoli botiniy bila piyrosta yigitdur. Razm atvoridin otar-tutarda dilpisand va bazm asbobidin ichmak va bag’ishlamoqda bemonand. Tab’i ham nazm uslubida muloyimdur. Bu matla’ aningdurkim:

Mahi man, be guli ro’yat dilam xum gashta chun lola,
Jigar ham az g’ami hajrat shuda pargola-pargola (28).

Bu turkiy matla’ dag’i tarkibda xub va holatda marg’ub voqe’ bo’lubturkim:

Ey sabo, gar so’rsa holim shammai ul sarvinoz,
Evrulub boshig’a men sargashtadin yetkur niyoz.

SH o h G’ a r i b M i r z o (29)— sho’x tab’lig’ va mutasarrif zehnlik va nozuk taxayyulluq va daqiq taaqqulluq yigitdur. Nazm va nasrda naziri ma’dum va mutaxanyila va hofizada adili noma’lum. Ov va qush xotirig’a marg’ub va qurro va o’qush ko’ngliga mahbub. Bu matla’ aningdurkim:

Qaysi bir gulchehra ul gulbargi xandonimcha bor,
Qaysi bir shamshod qad sarvi xiromonimcha bor?

Bu matla’ ham yaxshi voqe’ bo’lubturkim:

Tarki mehr aylab agarchi bo’ldi jonon o’zgacha,
To tirikman, qilmag’umdur ahdi paymon o’zgacha.

Bu matlai xos xayol va g’arib ado topibdurkim:

Porso yorimg’a may ichmak shior o’lmish yana,
Baski tortarman sabu, egnim figor o’lmish yana.

Bu forsiy matlai ham bag’oyat oshiqona tushubturkim:

Bozam baloi jon g’ami on mohpora shud,
Ey voy, on marizki dardash du bora shud.

Bu matlai ham bag’oyat oshiqona va muxlisona va muassirona voqe’ bo’lubturkim:

Do’ston, har gah guzar so’i mazori man kuned,
Joi takbiram duoi joni yori man kuned (30).

Devon ham jam’ qilibdur. Yaxshi matla’lari bu muxtasarg’a sig’mas, magar yana bir kitob bitilgay.

F a r i d u n H u s a y n M i r z o (31) — Faridun hasabliq va Husayn nasabliq. Zoti ta’zim va viqorliq va xulqi adab va hurmat shiorliq, yoy kuchida yagona va o’q otarda zamona ahliga nishona. Toat va taqviyg’a moyil. Zikr va tilovatqa mashg’ul yigitdur. Xub tab’i va muloyim zehni bor. Bu matla’ aningdurkim:

Garchi dar ko’i tu pomoli jafo gardidam,
Ba xudo gar sari mo’e zi vafo gardidam (32).

Bu turkcha matla’ ham aningdurkim:

Ey sabo, yetkur manga sarvi ravonimdin xabar,
Rahm etib bergil manga oromi jonimdin xabar.

M u h a m m a d H u s a y n M i r z o (33) — xaloyiq ani adolat va shijoat va saltanat oyinida ko’p ta’rif qilurlar, ammo ulcha zohir bo’ldi — bag’oyat
sarkashlik va begonavashlik go’yo zotida bor. Har taqdir bila derlarkim, bu matla’ aningdurkim va yaxshi tushubtur:

Oludai gardi zi pai saydki, gashti,
G’arqi araqe bar dili garmki, guzashti (34).

B o y s u n g’ i r M i r z o (35) — tab’i diqqatliq va zehni javdatliq. Saltanat taxtida faqrpeshalik va makrumat bisotida fanoandeshalik yigitdur. Fazoyil va hunarlarga rog’ib va fazl ahli taqviyatig’a murtakib. Nazm oyini dag’i anga maqbul va gohi ul fikrga tab’i mashg’ul. Bu matla’ aningdurkim:

Kosh dar ishqi buton devonae boshad kase,
Tarki olam karda dar vayronae boshad kase (36).

S u l t o n M a s ‘ u d M i r z o (37) —ravshan zehnlik va mustahsan tab’liq va pokiza hisol va mahmud faol yigitdur. Vafo va diljo’yluq aning shiori, saxo va darveshxo’yluq aning atvori. Mulk ravnaq va intizomida axtari mas’ud. Nazm zeb va ziynat itmomida abnoi jinsqa maqsud. Bu turkcha matla’ aningdurkim:

Yor borib jong’a qo’ydi dog’i furqat, ey rafiq,
Ko’ngluma kor etmasunmu dardi g’urbat, ey rafiq?

S u l t o n A l i M i r z o (38) — holo Samarqand mulkida saltanat taxtida mutamakkindur. Derlarki, tab’i nazmg’a moyildur. Bu matla’ni andin naql qilurlarkim:

Vaslida mag’rur bo’ldung hajrida zor, ey ko’ngul,
Ne aning birla, ne onsiz, toqating bor, ey ko’ngul.

Yettinchi majlisniig tuganchisi

Bu oliyjoh podshohlar va anjumsipoh falak dastgohlardin avvalg’i Jamshid39 va Faridun40 monand ota bila farzandg’a so’ngg’i avlod va axfod va amjodqa falak Jamshid bila Faridung’a ichirgandek, ayog’i ichurdi va vujud bazmgohidin surdi va adam faromushxonasig’a kiyurdikim, dunyoda haq taolo alarni shohi taxtgir qilg’ondek oxiratda ham muqarrabi dargoh va arshi sarir qilg’ay. Va alarning mulku taxt va saltanatin va toju sipoh va hashamatin alarg’a vorisi barhaq va mulkka horisi mutlaq, ya’nn Sulton Sohibqirong’a musallam tutg’ay va ruhlarining sham’in ham o’z o’chog’lari shu’lasi bila yorutg’ay va soyir shohzodalar dag’i bu davlatdin bahramand va shoh inoyatidin sarbaland bo’lg’aylar.

To Temuru Shohrux degan bo’lg’ay ot
Andin so’nggi shahlar bori farxunda sifot.
Ey davlatu iqbolg’a orostai zot,
Majmuicha bo’lsun sanga davroni hayot.

IZOHLAR VA TARJIMALAR

1. Temur Ko’ragon—Amir Temur, Temurlang (tug’. 1336, Shahrisabz —vaf. 1405, O’tror) yirik arbob, sarkarda. Otasi Tarag’oy barlos qabilasi zodagonlaridan. Temur temuriylar sulolasiga asos solgan va 1370—1507 yillar mobaynida barpo bo’lgan temuriylarning markazlashgan davlati Movarounnahr va Xurosondan tashqari Eron, Iroq, Ozarbayjon va Hindustonning shimoliy qismini o’z ichiga olgan edi.
Navoiy Temur shaxsiyati, faoliyatiga yuksak baho bergan. Bu majlisni shoir Temur nomi bilan ochat ekan, so’zni joyi kelganda nazm va nasrdan biror narsa o’qib, adabiyot sohasidan boxabar ekanligini namoyish eta bilganligidanboshlaydi.
2. Mironshoh — Jaloliddin Amiranshoh (1368—1408). Amir Temurning uchinchi o’g’li. Eron, Eron Ozarboyjoni va Iroq hukmdori. Ozarboyjon hukmdori Qora Yusuf bilan to’qnashuvda halok bo’lgan. Uning na’shi
Tabriz yaqiniga dafn qilingan joydan Shahrisabzga keltirilgan va keyin Go’ri Amirga ko’chirilgan.
3. Tarj.: Qalandar qo’rquvdan Qur’onga chang soldi.
4. Shohrux Mirzo — qarang: ushbu kitob, 218-bet, 24-izoh.
5. Tarj.: Sen yerning ishini yaxshi bajarib, [endi] osmon [ishiga] kirishding.
6. Halil Sulton — qarang: ushbu kitob, 220-bet, 41-izoh.
7. Ulug’bek Mirzo — qarang: ushbu kitob, 224-bet, 63-izoh.
8. Tarj.: Go’zallik mulki qanchalik qo’l ostingda bo’lsada, sho’xlik qilmagilki, yomonlarning ko’zi seni kuzatmoqdalar.
9. Boysung’ur Mirzo — qarang: ushbu kitob, 247-bet, 28-izoh.
10. Tarj.: Ul ikki go’zal yuzni ko’rmaganimga ikki oy bo’ldi, biroq mehri jonimizdadir.
11. Tarj.: Boysung’ur uning yuziga qul bo’ldn. Go’zal yuz(li)larning quli — podshohdir.
12. «Lama’ot» —arabcha: shu’lalar demakdir (birligi lam’a —yolqin, shu’la, ravshanlik), Faxriddin Iroqiy (vaf. 688 y.) asari.
13. «Gulshani roz»—Sir gulshani, demakdir. Mahmud Shabustariyning nazmda yozilgan tasavvufga oid asari. (vaf. 1320—216.).
14. Tarj.: May bilan qadahni birlashtirganing uchun, aniq bilgilkn, qo’li baland rindsan. Qadah — shariatdir, may— haqiqatdir. Qadahni sindirganingdan ayonki, badmastdirsan.
15. Abdullatif Mirzo — qarang: ushbu kitob, 223-bet, 60-izoh.
16. Tarj.: Ko’z bir qarash bilan dil va jonga yuz balo keltirdi. Buning shukrini nechuk qilay? Yorab, ul ko’z dard ko’rmagay!
17. Jahonshoh Mirzo Tabriz podshohi Jahonshoh Boroniy qoraqo’ylik bo’lsa kerak. Bobur ma’lumotlariga ko’ra, Jahonshohning o’g’li Muhammad Mirzo Sulton Mahmud (Abusaid Mirzoning uchinchi o’g’li, Sulton Ahmad Mirzo bilan tug’ishgan) Mirzoning qizi Poshabegimni olgan edi, demak Jahonshoh Mirzo va Sulton Mahmud Mirzolar quda bo’lganlar.
18. Tarj.: Toatda behad tirishqoqlik va ishlarda minnatsiz do’stning lutfi tufayli dil haqiqiy murod hosil qildi.
19. Ya’qub Mirzo — Iroq va Ozarbayjon hukmroni: Navoiy bilan yaqin do’stona munosabatda bo’lgan. Jomiy ham bu hukmdorga darin husni rag’bat bilai qaragan va “Salomon va Absol” dostonini unga bag’ishlagan. Ya’qub Sulton boshchilik qilgan adabiy-madaniy muhitda ko’plab shoir va yozuvchilar faoliyatda bo’lganlar. Birgina «Majolis un-nafois»ning forsiy tarjimasida Faxriy Hirotiy shu muhitga mansub 40 ta shoir haqida ma’lumot beradi. Navoiy e’tiroficha, Ya’qub Mirzo yaxshigina shoir, she’riyat bilimdoni va uni qadrlovchi shaxs bo’lgan.
20. Tarj.: Olamki, unda sabotni kam ko’raman. Har bir xursandchiligida ming g’am ko’raman, chunki u xuddi ko’hna rabotga o’xshaydi, uning har tarafidan yo’qlik biyoboniga bir yo’l ko’raman.
21. Sulton Ahmad Mirzo (tug’. 855/1451—vaf. 899/1493—94) —Abusaid Mirzoning to’ng’ich o’g’li. Uning xotini Mehr Nigorxonim Bobur Mirzoning onasi Qutluq Nigorxonimning egachisi edi. Bobur yozadi: «Sulton Ahmad Mirzo kamsuxan va faqir va odmi kishi erdi. Har so’z-un va ish-kuch beklarsiz qaror topmas erdi… baland bo’yluq, qunqor (qo’ng’ir) soqolliq, qnzil yuzluq… hanafiy mazhablik, pokiza e’tiqod kishi erdi, besh vaqt namozini betark o’tar erdi… Hazrati Xoja Ubaydullo (Xoja Ahror)ga irodati bor edi».
22. Tarj.: Agar oy (yuzligim) bundan keyin (ham) pinhon qoladigan bo’lsa, bedillarning omon qolishi ajablanarlidir.
23. Tarj.: Na go’zalki, husnning jilosi jahonga yoyildi uning bu jilvasi tufayli bizning jonimiz shaydo bo’ldi.
24. Kichik Mirzo — qarang: shu kitob, 286-bet, 67-izoh.
25. Tarj.: O’zimni umr bo’yi yaxshilik bilan maqtardim, o’zimni taqvodorlik yo’liga solardim; Ishq kelgach, na taqvodorlik qoldi va na yaxshilik. Xudoga shukrki, o’zimni sinadim;
26. «…bu ruboiy xazrat Maxdumiy Nuran bila Tavorud voqe’ bo’lubtur». Tavorud — adabiyotda misra’ yo baytni bir-biridan xabarsiz ikki shoir tomonidan yaratilib qolish hodisasini anglatadi. Kichik Mirzoning bu ruboiysi Jomiy she’ri bilan tavorud voqe’ bo’lganini Navoiy ko’rsatib o’tadi.
27. Sulton Badiuzzamon Mirzo — qarang: shu kitob, 253-bet, 112 izoh.
28. Tarj.: Ey oy [yuzli go’zalim], gul yuzingsiz yuragim loladek qon bog’ladi. Jigar ham hajring g’amidin pora-pora bo’ldi,
29..Shoh G’arib Mirzo—Husayn Boyqaroning o’g’li. Bobur yozadi: «…bukri edi. Agarchi hay’ati yomon edi, tab’i xo’b edi. Agarchi badani notavon edi, kalomi marg’ub edi. «G’aribiy» taxallus qilur edi, devon ham tartib qilib edi, turkiy va forsiy she’r aytur edi». Husayn Boyqaro Hirotdan biror yoqqa otlansa, hukmronlikni Shoh G’arib Mirzoga qoldirar ekan. Navoiy «Farhod va Shirin» oxirida Shoh G’arib Mnrzoga alohida bob ajratadi. Unda shahzodaning yaxshi fazilatlarini, ilm-fan, ma’rifatga tashnaligini ta’riflaydi va mamlakat hamda xalq taqdiriga aloqador shaxs sifatida diniy bilimlarni (fiqh, hadis va tafsirni), hikmatni, ayniqsa, tarixni o’rganishni nasihat qiladi.
Faxriy Hirotiy yozishicha, hirotlik bir shoir «G’aribiy» taxallusini olganda Husayn Boyqaro o’g’lining xotiri uchun uning taxallusini «Majlisiy»ga o’zgartirgan ekan.
Navoiy Shoh G’arib Mirzo vafotiga har bandi 6 baytdan iborat 5 bandli (60 misra’) tarkibband marsiya yozgan. Unda marhumning kamtar va shirinso’z inson, adolatli va lutf marhamatli shahzoda, zakovatli shoir bo’lgani qayd etiladi. Bu marsiya birinchn marta 1971 yilda (Adabiy meros, 2) H.Sulaymonov tomonidan nashr etildi.
30. Tarj.: Do’stlar, goho mozorim tomon kelib turing; Menga fotixa o’qish o’rniga yorimning duoi jonini qiling.
31. Faridun Husayn Mirzo — Husayn Boyqaroning o’g’li. Bu shahzoda haqida Bobur yozadi: «Yoyni yaxshi tortib, o’qni yaxshn otar edi. Kamon guruhasin derlarkim, qirq botmon ekandur. O’zi xili mardona edi, vale feruzjang emas edi. Har yerdakim, urushti, mag’lub bo’ldi». Faridun Husayn Mirzo Shayboniyxong’a qarshi janglardan birida halok bo’lgan.
32. Tarj.: Garchi sening ko’zingda meni jafo ezib yuborgan esa-da azbaroi xudo vafo yo’lidan bir qilcha chetga chiqqanim yo’q.
33. Muhammad Husayn Mirzo — Husayn Boyqaroning o’g’li. Faridun Husayn Mirzo bilan bir tug’ishgan. Onalari o’zbeklardan Minglibiy og’acha edi. Boburga qarshi fitnalarda, janglarda qatnashgan. Lekin Bobur qo’liga tushganda, qonidan kechib, ozod qilib yuboradi. Keyin u Shayboniyxondan panoh topib, Bobur haqida g’iybatlar qilib yurganini Bobur taassuf bilan yozadi. Oz fursat o’tmay Shayboniyxon Muhammad Xusayn Mirzoni qatl qildiradi.
34. Tarj.: Ov ketidan yurib, changga botding; haroratli dil ketiga tushib, terga g’arq bo’lding.
35. Boysing’ur Mirzo (1477—1499)—Abusaid Mirzoning o’g’li Sulton Mahmudning ikkinchi o’g’ln, onasi Poshabegim. Otasi davrida Buxoroda hukmron bo’lgan va Samarqand taxtida o’tirgan. Og’a-inilari bilan chiqisha olmay Xusravshoh huzuriga kelgan va tez orada qatl etilgan.
36. Tarj.: Koshki edi sanamlar ishkida biror kim devona bo’lsa Olamni tark etib, vayronada bo’lsa biror kishi.
37. Sulton Mas’ud Mirzo — Abusaid Mirzoning nabirasi, Sulton Mahmud Mirzoning to’ng’ich o’g’li, onasi Xonzodabegim. Otasi davrida Hisorda hukmronlik qilgan. Feodal yurishlari o’zaro nizolar oqibatida Xusravshoh Sulton Mas`ud Mirzoning ko’zlariga mil tortib, ko’r qilgan, bu voqeadan so’ng Xusayn Boyqaro unga qizi Begim Sultonni bergan edi. Sulton Mas’ud Mirzoni Shayboniyxon qatl ettirgan.
38. Sulton Ali Mirzo — Sulton Mahmud Mirzoning kichik o’g’li, onasi Zuxrabegim. Og’asi Boysung’ur Mirzodan keyin 1499 yil o’rtalarida Samarqand taxtiga o’tirgan. Shayboniyxon 1500 yilda Samarqandni egallagach, Sulton Ali Mirzoni uning buyrug’iga binoan qatl etganlar.
39. Jamshid — Eronning afsonaviy shohi. U qurol-aslaha, ipak va ranglar ixtiro’ qilgan, ulkan va hashamdor binolar qurdirgan ekan. Navoiy «Tarixi mulki Ajam»da yozishicha, Jamshid pichoq va qalqon yasagan, hammom qurdirgan. Nihoyatda ulug’ «Chihil minor» deb atalgan bino solib, kun va tun teng kelgan kunda o’sha binoda taxtda o’tirib, barchaga adolat qilgani uchun shu kunning otini Navro’z qo’ygan ekanlar. Bu yerda Jamshid deganda Navoiy Husayn Boyqaroni va boshqa temuriy shoh, shahzodalarni nazarda tutmoqda.
40. Faridun— qadimgi Eron shohlaridan. Ba’zi manbalarda u Jamshidning nabirasi, ba’zilarida esa uning birodari Taxmuras avlodidan deb qayd qilinadi. Faridun zolim va odamxo’r, Jamshidning qotili Zahhokka qarshi temirchi Kova (Kovai ohangar) isyoniga qo’shilib, uni mahv etadi.
Navoiy «Tarixi mulki Ajam»da Faridunni «yaxshi axloqli olim va odil podshoh erdi» deb ta’riflaydi. Bu yerda ham Faridun fazilatlari shu majlisda nomlari zikr etilgan temuriy hukmron va shahzodalarda bo’lgan va ularning ba’zilariga falak Jamshid va Faridun kabi taqdirning ajal jomini ichirdi, deydi Navoiy.

Manba: www.navoi.natlib.uz